Валюталық саясат туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары ... ... 4
1.1 Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюталық бағамдарының режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың ерекшелігі ... ... ... .14
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен қажеттілігі және саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4 Дамыған елдердің қазіргі кездегі валюталық саясаттың мазмұны мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары ... ... 4
1.1 Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюталық бағамдарының режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың ерекшелігі ... ... ... .14
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен қажеттілігі және саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4 Дамыған елдердің қазіргі кездегі валюталық саясаттың мазмұны мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз айында Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты (Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресүрстары ортақ жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін Іпығаруы Қазақстанда экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында Кеңес ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған ақша "Теңге"
Ұлттық ақша бірлігі болып, сод жылдың 13-желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді. Енді од, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-теңғелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңғе (күмістен жасалған) қүндарына сөикес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қандай болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық саясатың түпкі мақсаты – бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы ақша мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз етумен қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі әсер етпейді. Ұлттық валютаның күшеюі экспортқа жұмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен қатар, ұлттық валюта кұнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені одан импорттық шикізатпен жұмыс істейтін өндіріс салалары ұтады. Ал ұлттық валюта құнының азаюы кезінде ұтушы мен ұтылушылар орны ауысады. Соған қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетін жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта бағамдарымен жұмыс істеуге ұмтылады.
Ұлттық ақша бірлігі болып, сод жылдың 13-желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді. Енді од, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-теңғелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңғе (күмістен жасалған) қүндарына сөикес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қандай болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық саясатың түпкі мақсаты – бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы ақша мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз етумен қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі әсер етпейді. Ұлттық валютаның күшеюі экспортқа жұмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен қатар, ұлттық валюта кұнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені одан импорттық шикізатпен жұмыс істейтін өндіріс салалары ұтады. Ал ұлттық валюта құнының азаюы кезінде ұтушы мен ұтылушылар орны ауысады. Соған қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетін жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта бағамдарымен жұмыс істеуге ұмтылады.
1. Деньги, кредит, банки. / под ред. Г.С. Сейткасимова - Алматы: Экономика, 2007 ж.
2. Деньги, кредит, банки. Финансы и Статистика, 20010 ж.
3. Деньги, кредит, банки. / под ред. Г.С. Сейткасимова - Алматы: Экономика, 2006 ж.
4. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2010 г. Гл.-17.
5. Инструмент независимости: Г.Б. Байназаров, А.: 2007, Анактап
6. Марина Хегай «История тенге» // Деловая неделя № 44(572) 15. 11. 2009 г.
7. Тенге: Хайрула Габжалилов, А.:2003, Алматыктап
8. ҚР “Бағалы қағаздар нарығы”туралы Заңы. Егемен қазақстан 3 шілде 2007 ж.
9. ҚР “Валюталық реттеу туралы” Заңы. 24 желтоқсан 1996ж.
10. У.М.Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А.Рузиева. Финансовые рынки и посредники. А., 2005.
11. Стайнер Б. Ключевые рыночные концепции. 2008 г.
12. К. Ж. Бертаева. Казахстанский валютный рынок. А., 2005.
13. Г.С. Маргацский. Валютный дилинг.А., 2004.
14. Таран В.А. FOREX: фундаментальный анализ валютных рынков. 2007 г.
15. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А.,2004.
16. К.Ж.Бертаева. Валютный рынок и валютная политика А., 2010 г.
17. Бюллеттень нормативных правовых актов. №26. А., 2009 г.
18. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы»,Алматы 2002 жыл.
19. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан – 2030», Алматы «Юрист» 2001 жыл.
20. Бабақұлы.Б.«Тәуелсіздік, нарық, экономика.»,Алмты «Ақиқат»2006 ж.
21. Жатқанбаев.Е.Б. «Аралас экономика негіздері.» Алматы 2008 жыл.
22. Куликов.А. «Экономикалық теория негіздері.» 2009 жыл.
23. Елемесов «Халықаралық экономика» 2000 жыл. Алматы баспасы
24. Шеденов «Экономика теориясы»
25. Оспанов «Экономика негіздері» 2008 жыл.
2. Деньги, кредит, банки. Финансы и Статистика, 20010 ж.
3. Деньги, кредит, банки. / под ред. Г.С. Сейткасимова - Алматы: Экономика, 2006 ж.
4. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2010 г. Гл.-17.
5. Инструмент независимости: Г.Б. Байназаров, А.: 2007, Анактап
6. Марина Хегай «История тенге» // Деловая неделя № 44(572) 15. 11. 2009 г.
7. Тенге: Хайрула Габжалилов, А.:2003, Алматыктап
8. ҚР “Бағалы қағаздар нарығы”туралы Заңы. Егемен қазақстан 3 шілде 2007 ж.
9. ҚР “Валюталық реттеу туралы” Заңы. 24 желтоқсан 1996ж.
10. У.М.Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А.Рузиева. Финансовые рынки и посредники. А., 2005.
11. Стайнер Б. Ключевые рыночные концепции. 2008 г.
12. К. Ж. Бертаева. Казахстанский валютный рынок. А., 2005.
13. Г.С. Маргацский. Валютный дилинг.А., 2004.
14. Таран В.А. FOREX: фундаментальный анализ валютных рынков. 2007 г.
15. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А.,2004.
16. К.Ж.Бертаева. Валютный рынок и валютная политика А., 2010 г.
17. Бюллеттень нормативных правовых актов. №26. А., 2009 г.
18. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы»,Алматы 2002 жыл.
19. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан – 2030», Алматы «Юрист» 2001 жыл.
20. Бабақұлы.Б.«Тәуелсіздік, нарық, экономика.»,Алмты «Ақиқат»2006 ж.
21. Жатқанбаев.Е.Б. «Аралас экономика негіздері.» Алматы 2008 жыл.
22. Куликов.А. «Экономикалық теория негіздері.» 2009 жыл.
23. Елемесов «Халықаралық экономика» 2000 жыл. Алматы баспасы
24. Шеденов «Экономика теориясы»
25. Оспанов «Экономика негіздері» 2008 жыл.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары ... ... 4
1.1 Валюталық саясаттың ұғымы, формалары,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюталық бағамдарының режимін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...9
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың
ерекшелігі ... ... ... .14
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен
қажеттілігі және
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Дамыған елдердің қазіргі кездегі валюталық саясаттың мазмұны мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
Кіріспе
Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз
айында Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты
(Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз
мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресүрстары ортақ
жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей
қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін Іпығаруы Қазақстанда
экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында Кеңес
ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар
себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша
айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде
жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-
қазанында шығарылған ақша "Теңге"
Ұлттық ақша бірлігі болып, сод жылдың 13-желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді.
Енді од, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз
енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-
теңғелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңғе (күмістен
жасалған) қүндарына сөикес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қандай болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық саясатың түпкі мақсаты –
бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық жұмыстылықты қамтамасыз
ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері
айналымдағы ақша мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз
етумен қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады.
Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына
біркелкі әсер етпейді. Ұлттық валютаның күшеюі экспортқа жұмыс істеп жатқан
салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен
қатар, ұлттық валюта кұнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені
одан импорттық шикізатпен жұмыс істейтін өндіріс салалары ұтады. Ал ұлттық
валюта құнының азаюы кезінде ұтушы мен ұтылушылар орны ауысады. Соған
қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетін
жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі
валюта бағамдарымен жұмыс істеуге ұмтылады.
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары
1.1.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері
Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде
қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар,
соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе
алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын
тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми
стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе
есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.
Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және
мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға
болады.
Валюталық нарық дегеніміз – ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып
сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми
орын.
Халықаралық есеп айрысу спецификасының маңызы мынада: валюталық баға
төлем құралы ретінде көбінесе шетелдік валютаны қолданады, өйткені әлі
халықаралық бүкіл мемлекетгерде алуға тиісті белгілі-бір валюта жоқ,
сондықтан да сыртқы саудада, несиеде, инвестицияда мемлекет аралық есеп
айрысу үшін бір валютаны екінші валютаға сату керек. Валюталық курстың
бағамы оны сатып алу қабілеті арқылы белгіленеді.
Валюталық бағам дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі-
мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың
нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық
бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады.
Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын
немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді.
Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды
валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы
негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды
анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық
бағамды – номиналды бағам деп атайды.
Валюталық бағамның үш түрі бар:
➢ белгіленген;
➢ өзгермелі;
➢ аралас;
Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей
қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді.
Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.
Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.
Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді
айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген
валюталық бағам да бар.
Валюталық операциялар дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де
құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни,
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып
табылады. Валюталық операциялар ағымдагы операциялар жане капитал
қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді.
Ағымдагы операцияларға жататындар:
✓ тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу;
✓ салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге
кірістерді аудару және алу;
✓ гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік сомманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және
басқа соммаларды аудару;
✓ капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар:
✓ инвестицияларды жүзеге асыру;
✓ интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты
толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды
жүргізуге арналған аударымдар;
✓ жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар;
✓ тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу3;
Валюталық нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі
Мемлекеттің әлем экономикасына кіруі валюталық қатынастар жүйесінің
дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне
жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне
жағдайна бейімделген.
Валюталық бақылау мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:
➢ экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
➢ қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
жүргізуді бақылау;
➢ капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
➢ валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.
Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың
(валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту,
ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның
сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.
Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа
өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір
мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы
кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар
бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі
ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және
экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін
келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын
алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді
толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті
мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.
Валюталық бақылау капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен
қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі
жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны
қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік
валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен
қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан
үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі
ретінде бола алады.
Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық
міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының
нығайту.
Валюта бақылауының мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде
Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды
сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.
Егер бұл сома қажеттілігіне жеткіліксіз болса, ауыр жағдайға түскен ел ХВҚ-
нан көп ақша сұрауына болады да, бәрін қосқанда өзі төлеген жарнасынан
шамамен 4 есе көп қарызқ алуына құқтығы болады.
ХВҚ –на кірген ел белгілі бір ақша сомасын төлейді. Ол үлес квота деп
аталады да, мүшелік жарнаға ұқсас келеді. Біріншіден, жарналардан ХВҚ-ың
ақшаи қоры қалыптасады. Оны ХВҚ қаржылық қиыншылыққа ұшыраған мүше елдерге
қарыз беруге жұмсайды. Екіншіден жарна үлестерінің негізінде әрбір елдің
қарызға ала алатын сомасы мен мезгіл арн,аулы қарыз алу құқығы бөлігенде
алатын активтері анықталады. Жарна неғұрлым көп болса, ала жарналар алатын
қарыздың көлемі де соған сәйкес көбейеді. Үшіншіден жарналар әр елдің дауыс
санын анықтайды. Үлестерді, елдердің экономикалық жағдайын талдау арқылы,
ХВҚ-ы бекітеді. Олар әрбір бес жылда қайта қаралып отырады да., ХВҚ
қажеттілігі мен елдердің экономикалық жағдайларына байланысты ұлғаюы немесе
кемуі мүмкін. Егер 1945 жылы 35 мүше ел 7,6 млрд.доллар төлесе, 1992 жылы
156 мүше ел 130 млрд.доллар төледі. Мысалы дүниедегі экономикасы ең үлкен
ел-АҚШ барлық жарнаның 20% төлесе, Индия мұхитында орналасқан Мальдив елі 3
млн.доллар ғана төлейді.
Қазақстан ХВҚ-на 1992 жылдың 15 шілдеде мүше болады. ХВҚ-ын Қазақстандағы
өкілеттілігі 1992 жылдың 15 тамызында ашылды. Қазақстанның ХВҚ-ғы үлесі
247,5 млн, СДР болып тағайындалды.
Валюталық саясаттың түрлері. Влюталық саясат (ВС) сыртқы экономикалық
саясат жүйесінде ерекшк орын алады. Валюталық саясат дегеніміз – дамудың
белгілі бір тарихи кезеңдеріндегі мақсаттарға сәйкес белгілі бір елдің ХЭҚ
саласында жүзеге асыратын шаралар кешені.
Кез келген елдің ВС ағымдағы немесе ұзақ мерзімдегі мақсаттарға сәйкес
екі түрге бөлінеді:
- құрылымдық;
- ағымдық;
Құрылымдық ВС –барлық елдердің өзара әсерлесу принциптерін жетілдіруге
бағытталған валюталық реформалар формасында жүргізіледі. Ол жекелеген
валюталардың жағдайын күшейту және артықшылыққа қол жеткізу үшін
жүргізілетін күреспен байланысты болады. Сонымен бірге құрылымдық
валюталық саясат тенденциясының қалыптасуына ықпал етеді.
Ағымдық ВС дегеніміз – валюталық бағамдарды, валюталық жағдайларды
жәнебағалы металдар нарықтарының қызметін реттейтін қысқа мерзімдік
шаралар кешені.
Белгілі бір елдің жүргізетін ВС елдің ішкі және сыртқы нарықтарында
өткізілетін тауарлардың ұлттық валютамен өрнектелген бағаларының
арақатынасына ықпал етеді.ВС-тың элементтері мен формалары өз ретінде
мынандай факторлардың пайда болуына әсер етеді:
- әлемдік шаруашылықтың дамуы;
- елдің экономикалық жағдайы;
- әлемдік аренада күштерді орналастыру.
Елдің валюталық саясатының экономикалық табиғаты тарихи тұрғыда
қарастырылады. Өйткені белгілі бір бәсекелестік міндеттер келесі
приоритетік сипатта болады:
- ывалюталық шектеулер;
- валюталық операциялардың ырықтандырылуы;
- валюталық дағдарысты жою және тұрақтылықты қамтамасыз ету;
ВС қолданатын элементтерінің жиынтығы әр түрлі форманы қабылдауы мүмкін,
олар:
- дисконттық;
- девиздік болып бөлінеді.
Орталық банк дисконттық саясатты төмендегі мақсаттар бойынша жүргізеді:
- валюталық бағамды және төлем балансын реттеу;
- халықаралық капиталдың қозғалуына әсер ету;
- ақша массасына , бағаға, несиелердің ішкі динамикасына әсер ету;
Дисконттық саясаттың мәні мынада: ол банктың есепке алу мөлшерлемесінің
өзгерісімен байланысты болады. Мысалы, пассивтік төлем балансы кезінде
банктің есепке алу мөлшерлемесінің көтерілуі – проценттік мөлшерлемесі
едәуір төмен елдерден капиталдың ағылып келуін күшейтуге ықпал етеді.
Осылайша, дисконттық саясат капиталдың елден ағылып кетуіне тойтарыс
береді, төлем балансын тұрақтандырады және төлем бағамын көтереді. Бірақ
елдің экономикасы тоқырау жағдайында болса, онда төлем балансын жақсарту
мақсатында есепке алу мөлшерлемесін көтеру – экономикаға зиянды, кері
әсерін тигізеді. Бұл кезде экономиканың тұрақсыздығы белгілі бір проценттік
мөлшерлемелермен операция жүргізу кезінде елден капиталдың қозғалуын үнемі
анықтай бермейді.
Сонымен бірге, әлемдік шаруашылықта капитал мен несиенің халықаралық
қозғалысын реттейтін факторлар күшейіп бара жатқандықтан, бұл жағдай есепке
алу саясатының төлем балансына ықпал етуін әлсіретеді.
Басқаша айтқанда, дисконттық саясаттың (ДС) , ішкі және сыртқы саясаттың
қарама-қайшылығы оны тартымды етпейді, өйткені қысқа мерзімдік және
салыстырмалы түрде алғанда, оның тиімділігі төмен болып келеді.
Тарихи тәжірибеге көз жүгіртсек, ДС 30-40 жылдары ғана және 50
жылдардың басынан бастап белсенді жүре бастаған.
ВС жүргізудің ең тиімді әдісі – девиздер саясаты. Бұл саясат кезінде
мемлекет шетел валюталарын сатып алу және сату жолымен ұлттық валюта
бағамына ықпал етеді.
Девиздік саясат әр түрлі формаларда көрініс тапқан құбылыс, оларға
валюталық интервенция, валюталық резервтердің түрін көбейту, валюталардың
айырбасталу дәрежесін реттеу, сонымен бірге валюталық бағам режимін реттеу,
девальвация, реваьвация жатады.
Валюталық интервенция-ұлттық валюта бағамына ықпал ету мақсатымен
орталық банктің валюталық нарықтағы операцияларға араласу процесі.
Негізінен, орталық банк ұлттық валютаның бағамын көтеру мақсатында шетел
валютасын сатады, ал төмендету мақсатында-сатып алады.
Девиздік саясаттың формасы ретіндегі валюталық интервенцияның
ерекшелігі: оның салыстырмалы түрдегі ірі ауқымдылығы, қолданылыуының қысқа
мерзімділігі, ресми алтын-валюталық резервтер мен қысқа мерзімдік валюталық
несиелер есебінен жүргізілуі. Қазіргі таңдағы белгілі бір жекелеген
мемлекеттегі валюталар интервенциясымен бір мезгілде бірқатар елдердің
орталық банктерінің ұжымдық валюталық интервециясы да қолданылады.
Девиздік саясаттың бір түрі ретінде валюталық резервтердің
түрінкөбейту-валюталық резервтер құрылымын реттеуге бағытталған. Бұл
ретттеу валюталық резервтерді басқа әртүрлі валюталар құрамына енгізу
жолымен жүргізіледі. Мұндай форма шығындарды жоюға және халықаралық есеп
айырылысулардың ырғақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осы
мақсатта тұрақсыз валюталарды сатудың орнына өте тұрақты валюталарды сатып
алу белсенді түрде жүруде.
Қазіргі уақытта неміс маркасының, швейцар франкінің, жапое иенінің
мәні артып отыр. Көп жағдайда ұлттық мемлекет пен халықаралық қаржылық
ұйымдар валюталық бағамдардың, валюталық тепе-тең режимін белгілеу
шараларын жүргізеді. Валюталық жүйелер дамуында төмендегідей режимдер
қолданылған:
- валюталық бағамдарды нақты белгілеу режимі (елдердің Бреттон-Вудс
келісімі);
- қалқымалы валюталық бағамдар режимі (Париж конференциясы – ондық
тобы);
- еуропалық валюталық жылан режимі.
Қазіргі әлемде валюталық бағамдардың оңға жуық режимдері бар. Жүргізіліп
жатқан экономикалық реформалар барысында көптеген мемлекеттер жұп
валюталық нарық деген валюталық саясатты қолданған. ВС-тың бұл формасы
валюталық нарықтың екі бөлікке бөлінуін қажет етті.
Ресми валюталық бағам – коммерциялық операциялық, ал нарықтық бағам –
қаржылық операциялар кезінде қолданылады. Қалқымалы валюталық бағамдарға
өтуге байланысты бұл саясаттың қолданылу дәрежесі тарала бастады. ВС-тың
дәстүрлі әдістеріне девальвация мен ревальвация жатады. Шетел валютасына
қатысты ұлттық валюта бағымын төмендету проценті-девальвация деп, ал ұлттық
валюта бағамын көтеру процесі – ревальвация деп аталады.
1.2 Валюталық бағамдарының режимін реттеу
Айырбас бағамы режимінің нұсқасын таңдау 2 факторға тәуелді болады:
1. Елдің экономикалық мүмкіндігіне, оның әлемдік
аренадағыжағдайындағы және дамыған елдер тобына
жататындығына байланысты.
2. Аталған ел шеңберіндегі ақытша ара қашықтыққа сәйкес.
Айырбас бағамы режимінің нұсқасы аталғн ел үкіметтің қатысу
дәрежесіне байланысты іріктеледі. Осыны ескеру отырып, айырбас бағамы
режимнің 3 нұсқасын бөліп көрсетуге болады:
1) бағамды ел үкіметі анықтайды;
2) режимді белгілеуде үкіметтің араласу (ерекше) белгілі орынды алады.
3) Үкіметтің араласуы толық түрде болмайды, яғни бағам режимін нарықтың
өзі анықтайды.
1-нұсқа: бір шетел валютасына немесе бір мезетте бірнеше валютаға қатысты
шараларды қамтиды. Сонымен бірге үкімет – елдің приоритеттік сауда
серіктестерімен бірге инфляция қарқынындағы айырмашылықты салыстырады.
2-нұсқа: кей жағдайда үкімет елдің приоритеттерін ескере отырып,
қалқымалы бағамды еркін түрде реттейді.
3-нұсқа: ел валютасының еркіндігін көрсеттеді. Бұл кезде бағамды
валюталардың сұраныс пен ұсынысын ескере отырып, нарықтың өзі белгілейді.
Аталған айырбас бағамы режимнің әрқайсысының артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Сондықтан оларды міндетті түрде қарастыру керек.
Тұрақты бағам режимінің төмендегідей артықшылықтары мбар:
- сандық тұрғыда анықталғандығы (саудаға және капитал ағымы
ынталандыруға ықпал етеді);
- валюталық-қаржылық саясатқа деген жоғары сенімділікті күшейтеді.
Соңғы артықшылық несие беру мен үкіметтің шығындарды бақылау
қажеттілігінен туындаған. Сонымен бірге тұрақты бағам режимінің
артықшылығы инфляцияны тежеп тұруда айқын көрініс тапты. Валюталық-
қаржылық саясатқа деген жоғары сенім, еңбек нарығы мен қаржылық
нарықтарда болуы мүмкін инфляциялық процентерді жеңілдетеді. Бірақ бұл
режимнің төмендегідей кешіліктерді де бар.
Ел белгілі бір экономикалық оқыс жағдайларға тап болғанда, оған қарсы
тұруға қабілетсіз болады. Оның бірден-бір себебі-экспорттық нарықтарды
жоғалтуы және тұрақты бағамды демейтін валюталық резервтердің
жеткіліксіздігі.
Бұдан құбылыс ішкі бағалардың күрт төмендеуін туындатады. Ал бұл
төмендеу өз ретінде өндірістің тоқырауы мен жұмыссыздар тобының күн санап
өсуінің алғышарты блып келеді. Осыдан тұрақты бағам белгілеу төмендегідеу
сипатталады.
а) брлық қаржылық нарықтардығы компанияладың түсінуі үшін бұл саясат
өте қолайлы;
ә) бағамдарды үкіметтік реттеу мүмкіндігі елеулі қысқарады;
б) саудадағы айырбас бағамының тәуелділігі қысқарады, өйткені валюта
бірлігі бағамын белгілеу ірі сауда серіктесі үшін ыңғайлы болады;
в) валюта бірлігі бағамының өзгерісі айналымындағы барлық валюталарға
қатысты ішкі валюта бағамының өзгеруіне әсер етеді.
Бұл саясатпен салыстырғанда, валюталар кәрзеңкесін белгілеуге
байланысты тұрақты бағам саясаты төмендегі параметрмен сипатталады:
а) шетелдік инвесторлар бұл саясатты ауыр қабылдайды, өйткені, олардың
пікірінше, валюталар кәрзеңкесінің құрамы кеңінен танымал болмауына
байланысты билеуші органдар валюталарды реттейді. Мұндай жағдайларда
шетелдік серіктестер девальвацияның мүмкіндігін айқындайды;
ә) бұл саясат бір валюта құнының көтерілу тәуекелділігін жояды.
Тиісінше, ол елдің барлық сауда серіктестерімен болатын келісімдерді
реттеу ісінде қолайлы. Бірақ валют құнының жоғарылауы экспорттың азаюына,
импорттың өсіуіне әкеліп соғады, соның салдарынан елдің төлем балансы
нашарлайды.
Бұл режимның тағы бір артықшылығы: кәрзеңкедегі барлық валюталар
өздеріне белгіленген айырбас бағымына қатысты бірдей өлшенсе, онда
валюталар бағамының өзгерісі едәуір аз болады.
Айырбас бағамының өзгермелі режимдері. Елдердің валюталық-қаржылық
саясаты еркін режимді қолдану жағдайында еркін түрде қалыптасады. Бұл
бағам бәсекелестік қабілетті қолдауға мүмкіндік береді және сыртқы күштер
мен оқыс жағдайларға тез бейімделеді, ең бастысы – ел үкіметі өзіне
сәйкес келетін бағамды анықтау фунциясынан босайды. Бұл артықшылықтарға
қарамастан, еркін өзгермелі айырбас бағамы режимінің кеміліктері де бар:
- егер валюталық нарық елеусіз сыйымдылықпен сипатталса,онда осы
режим кезінде бірнеше ірі келісімдер қазіргі кездегі жағдайды
бұзады;
- бұл режим мемлекет тарапынан реттеу кезінде, валюта санымен бірге
валюталық-қаржылық және шараларды қабылдау ісінде де валюталық
саясаттың тиімділігін қамтамасыз етуі мүмкін.
- шетел инвесторлары мен сауда серіктестері үшін бұл режим кезіндегі
белгісіздік жағдайы тартымсыз екендігін айту керек;
- үкіметтік манипуляция қаупі бар болса, ол нарық субъектілерінің
сенімін жояды;
- егер елде капиталдың ірі саудагерлік ағымы бар болса, онда айырбас
бағамын белгілеу елеулі дәрежеде валюталық-қаржылық тәуелсіздікті
шектейді.
Халықаралық коммерциялық байланыстардың әлсіз дамуы жағдайында бұл
режимді қолдану өте тиімді, яғни бұл кезде өндіріс жағдайы сыртқы саудаға
үлкен тәуелділікті болмайды.
Өзгермелі валюталық бағамдарды енгізуге арналған басты шарттарға мыналар
жатады:
-дамыған қаржылық нарықтың болуы;
-олардың әлемдік жүйеге интеграциялану дәрежесі;
-ұлттық және шетелдік активтердің өзара айырбасталуы:
-қаржылық делдалдықтың даму жәрежесі.
Дегенмен, бұл факторлардың жоқтығына қарамастар, көптеген мемлекеттер
өзгермелі бағамдар режиміне көшті.
Оның төмендегідей себептері бар:
-төлем байланыстарының тұрақсыздығы;
-тұрақты бағамдарды қолдауға арналған ресми валюталық резервтер көлемінің
елеусіздігі;
-қара валюталықнарықтарға тосқауыл қою тілегі.
Бұл режимге бірінші болып өнеркәсібі дамыған мемлекеттер, содан кейін
дамушы елдер көшті.
Бірақ ұлттық валютаның өзгермелі бағамдарын енгізу халықаралық
валюталық қордың тұрақтандыру бағдарламалары шеңберінде және техникалық
көмектің болуы жағдайында жүріп жатты. Ол экономикалық шаралар кешенін
жүргізу қажеттілігін туындатты:
-экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
-валюталық және кедендік режимдерді ырықтандыру;
-ішкі сұранысты шектеу және т.б.
Бұл алғышарттардың болмауы жағдайында көптеген мемлекеттер тұрақты және
өзгермелі бағамдардың біріккен режимін қолданады. Оның өзгертілген формасы
жылжымалы валюталық бағам. Бұл бағамның мәні мынадай: валюталардың айырбас
құнына айына 1-2 рет ұсақ және жиі түзетулер жүргізу.
Жылжымалы белгілеудің төмендегідей артықшылықтары бар:
-өзгеру қарқынын алдын-ала хабарлау, ол экспортерлар мен мүмкіндігі бар
инвесторлардың сенімін арттырады;
-тұрақты валюталық бағамды қолдану мүмкіндігінің болуы.
Мысалы, жылына 10 %-тік ішкі инфляция және жылына 5%-тік сауда
серіктестігіндегі инфляция кезінде, өзгерту қарқыны-жылына құнсызданудың 5%-
і көлемінде белгіленген.
Жылжымалы белгілеудің төмендегідей кемшіліктері бар:
-тиімді айырбас бағамы уақыт өтуіне қарай өзгереді;
-тұрақты айырбас бағамымен салыстырмалыда, бұл режим өте жоғары инфляцияға
әкеліп соғуы мүмкін.
Тарих көрсеткендей, айырбас бағамдарының режимі бірнеше мәрте өзгеріп
отырады. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бақыланатын халықаралық
валюта қатынасы (ХВҚ) тұрақтанды, бірақ өзгеретін айырбас бағамдарының
жүйесі қолданылды. ХВҚ алдында мемлекет келісімі шеңберіде айырбас бағамын
сақтап қалуға міндеттенді және өз валютасын қолдау шаралар жүргізілді.
Бреттон-Вудстың күйреуі салдарынан 1973жылдан бастап көптеген елдер
валюталардың кең өзгерісін қолдану мүмкіндігіне қол жеткізді және жедел
өзгергіш жүцелерге көшті.Бұл елдердегі төлем балансынң тапшылығы
экономиканың дамуын тежетеді және бәсекелестік қабілетті қолдау мақсатында
олардың көбі жылжымалы белгілеуге ден қойды.
Сыртқы экономикалық қызметті ынталандыру мақсатында көптеген
мемлекеттердің орталықбанктерді валюталық бағамдардың көп түрлілігі режимін
қолданды. Оны қолданудың қажеттілігі мына жағдаймен түсіндіріледі, яғни
сандық шектеулерді және әкімшілік тыйым салуларды қатыстырмай төлем
балансының реттеу мүмкіншілігінің болуы. Бұл кезде валютаның ресми бағамы
импортталатын тауар бағаларының өсуін тежеуге арналған жоғары деңгей
сақталуда, ал капиталдың қозғалысы және онымен байланысты операциялар
өзгермей, бағам бойынша жүргізіледі. Валюталық бағамдардың бұл режимі
экспорттың дәстүрлі емес түрлері үшін қолданылады. Айтылғандарды жалпылай
отырып, мынаны атап өту керек, яғни бұл режимді өтпелі экономикасы бар
елдерде қолдану тиімді. Бірақ оны қолданудың мерзімдік шегін белгілеу
керек, өйткені жүйені ұзақ қолдану ресурстарды бөлуде өзгерістер
туындатады.
Валюталық интервенция. Валюталық бағамдарды реттеу әдістерінің бірі –
ұлттық валюта бағамына әсер ету мақсатында валюталық бағамның қызмет етуіне
орталық банктің араласуын талап ететін операциялар. Бұл жағдайда, егер
валюталық нарықта шетел валютасының ұсынысы көп болса, онда орталық банктер
оны сатып алады да қайта сатады. Ал, шетел валютасының ұсынысы төмендеген
жағдайда, орталық банк шетел валютасына деген сұраныс пен ұсынысты
теңестіреді және шетел валютасы бағамының өзгеруін шектейді. Валюталық
саясаттың бұл формасы бір елдің орталық банкісімен немесе бірнеше
мемлекеттердің банктерімен жүргізіледі. Мысал ретінде, еуропалық валюталық
жүйені алуға болады. Еуропалық жүйенің орталық банктері орталық интервенция
көмегімен өз валюталарының бағамын тұрақты шектер көлемінде ұстап отырады.
Валюталық интервенцияны жүзеге асыру кезінде валютаны таңдап алу қажет. Ол
халықаралық валюталық жүйедегі берілген валютаның орнына интервенция
мақсатына және қалыптасқан институтцияналдық ортаға байланысты болады.
Осылайша орталық банктердің көбісібанк аралық нарықтардағы немесе дилер,
брокер арқылы валюталық интервенция ретінде анықтайды. Бұл кезде ақпарат
жасырын болып, операциялардың құпиялылығын ескеруі тиіс. Валюталық
интарвенцияның қолдануын белгілі шектеулері бар. Яғни ол ресми валюталық
резервтерді туындатады. Тиісінше валюталық резервтер көмегінің
жеткіліксіздігі жағдайында көптеген мемлекеттер валюталық шектеулерді
қолдану ісіне ден қояды.
Валюталық шектеулер – заңды немесе әкімшілік ретімен мемлекет
тарапынан белгіленген шаралар мен ережелер. Оны қолданудың шарты – сыртқы
төлемдер мен түсімдарді теңестіру мақсатындағы төлем балансының созылмалы
ірі тапшылығы болып табылады. Ресми бағам бойынша, экспорттық түсімнің
орталық банкке берілетін сату талаптарының 100%-нің белгілі бір шектеріне
дейінгі валюталық шектеулердің түрлері өте көп.
Валюталар девальвациясы мен ревальвациясы. Көптеген елдер сыртқы
дүние мен халықаралық экономикалық қатынастарын дамыта отырып, әр түрлі
елдерде инфляцияның әр түрлі дәрежесімен кезігеді. Бұл жағдайда, егер
тұрақты валюталар бағамының режимі қолданылса, онда орталық банктер
өздерінің ұлттық валюталарының ресми бағамын қайта қарау, қажеттілігін
сезінеді. Өйткені шынайы нақты бағамдар ресми бағамнан ауыфтқиды. Валюта
бағамының құнсыздануы нақты түрде ұлғаятыны белгілі. Ал, жылдам қарқынмен
инфляцияға ұшырыйтын валюталар күрт төмендейді. Осындай жағдайда валюталық
бағамға қатысты операцияларға түзету жүргізу немесе девальвация мен
ревальвация қажеттілігі туындайды. Девальвация – бұл ұлттық валюта бағамын
ресми түрде төмендету операциясы.Ал, ұлттық валюта бірлігінің бағамын шетел
валютасына немесе есеп айырысу бірлігіне қатысты көтеру – ревальвация деп
аталады.
Әлемнің өзгермелі валюталық режимге өтуі салдарынан ревальвация
сипатында өзгерістер болды, ұлттық шеңберде жүргізілетін бұл процесс
аймақтық сипаттағы шараға айналды.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың ерекшелігі
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен
қажеттілігі және саясаты
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру актілерімен
танысуға;
✓ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен валюта
бақылауы агенттері мен органдарының іс-әрекетіне шағым жасауға;
✓ Қазақстан Республикасының басқа да заңдары мен нормативтік қүқықтық
актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне барлық сүраған
қүжаттар мен валюта операцияларын жүзеге асыру жөніндегі
ақпараттарды беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне өздері жүргізген тексеру
барысында, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша түсініктеме беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру
актілерінде баяндалған фактілермен келіспеген жағдайда, бұл актіге
қол қоюдан бас тарту себебіне жазбаша түсініктеме беруге;
✓ өздері жүргізетін валюта операциялары бойынша есеи жүргізіп және есеп
беріп, олардың кемінде бес жыл сақталуын қамтамасыз етуге;
✓ валюта бақылауы органдарының анықталған тәртіп бүзушылықтарды
жою жөніндегі талаптарын (нүсқауын) орындауға;
✓ Қазақстан Реслубликасының вапюта заңдарында белгіленген басқа
талаптарды орындауға міндетті.
Ұлттық Банк - борышты төлеуге қабылдауға міндетті елдегі жалғыз
заңды төлем құралы банкноттарды шығарудың эмиссиялық құқығына ие жалғыз
мемлекеттік орган. Олар қолма-қол ақшасыз баламасын алумен банктерге сату
нысанында Ұлттық Банк эмиссиясында орындалады. Қазақстан Республикасының
ресми ақша бірлігі теңге болып табылады.
Ұлттық Банк банкноттар мен металл ақшаның қажетті санын белгілейді, олардың
шығарылуын қамтамасыз етеді, оларды сақтау, жою және қолма-қол ақша
қаражатын инкассациялау тәртібін белгілейді.
2. Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу
саясаты
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен металл ақша іңшиналдық
құрамына, нысанына және әшекейленген графикаға ие болуы тиіс. Валютаны
айырбастау құқығына ҚР Жоғары кеңесі ие. Ұлттық валютаның қызмет ету
тәртібін, мерзімін және талаптарын белгілеу құқығы ҚР Президентіне тиесілі.
Ұлттық Банк ҚР ұлттық валютасының шетел мемлекеттерінің ақша
бірліктеріне айырбас бағамын айқындау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы банктердің кассаларына тұрақты қайтару арқылы
жүреді. Ұлттық Банкке қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру жүктелген.
ҚР ақша банкноттарын шығару бойынша өз қуаттарын енгізуге және
коммерциялық банктерге ақшаны инкассациялауға лицензияны беруге байланысты
қолма-қол ақшамен жағдай 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда күрт
өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттардағы қаражат
қалдығы шегінде қосымша қолма-қол ақшаны алады, мұндайда операциялық
кассадағы қолма-қол ақша қалдығының шектеуі белгіленбейді.
Эмиссия - мемлекеттің банкноттарды, металл ақшаны, бағалы қағаздарды
шығаруы. Ол қолма-қол ақшамен, сондай-ақ қолма-қол ақіыасыз да болуы
мүмкін.
Қолма-қол ақіпа нысанындағы эмиссия айналысқа қосымша банкноттар мен
металл ақшаны піығаруды білдіреді.
Қазақстандағы қолма-қол теңге эмиссиясының елеулі көлемінің ең басты себебі
кәсіпорындар арасында әдеттегі қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың қолма-қол
ақшаға ішінара ауысуы болып табылады, бұны теріс құбылыс деп санауға
болады.
Бірақ 1995 жылдың өзінде-ақ жағдай өзгере бастады, кассалық
түсімдердің кассалық шығыстармен салыстырғанда өсуі нәтижесінде банктер
кассаларында берілетін қолма-қол ақша эмиссиясының үлес салмағы қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік-несиелік операция л ар
процесінде жүзеге асырылады. Банктердегі депозиттер сомасы кредиттік ақшаны
қүру үшін олардың потенциалын қүрады. Соңғылары банк салымдарды чектердің
эмиссиясы немесе заемдарды үсыну арқылы шоғырландырған кезде құрылады. Осы
операцияның нобайы мынадай: 100 ақша бірлігі депозитіне міндетті резерв 15
ақша бірлігі қүрады; қал'ған 85 ақша бірлігін банк заемдарға айналдыруы
мүмкін. Сонда айналыстағы ақша массасы мынадай болады: 100 + 85 = 185 ақша
бірлігі, бұл 85 ақша бірлігі сомасына жаңа ақша қүруды білдіреді. Осылайша
қүрылған ақша өз кезепнде басқа депозиттердің пайда оолуына әкелп соғады,
олар өздері ақша эмиссиясының себебі йолуы мумкін. Ақшаның мультипликативті
кеңеюі болады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын Ұлттық Банк ақша базасы сияқты ақша
агрегатына және ақша мультипликациясына бақылау жасау арқылы жүзеге
асырады.
Ақша базасы - Ұлттық Банк құратын ақша. Оған айналыстағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер кіреді. Міндетті резервтер, өз
кезегінде, банктер депозитивтерінің бір бөлігін білдіреді, оларды
белгіленген нормативтерге сәйкес Ұлттық Банктің арнайы шотында немесе
өзінің Ұлттық Банктегі корреспонденттік шотында (Ұлттық Банктің рұқсаты
бойынша тек қаржылай тұрақты банктер қолданатын резервтеудің альтернативті
тәсілі) сақтауы тиіс. Артық резервтер - Ұлттық Банктегі корреспонденттік
шотындағы өзге қалдықтар.
Айналыстағы қолма-қол ақшаның көлемі банктердегі корреашндештік
шоттардағы қаражаттың болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық Банк ақша
базасының көлемін екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі
корреспонденттік шоттарындағы қаражат көлемін реттеу арқылы, яғни
банктердің өтімділігін реттеу арқылы реттейді.
Бұл ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Осы құралдар ақша мультипликаторының көлеміне эсер етеді, ол массаның ақша
базасына кеңею шегін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының көлемі міндетті резервтеу нормасына тәуелді
болады, өйткені міндетті резервтерді банктер кредит ресүрстарының көзі
ретінде пайдаланбайды, сондай-ақ айналыстағы қолма-ұол ақшаның ұлес
алмағына тәуелді болады. Бұл айналыстағы қолма-қол ақша банктерден тыс бола
отырып, мультипликацияланбайтынына байланысты.
Ақша мультипликациясының қарқыны оның айналыс жылдамдығына эсер
етеді.Ақшаның экономикадағы айналыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары ... ... 4
1.1 Валюталық саясаттың ұғымы, формалары,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Валюталық бағамдарының режимін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...9
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың
ерекшелігі ... ... ... .14
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен
қажеттілігі және
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Дамыған елдердің қазіргі кездегі валюталық саясаттың мазмұны мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
Кіріспе
Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз
айында Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты
(Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз
мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресүрстары ортақ
жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей
қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін Іпығаруы Қазақстанда
экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында Кеңес
ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар
себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша
айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде
жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-
қазанында шығарылған ақша "Теңге"
Ұлттық ақша бірлігі болып, сод жылдың 13-желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді.
Енді од, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз
енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-
теңғелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңғе (күмістен
жасалған) қүндарына сөикес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қандай болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық саясатың түпкі мақсаты –
бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық жұмыстылықты қамтамасыз
ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері
айналымдағы ақша мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз
етумен қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады.
Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына
біркелкі әсер етпейді. Ұлттық валютаның күшеюі экспортқа жұмыс істеп жатқан
салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен
қатар, ұлттық валюта кұнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені
одан импорттық шикізатпен жұмыс істейтін өндіріс салалары ұтады. Ал ұлттық
валюта құнының азаюы кезінде ұтушы мен ұтылушылар орны ауысады. Соған
қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетін
жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі
валюта бағамдарымен жұмыс істеуге ұмтылады.
І.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері мен құрылымдары
1.1.Валюталық саясаттың ұғымы, формалары, түрлері
Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде
қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар,
соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе
алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын
тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми
стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе
есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.
Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және
мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға
болады.
Валюталық нарық дегеніміз – ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып
сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми
орын.
Халықаралық есеп айрысу спецификасының маңызы мынада: валюталық баға
төлем құралы ретінде көбінесе шетелдік валютаны қолданады, өйткені әлі
халықаралық бүкіл мемлекетгерде алуға тиісті белгілі-бір валюта жоқ,
сондықтан да сыртқы саудада, несиеде, инвестицияда мемлекет аралық есеп
айрысу үшін бір валютаны екінші валютаға сату керек. Валюталық курстың
бағамы оны сатып алу қабілеті арқылы белгіленеді.
Валюталық бағам дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі-
мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың
нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық
бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады.
Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын
немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді.
Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды
валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы
негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды
анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық
бағамды – номиналды бағам деп атайды.
Валюталық бағамның үш түрі бар:
➢ белгіленген;
➢ өзгермелі;
➢ аралас;
Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей
қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді.
Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.
Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.
Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді
айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген
валюталық бағам да бар.
Валюталық операциялар дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де
құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни,
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып
табылады. Валюталық операциялар ағымдагы операциялар жане капитал
қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді.
Ағымдагы операцияларға жататындар:
✓ тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу;
✓ салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге
кірістерді аудару және алу;
✓ гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік сомманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және
басқа соммаларды аудару;
✓ капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар:
✓ инвестицияларды жүзеге асыру;
✓ интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты
толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды
жүргізуге арналған аударымдар;
✓ жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар;
✓ тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу3;
Валюталық нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі
Мемлекеттің әлем экономикасына кіруі валюталық қатынастар жүйесінің
дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне
жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне
жағдайна бейімделген.
Валюталық бақылау мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:
➢ экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
➢ қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
жүргізуді бақылау;
➢ капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
➢ валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.
Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың
(валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту,
ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның
сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.
Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа
өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір
мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы
кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар
бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі
ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және
экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін
келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын
алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді
толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті
мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.
Валюталық бақылау капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен
қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі
жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны
қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік
валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен
қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан
үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі
ретінде бола алады.
Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық
міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының
нығайту.
Валюта бақылауының мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде
Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды
сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.
Егер бұл сома қажеттілігіне жеткіліксіз болса, ауыр жағдайға түскен ел ХВҚ-
нан көп ақша сұрауына болады да, бәрін қосқанда өзі төлеген жарнасынан
шамамен 4 есе көп қарызқ алуына құқтығы болады.
ХВҚ –на кірген ел белгілі бір ақша сомасын төлейді. Ол үлес квота деп
аталады да, мүшелік жарнаға ұқсас келеді. Біріншіден, жарналардан ХВҚ-ың
ақшаи қоры қалыптасады. Оны ХВҚ қаржылық қиыншылыққа ұшыраған мүше елдерге
қарыз беруге жұмсайды. Екіншіден жарна үлестерінің негізінде әрбір елдің
қарызға ала алатын сомасы мен мезгіл арн,аулы қарыз алу құқығы бөлігенде
алатын активтері анықталады. Жарна неғұрлым көп болса, ала жарналар алатын
қарыздың көлемі де соған сәйкес көбейеді. Үшіншіден жарналар әр елдің дауыс
санын анықтайды. Үлестерді, елдердің экономикалық жағдайын талдау арқылы,
ХВҚ-ы бекітеді. Олар әрбір бес жылда қайта қаралып отырады да., ХВҚ
қажеттілігі мен елдердің экономикалық жағдайларына байланысты ұлғаюы немесе
кемуі мүмкін. Егер 1945 жылы 35 мүше ел 7,6 млрд.доллар төлесе, 1992 жылы
156 мүше ел 130 млрд.доллар төледі. Мысалы дүниедегі экономикасы ең үлкен
ел-АҚШ барлық жарнаның 20% төлесе, Индия мұхитында орналасқан Мальдив елі 3
млн.доллар ғана төлейді.
Қазақстан ХВҚ-на 1992 жылдың 15 шілдеде мүше болады. ХВҚ-ын Қазақстандағы
өкілеттілігі 1992 жылдың 15 тамызында ашылды. Қазақстанның ХВҚ-ғы үлесі
247,5 млн, СДР болып тағайындалды.
Валюталық саясаттың түрлері. Влюталық саясат (ВС) сыртқы экономикалық
саясат жүйесінде ерекшк орын алады. Валюталық саясат дегеніміз – дамудың
белгілі бір тарихи кезеңдеріндегі мақсаттарға сәйкес белгілі бір елдің ХЭҚ
саласында жүзеге асыратын шаралар кешені.
Кез келген елдің ВС ағымдағы немесе ұзақ мерзімдегі мақсаттарға сәйкес
екі түрге бөлінеді:
- құрылымдық;
- ағымдық;
Құрылымдық ВС –барлық елдердің өзара әсерлесу принциптерін жетілдіруге
бағытталған валюталық реформалар формасында жүргізіледі. Ол жекелеген
валюталардың жағдайын күшейту және артықшылыққа қол жеткізу үшін
жүргізілетін күреспен байланысты болады. Сонымен бірге құрылымдық
валюталық саясат тенденциясының қалыптасуына ықпал етеді.
Ағымдық ВС дегеніміз – валюталық бағамдарды, валюталық жағдайларды
жәнебағалы металдар нарықтарының қызметін реттейтін қысқа мерзімдік
шаралар кешені.
Белгілі бір елдің жүргізетін ВС елдің ішкі және сыртқы нарықтарында
өткізілетін тауарлардың ұлттық валютамен өрнектелген бағаларының
арақатынасына ықпал етеді.ВС-тың элементтері мен формалары өз ретінде
мынандай факторлардың пайда болуына әсер етеді:
- әлемдік шаруашылықтың дамуы;
- елдің экономикалық жағдайы;
- әлемдік аренада күштерді орналастыру.
Елдің валюталық саясатының экономикалық табиғаты тарихи тұрғыда
қарастырылады. Өйткені белгілі бір бәсекелестік міндеттер келесі
приоритетік сипатта болады:
- ывалюталық шектеулер;
- валюталық операциялардың ырықтандырылуы;
- валюталық дағдарысты жою және тұрақтылықты қамтамасыз ету;
ВС қолданатын элементтерінің жиынтығы әр түрлі форманы қабылдауы мүмкін,
олар:
- дисконттық;
- девиздік болып бөлінеді.
Орталық банк дисконттық саясатты төмендегі мақсаттар бойынша жүргізеді:
- валюталық бағамды және төлем балансын реттеу;
- халықаралық капиталдың қозғалуына әсер ету;
- ақша массасына , бағаға, несиелердің ішкі динамикасына әсер ету;
Дисконттық саясаттың мәні мынада: ол банктың есепке алу мөлшерлемесінің
өзгерісімен байланысты болады. Мысалы, пассивтік төлем балансы кезінде
банктің есепке алу мөлшерлемесінің көтерілуі – проценттік мөлшерлемесі
едәуір төмен елдерден капиталдың ағылып келуін күшейтуге ықпал етеді.
Осылайша, дисконттық саясат капиталдың елден ағылып кетуіне тойтарыс
береді, төлем балансын тұрақтандырады және төлем бағамын көтереді. Бірақ
елдің экономикасы тоқырау жағдайында болса, онда төлем балансын жақсарту
мақсатында есепке алу мөлшерлемесін көтеру – экономикаға зиянды, кері
әсерін тигізеді. Бұл кезде экономиканың тұрақсыздығы белгілі бір проценттік
мөлшерлемелермен операция жүргізу кезінде елден капиталдың қозғалуын үнемі
анықтай бермейді.
Сонымен бірге, әлемдік шаруашылықта капитал мен несиенің халықаралық
қозғалысын реттейтін факторлар күшейіп бара жатқандықтан, бұл жағдай есепке
алу саясатының төлем балансына ықпал етуін әлсіретеді.
Басқаша айтқанда, дисконттық саясаттың (ДС) , ішкі және сыртқы саясаттың
қарама-қайшылығы оны тартымды етпейді, өйткені қысқа мерзімдік және
салыстырмалы түрде алғанда, оның тиімділігі төмен болып келеді.
Тарихи тәжірибеге көз жүгіртсек, ДС 30-40 жылдары ғана және 50
жылдардың басынан бастап белсенді жүре бастаған.
ВС жүргізудің ең тиімді әдісі – девиздер саясаты. Бұл саясат кезінде
мемлекет шетел валюталарын сатып алу және сату жолымен ұлттық валюта
бағамына ықпал етеді.
Девиздік саясат әр түрлі формаларда көрініс тапқан құбылыс, оларға
валюталық интервенция, валюталық резервтердің түрін көбейту, валюталардың
айырбасталу дәрежесін реттеу, сонымен бірге валюталық бағам режимін реттеу,
девальвация, реваьвация жатады.
Валюталық интервенция-ұлттық валюта бағамына ықпал ету мақсатымен
орталық банктің валюталық нарықтағы операцияларға араласу процесі.
Негізінен, орталық банк ұлттық валютаның бағамын көтеру мақсатында шетел
валютасын сатады, ал төмендету мақсатында-сатып алады.
Девиздік саясаттың формасы ретіндегі валюталық интервенцияның
ерекшелігі: оның салыстырмалы түрдегі ірі ауқымдылығы, қолданылыуының қысқа
мерзімділігі, ресми алтын-валюталық резервтер мен қысқа мерзімдік валюталық
несиелер есебінен жүргізілуі. Қазіргі таңдағы белгілі бір жекелеген
мемлекеттегі валюталар интервенциясымен бір мезгілде бірқатар елдердің
орталық банктерінің ұжымдық валюталық интервециясы да қолданылады.
Девиздік саясаттың бір түрі ретінде валюталық резервтердің
түрінкөбейту-валюталық резервтер құрылымын реттеуге бағытталған. Бұл
ретттеу валюталық резервтерді басқа әртүрлі валюталар құрамына енгізу
жолымен жүргізіледі. Мұндай форма шығындарды жоюға және халықаралық есеп
айырылысулардың ырғақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осы
мақсатта тұрақсыз валюталарды сатудың орнына өте тұрақты валюталарды сатып
алу белсенді түрде жүруде.
Қазіргі уақытта неміс маркасының, швейцар франкінің, жапое иенінің
мәні артып отыр. Көп жағдайда ұлттық мемлекет пен халықаралық қаржылық
ұйымдар валюталық бағамдардың, валюталық тепе-тең режимін белгілеу
шараларын жүргізеді. Валюталық жүйелер дамуында төмендегідей режимдер
қолданылған:
- валюталық бағамдарды нақты белгілеу режимі (елдердің Бреттон-Вудс
келісімі);
- қалқымалы валюталық бағамдар режимі (Париж конференциясы – ондық
тобы);
- еуропалық валюталық жылан режимі.
Қазіргі әлемде валюталық бағамдардың оңға жуық режимдері бар. Жүргізіліп
жатқан экономикалық реформалар барысында көптеген мемлекеттер жұп
валюталық нарық деген валюталық саясатты қолданған. ВС-тың бұл формасы
валюталық нарықтың екі бөлікке бөлінуін қажет етті.
Ресми валюталық бағам – коммерциялық операциялық, ал нарықтық бағам –
қаржылық операциялар кезінде қолданылады. Қалқымалы валюталық бағамдарға
өтуге байланысты бұл саясаттың қолданылу дәрежесі тарала бастады. ВС-тың
дәстүрлі әдістеріне девальвация мен ревальвация жатады. Шетел валютасына
қатысты ұлттық валюта бағымын төмендету проценті-девальвация деп, ал ұлттық
валюта бағамын көтеру процесі – ревальвация деп аталады.
1.2 Валюталық бағамдарының режимін реттеу
Айырбас бағамы режимінің нұсқасын таңдау 2 факторға тәуелді болады:
1. Елдің экономикалық мүмкіндігіне, оның әлемдік
аренадағыжағдайындағы және дамыған елдер тобына
жататындығына байланысты.
2. Аталған ел шеңберіндегі ақытша ара қашықтыққа сәйкес.
Айырбас бағамы режимінің нұсқасы аталғн ел үкіметтің қатысу
дәрежесіне байланысты іріктеледі. Осыны ескеру отырып, айырбас бағамы
режимнің 3 нұсқасын бөліп көрсетуге болады:
1) бағамды ел үкіметі анықтайды;
2) режимді белгілеуде үкіметтің араласу (ерекше) белгілі орынды алады.
3) Үкіметтің араласуы толық түрде болмайды, яғни бағам режимін нарықтың
өзі анықтайды.
1-нұсқа: бір шетел валютасына немесе бір мезетте бірнеше валютаға қатысты
шараларды қамтиды. Сонымен бірге үкімет – елдің приоритеттік сауда
серіктестерімен бірге инфляция қарқынындағы айырмашылықты салыстырады.
2-нұсқа: кей жағдайда үкімет елдің приоритеттерін ескере отырып,
қалқымалы бағамды еркін түрде реттейді.
3-нұсқа: ел валютасының еркіндігін көрсеттеді. Бұл кезде бағамды
валюталардың сұраныс пен ұсынысын ескере отырып, нарықтың өзі белгілейді.
Аталған айырбас бағамы режимнің әрқайсысының артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Сондықтан оларды міндетті түрде қарастыру керек.
Тұрақты бағам режимінің төмендегідей артықшылықтары мбар:
- сандық тұрғыда анықталғандығы (саудаға және капитал ағымы
ынталандыруға ықпал етеді);
- валюталық-қаржылық саясатқа деген жоғары сенімділікті күшейтеді.
Соңғы артықшылық несие беру мен үкіметтің шығындарды бақылау
қажеттілігінен туындаған. Сонымен бірге тұрақты бағам режимінің
артықшылығы инфляцияны тежеп тұруда айқын көрініс тапты. Валюталық-
қаржылық саясатқа деген жоғары сенім, еңбек нарығы мен қаржылық
нарықтарда болуы мүмкін инфляциялық процентерді жеңілдетеді. Бірақ бұл
режимнің төмендегідей кешіліктерді де бар.
Ел белгілі бір экономикалық оқыс жағдайларға тап болғанда, оған қарсы
тұруға қабілетсіз болады. Оның бірден-бір себебі-экспорттық нарықтарды
жоғалтуы және тұрақты бағамды демейтін валюталық резервтердің
жеткіліксіздігі.
Бұдан құбылыс ішкі бағалардың күрт төмендеуін туындатады. Ал бұл
төмендеу өз ретінде өндірістің тоқырауы мен жұмыссыздар тобының күн санап
өсуінің алғышарты блып келеді. Осыдан тұрақты бағам белгілеу төмендегідеу
сипатталады.
а) брлық қаржылық нарықтардығы компанияладың түсінуі үшін бұл саясат
өте қолайлы;
ә) бағамдарды үкіметтік реттеу мүмкіндігі елеулі қысқарады;
б) саудадағы айырбас бағамының тәуелділігі қысқарады, өйткені валюта
бірлігі бағамын белгілеу ірі сауда серіктесі үшін ыңғайлы болады;
в) валюта бірлігі бағамының өзгерісі айналымындағы барлық валюталарға
қатысты ішкі валюта бағамының өзгеруіне әсер етеді.
Бұл саясатпен салыстырғанда, валюталар кәрзеңкесін белгілеуге
байланысты тұрақты бағам саясаты төмендегі параметрмен сипатталады:
а) шетелдік инвесторлар бұл саясатты ауыр қабылдайды, өйткені, олардың
пікірінше, валюталар кәрзеңкесінің құрамы кеңінен танымал болмауына
байланысты билеуші органдар валюталарды реттейді. Мұндай жағдайларда
шетелдік серіктестер девальвацияның мүмкіндігін айқындайды;
ә) бұл саясат бір валюта құнының көтерілу тәуекелділігін жояды.
Тиісінше, ол елдің барлық сауда серіктестерімен болатын келісімдерді
реттеу ісінде қолайлы. Бірақ валют құнының жоғарылауы экспорттың азаюына,
импорттың өсіуіне әкеліп соғады, соның салдарынан елдің төлем балансы
нашарлайды.
Бұл режимның тағы бір артықшылығы: кәрзеңкедегі барлық валюталар
өздеріне белгіленген айырбас бағымына қатысты бірдей өлшенсе, онда
валюталар бағамының өзгерісі едәуір аз болады.
Айырбас бағамының өзгермелі режимдері. Елдердің валюталық-қаржылық
саясаты еркін режимді қолдану жағдайында еркін түрде қалыптасады. Бұл
бағам бәсекелестік қабілетті қолдауға мүмкіндік береді және сыртқы күштер
мен оқыс жағдайларға тез бейімделеді, ең бастысы – ел үкіметі өзіне
сәйкес келетін бағамды анықтау фунциясынан босайды. Бұл артықшылықтарға
қарамастан, еркін өзгермелі айырбас бағамы режимінің кеміліктері де бар:
- егер валюталық нарық елеусіз сыйымдылықпен сипатталса,онда осы
режим кезінде бірнеше ірі келісімдер қазіргі кездегі жағдайды
бұзады;
- бұл режим мемлекет тарапынан реттеу кезінде, валюта санымен бірге
валюталық-қаржылық және шараларды қабылдау ісінде де валюталық
саясаттың тиімділігін қамтамасыз етуі мүмкін.
- шетел инвесторлары мен сауда серіктестері үшін бұл режим кезіндегі
белгісіздік жағдайы тартымсыз екендігін айту керек;
- үкіметтік манипуляция қаупі бар болса, ол нарық субъектілерінің
сенімін жояды;
- егер елде капиталдың ірі саудагерлік ағымы бар болса, онда айырбас
бағамын белгілеу елеулі дәрежеде валюталық-қаржылық тәуелсіздікті
шектейді.
Халықаралық коммерциялық байланыстардың әлсіз дамуы жағдайында бұл
режимді қолдану өте тиімді, яғни бұл кезде өндіріс жағдайы сыртқы саудаға
үлкен тәуелділікті болмайды.
Өзгермелі валюталық бағамдарды енгізуге арналған басты шарттарға мыналар
жатады:
-дамыған қаржылық нарықтың болуы;
-олардың әлемдік жүйеге интеграциялану дәрежесі;
-ұлттық және шетелдік активтердің өзара айырбасталуы:
-қаржылық делдалдықтың даму жәрежесі.
Дегенмен, бұл факторлардың жоқтығына қарамастар, көптеген мемлекеттер
өзгермелі бағамдар режиміне көшті.
Оның төмендегідей себептері бар:
-төлем байланыстарының тұрақсыздығы;
-тұрақты бағамдарды қолдауға арналған ресми валюталық резервтер көлемінің
елеусіздігі;
-қара валюталықнарықтарға тосқауыл қою тілегі.
Бұл режимге бірінші болып өнеркәсібі дамыған мемлекеттер, содан кейін
дамушы елдер көшті.
Бірақ ұлттық валютаның өзгермелі бағамдарын енгізу халықаралық
валюталық қордың тұрақтандыру бағдарламалары шеңберінде және техникалық
көмектің болуы жағдайында жүріп жатты. Ол экономикалық шаралар кешенін
жүргізу қажеттілігін туындатты:
-экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
-валюталық және кедендік режимдерді ырықтандыру;
-ішкі сұранысты шектеу және т.б.
Бұл алғышарттардың болмауы жағдайында көптеген мемлекеттер тұрақты және
өзгермелі бағамдардың біріккен режимін қолданады. Оның өзгертілген формасы
жылжымалы валюталық бағам. Бұл бағамның мәні мынадай: валюталардың айырбас
құнына айына 1-2 рет ұсақ және жиі түзетулер жүргізу.
Жылжымалы белгілеудің төмендегідей артықшылықтары бар:
-өзгеру қарқынын алдын-ала хабарлау, ол экспортерлар мен мүмкіндігі бар
инвесторлардың сенімін арттырады;
-тұрақты валюталық бағамды қолдану мүмкіндігінің болуы.
Мысалы, жылына 10 %-тік ішкі инфляция және жылына 5%-тік сауда
серіктестігіндегі инфляция кезінде, өзгерту қарқыны-жылына құнсызданудың 5%-
і көлемінде белгіленген.
Жылжымалы белгілеудің төмендегідей кемшіліктері бар:
-тиімді айырбас бағамы уақыт өтуіне қарай өзгереді;
-тұрақты айырбас бағамымен салыстырмалыда, бұл режим өте жоғары инфляцияға
әкеліп соғуы мүмкін.
Тарих көрсеткендей, айырбас бағамдарының режимі бірнеше мәрте өзгеріп
отырады. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бақыланатын халықаралық
валюта қатынасы (ХВҚ) тұрақтанды, бірақ өзгеретін айырбас бағамдарының
жүйесі қолданылды. ХВҚ алдында мемлекет келісімі шеңберіде айырбас бағамын
сақтап қалуға міндеттенді және өз валютасын қолдау шаралар жүргізілді.
Бреттон-Вудстың күйреуі салдарынан 1973жылдан бастап көптеген елдер
валюталардың кең өзгерісін қолдану мүмкіндігіне қол жеткізді және жедел
өзгергіш жүцелерге көшті.Бұл елдердегі төлем балансынң тапшылығы
экономиканың дамуын тежетеді және бәсекелестік қабілетті қолдау мақсатында
олардың көбі жылжымалы белгілеуге ден қойды.
Сыртқы экономикалық қызметті ынталандыру мақсатында көптеген
мемлекеттердің орталықбанктерді валюталық бағамдардың көп түрлілігі режимін
қолданды. Оны қолданудың қажеттілігі мына жағдаймен түсіндіріледі, яғни
сандық шектеулерді және әкімшілік тыйым салуларды қатыстырмай төлем
балансының реттеу мүмкіншілігінің болуы. Бұл кезде валютаның ресми бағамы
импортталатын тауар бағаларының өсуін тежеуге арналған жоғары деңгей
сақталуда, ал капиталдың қозғалысы және онымен байланысты операциялар
өзгермей, бағам бойынша жүргізіледі. Валюталық бағамдардың бұл режимі
экспорттың дәстүрлі емес түрлері үшін қолданылады. Айтылғандарды жалпылай
отырып, мынаны атап өту керек, яғни бұл режимді өтпелі экономикасы бар
елдерде қолдану тиімді. Бірақ оны қолданудың мерзімдік шегін белгілеу
керек, өйткені жүйені ұзақ қолдану ресурстарды бөлуде өзгерістер
туындатады.
Валюталық интервенция. Валюталық бағамдарды реттеу әдістерінің бірі –
ұлттық валюта бағамына әсер ету мақсатында валюталық бағамның қызмет етуіне
орталық банктің араласуын талап ететін операциялар. Бұл жағдайда, егер
валюталық нарықта шетел валютасының ұсынысы көп болса, онда орталық банктер
оны сатып алады да қайта сатады. Ал, шетел валютасының ұсынысы төмендеген
жағдайда, орталық банк шетел валютасына деген сұраныс пен ұсынысты
теңестіреді және шетел валютасы бағамының өзгеруін шектейді. Валюталық
саясаттың бұл формасы бір елдің орталық банкісімен немесе бірнеше
мемлекеттердің банктерімен жүргізіледі. Мысал ретінде, еуропалық валюталық
жүйені алуға болады. Еуропалық жүйенің орталық банктері орталық интервенция
көмегімен өз валюталарының бағамын тұрақты шектер көлемінде ұстап отырады.
Валюталық интервенцияны жүзеге асыру кезінде валютаны таңдап алу қажет. Ол
халықаралық валюталық жүйедегі берілген валютаның орнына интервенция
мақсатына және қалыптасқан институтцияналдық ортаға байланысты болады.
Осылайша орталық банктердің көбісібанк аралық нарықтардағы немесе дилер,
брокер арқылы валюталық интервенция ретінде анықтайды. Бұл кезде ақпарат
жасырын болып, операциялардың құпиялылығын ескеруі тиіс. Валюталық
интарвенцияның қолдануын белгілі шектеулері бар. Яғни ол ресми валюталық
резервтерді туындатады. Тиісінше валюталық резервтер көмегінің
жеткіліксіздігі жағдайында көптеген мемлекеттер валюталық шектеулерді
қолдану ісіне ден қояды.
Валюталық шектеулер – заңды немесе әкімшілік ретімен мемлекет
тарапынан белгіленген шаралар мен ережелер. Оны қолданудың шарты – сыртқы
төлемдер мен түсімдарді теңестіру мақсатындағы төлем балансының созылмалы
ірі тапшылығы болып табылады. Ресми бағам бойынша, экспорттық түсімнің
орталық банкке берілетін сату талаптарының 100%-нің белгілі бір шектеріне
дейінгі валюталық шектеулердің түрлері өте көп.
Валюталар девальвациясы мен ревальвациясы. Көптеген елдер сыртқы
дүние мен халықаралық экономикалық қатынастарын дамыта отырып, әр түрлі
елдерде инфляцияның әр түрлі дәрежесімен кезігеді. Бұл жағдайда, егер
тұрақты валюталар бағамының режимі қолданылса, онда орталық банктер
өздерінің ұлттық валюталарының ресми бағамын қайта қарау, қажеттілігін
сезінеді. Өйткені шынайы нақты бағамдар ресми бағамнан ауыфтқиды. Валюта
бағамының құнсыздануы нақты түрде ұлғаятыны белгілі. Ал, жылдам қарқынмен
инфляцияға ұшырыйтын валюталар күрт төмендейді. Осындай жағдайда валюталық
бағамға қатысты операцияларға түзету жүргізу немесе девальвация мен
ревальвация қажеттілігі туындайды. Девальвация – бұл ұлттық валюта бағамын
ресми түрде төмендету операциясы.Ал, ұлттық валюта бірлігінің бағамын шетел
валютасына немесе есеп айырысу бірлігіне қатысты көтеру – ревальвация деп
аталады.
Әлемнің өзгермелі валюталық режимге өтуі салдарынан ревальвация
сипатында өзгерістер болды, ұлттық шеңберде жүргізілетін бұл процесс
аймақтық сипаттағы шараға айналды.
ІІ. Қазақстан Республикасындағы валюталық саясаттың ерекшелігі
2.1 Қазақстан Республикасында валюталық нарықты реттеудің мағынасы мен
қажеттілігі және саясаты
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру актілерімен
танысуға;
✓ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен валюта
бақылауы агенттері мен органдарының іс-әрекетіне шағым жасауға;
✓ Қазақстан Республикасының басқа да заңдары мен нормативтік қүқықтық
актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне барлық сүраған
қүжаттар мен валюта операцияларын жүзеге асыру жөніндегі
ақпараттарды беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне өздері жүргізген тексеру
барысында, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша түсініктеме беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру
актілерінде баяндалған фактілермен келіспеген жағдайда, бұл актіге
қол қоюдан бас тарту себебіне жазбаша түсініктеме беруге;
✓ өздері жүргізетін валюта операциялары бойынша есеи жүргізіп және есеп
беріп, олардың кемінде бес жыл сақталуын қамтамасыз етуге;
✓ валюта бақылауы органдарының анықталған тәртіп бүзушылықтарды
жою жөніндегі талаптарын (нүсқауын) орындауға;
✓ Қазақстан Реслубликасының вапюта заңдарында белгіленген басқа
талаптарды орындауға міндетті.
Ұлттық Банк - борышты төлеуге қабылдауға міндетті елдегі жалғыз
заңды төлем құралы банкноттарды шығарудың эмиссиялық құқығына ие жалғыз
мемлекеттік орган. Олар қолма-қол ақшасыз баламасын алумен банктерге сату
нысанында Ұлттық Банк эмиссиясында орындалады. Қазақстан Республикасының
ресми ақша бірлігі теңге болып табылады.
Ұлттық Банк банкноттар мен металл ақшаның қажетті санын белгілейді, олардың
шығарылуын қамтамасыз етеді, оларды сақтау, жою және қолма-қол ақша
қаражатын инкассациялау тәртібін белгілейді.
2. Қазақстан Республикасындағы ұлттық банктің валюта нарығын реттеу
саясаты
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен металл ақша іңшиналдық
құрамына, нысанына және әшекейленген графикаға ие болуы тиіс. Валютаны
айырбастау құқығына ҚР Жоғары кеңесі ие. Ұлттық валютаның қызмет ету
тәртібін, мерзімін және талаптарын белгілеу құқығы ҚР Президентіне тиесілі.
Ұлттық Банк ҚР ұлттық валютасының шетел мемлекеттерінің ақша
бірліктеріне айырбас бағамын айқындау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы банктердің кассаларына тұрақты қайтару арқылы
жүреді. Ұлттық Банкке қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру жүктелген.
ҚР ақша банкноттарын шығару бойынша өз қуаттарын енгізуге және
коммерциялық банктерге ақшаны инкассациялауға лицензияны беруге байланысты
қолма-қол ақшамен жағдай 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда күрт
өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттардағы қаражат
қалдығы шегінде қосымша қолма-қол ақшаны алады, мұндайда операциялық
кассадағы қолма-қол ақша қалдығының шектеуі белгіленбейді.
Эмиссия - мемлекеттің банкноттарды, металл ақшаны, бағалы қағаздарды
шығаруы. Ол қолма-қол ақшамен, сондай-ақ қолма-қол ақіыасыз да болуы
мүмкін.
Қолма-қол ақіпа нысанындағы эмиссия айналысқа қосымша банкноттар мен
металл ақшаны піығаруды білдіреді.
Қазақстандағы қолма-қол теңге эмиссиясының елеулі көлемінің ең басты себебі
кәсіпорындар арасында әдеттегі қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың қолма-қол
ақшаға ішінара ауысуы болып табылады, бұны теріс құбылыс деп санауға
болады.
Бірақ 1995 жылдың өзінде-ақ жағдай өзгере бастады, кассалық
түсімдердің кассалық шығыстармен салыстырғанда өсуі нәтижесінде банктер
кассаларында берілетін қолма-қол ақша эмиссиясының үлес салмағы қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік-несиелік операция л ар
процесінде жүзеге асырылады. Банктердегі депозиттер сомасы кредиттік ақшаны
қүру үшін олардың потенциалын қүрады. Соңғылары банк салымдарды чектердің
эмиссиясы немесе заемдарды үсыну арқылы шоғырландырған кезде құрылады. Осы
операцияның нобайы мынадай: 100 ақша бірлігі депозитіне міндетті резерв 15
ақша бірлігі қүрады; қал'ған 85 ақша бірлігін банк заемдарға айналдыруы
мүмкін. Сонда айналыстағы ақша массасы мынадай болады: 100 + 85 = 185 ақша
бірлігі, бұл 85 ақша бірлігі сомасына жаңа ақша қүруды білдіреді. Осылайша
қүрылған ақша өз кезепнде басқа депозиттердің пайда оолуына әкелп соғады,
олар өздері ақша эмиссиясының себебі йолуы мумкін. Ақшаның мультипликативті
кеңеюі болады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын Ұлттық Банк ақша базасы сияқты ақша
агрегатына және ақша мультипликациясына бақылау жасау арқылы жүзеге
асырады.
Ақша базасы - Ұлттық Банк құратын ақша. Оған айналыстағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер кіреді. Міндетті резервтер, өз
кезегінде, банктер депозитивтерінің бір бөлігін білдіреді, оларды
белгіленген нормативтерге сәйкес Ұлттық Банктің арнайы шотында немесе
өзінің Ұлттық Банктегі корреспонденттік шотында (Ұлттық Банктің рұқсаты
бойынша тек қаржылай тұрақты банктер қолданатын резервтеудің альтернативті
тәсілі) сақтауы тиіс. Артық резервтер - Ұлттық Банктегі корреспонденттік
шотындағы өзге қалдықтар.
Айналыстағы қолма-қол ақшаның көлемі банктердегі корреашндештік
шоттардағы қаражаттың болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық Банк ақша
базасының көлемін екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі
корреспонденттік шоттарындағы қаражат көлемін реттеу арқылы, яғни
банктердің өтімділігін реттеу арқылы реттейді.
Бұл ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Осы құралдар ақша мультипликаторының көлеміне эсер етеді, ол массаның ақша
базасына кеңею шегін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының көлемі міндетті резервтеу нормасына тәуелді
болады, өйткені міндетті резервтерді банктер кредит ресүрстарының көзі
ретінде пайдаланбайды, сондай-ақ айналыстағы қолма-ұол ақшаның ұлес
алмағына тәуелді болады. Бұл айналыстағы қолма-қол ақша банктерден тыс бола
отырып, мультипликацияланбайтынына байланысты.
Ақша мультипликациясының қарқыны оның айналыс жылдамдығына эсер
етеді.Ақшаның экономикадағы айналыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz