Дәстүрлі қазақ шаруашылығын күшпен күйрету науқандары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Дәстүрлі қазақ шаруашылығын күшпен күйрету науқандарының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. 1926.1927 жылдардағы жайылымдық және шабындық жерлерді қайта бөлу шаралары мен бай шаруа қожалықтарын тәркілеу науқандарының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Мемлекетке астық пен ет дайындаудың сталиндік бағытын жүзеге асыру саясаты және оның зардаптары туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13

2. XX ғасырдың 20.шы жылдарынан кейінгі ауқаттыларды жою науқанының тарихнамасы
2.1. Ауқатты шаруаларды кулак және жау тап ретінде жою науқанының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай отырықшыландыру науқанының зертелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

3. Шаруаларға қарсы «сталиндік террор» және оларды зорлап отырықшыландыру мәселелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. XX ғасырдың 20.30 жылдарындағы шаруларға қарсы жазлау щараларының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қазақ шаруаларын зорлықпен отырықшыландыру, халықтың дәстүрлі шаруашылығын біржолата күйрету науқандарының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51

Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 20-жылдары біздің еліміз тарихындағы аса күрделі кезеңдердің бірі болып табылады. Мұның басты себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе тұсында аталмыш кезеңге қатысты ақиқатты және шындықты қаз-қалпында ашық айтуға ешбір мүмкіндік болмады. Әсіресе осы кезеңдегі әлеуметтік-саяси процестер коммунистік құрылыстың көптеген «әлсіз» тұстарын жариялап, партия саясатының беделін елдің көз алдында түсіретіні белгілі еді. Басқасын былай қойғанда дәл осы жылдардағы елде орын алған әлеуметтік-саяси қуғын-сүргіннің және алапат ашаршылықтың себептерін және салдарын анықтауға талпынудың өзі сондықтан да қоғамдық ойлаудан ауытқу, «бөтен ойлау» ретінде қабылданды. Осы кезеңнің тарихын зерттеген еңбектер кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында осындай «қателіктерді» қайталамауға күш салды. Ал бұл өз кезегінде XX ғасырдың 20-жылдарындағы әлеуметтік-саяси процестерді біржақты марапаттайтын және осы кезеңнің кемшіліктері мен қателіктерін жасыратын, яғни тарихи объективті шындық принциптерінде мүлде қайшы келетін ғылыми зерттеулердің көптеп өмірге келулеріне жол ашты. Бұларда тарих ақиқатының толық айтылмағанын былай қойғанда, ол тіптен дөрекілікпен бұрмаланды да.
Бүгінде еліміз тәуелсіздік алып, өткенімізге сын көзбен қарауға және бұрын тарихымызда орын алған олқылықтардан толық арылуға үлкен мүмкіндіктер туып отырғанда біз, жаңа буын зерттеушілері бұрын кеңестік әміршіл-әкімшіл жүйе тұсында жарық көрген жоғарыдағыдай тарихи зерттеулерге әділ баға беруге, оларды жаңа методологиялық принциптер аясында жан-жақты тарихнамалық тұрғыдан талдап, қорытуға міндеттіміз.
Өткеннен тарихи және тарихнамалық тағылымдар алмайынша, ғылымда алға басудың болмайтыны және белгілі. Мұның өзі біздің тарихнамалық тұрғыдан қойып отырған тақырыбымыздың аса өзектілігін дәлелдей түссе керек. Тағы бір ескерер мәселе бұрынғы кеңестік жүйе тұсында жазылған зерттеулерде көтерілген және әлеуметтік-саяси процестерге байланысты ғылыми айналымға шыққан қызықты деректік материалдар және оларда айтылған кейбір басалқалы ғылыми ой-пікірлер бүгінгі тәуелсіз тарихнама ғылымының назарынан тыс қалмауы керек. Бүгінгі тарихнама ғылымы өткенмен сабақтас болып, жалғасты өркендеу сипатында дамуы керек. Бұл да біз таңдап отырған зерттеу жұмысының тақырыбын аса өзекті ете түседі.
Бәрінен де маңызды мәселе – біздің ойымызша көрсетілген кезеңге қатысты Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты көптеп жазылған зерттеу жұмыстарын тарихнамалық тұрғыдан талдай түсу болып табылса керек деп ойлаймыз. 1991 жылы жалпы еліміз тәрізді тарихи ой-санамыздың да толық еркіндік алуына қол жеткізу бізді рухани тұрғыдан жан-жақты байыта түсті. Тарих ғылымында бой көтерген және соңғы он төрт жылда орныға бастаған жаңа методологиялық көзқарастар мен принциптер көрсетілген жылдардағы әлеуметтік-саяси процестерге байланысты зерттеу жұмыстарында орын алған көптеген кемшіліктер мен бір жақты көзқарастардан арылуға мүмкіндіктер берді.

1 Абылхожин Ж.Б. Социально-экономические аспекты функционирования и трансформации традиционной структуры Казахстана. (1920-1930 гг.): Автореф. дис. д-ра ист. наук. - Алма-Ата, 1991. – 54 с.
2 Жолдасов С. Қазақстандағы ауыл шаруашылығы кооперациясының қарапайым түрлері: пайда болуы мен дамуы (ХХ ғ. 20-30 жылдары): Тар. ғыл. д-ры дис. – Алматы, 1993. – 415 б.
3 Омарбеков Т. Қазақ шаруаларын жеке меншік қожалықтарынан айыру және ұжымдастыру: тарихы мен тағылымы: Тар. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 1994. – 37 б.
4 Татимов М. Социальная обусловленность демографических процессов. - Алма-Ата: Наука, 1989. – 248 с.
5 Тәтімов Н. Қазақ әлемі. – Алматы: Қазақстан – Атамұра, 1993. – 160 б.
6 Тәтімов Н. Ауылдағы демографиялық ахуал. - Алматы: Қайнар,1990. – 240 б.
7 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). - Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 172 с.
8 Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях суверенитета. - Алматы: Өркениет, 2001. – 112 с.
9 Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Каз ССР. Национальный аспект. - Алма-Ата: Казахстан, 1987. – 156 с.
10 Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990. - Алматы: Ғылым, 1993. – 123 с.
11 Айымбетов С. 1926-1939 жылдар аралығындағы Қазақстан халқының этнодемографиялық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер: Тар. ғыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 1998. – 30 б.
12 Никифоров И.Д. Городское население (1917-1939 гг.): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1988. – 24 с.
13 Сыдыков М.Н. Изменения национального и социального состава населения Западного Казахстана (конец ХІХ века – 1989 год): Автореф. дис. д-ра ист. наук. – Алматы, 1996. – 50 с.
14 Такижбаева Н.З. Сельское население Казахстана. - Алматы: АГУ им. Абая, 2001. – 189 с.
15 Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер (1939-1959 жылдар): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2000. – 29 б.
16 Ковальская С.И. Проблемы историографии миграции населения Казахстана (конец XVIII – ХХ вв.): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 23 с.
17 Төлешова Л.Х. ХХ ғасырдағы Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселелерінің тарихнамасы: Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2002. – 30 б.
18 Малышева М.П. Казахи в Сибири в период демографических кризисов (1919-1934 гг.): Автореф. дис. д-ра ист. наук. – Алматы, 2002. – 50 с.
19 Қожамжарова Д. 1925-1929 жылдардағы қазақ ауылындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер (бүгінгі көзқарастар тұрғысынан пайымдау): Тар. ғыл. канд. ғылыми дис. автореф. – Алматы, 1995. – 28 б.
20 Есмагамбетов К.Л. Зарубежная историография истории Казахстана (с древнейших времен до начала 90-х гг. ХХ века): Автореф. дис. д-ра ист. наук. – Алматы, 1999. – 294 с.
21 Табылдиев Х.Б. Қазақстанда сауатсыздықты жою: Тарихи тәжірибе және тағылым (1917-1941 жылдар): Тар. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 1997. – 51 б.
22 Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. – Алматы: Қазақcтан, 1994. – 448 б.
23 Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 320 б.
24 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 253 б.
25 Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. - 368 б.
26 Нұрымбетова Г. Ораз Жандосов қоғамдық-саяси қызметі. – Алматы, 2000. – 232 б.
27 Сексенбеава Г.А. Документы фонда Народного Комиссариата Земледелия КазАССР по аграрной реформе в Казахстане в 20-е годы (источниковедческий анализ): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1994. – 20 с.
28 Жакишева С.А. Баи-полуфеодалы в Казахстане на рубеже 20-30 гг. ХХ века: Историко-источниковедческий аспект проблемы: Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 29 с.
29 Кульшанова А.А. Документы Центрального государственного архива и Архива Президента РК по политике коренизации в Казахстане (1920-1936 гг.) как исторический источник: Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1999. – 30 с.
30 Алпысбаева Н.К. Материалы фонда Совета Народных Комиссаров КАССР как исторический источник в изучении социально-экономических процессов в Казахстане (1925-1933 гг.): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 2002. – 30 с.
31 Карпыкова С.С. Женщины Казахстана: проблемы историографии (20-е – 80-е годы ХХ века): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1997. – 24 с.
32 Ахметов Қ.Ә. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан мәдениеті («мәдени революцияның» концепциясы, идеологиясы, жүзеге асырылуы): Тар. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 2002. – 55 б.
33 Халидуллин Г. Аграрная политика советского Казахстана в 1912-1940 годах: Автореф. дис. д-ра. ист. наук. – Алматы, 2001. – 50 с.
34 Төлебаев Т.Ә. Қазақстанға капитализм енуінің тарихнамасы: Тар. ғыл. д-ры дис. автореф. – Алматы, 2002. – 50 б.
35 Қозыбақова Ф. Қазақстан ауыл шаруашылығындағы «қанаушы таптарды» және жекешелер қожалықтарын жою: тарихы және салдарлары (1926-1933 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1997. – 25 б.
36 Байқадамов Н.С. Сырдария округіндегі күштеп ұжымдастыру және шаруалардың қарсыласу қозғалысы (1928-1932 жылдар): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 30 б.
37 Нарбекова Б.М. Оңтүстік Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар (ХХ ғасырдың 20-шы жылдары): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1994. – 27 б.
38 Мұсағалиева А.С. Халық ағарту комиссариаты қорының құжаттары республика зиялыларының қызметі мен көзқарасы жөніндегі дерек көзі (1920-1936 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 30 б.
39 Серікбаев С.К. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси өміріндегі Жалау Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретінде тарихи орны: Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2000. – 28 б.
40 Байгисиева З.М. Земледельческие и оседлые районы Казахстана в условиях насильственного развертывания колхозного движения: Особенности и трагические итоги (1929-1935 гг.): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы. 2001. – 30 с.
41 Сантаева К. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және оның ауыр салдарлары (Оңтүстік Қазақстан материалдары негізінде 1925-1935 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 30 б.
42 Жұмабаева Ж.Ж. Кеңестік тоталитарлық мемлекеттің Қазақстан ауыл шаруашылығындағы қаржыландыру және салық саясаты: тарихы, сабақтары (1926-1937 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2000. – 30 б.
43 Бегалиева А. Түркістан-Сібір магистралының тарихы. (1926-1958 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1991. – 25 б.
44 Ысқақ А.С. Кеңестік Қазақстандағы республикалық басқару органдарының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1920-1936 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
45 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрарлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасыр): Тар. ғыл. д-ры. дис. автореф. – Алматы, 1999. – 48 б.
46 Мұхатова О.Х. Қазақстандағы ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы аграрлық реформалар тарихнамасы (1900-1929 жж.). – Алматы: Ғылым, 1998. – 187 б.
47 Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) / Құраст.: С. Әбдірайымов, И.Н. Буханова, Е.М. Грибанова, Н.Р. Жағыпаров, В.П. Осипов, - Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 208 б.
48 Нәубет: публицистикалық ой-толғаулар / Құраст. Қ. Қыстаубаев. - Алматы: Жалын, 1990. – 446 б.
49 Қызылдар қырғыны / Құраст. Д. Досжан. - Алматы: Өнер, 1992. – 256 б.
50 Народ не безмолвствует / Сост. Н.И. Пономарев. - Алматы: Обелиск, Простор, 1996. – 305 с.
51 Документы свидетельствуют из истории деревни накануне и в ходе коллективизации (1927-1932 г.г.) / Сост. С. Диманштейн. - М.: Политиздат, 1989. – 525 с.
52 Насильственная коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 гг.: Сборник документов и материалов / Под ред. М. Қозыбаева. - Алматы: Фонд «ХХІ век», 1998. – 263 с.
53 Атабаев К. Классовая борьба и ликвидация кулачества и байства как класса в Казахстане в годы коллективизации (1929-1934 гг.): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1981. – 25 с.
54 Турсунбаев А.Б. Победа колхозного строя в Казахстане. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1957. – 326 с.
55 Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1965. – 536 с.
56 Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1985. – 247 с.
57 Жумабеков Ж.Ж. Ленинской дорогой. Руководство КПСС вовлечением трудового крестьянства Казахстана в строительстве социализма. – Алма-Ата: Казахстан, 1973. – 287 с.
58 Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. – М.: Наука, 1984. – 270 с.
59 Жакишева С.А. Баи – «полуфеодалы» в Казахстане на рубеже 20-30-х годов. (К вопросу формирования источниковой базы) // Вопросы истории, историографии и источниковедения Казахстана: Сб. статей молодых ученых. – Алматы, 1993. – Вып. ІҮ. – С. 21-26.
60 Жакишева С.А. Использование методики контент – анализа при формировании 30-х годов // Вопросы истории, историографии и источниковедения и этнологии Казахстана: Сб. статей молодых ученых. – Алматы, 1993. – С. 45-48.
61 Жакишева С.А. Создание структурной модели проблемно-оринтированного банка данных «Баи - «полуфеодалы» в Казахстане на рубеже 20-30-х годов ХХ в.» // Информационный бюллетень Ассоциации «История и компьютер». – М., 1994. - № 10. – С. 64-67.
62 Қозыбақова Ф. Қазақ байларын тәркілеу тарихынан. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. - 210 б.
63 Жұмабаева Ж. Коллективтендіру қарсаңындағы қазақ ауылындағы салық салу саясаты (1926-1928 бб.) // Қаз МУ хабаршысы. Тарих сериясы. - 1998. - № 7. – 44-48 бб.
64 Жұмабаева Ж. Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудың рыноктық механизмінен әміршіл-әкімшіл әдістеріне көшу // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. - 1998. - № 10. – 64-67 бб.
65 Саржанова С.С. Сот-тергеу, әкімшілік органдары кеңестік зорлық-зомбылық шараларын жүзеге асырушы: тарихы және сабақтары (1925-1932 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
66 Халидуллин Г. Аграрная политика Советской власти в Казахстане в 1917-1940гг. в отношении казахских шаруа. – Алматы: Ғылым, 2001. – 220 с.
67 Омарбеков Т. Шаруаны малдан айыру қалай жүргізілді? // Ақиқат. - 1994. - № 3. – 47-51 бб.
68 Қозыбақова Ф. Қасірет «қазанындағы» жан айқайы // Вестник КазГУ. Серия историческая. - 1996. - № 3. – 67-69 бб.
69 Қозыбақова Ф. Изломанные жизни // Мысль. - 1996. - № 7. – С. 51-55.
70 Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты: Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1992. – 272 б.
71 Қозыбаев М., Алдажұманов Қ.С., Әбілқожин Ж.Б. Қазақстандағы күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық. - Алматы, 1992. – 36 б.
72 Әбілқожин Ж., Алдажұманов Қ.С. Этноцид // Егемен Қазақстан. - 1992. – 30 мамыр.
73 Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? – Алматы: Ана тілі, 1993. – 208 б.
74 Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана ХХ века. – Алматы, 1997. – 358 б.
75 Таңатарова Ж.Т. Қазақ шаруаларын зорлап отырықшыландыру және босқындарды шаруашылықтық орналастыру: Батыс Қазақстанның және оған көрші аймақтардың материалдары негізінде (1930-1937жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1999. – 30 б.
76 Таңатарова Ж.Т. Отырықшыландыру қалай басталды? // Қазақ тарихы. - 1999. - №1 – 23-27 бб.
77 Таңатарова Ж.Т. Қазақстан және төменгі Еділ аймағындағы күштеп отырықшыландыру мен ұжымдастыру // Вестник ИПК. - Алматы: Қазақ Университеті, 1998. - № 3. – 134-135 бб.
78 Таңатарова Ж.Т. Қазақстандағы және Қалмақстандағы көшпелілерді отырықшыландыру: салыстырмалы тарихи талдау // Ақиқат. - 1999. – № 4. - 83-85 бб.
79 Омаров М.Е. Переход казахского кочевого и полукочевого аула к оседлому образу жизни (20-30-е годы ХХ в.): Дис. канд. ист. наук. – М., 1982. – 210 с.
80 Алимбаев Н. Историография опыта Коммунистической партии по осуществлению сплошной коллективизации сельского хозяйства (конец 20-х начало 80-х годов): Дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1984. – 125 с.
81 Жаманқұлов Ә. Қазақ шаруаларының отырықшылыққа өтуі (1971-37 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1968. – 189 б.
82 Нұрмұхамедов С.Б., Алимбаев Н. Изучение истории Казахской ССР эпохи социализма // В кн.: Историческая наука Советского Казахстана (1917-60 гг.): Очерки становления и развития. - Алма-Ата, 1990. – С. 183-202.
83 Атабаев Қ., Омарбеков Т. Кооперативтендіру сабақтары // Лениншіл жас. - 1998. – 3-4 август; 13-14 декабрь.
84 Омарбеков Т.О. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. - Алматы: Қазақпарат, 2001. – 404 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Дәстүрлі қазақ шаруашылығын күшпен күйрету науқандарының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1. 1926-1927 жылдардағы жайылымдық және шабындық жерлерді қайта бөлу
шаралары мен бай шаруа қожалықтарын тәркілеу науқандарының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Мемлекетке астық пен ет дайындаудың сталиндік бағытын жүзеге асыру
саясаты және оның зардаптары туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..13

2. XX ғасырдың 20-шы жылдарынан кейінгі ауқаттыларды жою науқанының
тарихнамасы
2.1. Ауқатты шаруаларды кулак және жау тап ретінде жою науқанының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай отырықшыландыру
науқанының
зертелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

3. Шаруаларға қарсы сталиндік террор және оларды зорлап отырықшыландыру
мәселелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3.1. XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы шаруларға қарсы жазлау щараларының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3.2. Қазақ шаруаларын зорлықпен отырықшыландыру, халықтың дәстүрлі
шаруашылығын біржолата күйрету науқандарының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 20-жылдары біздің еліміз тарихындағы
аса күрделі кезеңдердің бірі болып табылады. Мұның басты себебі кеңестік
әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе тұсында аталмыш кезеңге қатысты ақиқатты
және шындықты қаз-қалпында ашық айтуға ешбір мүмкіндік болмады. Әсіресе осы
кезеңдегі әлеуметтік-саяси процестер коммунистік құрылыстың көптеген
әлсіз тұстарын жариялап, партия саясатының беделін елдің көз алдында
түсіретіні белгілі еді. Басқасын былай қойғанда дәл осы жылдардағы елде
орын алған әлеуметтік-саяси қуғын-сүргіннің және алапат ашаршылықтың
себептерін және салдарын анықтауға талпынудың өзі сондықтан да қоғамдық
ойлаудан ауытқу, бөтен ойлау ретінде қабылданды. Осы кезеңнің тарихын
зерттеген еңбектер кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында осындай
қателіктерді қайталамауға күш салды. Ал бұл өз кезегінде XX ғасырдың 20-
жылдарындағы әлеуметтік-саяси процестерді біржақты марапаттайтын және осы
кезеңнің кемшіліктері мен қателіктерін жасыратын, яғни тарихи объективті
шындық принциптерінде мүлде қайшы келетін ғылыми зерттеулердің көптеп
өмірге келулеріне жол ашты. Бұларда тарих ақиқатының толық айтылмағанын
былай қойғанда, ол тіптен дөрекілікпен бұрмаланды да.
Бүгінде еліміз тәуелсіздік алып, өткенімізге сын көзбен қарауға және
бұрын тарихымызда орын алған олқылықтардан толық арылуға үлкен мүмкіндіктер
туып отырғанда біз, жаңа буын зерттеушілері бұрын кеңестік әміршіл-әкімшіл
жүйе тұсында жарық көрген жоғарыдағыдай тарихи зерттеулерге әділ баға
беруге, оларды жаңа методологиялық принциптер аясында жан-жақты
тарихнамалық тұрғыдан талдап, қорытуға міндеттіміз.
Өткеннен тарихи және тарихнамалық тағылымдар алмайынша, ғылымда алға
басудың болмайтыны және белгілі. Мұның өзі біздің тарихнамалық тұрғыдан
қойып отырған тақырыбымыздың аса өзектілігін дәлелдей түссе керек. Тағы бір
ескерер мәселе бұрынғы кеңестік жүйе тұсында жазылған зерттеулерде
көтерілген және әлеуметтік-саяси процестерге байланысты ғылыми айналымға
шыққан қызықты деректік материалдар және оларда айтылған кейбір басалқалы
ғылыми ой-пікірлер бүгінгі тәуелсіз тарихнама ғылымының назарынан тыс
қалмауы керек. Бүгінгі тарихнама ғылымы өткенмен сабақтас болып, жалғасты
өркендеу сипатында дамуы керек. Бұл да біз таңдап отырған зерттеу жұмысының
тақырыбын аса өзекті ете түседі.
Бәрінен де маңызды мәселе – біздің ойымызша көрсетілген кезеңге қатысты
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты көптеп жазылған зерттеу
жұмыстарын тарихнамалық тұрғыдан талдай түсу болып табылса керек деп
ойлаймыз. 1991 жылы жалпы еліміз тәрізді тарихи ой-санамыздың да толық
еркіндік алуына қол жеткізу бізді рухани тұрғыдан жан-жақты байыта түсті.
Тарих ғылымында бой көтерген және соңғы он төрт жылда орныға бастаған жаңа
методологиялық көзқарастар мен принциптер көрсетілген жылдардағы әлеуметтік-
саяси процестерге байланысты зерттеу жұмыстарында орын алған көптеген
кемшіліктер мен бір жақты көзқарастардан арылуға мүмкіндіктер берді.
Нәтижесінде XX ғасырдың 20-жылдарындағы әлеуметтік-саяси процестердің әр
қырын және кейбір жабық құпияларын індете де тереңдете зерттейтін жаңа
зерттеулер толқынына жол ашылды. Оларда осы аталмыш кезеңге және осы
кезеңнің құпияларын коммунистік тұрғыдан түсіндірген бұрынғы
зерттеулердегі тарихи ой-пікірлер мен қорытындыларға сын көзбен қарап,
ғылыми толыққанды пікірлер айту әдеттегі жағдайға айналды. Тәуелсіздіктің
арқасында құпия мұрағат қорларының ашылуы және олардың зерттеушілер
игілігіне айналуы, тарихи ойлау еркіндігі XX ғасырдың 20-жылдарындағы
әлеуметтік-саяси процестерге байланысты тарихи таным мен тарихи білімді
байыта түсті.
Бүгінгі күні осылардың бәрі зерттеушілер тарапынан терең де, жан-жақты
және салихалы тарихнамалық талдауларды күтіп жатыр. Тарихымызда аталмыш
мәселе төңірегінде ненің айтылып, ненің айтылмағанын, ненің зерттеліп,
ненің назардан тыс қалып келе жатқанын және жаңа тарихнамалық немесе тарихи
зерттеулердің біз көтеріп отырған тарихнамалық тақырып төңірегінде қандай
жетістіктерге қол жеткізгендерін айқындап алатын уақыт болды деп ойлаймыз.
Мұның өзі алда жаңа зерттеу бағыттарын айқындау үшін тарихшыларымызбен
тарихнамашыларымыздың зерттеу өрістерін кеңейте де түсер еді. Осы
айтылғандар XX ғасырдың 20-жылдарындағы әлеуметтік-саяси процестер
тарихнамасын зерттеудің бүгінгі тарихымыз үшін маңыздылығын тағы да
дәлелдей түседі.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. XX ғасырдың 20-жылдарындағы
әлеуметтік-саяси процестер бүгінгі күні сондықтан да тарихшылар назарын
өзіне аударып отырған аса маңызды мәселе. Солай бола тұрса да тарихнамалық
сипатта бұл тақырыптың төңірегінде күні бүгінге дейін тарихнамалық тұрғыда
арнайы зерттеулер жүргізіле қойған жоқ. Мұның басты себебі біз жоғарыда
әңгімелеген жағдайлармен тығыз байланысты болып табылады. Нақтылай түсер
болсақ, кеңестік кезеңде де тарихшылар өздерінің іргелі монографиялық
зерттеулерінде осы кезеңнің тарихнамасына қатысты қысқаша болса да,
коммунистік методология ықпалымен өзіндік көзқарастарын білдірді.
Тәуелсіздік алуымызға байланысты кеңінен зерттеле бастаған бұл мәселе
іргелі зерттеулер мен диссертациялардың тарихнамаға арналған бөлімдерінде
тағы да көрініс тапты. Тәуелсіздік рухымен және ұлттық методологиялық
ұстанымдар негізінде жазылған соңғы жылдардағы еңбектерде бүгінгі тарихнама
ғылымына аса қажет тарихи ой-пікірлер көптеп кездеседі. Бұларға
тарихнамалық талдаулар жасау бүгінгі тарихнама ғылымының көкейтесті
міндеттерінің біріне айналып отыр.
Жалпы алғанда осы тақырыпқа қатысты аздаған тарихнамалық зерттеулерді
және едәуір жинақталып қалған тарихи зерттеулерді талдаған кезде
хронологиялық тұрғыдан олардың екі кезеңге бөлінетінін естен шығаруға
болмайды. Алғашқы кезеңге жоғарыда айтқан кеңестік құрылыс жылдарында жарық
көрген еңбектер мен зерттеулер жатады. Бұларға тән басты ерекшелік-мәселені
таптық көзқарас тұрғысынан, XX ғасырдың 20-жылдарындағы әлеуметтік-саяси
процестерді қоғамның үлкен жетістігі ретінде дәріптеу болып табылады. Мұның
өзі тарихшылардың шынайы да объективті тарихнамалық ой-пікірлерді толық,
жан-жақты айтуларына мүмкіндік бермеді. Сондықтан да бұл кезең еңбектерді
тарихнамалық тұрғыдан терең сыни көзқарастармен талдауларға сұранып тұр.
Тарихнамалық еңбектердің екінші кезеңі – еліміз тәуелсіздік алған
жылдардағы зерттеулерден тұрады дедік. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік,
біздің ойымызша ең алдымен методологиялық ұстанымдар мен көзқарастардың
түбірлі өзгерістерге ұшырауы дер едік. Рас, әлі күнге дейін
зерттеушілеріміз зерттеу әдістерін (формациялық, өркениеттілік тәрізді)
белгілеуде және анықтауда, сондай-ақ зерттеу жұмыстарында жаңа
методологиялық принциптерді басшылыққа алуда даулы және айтысты ақауларды
бастан кешіруде. Бұл әрине, өтпелі кезеңге тән уақытша жағдай болып
табылады. Жаңа, іргелі тарихнамалық зерттеулердің көптен жарық көруіне
байланысты тарих ғылымының мұндай кедергілерді жеңіп шығары күмәнсіз.
Тарихнама мәселелері, тақырыптың тарихнамалық тұрғыдан зерттелу
мәселелеріне келетін болсақ, айта кеткен жөн, осы кезеңге дейін 20-30-шы
жылдардағы әлеуметтік-экономикалық процестердің тарихнамасын қайта қарап
қамтитын, жан-жақты талдайтын және өзіндік жаңа тың қорытындылар айтатын
әртүрлі тарихи әдебиеттер әсіресе, ғылыми диссертациялық зерттеулер едәуір
жинақталды. Солардың ішінде әсіресе алғашқылардың бірі болып, осы
тақырыптан докторлық диссертация қорғаған Ж.Б. Әбілқожиннің Социально-
экономические аспекты, функционирование и трансформация традиционных
структур Казахстана (1920-30 годы) деген тақырыптан 1991 жылы қорғалған
докторлық диссертациясының тарихнамаға арналған бөлімшесінде мәселенің
тарихнамасы жаңаша көзқараспен және жаңа концептуалдық-методологиялық
тұрғыдан алғаш рет қарастырылған [1, 6-22 бб.]. Мұнда автор негізінен
мәселенің тарихнамасын 4 кезеңге бөліп талдайды. Оның айтуынша, алғашқы
кезең – 1917 жылғы қазаннан 1930 жылдың ортасына дейін келсе, ал екінші
кезең – 1930 жылдың орта шенінен 1950 жылдардың алғашқы кезеңіне дейін
келеді. Келесі кезең – 1950 жылдардың орта шенінен 1980 жылдардың алғашқы
жартысына дейінгі мерзімді қамтиды. Сонымен бірге автор, 1980 жылдардан
кейінгі соңғы кезеңге де назар аударады. Мұндағы бір ерекшелік – автордың
теориялық тұрғыдан тарихнамада тұңғыш рет аталмыш кезеңге мүлде жаңа
көзқараспен баға беруі деп атап көрсетер едік [1, 9-12 бб.]. Әрбір кезеңге
тән өзіндік ерекшеліктерді автор теориялық тұрғыдан жан-жақты сипаттап,
ондағы жазылған еңбектерге тың методологиялық талдаулар жасады. Осындай
тұрғыдан алғанда зерттеушінің алғашқы кезеңдегі А.Б. Чаянов, Н.Д.
Кондратов, М.Ф. Макаров, А.Н. Челинцов, М.Г. Сириус, К.А. Чувелов, В.П.
Швецов және тағы басқалардың еңбектеріне сипаттама бере келе, қазақстандық
тарихнамада да дәстүрлі қазақ шаруашылығының өзіндік ерекшелігін көрсеткен
А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың, Ә. Бөкейхановтың, С. Сәдуақасовтың және
тағы басқалардың еңбектерін нақты талдауы, теориялық тұрғыдан оларды жоғары
бағалауы тарихнама ғылымында шынында да мүлде тың жаңа көзқарас болып
табылатын еді [1, 12 б.].
Бірінші және екінші кезеңдегі тарихи әдебиеттердің өзіндік
ерекшеліктерін ескерте келе, сонымен бірге ғалым осы 2 кезеңге тән
ерекшеліктерді, барлық еңбектерді оңшылдардың немесе солшылдардың
опортунистік көзқарастары деп талдау мәселесін, сондай-ақ, буржуазиялық
тұрғыдан баға беруді айыптауды, сонымен бірге әсіресе, Ф.Голощекиннің
Қазақстанда жүргізген Кіші Қазан төңкерісінің жағымды жақтарын атап
көрсетуге тырысушылықты, мұндағы қазақ халқын геноцидке ұшыратқан осы Кіші
Қазан төңкерісінің қылмысты салдарлары туралы зерттеушілер арасында ауыз
ашпауды және т.б. көптеген мәселелер бойынша теориялық-методологиялық
тұрғыдан біржақтылықты қатты сынайды [1, 16 б.].
Автор келесі кезеңге баға бере келе, партияның ХХ съезінен кейін ғана
кейбір қателіктер мен бұрмалаулар туралы ашығырақ айтуға және оларды партия
жолын жергілікті жерде бұрмалаулардың салдарлары ретінде көрсетуге
әрекеттер жасалғанын теориялық тұрғыдан сипаттайды. Сонымен бірге
зерттеушінің 60-шы жылдардың ортасынан бастап сталинизмді жайлап, тірілту
әрекетінің тарихнамада кеңінен орын алғанына назар аударуы да біздің
ойымызша аталмыш кезеңнің өзіне тән ерекшеліктері болып табылады.
Ж. Әбілқожин тәуелсіздік тұсында 20-30-шы жылдардың проблемасы бойынша
жаңа көзқараспен алғаш диссертациялық еңбек қорғаған тарих ғылымының
докторы болып табылады. Осыған байланысты ол өзінің тарихнама бөлігінде
негізінен алғанда, ресейлік ғалымдар Даниловтың, Анфиновтың,
Кобальченконың, Воловуевтың, Голозонның және тағы басқалардың, сондай-ақ,
мүлде жаңа көзқарастағы Гордон, Клопов тәрізді ресейлік тарихшылардың
пікірлерін жан-жақты талдаған.
Қазақстандағы 20-шы жылдардағы ауыл шаруашылығы кооперациясының
қарапайым түрлері тарихынан докторлық диссертация жазған С. Жолдасовтың
еңбегінде де [2] Қазақстан тарихнамасындағы осы мәселені 4 кезеңге бөліп
қарастырудың негізгі қағидаларын байқаймыз. Мұнда да автор негізінен
алғанда қалыптасқан көзқарастарды мойындай келе, сонымен бірге бұл мәселеде
Қазақстандағы кооперация дамуындағы тарихнамалық кезеңдерді 4 кезеңге бөліп
сипаттай келе, өзіндік пікірлерін айтуға тырысқан [2, 8-9 бб.]. Қазақстан
тарихнамасын кезеңдерге бөлуде Т. Омарбековтың 1994 жылы
қорғаған Қазақ шаруаларын жекеменшік қожалықтарынан айыру және
ұжымдастыру: тарихы мен тағылымы деген тақырыптан жазылған докторлық
диссертациясындағы тарихнамалық пікірлері назар аудартады [3]. Автор былай
деп атап көрсетеді: Біздің ойымызша, төл тарихымыз тәуелсіздік алған жаңа
жағдайда 20-шы жылдардың соңындағы және 30-шы жылдардағы отандық шаруалар
тарихының тарихнамасын төмендегідей басты-басты 3 кезеңге бөлген жөн.
Алғашқы кезең – 20-шы жылдың орта шенінен бастап, жаппай ұжымдастырудың
және зорлап отырықшыландырудың басталуына дейін, яғни 1929 жылдың соңына
дейін барады; Екінші кезең – 1930 жылдан 1985 жылдың басына дейін, үшінші
кезең – 1985 жылдың орта шенінен бүгінгі күнге дейін созылады [3, 10 б.].
Сонымен бірге автор кезеңдерді этаптарға бөлу мәселесіне де көңіл бөлген.
Ол мысалы үшін, екінші кезең – сталинизм және тоталитарлық коммунистік жүйе
кезеңінің тағы да 4 этаптан тұратынын атап көрсетеді [3, 10 б.]. Зерттеуші
мәселені кезеңдерге бөле келіп, әрбір кезеңге теориялық тұрғыдан сипаттама
берумен шектелмей, сонымен бірге қазақстандық тарихшылардың әрбір
кезеңдегі, соның ішіндегі нақты этаптарға жататын еңбектерінің жақсы
жақтарына және сонымен бірге кейбір кемшіліктеріне нақты тоқталған. Айта
кеткен жөн, автор қазіргі кезеңдегі мәселеге жаңаша көзқараспен қарауда М.
Қозыбаевтың, Қ. Алдажұмановтың, Ж. Әбілқожиннің, М.
Тәтімовтың, М. Қойгелдиевтің, М. Асылбеков пен Ә. Ғалиевтің
еңбектерін атап көрсетеді [3, 13 б.]. Дегенмен де бұл кезеңде әлі де болса
шын мәнінде мәселеге жаңаша көзқараспен қарау рухында жазылған еңбектердің
саны айтарлықтай аз болатын.
20-30-шы жылдардағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық процестердің
тарихын деректанулық тұрғыдан зерттеуде де біраз зерттеушілер еңбектерінің
дүниеге келгенін атап айтуымыз керек. Олардың арасында Г. Сексенбаеваның
[27], С. Жәкішеваның [28], А. Құлшанованың [29], Н. Алпысбаеваның [30], С.
Қарпықованың [31] кандидаттық диссертациялық еңбектері бар. Оларда авторлар
деректанушылардың көзіменен осы аталмыш кезеңде жазылған еңбектерге яғни 20-
30-шы жылдардағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық процестерді ашуда
зерттеушілердің қандай еңбек сіңіргенін тарихнамалық тұрғыдан талдап,
бағалаған. Өздерінің диссертациялық еңбектерінің тарихнамаға арналған
бөлімінде, тарихнамалық тұрғыдан бұл зерттеушілердің тәуелсіздік
концепциясына сәйкес жаңа көзқарастар және қызықты пікірлер айтатынын
ескерген жөн.
Ғ. Халидулиннің Аграрная политика советского Казахстана в 1917-1940
годах деген тақырыпта қорғалған докторлық диссертациясында тарихнама
мәселелері арнайы көтеріледі. Мұнда зерттеуші негізінен алғанда өзіне
дейінгі аграрлық тарихнаманы кезеңдерге бөлудің қағидаларымен келісе
отырып, осы бағытта әрбір кезеңге байланысты өзіндік пікірлерін нақты айта
алған.
Көптеген кандидаттық диссертациялар жазған авторлар – Қозыбақова Фатима
[35], Байқадамов Наурызбай [36], Бану Нарбекова [37], Мұсағалиева Арайлым
[38], Серікбаев Сәкен [39], Байгисиева Зере [40], Сантаева Күлімкөз [41],
Жұмабаева Жұмазия [42], Бегалиева Ақзия [43], Сқақ Ақмарал [44] және тағы
басқалар өздерінің диссертациялық еңбегінің тарихнамалық бөлімінде осы
кезеңде жарық көрген көптеген жарияланымдарға тарихнамалық тұрғыдан жаңаша
көзбен соны да тың пікірлер айтқанын атап көрсетеміз. Тағы бір жағымды
көрініс – соңғы жылдары тарихымызда тарихнамалық тұрғыдан біз зерттеп
отырған кезеңнің методологиясы мен теориялық мәселелерін жан-жақты қамтитын
алғашқы арнайы тарихнамалық зерттеулердің де дүниеге келе бастағаны назар
аудартады. Олардың ішінде ең салмақтысы және бірегейі, ерекше атап
көрсетуге тұрарлығы, ол О. Мұхатованың Қазақстандағы ХХ ғасырдың 20-90-шы
жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасын кеңінен қамтыған және
зерттеген докторлық диссертациясы [45] және осы бағыттағы аграрлық
тарихнама проблемаларына арналған монографиялық зерттеуі [46]. Автор өзінің
монографиялық еңбегінің бірінші тарауында ауыл шаруашылығының әкімшіл-
әміршіл басқаруға көшу тарихнамасын арнайы қарастырып, ауыл
шаруашылығындағы экономикалық қатынастарды саяси төтенше сталиндік-
голощекиндік шаралармен алмастыру туралы жазылған еңбектерге нақты және
байсалды талдаулар жасайтынын айта кету керек. Автор осы мәселе төңірегінде
өзіндік пікірлерін айта келе, мынандай мәселелерге назар аудару қажет деп
табады: ең алдымен ет дайындау науқаны, ондағы саяси төтенше шаралар толық
зерттелуі керек. Шаруашылықтық-саяси науқандардың әлеуметтік-экономикалық
салдарлары тың деректер негізінде зерттеуді қажет етеді. Біз талдап отырған
мәселе бойынша іргелі зерттеулерге зәрулік бары байқалады. Тақырыптың
экономикалық тұстарын ашатын еңбектер өмірге келулері хақ. Осы мақсатта
мынандай зерттеу жұмыстары тақырыптарын ұсынамыз: Қазақстандағы
шаруашылықтық-саяси науқандары және олардың әлеуметтік-экономикалық
салдарлары; Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың тежелуі және оның
зардаптары; Республикада ет дайындау науқаны және төтенше шаралар;
Қазақстанның ауыл шаруашылығын сталиндік-голощекиндік реформалау тарихи
деректерде [46, 18 б.]. Зерттеуші Қазақстандағы шаруа қожалықтарын күштеп
ұжымдастыру және оған қарсылық мәселесін зерттеген ғалымдар зерттеулерін де
жан-жақты және тиянақты талдаған. Бұл мәселеге байланысты қол жеткен
табыстарды қорытындылай келе, ол дегенмен де мәселенің ғылыми тұрғыда
жеткіліксіз зерттеліп, барлық қырларының толық ашылмағандығын дәлелдеп
берді. О. Мұхатова мәселені тарихнамалық тұрғыда жан-жақты, терең зерттеп,
мынандай тақырыптарды әлі де зерттеуді ұсынады: Қазақстанда шаруа
қожалықтарын ұжымдастыру тарихы мен тағылымы; Қазақстандағы күштеп
ұжымдастыру және сталиндік-голощекиндік төтенше саяси шаралар; күштеп
ұжымдастыру және саяси репрессиялар; Қазақстанда мал шаруашылығының
күйреуі; күштеп ұжымдастыру және Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары; Қосшы, Жарлы, Кедей ұйымдарының шаруа қожалықтарын
ұжымдастырудағы қызметі, халық көтерілістерінің себептері мен салдарлары
[46, 33 б.].
О. Мұхатова шын мәнінде тарих ғылымында және деректануда осы біз айтып
отырған кезеңнен зерттелуге тиіс еңбектердің негізгі бағыттарын айқындап
көрсеткенін атап айтамыз. О. Мұхатованың көрсеткен тақырыптарының біразының
тарих ғылымында зерттеудің қазір қамтылғаны, ал кейбір ғылыми бағыттардың
әлі де шын мәнінде сол қалпында актуалды тақырыптар ретінде тарихнама
ғылымында бұрынғыша зерттеушілерін күтіп жатқанын атап айтқымыз келеді.
Бітіру жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысы деректанулық емес
тарихнамалық сипатта болғандықтан негізгі деректерге ғана баса назар
аудардық, және оларды тарихшылар еңбектеріндегі пікірге сүйене отырып,
салыстырмалы-тарихи тұрғыда ғана қарастырдық. Ондай деректер қатарына
бәрінен бұрын 1926, 1937 және 1939 жылдардағы Бүкілодақтық халық санағы
қорытындыларын жатқызамыз. Демографиялық мәселелерге зерттеушілер біздің
зерттеу кезеңімізде көрсетілген санақ материалдарын әркез басшылыққа алады.
Мұны біз де ескердік.
Жеке тарихи тұлғаларға қатысты тарихи құжаттар да біз зерттеп отырған
кезеңнің құнды деректері. Олардың басым көпшілігін зерттеушілеріміз
тәуелсіздік тұсында мұрағаттардан тауып, жариялап және оларды ғылыми
айналымға қосты. Осындай деректер Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті
жылдар хаттары) деп аталатын жинақта жарық көрді [47].
20-30 жылдардағы әлеуметтік ахуалды осы кезеңнің саяси-шаруашылықтың
науқандарын бастан өткізген кісілердің нақты естеліктері нақтырақ
бейнелейді. Олар Нәубет [48], Қызылдар қырғыны [49], Народ не
безмолвствует [50] тәрізді естеліктер жинағында жарияланды. Бұларды біз
тарихи көзқарастарын талдап отырған зерттеушілер өздерінің еңбектерінде
көптеп пайдаландық.
Күшпен ұжымдастыру кезеңіндегі құпия құжаттар жариялылық және
тәуелсіздік рухымен арнайы жинақтарда басылып шықты [51, 52]. Оларды тарихи-
салыстырмалы түрде талдау тарихшылар пікірлеріне қатысты дұрыс қорытындылар
жасауға мүмкіндік берді.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері XX ғасырдың 20-30-шы жылдарын
қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты ХХ
ғасырдың 20-шы жылдарындағы аграрлық өзгерістердің еңбектерінде зерттелу
деңгейін айқындау.
-Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсындағы зерттеулердегі Кіші Қазан немесе
Ауылдағы Октябрь саясатының шаруашылықтық-саяси науқандарының біржақты
марапатталғанын көрсету;
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен
қатар, үш бөлімнен және пайдвлвнвғвн әдебиетер тізімінен тұрады.

1. ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН КҮШПЕН КҮЙРЕТУ
НАУҚАНДАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1.1. 1926-1927 жылдардағы жайылымдық және шабындық жерлерді қайта бөлу
шаралары мен бай шаруа қожалықтарын тәркілеу науқандарының тарихнамасы
Бұл науқанның яғни, 1926-1927 жылдардағы жайылымдық және шабындық
жерлерді қайта бөлу шарасының сәтсіз аяқталғанын тәуелсіздік тұсында жарық
көрген тарихи зерттеулер көрсетіп берді. Ф. Голощекиннің өзінің сөздерінде
бұл шараны Кіші Октябрьге теңеп, қанша көтермелегеніне қарамастан,
тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы тарихнамалық зерттеушілер мен тарихшылар
өздерінің еңбектерінде бұл мәселеге аса мән бере, арнайы тақырып ретінде
қарастыра қойған жоқ. Өйткені осынау науқанның нәтижесі шынында да
мардымсыз болды. Бұл науқанды өткізу барысындағы шаралар Ф. Голощекиннің
саяси және шаруашылықтық тұрғыдан қате көзқарасына қазақтың дәстүрлі
шаруашылығын білмейтін түсінігіне бейімделген болатын. Қазақ ауылында жерге
ғасырлар бойы рулық, қауымдық меншік орныққанын, Мәскеуден келген Ф.
Голощекин бірден түсіне қойған жоқ, ал қазақ қайраткерлері оған бұл
мәселені түсіндіруге асықпады. Нәтижесінде шабындық және жайылымдық
жерлерде қайта бөлу, қазақ байларына тежеу салады, оларды ауыздықтайды,
ауылдағы әлеуметтік теңсіздікті жояды және бұлар ауылда кеңестендіру
саясатын берік орнықтырады,- деген қате көзқарас қалыптасты.
Республикадан, облыстардан және аудандардан бөлінген уәкілдер жергілікті
жерлерде белсенділік танытып, шабындық, жайылымдық жерлерді шаруаларға
бөліп бере тұрса да, ешқандай малы жоқ кедейленген жұрт, меншіктен жұрдай
қалың қазақ шаруалары шын мәнінде, уәкілдер қайтып кетісімен-ақ өздеріне
бөлініп берілген жерлерді қайтадан рулық ауылға және қауымдастыққа яғни,
қазақ ауылына қайтарды. Шын мәнінде науқан осылайша сәтсіз аяқталды.
Сондықтан да Қазақстан тарихшылары бұл мәселеге байланысты әлі күнге дейін
іргелі зерттеу жүргізуге құлшынып отырған жоқ.
Қазақ байларын кәмпескелеу деген атпен әйгілі болған 1928 жылы тамыз
айында басталған бұл науқанға қатысты тарихшылар кезінде іргелі-іргелі
зерттеулер жүргізді. Бұл тақырып кеңестік жүйеде де белсенді зерттелді.
Мұндай зерттеулердің ішінде, нақтырақ көрсетер болсақ, біздің назарымызды
аударатын іргелі зерттеулер қатарына кеңестік жүйе тұсындағы
С. Жәкішеваның Конфискация скота имущества крупных
баев и феодалов Казахстана деп аталатын кандидаттық диссертациясы
[28], Қ. Атабаевтың Классовая борьба и ликвидация кулачества – баев как
класса Казахстана в годы коллективизации [53] деп аталатын зерттеуі, Ә.
Тұрсынбаевтың Победа колхозного строя в Казахстане [54] атты
монографиялық зерттеуі, Г. Дахшлейгердің Социально-экономические
преобразования в ауле и деревне Казахстана [55] деген еңбегі, К.
Нұрпейісов пен Г. Дахшлейгердің бірігіп жазған История крестьянства
Советского Казахстана [56] деп аталатын монографиясы, Ж. Жұмабековтың
Ленинской дорогой [57] деп аталатын монографиялық зерттеуі, Б.
Төлепбаевтың Социалистические-аграрные преобразования в Средней Азии и
Казахстане [58] атты жұмысы және тағы басқалары жататыны бүгінгі
тарихнамаға жақсы белгілі. Олар кеңестік кезеңде қазақ байларын тәркілеу
науқанын жағымды тұрғыдан сипаттап, бұл науқанның қазақ ауылында әлеуметтік
теңсіздікті жоюдағы ролін біржақты тұрғыдан саяси-таптық бағалауға арналған
болатын. Бұл әрине коммунистік методология сәтсіздігі еді.
Алайда, тәуелсіздік тұсында да, осы мәселеге жаңаша көзқараспен қарайтын
іргелі зерттеулер пайда болды. Олардың қатарында, алғашқы орында тұрған
зерттеу ретінде, Ж. Әбілқожиннің дәстүрлі қазақ шаруашылығының күйреуіне
арналған монографиялық еңбегін және докторлық диссертациясын ауызға алуға
болады [1]. Бұл еңбекте Ж. Әбілқожин дәстүрлі қазақ шаруашылығын, яғни
байлар шаруашылығын жан-жақты талдау негізінде, қазақ ауылында жүргізілген
бұл науқанның күштеу, зорлық-зомбылық сипатын, тәуелсіз Қазақстан
жағдайында тарихшылар арасында алғашқылардың бірі болып ашық көрсетті.
Мұнда бай шаруашылықтарының экономикалық күш-қуаты, олардағы мал басының
саны және дәстүрлі қазақ шаруашылығының өзіндік даму эволюциясы,
ерекшеліктері жан-жақты, тиянақты зерттелген.
Ж. Әбілқожиннің бұл мәселеге қатысты зерттеулерімен таныса отырып,
дәстүрлі қазақ шаруашылығының сол кездегі қазақ қоғамына және Қазақстанның
тарихи-климаттық жағдайына, бірден-бір сәйкес келетін, өте тиімді және
пайдалы шаруашылықтық жүйе болғанын айқын байқаймыз.
Сонымен бірге, Қазақстанда ірі байларды меншігінен айыру және оның ауыр
әлеуметтік-шаруашылықтық зардаптары туралы мәселе
Т. Омарбековтың докторлық диссертациясында [3] және 1997 жылы жарық
көрген 20-30-шы жылдардағы Қазақстан қасіреті атты монографиялық
зерттеуінің ІІІ тарауында арнайы зерттелді [23, 82-104 бб.]. Бұл еңбекте
автор бұрын кеңестік жүйе тұсында қазақ байларына берілген таптық-
коммунистік бағаға мүлде қарама-қарсы көзқарастар білдіреді.
Т. Омарбеков өзінің монографиялық еңбегіндегі аталған тараудың Ірі
байларды меншігінен айыру және оның зардаптары деп аталатын бірінші
параграфында 20-шы жылдардағы қазақ байларының қоғамдағы әлеуметтік орны
туралы мәселе – төл тарихымызда жаңаша көзқарасқа мұқтаж болып отыр деп,
батыл түрде ауылдағы әлеуметтік тұлға байлар туралы жаңаша пікірді атап
көрсетеді [23, 82 б.]. Ары қарай автор, 1924 жылдан 1928 жылға дейінгі
аралықтағы қазақ ауылындағы байлар шаруашылықтарының мал басының құрамын
нақты деректер негізінде талдайды. Мұнда 1928 жылға қарай қазақ ауылындағы
кедей мен батырақтың, халықтың 60 % - ке жуығын құрағаны атап көрсетіледі,
яғни, қазақ байларын тәркілеу науқанында Талас Омарбековтың пікірінше, жуан
білек, салтанатты-сәулетті тұрмысы бар әлді де бақуатты шаруаның қазақ
ауылындағы үлесі шамалы болған [23, 82 б.].
Т. Омарбековтың ғылыми талдауы ғылыми айналымға қосқан деректері сол
тұста 50 бастан жоғары малы бар ауқаттылардың қазақтар арасында 1% -тен сәл
ғана асып түсетінін көрсетіп берді [23, 82 б.]. Мұның өзі шын мәнінде,
қазақ ауылында ірі және ауқатты байлардың айтарлықтай үлкен әлеуметтік
үлеске ие болмағанын және оларда бар болғаны барлық малдың 14,8 % - ғана
шоғырланғанын нақты дәлелдейді [23, 83 б.]. Сол тұстағы үкіметтің ресми
дерегі бойынша тәркілеу 696 байлар қожалықтарын ғана қамтыған. Ал шынайы
деректер бойынша бұл кәмпескелеуде, жалпы алғанда, кәмпескеленген қазақ
байлары санының бұл қожалықтардағы нақты үлесі мың адамнан асып түсетінін
көрсетіп берді.
Сонымен бірге, Т. Омарбеков өзінің аталмыш еңбегінде тәркілеуге
ұшырағандар қатарында байлар ғана емес әлеуметтік жағынан да ресми үкімет
органдары үшін сенімсіз топтардың болғаны және олардың да тәркілеумен
қамтылғаны туралы деректерді келтіреді. Оның айтуынша, тәркілеуге
ұшырағандар қатарында: болыс басқарушылар, бұрынғы хандар тұқымдары, патша
чиновниктері, сондай-ақ атқа мінерлер, ақсақалдар, билер немесе бұрынғы
әкімшілікте сот қызметкерлері болғандар, молдалар мен ишандар және басқа да
белгілі діндарлар, сонымен бірге, бұрынғы алашордашылар, әрі мал иелері мен
ауылды кеңестендіруге ашық қарсы болғандар және тағы басқалары бар [23, 84
б.].
Айта кеткен жөн, бұрынғы кеңестік жүйе тұсындағы жоғарыда аталған және
т.б. әдебиеттерде мұндай әлеуметтік категорияларға әділ баға беру мүмкін
болмады.
Ал, Т. Омарбековтың зерттеулерінде осы әлеуметтік топтар мен таптардың
кәмпескеге ұшыраушылар қатарындағы орны, үлесі айқын көрсетілген [23, 84-85
бб.]. Мұның өзі кеңестік тарихнамада қалыптасып келген ірі қазақ байларын
тәркілеу тек әлеуметтік-экономикалық жағдайды өзгерту үшін қажет болды
деген көзқарас негізінің берік еместігін көрсетеді. Шын мәнінде, ірі
қазақ байларын тәркілеу деген ұранның әлеуметтік астарында кеңестік
жүйеге қарсы, қазақ ауылында аса ықпалды әлеуметтік тұлғалардың да көптеп
болғанын анық байқаймыз. Мұның өзі кеңестік жүйенің ірі байларға қарсы
бағытталған науқанының тарихнамаға күні бүгінге дейін белгісіз болып келген
кейбір ақтаңдақ тұстарын әшкерелеп береді.
Мұнымен бірге, Т. Омарбеков өзінің зерттеуінде қазақ байларының қазақ
қоғамындағы орны мен ролін айқындауда да, жаңа методологиялық ұстанымды,
соны тарихи танымды басшылыққа алған.
Зерттеуші қазақ байы толыққанды тарихи-классикалық феодал
болмағандықтан, қазақ шаруалары шын мәнінде крепостниктік правоның
қамытын киген жоқ, - деп атап көрсетеді. Оның ойынша, 20-шы жылдары қазақ
даласында толыққанды маркстік-лениндік үлгідегі феодалдық байлар табы
болған жоқ [23, 86 б.].
Бұл пікірлер, Т. Омарбековтың 20-шы жылдардағы Қазақстан даласын және
қазақ шаруашылығын зерттеген Швецов, Чаянов, Вернер, Кушнер, Ахмет
Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов тәрізді көптеген зерттеушілердің байларға
байланысты және бай шаруашылығын зерттеуден туындаған ғылыми пікірлерін
талдау негізінде анықтала түскен.
Т. Омарбековтың сондай-ақ, қазақ ауылында байлар шаруашылық-тарында ат-
май, сауын, көлік-май тәрізді нарықтық қатынастың кейбір элементтерінің
болғаны туралы тұжырымдары, талдаулары кезінде Ахмет Байтұрсынов өзінің
еңбегінде сипаттаған мәселелерді жаңаша жаңғыртатын соны, тың пікірлер
болып табылады.
Зерттеуші кезінде Ахмет Байтұрсынұлының 1919 жылы қазақ халқын Кеңес
өкіметін қолдауға шақырған үндеуінде атап көрсеткен осыған байланысты
пікірлерін келтіреді [23, 91 б.]. Онда Ахмет Байтұрсынұлы былай дегені
белгілі: қазақ халқы коммунизмге ешбір қиыншылықсыз енеді, қазақ халқы
коммунизм идеясын елдің бәрінен бұрын қабылдайды, өйткені оның күнделікті
тұрмысында қазірдің өзінде коммунизм идеясы, дәлірек айтқанда, қазақтардың,
елдің бәрін тегін сыйлауы, байлардың өздерінің тумалас кедейлеріне тегін
көмек-сауын, ат май және тағы сол сияқтыларды көрсетуі жүзеге асырылуда
[23, 92 б.].
Қазақтарда рулық мүдде жалпыға ортақ, - деген пікірін Т. Омарбеков өз
зерттеуінде тағы да нақты келтіре кетеді. Сонымен бірге өзінің осы
зерттеуінде, Т. Омарбеков байларды тәркілеуге байланысты шаралардың қалай
жүзеге асырылғаны, алдын-ала қалай дайындалғаны және оның күштеуге зорлық-
зомбылыққа бағытталған сипаты туралы өзіндік тың көз-қарастарын нақты
мұрағат құжаттары негізінде қисынды келтіре білген [23, 93-102 бб.].
Жалпы, Т. Омарбековтың қазақ байларын тәркілеу көлеміне байланысты
өзінің зерттеуінде келтірген мәліметтері жаңаша көзқарасты қалыптастыруға
бағытталған. Тарихшы-ғалым өзінің зерттеулерінің негізінде былай деп атап
көрсетеді:
Біріншіден, қазақ байларын тәркілеу – Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру
саясатының беташары, алғашқы баспалдағы іспетті болды. Бұл тәжірибе кейін
аталған науқанда кеңінен пайдаланылды.
Екіншіден, байларды тәркілеуден материалдық жағынан да, рухани жағынан
да қазақ кедейлері ештеңе ұтқан жоқ.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің осы мәселелерге байланысты
... комиссиясының 1992 жылғы желтоқсанның 7-де қабылданған қорытындысында
атап көрсеткендей байлардың малын тәркілеу, ауылдағы орташаларды
топтастыруға және әл-қуаттың артуына емес, қайта керісінше, қайыршыланған
ауыл халқының жарлы-жақыбайға айналуының өрши түсуі мен шаруашылықтың
күйзелуіне ұшыратты.
Үшіншіден, дәстүрлі мал шаруашылығының табиғи ортаға бейімделген түрі –
ірі байлар қожалықтарын күйрету, Қазақстандағы мал шаруашылығы-ның даму
қарқынының тежелуіне, тауарлығының күрт төмендеуіне негіз жасады.
Төртіншіден, қазақ байларын тәркілеу Коммунистік партия мен Кеңес
өкіметінің дөрекі де қате саясаты. Байлар қожалықтарын күшпен тәркілемей-
ақ, оларды салықпен, экономикалық әдістермен тежеп, солардың негізінде
кооперативтік фермерлік, жеке немесе ұжымдық шаруашылықтар құруға болатын
еді. Сонда Қазақстанның аса қуатты тауарлығы жоғары, халықаралық деңгейдегі
ірі аграрлы Республикаға айналуына берік негіз қаланатын еді. Өкінішке
қарай, сталиндік-тоталитарлық жүйе мұндай бағытты қабылдамады. Ал бұдан
Қазақстанның ұтқанынан жоғалтқаны көп [23, 103-104 бб.].
Т. Омарбековтың мұндай қорытындылары сөз жоқ 1928 жылғы қазақ байларының
ірі мал иелерін тәркілеу науқанының тарихына жаңаша тұжырымдар мен
көзқарастарды енгізу болып табылады.
Бұл көзқарастар кейінгі көптеген зерттеушілердің еңбектерінде одан әрі
дәлелденіп және өрбітіліп, нәтижесінде бүгінгі тәуелсіз Қазақстан
тарихнамасында қазақ байларына мүлде жаңа көзқарас қалыптасты. Бұл әрине,
қазақ тарихшыларының жаңа жағдайда тарихи шындыққа жетуге деген
талпынысының нақты да айқын көрінісі болып табылады.
Ал енді, қазақ байларын Қазақстандағы кәмпескелеуге байланысты
көзқарасқа келетін болсақ, кеңестік дәуірге дейін ірі қазақ байларын
кәмпескелеуде С. Жәкішеваның зерттеу жұмысы осы тақырыптағы зерттеулер
шоғырында алғашқы орында тұр деп айттық [28].
С. Жәкішеваның қазақ байларын кәмпескелеуге байланысты кандидаттық
диссертациядан басқа да біраз ғылыми мақалалар жариялағаны тарихшыларға
белгілі [59-61]. Мұндағы ерекшелік – зерттеушінің Қазақстан тарихында алғаш
рет деректік, базалық мұрағат деректерін математикалық есептеулер жолымен
компьютерде ғылыми айналымға қосып, деректануда жаңа бағытқа жол ашуы
болды. Осындай математикалық зерттеу әдісі бұрын тарих ғылымында елеусіз
болып, назардан тыс қалып келген көптеген сандық мәліметтерді айқындап
берді.
Тәуелсіздік тұсында, бұл тақырыпқа арнайы қалам тартқан ірі қазақ
байларын тәркілеуге байланысты монографиялық еңбек жазып және кандидаттық
диссертация қорғаған Фәтима Қозыбақованың еңбегі назар аударуға тұрарлықтай
деп ойлаймыз [62]. Ф. Қозыбақова қазақ байларының мұрағат қойнауындағы
кезінде тәркілеу комиссиясы дайындаған жеке істерін тарихи-салыстырмалы
талдау негізінде мынандай қорытындыларға келді:
Кеңес өкіметі тактикалық жағынан, халықтың байға деген жек көрушілік
сезімін күшейтіп және қалың қауымды қазақ байына қарсы арандатып, ал
шаруаны шаруашылыққа қожайын болу сезімінен, іскерліктен айырды. Үстем
идеологияға тәуелді құлдық психологияны орнықтыра бастады. Бұл
айтылғандардан байқайтынымыз, шындығында да, қазақ байларын тәркілеудің
көптеген тарихымызда осы кезге дейін айтылмай келген ақтаңдақ жақтары бар
екенін көреміз [62, 105 б.].
Ф. Қозыбақованың ойынша, Ф. Голощекин бастаған Қазақстанның партиялық
басшылығы тонағанды талау деген ұранды берік ұстанып алып, бар байлықты
шын мәнінде талан-таржыға салды. Шаруашылықтық, рухани тұрғыдан ауылда
азғындау басталды.
Қазақ байы жасаған дәстүрлі шаруашылық жоғарыдан күшпен бүлдіруге емес
жетілдіруге, болашақта нарықтық негізде дамытуға әбден лайық еді және
осындай бағыт қана көп нәрсе беретін еді. Мұның Қазақстан жағдайындағы
өзіндік ерекшелігін ұмытқан және бұл туралы біржақты түсінікті халықтың
ойына біржақты саяси үгітпен ұялатқан, яғни қазақ байларының шаруашылығын
халықты тонаушылардың және кедейлерді қанаушылардың шаруашылығы ретінде
көрсеткен, Кеңес өкіметінің саясаты аса қате саясат болғанын бүгінгі өмір
көрсетті. Бұл Ф. Қозыбақованың еңбектерінде жаңа деректермен дәлелденген
[62, 106 б.].
Кеңес өкіметі қазақ даласын ежелден дамыған дәстүрлі шаруашылық жолынан
тайдырып, дамудың жаңа күштеу және әкімшілік жолмен өркендеу жолын
қабылдауға шаруаларды мәжбүр етті. Қазақ ауылы осылайша шын мәнінде тұйыққа
тірелді.
Ф. Қозыбақованың ойынша, байларды жою арқылы жаңа үкімет дәстүрлі мал
шаруашылығының өзін және мал шаруашылығының тәжірибелі ұйымдастырушыларын
күйретіп қана қоймай, сонымен бірге, қазақ аулындағы ағайынды ықпалды бас
иесінен айырды. Жақсы болсын, жаман болсын шаруаға қыры бар бай өз
ағайындарын қанап қысым көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге, өзінің ар-
ұятына жүгініп, рулық-ағайынгершілік жақындығына байланысты өзінің
мүмкіндігіне қарай кедей туысқа қарайласып та отырды және басқаларға
дәстүрлі шаруашылықты жүргізуде айтарлықтай үлгі көрсетті. Мұндай іскер
байлар шаруашылығының тиімді жақтарын айтпау, тарихқа жасалған қиянат болып
табылар еді [62, 106 б.]. Қазіргі тәуелсіздік жағдайында бұл мәселеден
қашпауымыз керек. Ф. Қозыбақованың ойынша, байлардың көзін жойғаннан кейін
дәстүрлі мал шаруашылығының берекесі кетті [62, 106 б.].
Сонымен қорытып айтқанда, сол кездердегі көшпенді қазақ шаруашылығы,
дамудың ең төменгі сатысында тұр, - деген большевиктік көзқарас, соңғы
тәуелсіздік тұсындағы тарихи зерттеулерде нақты деректермен теріске
шығарылды. Осы мәселені қазақ тарихшылары соңғы жылдары батыл айта бастады.

2. Мемлекетке астық пен ет дайындаудың сталиндік бағытын жүзеге асыру
саясаты және оның зардаптары туралы.

Қазақстандағы астық және ет дайындау мәселелерінің тарихшылар
еңбектерінде зерттелуі тәуелсіздік тұсында Қазақстан тарихнамасында алғаш
рет жан-жақты және шынайы зерттелген мәселелердің бірі болып табылады.
Бұл мәселеде еліміз тәуелсіздік алған соң, алғашқылардың бірі болып –
Т. Омарбеков өзінің тың пікірін айта алды. Оның 20-30-шы
жылдардағы Қазақстан қасіреті атты монографиялық еңбегінде бұл мәселе
арнайы түрде екінші тарауда жан-жақты талқыланды. Осы тараудың астық
дайындаудағы дағдарысқа және Қазақстандағы осы мәселеге байланысты зорлық-
зомбылыққа арналған алғашқы тараушасында И. Сталиннің 1928 жылғы Сібір
сапарының Қазақстанға қасіретті ықпалы алғаш рет жан-жақты ашылып
көрсетілді.
Сонымен бірге, ғалым өзінің осы еңбегінде 1924-1928 жылдар аралығындағы
Қазақстандағы астық дайындаудың жалпы жоспары және оның 1927 жылдан бастап
күрт кеміп кетуі туралы нақты мәліметтер келтіріп, шаруалар қожалықтарын
күшпен ұжымдастыру қарсаңындағы астық өндіруде және астық дайындауда орын
алған оқылықтардың себебін ашты [23, 42-43 бб.].
Сонымен бірге, Т. Омарбековтың зерттеулерінде И. Сталиннің 1928 жылғы
Сібір сапарынан кейінгі Қазақстандағы күштеп астық дайындау науқанындағы
зорлық-зомбылықтар нақты деректермен әшкереленген.
Зерттеуші-ғалым өзінің аталмыш зерттеуінде И. Сталиннің Сібір сапарынан
кейін Қазақстанда шаруаларды жазалауда 107-ші қылмыстық істер кодексінің
қалай қолданылғанын жан-жақты және Қазақстанды зерттеушілер ішінде алғаш
рет ашып көрсете алды. Ол 1928-1930 жылдар аралығындағы екі астық дайындау
науқанындағы және көктемгі егіс науқандарындағы жазаланғандардың санын және
олардың мүліктерін кәмпескелеу түрлерін нақты есептеп шығарды.
Оның есебі бойынша, сотталушылар мен жазаланғандар саны әкімшілік
тәртібімен жазаланғандар санымен біріктіріп қарағанда айыпталған шаруалар
арасында 75%-ті қамтыды, яғни, жалпы жазаланған шаруалар қожалықтарының
саны осы жылдардың ішінде шамамен 70 000 қожалықты құраған болып шығады.
Сонымен бірге, Т. Омарбеков өзінің осы еңбегінде Бүкілқазақтық VII
партия конференциясында Қазақстанның басшысы Филипп Исаұлы Голощекиннің өзі
келтірген мәліметтерге сүйене отырып, бұл мәселеде әсіресе, кулактардың
айтылғандар арасында 50 %, ал ауқатты шаруалардың – 23,6 % құрағандарын
атап көрсетті [23, 55-58 бб.].
Т. Омарбековтың зерттеуіне сүйенсек, астық дайындау науқандарында 1928-
30 жылдар аралығында шаруалардың барлық топтары жазалауда қасірет шеккенін
көреміз. Астық дайындау науқандарында зерттеу бойынша, кулактардың 45,6 %,
ауқаттылардың 27 %, орташалардың 19 %, кедейлердің 5,9 % сотталып кеткен.
Сондай-ақ, астық дайындаумен тығыз байланысты егін егу науқандарында да
шаруалардың атап көрсетілгендей, барлық категориялары сотталған [23, 59
б.]. Бұдан шығатын қорытынды астық дайындау науқанында шын мәнінде,
шаруалардың барлық әлеуметтік категориялары азап шекті.
Сонымен бірге, Т. Омарбеков өзінің зерттеуінде, Қазақстандағы астық
дайындау науқандарының күштеп ұжымдастыру жылдарында да тоқтамағанын,
тіптен, 1930 жылдың соңында, сондай-ақ, 1933-34 және 1935 жылдарда және
одан кейін Қазақстанда астық дайындау науқанының айтарлықтай қарқынды
жүргізілгенін атап көрсетеді. Ол өз зерттеулерінің негізінде мынадай
орнықты да басалқалы қорытындыға келеді: Астық дайындау тәрізді науқанның
барлық ауыртпалықтары да қарапайым шаруалардың иығына түсті, яғни астық
дайындаудың сталиндік Сібір әдісі шаруаларды жаңадан қалыптасып келе
жатқан, әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйеге басыбайлы етіп, тәрбиелеуге
негіз қалады. Рухани жағынан да, материалдық жағынан да күйзелген және
мемлекеттік зорлық-зомбылық әдістеріне қарсы табанды тұруға шамалары
келмеген шаруалардың қалың бұқарасы енді біртіндеп айтқанға көніп, айдауға
жүретін қалың қара тобырға айнала бастады. Бұл сталиншілдердің өз халқына
қарсы күрестегі ең басты зорлық-зомбылығы болды [23, 62 б.]. Нақты
зерттеулер қорытындысы болып табылатын бұл пікірдің ғылыми негізділігі
анық.
1928 жылғы И. Сталиннің Сібір сапарынан кейінгі астық дайындау
науқанының Қазақстандағы асыра сілтеулік сипаты Ф. Қозыбақованың Қазақ
байларын тәркілеу тарихынан деп аталатын монографиялық еңбегінде нақтырақ
зерттелген [62]. Мұнда мұрағат деректерінің негізінде 1928 жылдың көктем
айындағы астық дайындаудағы асыра сілтеулер Қазақстан мысалдарымен нақты
көрсетілген. Мұнда Мәскеуден берілген нұсқаулардың жергілікті жерлерде
кулактарды жазалауды талап ететіні атап көрсетілсе, ал қазақстандықтар
болса, мұрағат деректері көрсеткендей, сонымен бірге ауқаттыларды да,
қатардағы байларды да қуғындауды қолға алды. Әсіресе, мұндағы бір шатасу
ауқаттылар деген әлеуметтік шаруалар категориясына кімдердің жататынын,
шын мәнінде, ешкім де ажырата алмайтын еді. Сондықтанда да ауқаттыларды
жазалау туралы төтенше нұсқау астық дайындау науқандарында орта шаруаны да
қамтып кетті. Мұның өзі шын мәнінде, орташаларға қысым жасама, жекешеге
қысым жаса, - деген нұсқаудың астарында шаруалардың басым көпшілігін
жазалауды негіздеп берген бұйрық мазмұны бар екендігін дәлелдеді.
Мұнымен бірге, Ф. Қозыбақова 1928-30 жылдарда Қазақстанда әсіресе,
солтүстік аудандарда астықтың шықпай қалғанын нақты деректермен дәлелдей
келе, оның үстіне 1929-30 жылдары қазақ даласында қыста даланы жүт
жайлағанын нақты мысалдармен көрсетті [62, 113-114 бб.]. Осыған қарамастан,
жоғарыдан түскен азық-түлік дайындау жоспарларының аса жоғары деңгейде
болғанын да зерттеуші атап көрсетті. Мұның бәрі шынында да Қазақстандағы
шаруалардың жағдайын аса ауырлата түсті. Сонымен бірге, Қазақстанға тән
жоғарыда аталған кемшіліктер және асыра сілтеулер де осы зерттеуде тағы да
нақты көрсетілген. Мұнда астық дайындау барысындағы негізгі салмақ
орташалар мен кедейлерге ғана түсіп қоймай, сонымен бірге олардың көбісінің
соңғы түйір дәндеріне дейін мемлекетке астық тапсыруға мәжбүр болғаны және
Қазақстан даласында бұл науқанға мүлдем егін салмайтын көшпелі қазақ
шаруалары қожалықтарының тартылғанын осы зерттеу нақты деректер негізінде
атап көрсетеді [62, 114-115 бб.].
1928 жылы басталған төтенше астық дайындау науқандарының қасіретті
салдарлары, кеңестік-тоталитарлық мемлекеттің Қазақстан ауыл
шаруашылығындағы қаржыландыру және салық саясаты Ж. Жұмабаеваның
кандидаттық диссертациясында біршама нақты зерттелген. Осы диссертациялық
еңбектің бірінші тарауының ІІІ бөлімі 1927-28 жылдың күз-қыс айларындағы
астық дағдарысы кезіндегі салық пен әлеуметтік-экономикалық саясат
мәселелерін тереңдете зерттеуге бағытталған. Мұнда бұл мәселелердің өзара
тығыз байланыстылығы атап көрсетіліп, күштеу механизмдерінің Қазақстанда
одақтағы кейбір басқа өлкелерден ерте басталу себептері талданған. Елдегі
астық дағдарысы автордың ойынша, қате экономикалық саясаттан, өнеркәсіп
тауарларының қымбаттап, ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау бағасының
төмендегеніне байланысты туындаған.
Зерттеуші нақты мысалдардың негізінде өзінің осы пікірін ғылыми тұрғыдан
дәлелдей алған. Оның айтуынша, 1927-28 жылдың күз-қыс айларында азық-түлік
дағдарысы салықтың прогрессивтік үдемелі түрін кеңінен қолдануға алып
барды. Шаруаларға салынған салық осы науқанда 5 есеге өскен. Бұдан
көретініміз, зорлық-зомбылық және заңсыз әрекеттер 1928 жылы аса жоғары
деңгейде болған. Салықтың мөлшері де осыған сәйкес осы жылы ең жоғарғы
деңгейге жеткен. Мұның бәрі, Ж. Жұмабаеваның ойынша, үлкен асыра
сілтеулерге әкеліп, қазақ шаруашылықтарын күйзеліске ұшыратқан [42, 17-18
бб.].
1928 жылы Қазақстанның кейбір жерінде жекелеген шаруалар астық жинау
барысында салық салудың шектен тыс өршуі туралы заңсыздықтарды тоқтатуға
әрекет жасап, тіптен, И. Сталиннің өзіне де арыз жазған.
Автор, Қазақстандағы 1927-28 жылғы күштеу шараларының 1928 жылдағы ірі
байларды, жартылай феодалдардың мал-мүлкін кәмпескелеу және жер аудару
шараларына жалғасқанын атап көрсетеді. Зерттеушінің мына пікірі жан-жақты
зерттеудің жалғасы болып табылады: астық дағдарысы кезінде күштеу
әдістерінің кеңінен етек алуы, Қазақстанның орталыққа тәуелді шикізат
аймағы болғандығына байланысты болды деп қорытынды жасай аламыз [42, 19
б.].
Ж. Жұмабаева өзінің қисынды ғылыми пікірлерін салық саясатының аталмыш
науқандардағы мәнін ашатын бірсыпыра ғылыми еңбектерінде тұжырымды да
тиянақты дәлелдеп берді [63; 64].
1928 жылдан басталған бүкіл елдегі төтенше жаппай астық дайындау
науқандары С.Саржанованың сот-тергеу әкімшілік органдарының кеңестік
зорлық-зомбылық шараларын жүзеге асырудағы рөлін айқындаған кандидаттық
диссертациясында да жаңа қырынан зерттелген. Осы диссертациялық еңбектің
сот-тергеу әкімшілік органдарының 1927-1932 жылдардағы саяси шаруашылық
науқандарындағы қызметі атты екінші тарауында, заң органдарының саяси-
шаруашылық науқандарындағы қызметі жан-жақты ашылып, олардың осы науқандар
барысында жіберген асыра сілтеулері де көрсетілген. Осы тараудың арнайы
тармақшасы Астық дайындау науқанындағы заң органдарының қызметі деп
аталады. Мұнда зерттеуші сот-тергеу, прокуратура, әкімшілік органдарының
1927-1932 жылдардағы астық дайындау науқандарындағы зорлық-зомбылықтарын
әшкерелеуге барынша тиянақты көңіл бөлген.
Автордың пікірінше, Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың құлдырауы
1927-1928 жылдарға тура келеді. Осы жылдары мемлекет жаңа экономикалық
саясат кезіндегі нарықтық қатынастарды бұзғандықтан жеке шаруаның арзан
бағамен мемлекетке астық өткізуі күрт төмендеді [65, 17-18 бб.].
Зерттеушінің ойынша, осыған орай, жекешелердің мемлекетке астық тапсыру
мәселесі Қазақстанның Орталық Атқару Комитетінің 1927 жылғы желтоқсандағы
отырысында арнайы талқыланған. Осы кезеңнен бастап, сондай-ақ, астық
дайындауды күшейту үшін заң органдарының науқанға тікелей араласуы
көзделген [65, 17 б.].
1928 жылдың қаңтар айынан бастап, Мәскеуден келген нұсқаудың негізінде
құқық қорғау органдары астық сатушыларды және оны сатып алушыларды заңдық
жолымен жазалау туралы нақты нұсқау алды. Бұл бойынша, РСФСР-дың қылмысты
істер кодексінің 107-ші бабымен астық сатушылары да, оларға дем берушілер
және жол берушілер де, сондай-ақ, осы науқанда белсенділік көрсете алмаған
кеңес аппараты қызметкерлері де айыпталды. Облыстардағы астық тапсыруды
қатаң бақылауға тиісті мемлекеттік және кооперативтік дайындаушылар
қылмыстық істер кодексінің 109-шы бабымен, ауыл шаруашылық салығын
төлемеушілер қылмыстық істер кодексінің 60-шы бабымен жазаланатын болды
[65, 17 б.].
С. Саржанова мәселені нақты зерттеудің негізінде, осы жылдары
прокуратура, сот-тергеу органдары қызметкерлерінің 50%-нің астық дайындау
науқанының уәкілдері ретінде осы жұмыстарға тартылып, жер-жерлерге
аттанғандығын атап көрсетеді.
Сонымен бірге, 1927-28 жылдардағы астық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.