Бағалы қағаздар – азаматтық құқықтың объектісі
1. Кіріспе.
Бағалы қағаздар . азаматтық құқықтың объектісі.
Бағалы қағаз түллері.
2. Негізгі бөлім.
Облигация, акция, вексель, депозиттер және чек туралы жалпы мәліметтер.
ҚР Азаматтық Кодексіндегі бағалы қағаздар туралы.
3. Қорытынды.
3.1. Бағалы қағаздар тарихы.
3.2. Бағалы қағаздар мәні.
Бағалы қағаздар . азаматтық құқықтың объектісі.
Бағалы қағаз түллері.
2. Негізгі бөлім.
Облигация, акция, вексель, депозиттер және чек туралы жалпы мәліметтер.
ҚР Азаматтық Кодексіндегі бағалы қағаздар туралы.
3. Қорытынды.
3.1. Бағалы қағаздар тарихы.
3.2. Бағалы қағаздар мәні.
Азаматтық құқықтың обьектілерінің бірі бағалы қағаздар болып табылыды. Азаматтық кодекстің 129 – бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз – түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал , міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамасыз болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берілетін адамға – индоссантқа немесе сонын бұйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам көрсетілмейді)
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды индоссантқа бермей – ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсыруымен ғана шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК – тін 132 - бабы)
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп – түркіні материалдық дүниеге қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары, тасқа басылып не қолымен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқытық құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны, кіріс көлемі немесе марапаттау (пайызда), қағаз бойынша орындалу орны және басқа шарттар)
талаптар болып табылды. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады (АК – тін 131-бабының 2-ші тармағы).
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын (фирма) мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы қағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеледі. ҚР Президентінің “Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-ші сәуірдегі жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздар нарығы айналымына акция, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит, сертификаттарды және вексель жіберіледі.
а) бағалы қағаз – түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал , міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамасыз болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берілетін адамға – индоссантқа немесе сонын бұйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам көрсетілмейді)
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды индоссантқа бермей – ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсыруымен ғана шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК – тін 132 - бабы)
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп – түркіні материалдық дүниеге қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары, тасқа басылып не қолымен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқытық құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны, кіріс көлемі немесе марапаттау (пайызда), қағаз бойынша орындалу орны және басқа шарттар)
талаптар болып табылды. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады (АК – тін 131-бабының 2-ші тармағы).
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын (фирма) мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы қағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеледі. ҚР Президентінің “Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-ші сәуірдегі жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздар нарығы айналымына акция, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит, сертификаттарды және вексель жіберіледі.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. “ҚР Азаматтық құқығы” Ғ.Төлеуғалиев А., 2001ж 1-том.
2. “ҚР Азаматтық Кодексі” А., 2005ж
3. “Гражданское право” Е.А.Суханов М., 1998ж 1-том.
4. “Жалпы экономикалық теория” Ө.Қ.Шеденов
Ақтөбе 2004ж.
5. “Экономикалық теория негіздері” оқулық, А.,2004ж.
1. “ҚР Азаматтық құқығы” Ғ.Төлеуғалиев А., 2001ж 1-том.
2. “ҚР Азаматтық Кодексі” А., 2005ж
3. “Гражданское право” Е.А.Суханов М., 1998ж 1-том.
4. “Жалпы экономикалық теория” Ө.Қ.Шеденов
Ақтөбе 2004ж.
5. “Экономикалық теория негіздері” оқулық, А.,2004ж.
Бағалы қағаздар.
Азаматтық құқықтың обьектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылыды. Азаматтық кодекстің 129 – бабында оған мынадай анықтама берілген:
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге
асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды
куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы
қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз – түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал , міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамасыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға – индоссантқа немесе сонын бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді)
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей – ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсыруымен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК –
тін 132 - бабы)
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп – түркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолымен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқытық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайызда), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар)
талаптар болып табылды. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни бағалы
қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін
белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады
(АК – тін 131-бабының 2-ші тармағы).
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын (фирма)
мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы
қағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеледі. ҚР Президентінің
“Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-ші сәуірдегі
жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздар нарығы айналымына акция,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит,
сертификаттарды және вексель жіберіледі.
Бағалы қағаздар ережесі бойынша оларды нарыққа еркін сату ҚР – сы
1997 жылғы 15-ші наурыздағы “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Заңына сай
жүргізіледі.
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап – мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктін құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130 – бабы мүліктік құқықтар куәландыратын
мазмұнына қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң
актілерінде немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына
жатқызылған басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-
бабының 2 тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және
ордерлік болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түпнұсқасы
болады, ал түпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің
өкілеттілігін жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағалы қағаздар онда
көрсетілген мерзімде нақты құны мен басқа мүліктік балама алуға құқық
береді. Бағалы қағаздың мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі
көрсетілмейді, тек бұл құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады
(мысалы, облигация).
Капитал салудың сенімділігіне, табыс әкелудің тұрақтылығына тек
облигация ие бола алады. Облигация (ол) сатушылардың ақша қаржыларын
куәландырады. Сондай-ақ номиналды құнының толтырылу міндеттілігін қуаттап,
оның белгіленген уақытта мөлшері пайызын қайтаруда ескереді. Пайыз
салымының белгіленген мерзімінде тең порциямен төленеді. Кейбір
облигацияларды пайыз арнайы өтелмейді. Облигацияны жабу кезеңіндегі сатып
алынған бағасы мен иесіне сатылған баға айырмасы ретін төленеді.
Облигацияның бірнеше түрі бар: мемлекеттің ішкі және жергілікті займ
облигациясы, мақсатты займдар облигациялар, аймақтық облигация және
кәсіпорын (фирма) облигациясы. Облигация әртүрлі болып шығарылады: өзіндік
және талап етушіге, пайыздық және процентсіз (мақсаттық), еркін айналыста
және шектік айналыс шеңберінде. Бұдан басқа мемлекет әртүрлі қазыналық
міндеттемелер түрін шығарады. Бұл тұрғындардың өз еркімен мемлкеттік бағалы
қағаздарды салу түрлеріне жатады және олардың ақшалай қорын бюджетке
ұстаушыларды куәландырады. Куәландырылған құжат нақты табысты бағалы
қағаздардан белгіленген барлық мерзімде алып тұру құқығына ие етеді.
Қазыналық міндеттемелердің мына түрлері бар: ұзақ мерзімді, орташа
мерзімді, қысқа мерзімді. Ұсақ мерзімді қазыналық міндеттемелерді алушылар
үшін мемлекет 5- ден 25 жылға дейін шығарады. Бұл қазынлық міндеттемелер
бойынша табысты жылсайын купонмен төлейді немесе міндеттемелерді номиналға
жыл сайын төлем жасамай – ақ пайыз төлеу арқылы жабуды көздейді. Орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер 1 жылдан 5 жылға дейін шығарлып ,
купонға ие болмайды. Қысқа мерзімді міндеттемлер иелеріне 3 және 6, 12 айға
шығарылады. Бұл міндеттемелер купонға ие емес және олардың жабылуы
(жойылуы), оған жазылған пайыз көлемінде қосып сатып алу жолымен
жүргізіледі.
Бағалы қағаздардың келесі түрі акция болып табылады. Акция
-акционерлік қоғамның және оның иесіне (акционеріне) пайданың бір бөлігін
дивидент түрінде алу құқын береді. Акцияны акционерлік қоғам, кәсіпорын,
ұйымдар, коммерциялық банк, кооперативтер мен басқада мекемелер шығарады.
Олар ұжымдық меншікке негізделген немесе толық мемлекеттік меншік
шаруашылығында болады. Акция бағалы қағаздар нарығы - қор бижасында сатылды
және сатып алынады. Акция бұл поцесті биржалық емес сауда негізінде де
жүзеге асырады. Акцияның номиналды құны мен нарықтық бағасы бар. Акцияның
нақты бағасы (нарықтық курсы) акционерлік қоғам пайдасының мөлшеріне
тікелей байланысты өзгереді. Сондай –ақ алынатын дивидент мөлшері мен қарыз
пайызы деңгейіне байланыста да өзгереді.
Шетел тәжірибесінде акцияның әртүрлі: есімді (ірі купюрлі) және
өкілді (ұсақ купюрлі), жай, жеңілдікпен пайдалынатын, бір дауысты, көп
дауысты, дауыссыз болып қолданылады. Біздің елімізде жай шығарылып,
жеңілдікпен пайдалынатын табысы болып, акционерге салған капиталы үшін
айқындалған процент түрінде қатты табысты алуларына құқық береді. Алайда
жеңілдікпен пайдаланылатын акция шектелген мерзімде қолданылады және
белгілі уақыттан соң , акционерлік қоғам оны жабады. Ал, оларды
иемденушілер акционерлік қоғам жұмысын басқаруда ешқандай дауысқа ие емес.
Жеңілдікпен пайдаланылатын акциялар акционерлік қоғамның жарғылық қорының
10 проценттен аспайтын сома мөлшерінде ғана шығарылады.
Акция категория бойынша былай бөлінеді: еңбек ұжымының акциясы,
кәсіпорын акциясы және акционерлік қоғам акциясы. Еңбек ұжымының акциясын
мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер), арендалы, ұжымдық кәсіпорын,
кооператив және қоғамдық ұйымдарға жататын кәсіпорындар шығаруға құқылы.
Еңбек ұжымының акциясы сол кәсіпорында жұмыс істейтіндерге ғана
таратылады. Оған қатысы жоқтарға таратылмайды.
Акцияны кәсіпорын шығара отырып, екі пайдалылықты көздейді:
біріншіден, көбірек пайда табу үшін тұрғындарды қосымша қаржы салуға
жұмылдыру, екіншіден кәсіпорын жұмысшыларын басқару процессіне барынша
тарту. Себебі кәсіпорынның жетістігі оның табысына тікелей әсер етеді.
Акционерлік қоғамның акциясы кәсіпорын мүлігінің барлық сомасына
немесе жарғы қорына шығарады. Сондықтан кезкелген меншіктегі кәсіпорын
акционерлік түрге өзгереді. Бұл қоғамның акциясы оған еркін жазылу арқылы
таратылады. Кейде барлық акцияны құрылтайшылар арасында өзара бөледі. Олар
есімді және көрсетілген болып та шығарылады. Бір қолдағы қорлардың көп
болмауы үшін және акционерлік қоғамнан бақылауды жоғалтпау үшін есімді
акциялар қолданылады. Алайда бұлда сенімсіз, себебі оған қатысы жоқ
адамдар болуы да әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе бұған қарсы өте тиімді
тәсіл белгілі. Мысалы, АҚШ – да бір компанияның 5 пайыздық акциясына иесі
оған ай сайын оның сатып алу – сату жайында есеп беріп отырады.
Әрбір есімді акцияның қозғалысы акцияның тіпкеу кітабында
белгіленеді. Акция бланкісінде есімді акция ұстаушының аты – жөні
көрсетіледі. Акция бланкнің көрсетілген түрінде оны ұстаушының аты – жөні
жазылмайды. Акция тіркеу кітабында жалпы шығарылған акцияның көрсетушіге
қатыстысы ғана белгіленеді.
Сондай – ақ басқада бағалы қағаздар түрлері бар. Бұл депозиттер мен
жинақтық сертификаттары.
Депозиттік сертификат – банк шығарған ақша нарығының инструменті.
Жедел депозиттік ақша нарғының түскен мерзімін белгілейді және проценттік
ставкасыда бар. Оны инвестор, кәсіпорын, ұйымдар кеңірек қолданылады.
Себебі сертификат жеңіл ауысатын (алмасатын) қысқа мерзімді инвестициялық
иструмент болып табылады. Депозиттік сертификат банкте сақталады, және
қаржылық емес корпорациялар уақытша бос, еркін қор ретінде сақталғандықтан
сатып алады.
Жинақтық сертификат – несие мекемесінің ақша қорын депозитке салу
жайлы куәлік. Депозиттің белгіленген мерзімі өткен соң, пайыз бен қоса
салушыға алу үшін құқық беретін құжат. Сертификатты Ұлттық банк немесе
басқа береді. Бұл кезде сертификат – белгілі уақытта алынатын келісімнің
проценті болып табылдаы. Жинақтық сертификаттар атаулы (есімді) және
талап етушіге жіктеліп беріледі. Атаулы (есімді) сертификаттар айналымда
болмайды және оларды сату жарамсыз болып табылады.
Чек – қайта түрде бекітілген құжат. Онда белгілі адамдардың есеп –
шоттынан көрсетілген соманы төлеу жайлы банкке нұсқау жасайды. Чекті
ақшалай және есептьсу деп бөледі. Ақшалай чекпен банктен нақты ақша алады.
Есептеу чегі арнайы банкіде жазбаша толтырған банкке берілген тапсырыс. Чек
беруші есеп – шоттынан чек ұстаушыға есеп-шотына ақшалай төлемді жүргізу
және нақты емес есептесу ретінде де қолданылады.
Чектің бірнеше түрлері бар: банктегі акцептелген және акцептелмеген,
лимиттелген және лимиттелмеген чектік кітапшалар. Олармен төлем
жүргізгенде үнемі қалдық лимит көрсетіліп чекті қолдануға бақылау
күшейтіледі, депозитке салынған жоғары төлеу сомасына көшірме чек
берілмейді. Сонғы кезде ішкі шаруашылық чекі кең етек жаюда. Оның негізгі
жұмысы кәсіпорындардың ішкі бөлімдерімен өзара есеп жүргізу.
Бағалы қағаздардың ерекше түрлеріне вексельдер жатады. Вексель -
шартты түрдегі вексель берушінің жазбашы қарыз міндеттілігі және
белгіленген мерзімнен соң, вексель (иегеріне) ұстаушыға берешек ақша
сомасын төлеу. Вексель қатаң белгіленген түрде құралады. Ол өзінің иегеріне
онда көрсетілген ақша сомасын талап етуіне құқық береді. Вексельдік
міндеттемелер қысқа мерзімге беріледі. Әдетте бір жылға, көбінесе бір-екі
айда бір рет болады. Вексель көбіне коммерциялық несие қызмет жасайды, ал
вексельдік айналым кезінде ақшаны ауыстырады. Вексельді басқа адамға беру,
индоссамент (индоссамент – жай және аударылатын вексельдерді табыстау
формасы) түрінде қол хат арқылы жүргізіледі. Вексель өзінің түрі жағынан
жәй және аудармалы болып бөлінеді. Жай вексель – бір немесе бірнеше
адамдардың жазбаша міндеттілігі және белгілі ақша сомасын көрсетілген
мерзімде төлеу. Жай вексель ынтымақтастық жауапкершілікпен бірнеше адамға
берілуі мүмкін.
Аудармалы вексель (тратта) – бір адамның екіншіге берген жазбаша
түрдегі бұйрығы және үшінші адамда белгілі ақша сомасын көрсетілген
мерзімде төлеуі. Аудармалы вексель уақытты көрсетілмесе талап еткен де
ақысы төленеді. Аудармалы вексель көп мөлшерде тараған. Вексельдің түрі
шығаратын елдің заңдарымен айқындалады. Вексель сыртқы сауда да несие –
есептесу қатнастарын іске асыру құралы түрінде кеңрек қолданылады. Банк
займдар бергендегі банктердің өзара қатнастары вексель түрінде жүргізіледі.
Банк акцептері банкке қойылған (аудармалы вексель және акцептелгені) кең
көлемінде тарауы белең ала бастады. Банк акцептерінің сенімділікке ие
болуы халықаралық төлем құралы ролін дұрыс атқаруға ықпал жасауға ықпал
жасады. Вексельдік айналым нарық тығыздылығы жағдайында кең шеңберінде
тарауы мүмкін. Ол кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық құқықтың обьектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылыды. Азаматтық кодекстің 129 – бабында оған мынадай анықтама берілген:
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге
асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды
куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы
қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз – түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал , міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамасыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға – индоссантқа немесе сонын бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді)
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей – ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсыруымен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК –
тін 132 - бабы)
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп – түркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолымен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқытық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайызда), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар)
талаптар болып табылды. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни бағалы
қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін
белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады
(АК – тін 131-бабының 2-ші тармағы).
Бағалы қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын (фирма)
мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Бағалы
қағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеледі. ҚР Президентінің
“Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-ші сәуірдегі
жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздар нарығы айналымына акция,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит,
сертификаттарды және вексель жіберіледі.
Бағалы қағаздар ережесі бойынша оларды нарыққа еркін сату ҚР – сы
1997 жылғы 15-ші наурыздағы “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Заңына сай
жүргізіледі.
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап – мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктін құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130 – бабы мүліктік құқықтар куәландыратын
мазмұнына қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң
актілерінде немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына
жатқызылған басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-
бабының 2 тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және
ордерлік болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түпнұсқасы
болады, ал түпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің
өкілеттілігін жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағалы қағаздар онда
көрсетілген мерзімде нақты құны мен басқа мүліктік балама алуға құқық
береді. Бағалы қағаздың мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі
көрсетілмейді, тек бұл құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады
(мысалы, облигация).
Капитал салудың сенімділігіне, табыс әкелудің тұрақтылығына тек
облигация ие бола алады. Облигация (ол) сатушылардың ақша қаржыларын
куәландырады. Сондай-ақ номиналды құнының толтырылу міндеттілігін қуаттап,
оның белгіленген уақытта мөлшері пайызын қайтаруда ескереді. Пайыз
салымының белгіленген мерзімінде тең порциямен төленеді. Кейбір
облигацияларды пайыз арнайы өтелмейді. Облигацияны жабу кезеңіндегі сатып
алынған бағасы мен иесіне сатылған баға айырмасы ретін төленеді.
Облигацияның бірнеше түрі бар: мемлекеттің ішкі және жергілікті займ
облигациясы, мақсатты займдар облигациялар, аймақтық облигация және
кәсіпорын (фирма) облигациясы. Облигация әртүрлі болып шығарылады: өзіндік
және талап етушіге, пайыздық және процентсіз (мақсаттық), еркін айналыста
және шектік айналыс шеңберінде. Бұдан басқа мемлекет әртүрлі қазыналық
міндеттемелер түрін шығарады. Бұл тұрғындардың өз еркімен мемлкеттік бағалы
қағаздарды салу түрлеріне жатады және олардың ақшалай қорын бюджетке
ұстаушыларды куәландырады. Куәландырылған құжат нақты табысты бағалы
қағаздардан белгіленген барлық мерзімде алып тұру құқығына ие етеді.
Қазыналық міндеттемелердің мына түрлері бар: ұзақ мерзімді, орташа
мерзімді, қысқа мерзімді. Ұсақ мерзімді қазыналық міндеттемелерді алушылар
үшін мемлекет 5- ден 25 жылға дейін шығарады. Бұл қазынлық міндеттемелер
бойынша табысты жылсайын купонмен төлейді немесе міндеттемелерді номиналға
жыл сайын төлем жасамай – ақ пайыз төлеу арқылы жабуды көздейді. Орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер 1 жылдан 5 жылға дейін шығарлып ,
купонға ие болмайды. Қысқа мерзімді міндеттемлер иелеріне 3 және 6, 12 айға
шығарылады. Бұл міндеттемелер купонға ие емес және олардың жабылуы
(жойылуы), оған жазылған пайыз көлемінде қосып сатып алу жолымен
жүргізіледі.
Бағалы қағаздардың келесі түрі акция болып табылады. Акция
-акционерлік қоғамның және оның иесіне (акционеріне) пайданың бір бөлігін
дивидент түрінде алу құқын береді. Акцияны акционерлік қоғам, кәсіпорын,
ұйымдар, коммерциялық банк, кооперативтер мен басқада мекемелер шығарады.
Олар ұжымдық меншікке негізделген немесе толық мемлекеттік меншік
шаруашылығында болады. Акция бағалы қағаздар нарығы - қор бижасында сатылды
және сатып алынады. Акция бұл поцесті биржалық емес сауда негізінде де
жүзеге асырады. Акцияның номиналды құны мен нарықтық бағасы бар. Акцияның
нақты бағасы (нарықтық курсы) акционерлік қоғам пайдасының мөлшеріне
тікелей байланысты өзгереді. Сондай –ақ алынатын дивидент мөлшері мен қарыз
пайызы деңгейіне байланыста да өзгереді.
Шетел тәжірибесінде акцияның әртүрлі: есімді (ірі купюрлі) және
өкілді (ұсақ купюрлі), жай, жеңілдікпен пайдалынатын, бір дауысты, көп
дауысты, дауыссыз болып қолданылады. Біздің елімізде жай шығарылып,
жеңілдікпен пайдалынатын табысы болып, акционерге салған капиталы үшін
айқындалған процент түрінде қатты табысты алуларына құқық береді. Алайда
жеңілдікпен пайдаланылатын акция шектелген мерзімде қолданылады және
белгілі уақыттан соң , акционерлік қоғам оны жабады. Ал, оларды
иемденушілер акционерлік қоғам жұмысын басқаруда ешқандай дауысқа ие емес.
Жеңілдікпен пайдаланылатын акциялар акционерлік қоғамның жарғылық қорының
10 проценттен аспайтын сома мөлшерінде ғана шығарылады.
Акция категория бойынша былай бөлінеді: еңбек ұжымының акциясы,
кәсіпорын акциясы және акционерлік қоғам акциясы. Еңбек ұжымының акциясын
мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер), арендалы, ұжымдық кәсіпорын,
кооператив және қоғамдық ұйымдарға жататын кәсіпорындар шығаруға құқылы.
Еңбек ұжымының акциясы сол кәсіпорында жұмыс істейтіндерге ғана
таратылады. Оған қатысы жоқтарға таратылмайды.
Акцияны кәсіпорын шығара отырып, екі пайдалылықты көздейді:
біріншіден, көбірек пайда табу үшін тұрғындарды қосымша қаржы салуға
жұмылдыру, екіншіден кәсіпорын жұмысшыларын басқару процессіне барынша
тарту. Себебі кәсіпорынның жетістігі оның табысына тікелей әсер етеді.
Акционерлік қоғамның акциясы кәсіпорын мүлігінің барлық сомасына
немесе жарғы қорына шығарады. Сондықтан кезкелген меншіктегі кәсіпорын
акционерлік түрге өзгереді. Бұл қоғамның акциясы оған еркін жазылу арқылы
таратылады. Кейде барлық акцияны құрылтайшылар арасында өзара бөледі. Олар
есімді және көрсетілген болып та шығарылады. Бір қолдағы қорлардың көп
болмауы үшін және акционерлік қоғамнан бақылауды жоғалтпау үшін есімді
акциялар қолданылады. Алайда бұлда сенімсіз, себебі оған қатысы жоқ
адамдар болуы да әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе бұған қарсы өте тиімді
тәсіл белгілі. Мысалы, АҚШ – да бір компанияның 5 пайыздық акциясына иесі
оған ай сайын оның сатып алу – сату жайында есеп беріп отырады.
Әрбір есімді акцияның қозғалысы акцияның тіпкеу кітабында
белгіленеді. Акция бланкісінде есімді акция ұстаушының аты – жөні
көрсетіледі. Акция бланкнің көрсетілген түрінде оны ұстаушының аты – жөні
жазылмайды. Акция тіркеу кітабында жалпы шығарылған акцияның көрсетушіге
қатыстысы ғана белгіленеді.
Сондай – ақ басқада бағалы қағаздар түрлері бар. Бұл депозиттер мен
жинақтық сертификаттары.
Депозиттік сертификат – банк шығарған ақша нарығының инструменті.
Жедел депозиттік ақша нарғының түскен мерзімін белгілейді және проценттік
ставкасыда бар. Оны инвестор, кәсіпорын, ұйымдар кеңірек қолданылады.
Себебі сертификат жеңіл ауысатын (алмасатын) қысқа мерзімді инвестициялық
иструмент болып табылады. Депозиттік сертификат банкте сақталады, және
қаржылық емес корпорациялар уақытша бос, еркін қор ретінде сақталғандықтан
сатып алады.
Жинақтық сертификат – несие мекемесінің ақша қорын депозитке салу
жайлы куәлік. Депозиттің белгіленген мерзімі өткен соң, пайыз бен қоса
салушыға алу үшін құқық беретін құжат. Сертификатты Ұлттық банк немесе
басқа береді. Бұл кезде сертификат – белгілі уақытта алынатын келісімнің
проценті болып табылдаы. Жинақтық сертификаттар атаулы (есімді) және
талап етушіге жіктеліп беріледі. Атаулы (есімді) сертификаттар айналымда
болмайды және оларды сату жарамсыз болып табылады.
Чек – қайта түрде бекітілген құжат. Онда белгілі адамдардың есеп –
шоттынан көрсетілген соманы төлеу жайлы банкке нұсқау жасайды. Чекті
ақшалай және есептьсу деп бөледі. Ақшалай чекпен банктен нақты ақша алады.
Есептеу чегі арнайы банкіде жазбаша толтырған банкке берілген тапсырыс. Чек
беруші есеп – шоттынан чек ұстаушыға есеп-шотына ақшалай төлемді жүргізу
және нақты емес есептесу ретінде де қолданылады.
Чектің бірнеше түрлері бар: банктегі акцептелген және акцептелмеген,
лимиттелген және лимиттелмеген чектік кітапшалар. Олармен төлем
жүргізгенде үнемі қалдық лимит көрсетіліп чекті қолдануға бақылау
күшейтіледі, депозитке салынған жоғары төлеу сомасына көшірме чек
берілмейді. Сонғы кезде ішкі шаруашылық чекі кең етек жаюда. Оның негізгі
жұмысы кәсіпорындардың ішкі бөлімдерімен өзара есеп жүргізу.
Бағалы қағаздардың ерекше түрлеріне вексельдер жатады. Вексель -
шартты түрдегі вексель берушінің жазбашы қарыз міндеттілігі және
белгіленген мерзімнен соң, вексель (иегеріне) ұстаушыға берешек ақша
сомасын төлеу. Вексель қатаң белгіленген түрде құралады. Ол өзінің иегеріне
онда көрсетілген ақша сомасын талап етуіне құқық береді. Вексельдік
міндеттемелер қысқа мерзімге беріледі. Әдетте бір жылға, көбінесе бір-екі
айда бір рет болады. Вексель көбіне коммерциялық несие қызмет жасайды, ал
вексельдік айналым кезінде ақшаны ауыстырады. Вексельді басқа адамға беру,
индоссамент (индоссамент – жай және аударылатын вексельдерді табыстау
формасы) түрінде қол хат арқылы жүргізіледі. Вексель өзінің түрі жағынан
жәй және аудармалы болып бөлінеді. Жай вексель – бір немесе бірнеше
адамдардың жазбаша міндеттілігі және белгілі ақша сомасын көрсетілген
мерзімде төлеу. Жай вексель ынтымақтастық жауапкершілікпен бірнеше адамға
берілуі мүмкін.
Аудармалы вексель (тратта) – бір адамның екіншіге берген жазбаша
түрдегі бұйрығы және үшінші адамда белгілі ақша сомасын көрсетілген
мерзімде төлеуі. Аудармалы вексель уақытты көрсетілмесе талап еткен де
ақысы төленеді. Аудармалы вексель көп мөлшерде тараған. Вексельдің түрі
шығаратын елдің заңдарымен айқындалады. Вексель сыртқы сауда да несие –
есептесу қатнастарын іске асыру құралы түрінде кеңрек қолданылады. Банк
займдар бергендегі банктердің өзара қатнастары вексель түрінде жүргізіледі.
Банк акцептері банкке қойылған (аудармалы вексель және акцептелгені) кең
көлемінде тарауы белең ала бастады. Банк акцептерінің сенімділікке ие
болуы халықаралық төлем құралы ролін дұрыс атқаруға ықпал жасауға ықпал
жасады. Вексельдік айналым нарық тығыздылығы жағдайында кең шеңберінде
тарауы мүмкін. Ол кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz