Қазақстан лингвистикасындағы метафораның зерттелуі

Әpбip ұлтты, халықты танудың кiлтi, мәдениет ескерткiші – өзінің ана тiлi. Халықтың тарихын, мәдениетiн, ұлы мұрасын тiлi арқылы зерттеу – сол этнос мәдениетінің өзгешелігін, ұлттың эстетикалық таным-талғамын, шаруашылық кәсібін, мiнез-құлқын т.б. тануға мүмкiндiк бередi. Мұның өзi әлемдi тiл арқылы танудың негiзiн құрайды. Сондықтан да тiл – осы тiлде сөйлеушi халықтардың түсінicy, пiкiр алысу құралы ғана емес, Вильгельм фон Гумбольд айтқандай, «тiл – халықтың рухани көзiн бiрiктiрушi қуат, ол белгiлi бip ды6ыстар арқылы суреттелген керемет, ол осы кейпiнде және өзара байланыстағы өзiндiк ды6ыстар арқылы барлық сөйлеушiлерге түсінікті, әpi олардың бәpiнe бiрдей қуат көзiн таратушы» [1, 4 б.]. Қоғамдағы адамдардың түсінісу, қатынас құралы тiл болса, оның лексикалық құрамының негiзгi тұтқacы – сөз. Сөз – қарым-қатынас аспектiсiнде әлемдiк бейненi таңбалайтын ұғым-түсiнiктер. Тiл – қоғамдық құбылыс ретiнде адам әрекетiнiң барлық жағын қамтитын тарихи категория. Адам әpeкeтi кең көлемдi және әp тарапты болғандықтан, тiл қарым-қатынастың, пiкiр алысудың және қоғам мүшелерiнiң бip-бiрiмен түсiнiсуiнiң, ойымыздың практикалық көрiнiсiнiң құралы ретiнде де, өзiнiң құрылымы жағынан да, түрлi жақтарының өзгеру сипаты жағынан да аса күрделi құбылыс болып табылады. Тiлдiң дамуы қоғамның дамуына байланысты болғандықтан, қоғам дамуындағы әркелкiлiк тiлге де ортақ. Сөз – қоғам мен табиғат құбылыстарының, адамның рухани өмiрiнiң айнасы [2, 158 б.]. Сөздердiң мәнін ашу, қолданылу сырын сараптау, ашу, мағыналарына түсініктеме беру. Қазақ лингвистикасының елеулi мәселелерiнiң бiрi тiлдiң ғасырлар бойы табиғи даму процесiнде оның iшкi даму заңдылықтары арқылы қалыптасқан жүйелiлiгiне сүйену, сөйтiп жалпы халықтық сипат алған, өмipгe аса қажет, неғұрлым айқын сөз үлгiлерiн сұрыптап алу болып табылады. Оларға мәселен, айтылуы, қолданылуы әбден тұрақты қалыпқа түскен сөздер, фразеологизмдер, жалғаулар мен сөзжасам жүйесi, сөздердiң тіркесі, сөйлем құрау жүйесi, үндестiк заңы, ықпал сияқты тұрақтанған жүздеген тiл құбылыстарын жатқызуға болады [3, 25 б.]. Осындай құбылыстың бiрi - әлі де жалпы тiл бiлiмiнде өз шешiмiн таппай талас тудырып келе жатқан метафора құбылысы.
Қазiргi кезде ғылыми парадигманың ауысуына байланысты, яғни өзiнiң дүниетанымы мен санасы бар адам орталығындағы тiлдiң «жансыз» жүйесiне қарсы тұpғaн, метафораға деген көзқарас қауырт өзгерiп, қызығушылық арта түсті.

1. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс, 1985. – 400с.
2. Аханов Т. Тіл біліміне кіріспе. – А.: Мектеп, 1965. – 158 б.
3. Қалиев Ғ., Болғанбаев Б. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А.: Дәуір, 2003. – 245 б.
4. Қазақ тілі түсіндірме сөздігі. т. I. – А., 1959.
5. Мұсабаев Ғ., Кеңесбаев І. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1962. – 315 б.
6. Черкасова Е.Т. Опыт лингвистической интерпретации тропов (метафор) // Вопросы языкознания. 1963, №2. – С.35.
7. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манаспаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – А., 1974. – 63 б.
8. Садықбеков Р. Қазақ тіліндегі сөздердің көп мағыналылығы. – А.: 1973.
9. Резуанова Ғ. Қ. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар. Фил. ғыл. канд.... дис.: А., 1999. – 251 б.
10. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен таралуы: Фил. ғыл. канд.... дис. – А., 1963. – 124 б.
11. Қасым Б. Сөзжасам: семантика уәждеме. – А., 2003. – 167 б.
12. Сыбанбаева А.С. Қазақ тіліндегі концептуалды метафораның қызметі. Фил. ғыл. канд.... дис.: А., 1999. – 130 б.
13. Жарықбаев Қ. Психология. – А.: Қазақстан, 1996. – Б. 128.
14. Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі (біріккен зат атаулары негізінде): Филол. ғыл. канд.... дис. – А.: 2004. – 136 б Байтұрсынов А. Шығармалар. – А.: Жазушы, 1989. – 302 б.