Гобелен “Махамбет” туралы

1. Кіріспе
Ұлттық қолөнер бұйымдарының маңызы, мәні.
2. Негізгі бөлім
а) Кілем тоқу өнері
б) Кілем жабдықтары
в) Суреттә кілем . гобелен
г) Гобелен . бүгін шетелде
д) Гобелен түрлері мен тоқу әдістер
е) Қол өнердің мектептегі үйрету және оқушыларға үйрету мен түсіндіру. Сабақ жоспары.
3. Қорытынды

Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын атайды. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсынын талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай т‰рі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал- жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі бау басқ±рлар тоқып, арқан жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қалдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қалдарылген жасап түрлі нақыштарымен әшекейлейтін балды. Қолөнерінде көњілге қонымды мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден б.з. сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі діни әр түрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлар, тастан қашалып жасалған діңгектер-халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Қазақ қолөнерінің өсу жалының өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады.

1. С.Қасиманов. Қазақ халқының қолөнері. Алматы “Қазақстан” 1995ж.
2. Х.Арғыбаев. “Қазақ халқының қолөнері” Алматы. “Өнер” 1987ж.
3. Ә.Тәжімұратов. Шебердің қолы ортақ. Қазақстан баспасы.
Алматы – 1977ж.
4. Ш.Әбдуәлиева. Халық қолөнері. Алматы “Рауан” 1992ж.
5. Научно-популярный иллюстрированный журнал. Народное творчество.
6. Сюзи ОРейли. Плетение. Издательство “Полигон” Санкт-Петербург 1998
7. А.Калинина “Талант тағдыры” Мәдениет және тұрмыс №7 1983ж.
8. С.Мұхтарұлы “Мәңгілікпен арналыс”. Қазақстан әйелдері №2 1983ж.
9. Г.Мұқышева “Мәңгілік муза” Қазақстан әйелдері №4 1981ж.

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Орал педагогикалық колледжі

“Технология және бейнелеу өнері”.
ЭӘЖ.

Дипломдық жұмыс.
Тақырыбы: Гобелен “Махамбет”

Орындаған: Богданова Н. Е.
Жетекші: Хамзин Н. А.

¦лттық қолөнер бұйымдарының маңызы, мәні.

Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу,
тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын
атайды. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсынын талай ғасырлық тарихы
бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Бұдан біз халық творчествосының қандай
т‰рі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн
көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал- жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі
бау басқ±рлар тоқып, арқан жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс,
таспа тіліп, өрім өріп қалдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік
және т.б көптеген заттарды халық шеберлері өнерпаздар өз қалдарылген жасап
түрлі нақыштарымен әшекейлейтін балды. Қолөнерінде көњілге қонымды мәнерлер
мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді.
Ертеден б.з. сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі діни әр түрлі
құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан
қиюлар, тастан қашалып жасалған діңгектер-халық қолөнерінің тамаша
туындылары.
Қазақ қолөнерінің өсу жалының өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде жүргізілген
археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады.
Қазақ халқы кең байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрлі дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік-Сібір Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Россиямен сауда қатынастарының
шаруашылық және мәдени қатынастың арта түсуі тағы да басқа көптеген ішкі-
сыртқы факторлардың әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ
ауылдарының көпшілігінің қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың
өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай
мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедей әулетінен шыққан. Олардың белгілі
бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күн көріс
көзіне айналатын. Соның өзінде ќолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті
ғажап туындыларды дүниеге әкелді.
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап, оны
тұтанғыш ету, бейіт, қорған мешіт және т.с.с. салуда қолданылған балшықты
қыл, жүн шөп-шалам араластылып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың
іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла тәсілдер. Батырлық пен
саятшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар, сойыл мен босмойын,
ањшыларға қажетті құстың тұғыры мен толағасы, балдағы мен аяқбауы сияқты
көптеген жабдықтар да қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты
туды.
Мал шаруашылығына қажетті желі шылбыр, ноқта, бұршақ жүрген құрық,
бұғалық, тұсамыс, өре, шідер, кісен, қада ер-тұрмандарды да халық даналығы
ойлап тапты. Зергелік, кестешілік, тоқымашылық және оюшылық өнерді дамытты.
Халық өнерпаздары құмнан,тастан саздан құмыра ыдыс-аяқтар; мүйізден,
сүйектен, мал мен ањ терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра,
қобыз, сыбызѓы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптары жасады. Мысалы: тастан,
балшықтан, сүйек пен мүйізден, метал мен ағаштан бұйымдар жасап, оны
әсемдеу сияқты ауыр жұмыстарды еркектер атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу,
өрмек тоқу, ши тарту жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істейді.
Бірақ еркектер киім пішу, үлгі жасау, киім тігу, жүн сабау, арқан тарту,
тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес. Қазақ халқының “Қарыс қазы-
балықта, қалың қазына-халықта” деген мақалы да осы өнер мамшылыѓынан туған
еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бірқатары өте көп еңбек етуді керек
етті.
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады.
Еңбек үстіндегі творчестволық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті
заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жиһаздың ою-
өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендірілу және
жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шыѓару талабы да арта түсті. Фарфордан
таттанбайтын металдан, эмаль жалатқан жарасымды жаңа жиһаздар көбейді.
Халық әлі де болса тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен
сапасы жањарады. Техникамен жақсы жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік
артельдерінде кілем тоқылып түрлі жиһаздар жасалады. Тігу ісі мен кестелеу
өнері де машинамен орындалады. Бірақ-та қазірдің өзінде қолөнер өзінің
маңызын жойған жоқ. Мысалы: жеңіл күпі, қаптал шекпен, саптама етік түлкі
тымақ, жүн қолғап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін
қазір де қажет. Киіз үйдіқ сүйегі, үзік туырлық, қымыз саба, тері қауға мен
ер тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймады.

Тоқыма бұйымдарының түрлері. Қолмен тоқу.

Қазір күнделікті тұрмыста керекті жеңіл-желпі заттарды өрмек станогынсыз-
ақ қолмен тоќи береді. Қолмен тоқу ерекше жабдықты, арнаулы орынды, белгілі
мезгілді керек етпейтін әрі қарапайым, әрі тиімді өнер. Бұл өнермен
қазірдің өзінде республикамызда 300-ден астам оқушылар мен оқытушылар,
ғылым және өнер саласындағы қызметкерлер айналысып жүр. Қолмен тоқу
өнерінің түрлері өте көп және ол жан-жақты дамыған өнер. Олардың басты-
басты түрлері мынадай:
1) Шәлі, шарф, шұлық, қолғап сияқты трикотаж заттары;
2) Шілтер, перде, төсекжапқыш, жастықтың беті, стол жапқыш және тағы да
басқалар;
3) Әр түрлі жіптерден, талшықтардан, кендірден, өсімдіктердің
сабақтарынан, сірнеден (казейн) тоқылған сумка, тор қалта және басқа
да көптеген заттар;
4) Шиден, қамыстан, шіліктен, жөкеден тоқылған заттар;
5) Шыбықтан қамыстан тоқылған заттар, қораптар, шарбақтар, ыдыстар,
орындықтар, ықтырмалар.
Бұл өнерді игерудің негізгі әдістерін қолданатын құралдарына қарай
топтастырған дұрыс сияқты. Мысалы, біз атап өткен 1 және 2-топтардағы
тоқымалар қармақты бізбен сыммен тоқылады. Мұндай тоқыманың негізгі әдісі-
тоқылып отырған жіптің ілмегін санап, үлгіге қарап отыру. Бізбен шалып, яки
сыммен тізіп тоқығанда жіпті шалудың өзі бірнеше түрлі болады. Ілу, шалып
ілу, орап ілу, торлап ілу, өткермелеп ілу және осы сияқты олардың басқа да
әлденеше түрлері бар.
Қолмен тоқуда да неше түрлі өрнек, әшекей жасалады. Өрнек түрлері әр
түсті жіптерді кездестіріп қолданумен қатар, жіптің шалымын, ілмегін санап
отырып, әр алуан өрнек жасап тоқу арқылы орындалады .
3, 4 және 5-топтардағы тоқудың әдісі көбінесе өткермелеу, орай бұрап
өткермелеу, кенереге, аралық шыбықтарға, қадаларға бекіте тоқу арқылы,
кейде өрімшілік әдістерін пайдалана тоқу арқылы жүзеге асырылады. Өрнектеп
тоқу, мәнерлеу, бояу-әр түрлі белдеу мен шашақ, түйін, бұрау шығарып тоқу
жалымен де іске асады.
Қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, орыс, украин халықтарының арасындағы
қолмен тоқу өнерінің көптеген түрлері бір-біріне өте ұқсас болып келеді.
Бұған қарағанда осы елдер арасындағы көршілік қарым-қатынастыњ ертеден-ақ
қалыптаса бастағандығы байқалады. Халықтар қолµнеріндегі мұндай жақындық,
бір ғана қолмен тоқу өнерінде ғана емес, тіпті аѓаш өнерінде, тастан ойып,
қашау, былѓары илеу істерінде де байқалады.
Жүн, түбіт, майда торқа, жібек жіптерінен үй тұрмысына аса қажетті және
көп қолданылатын шұлық, қолған шарф, шәлі сияқты бұйымдар тоқылады. Ал
мұндай єрі жылы, єрі ж±мсаќ, жењіл де икемді тоќыма заттары, єсіресе
баќташылар ‰шін µте ќажет-аќ. Б±ларды тоќу ќ±рал жабдыќты, ж±мыс істейтін
орынды онша талѓамайды. М±ндаѓы пайдаланылатын ќ±рал µте ќарапайым.
Мєселен, б±рынѓы кезде ш±лыќ тоќу ‰шін аѓаштан жєне с‰йектен ±зындыѓы 12-15
сантиметрлік, сымнан 18-20 сантиметрлік ќармаќты біз жасайтын.
Ќазаќтыњ халыќтыќ µнерінде ќармаќ біз кєрі жіліктіњ шыбын с‰йегінен
егелініп істелінетін. Тобылѓыныњ, аршаныњ, тасжарѓанныњ шыбыќтарынан жонып
та жасалѓан. Ал сым иілмейтін болаттан болса, оныњ ±шы доѓаланып, ќыры
ж±мырлана т±жырылып келсе тіпті жаќсы.
Ш±лыќ, ќолѓап, ±йыќ, шарф, кеуду кµйлек, басќа киетін кепеш жєне т.б.
заттарды тоќу ‰шін екі т‰рлі жіп ќолданылады. Олар фабрикаларда иірілген
маќта-мата жіптері мен шеберлердіњ µздері иірген жіптер. Фабрикалардан
шыѓатын жіптердіњ т‰сі, жуан-жіњішкелілігі, сапасы єрт‰рлі екені белгілі.
Сондыќтан шебер б±лардыњ ішінен µзіне керегін тањдап алады, содан соњ барып
іске кіріседі.
Ќазаќ ќол µнершілері, жоѓарыда айтылѓандай, тоќу ісіне кµбінесе ж‰ннен
иірілген жіптерді пайдаланѓан. Ондай жіптер т‰йе мен ќой ж‰нінен, ешкініњ
т‰бітінен иірілетін. М±ндай жіптер таза, ж±мсаќ єрі тµзімді, созылмалы да
єдемі. Иіруге арналѓан ж‰нді єбден тазартып жуады, кепкен соњ ќолмен
майдалап т‰теді. Т‰тілген ж‰н ќыл-ќыбыр, шµп-шалымнан тазарып, ±йысќаны
жазылып, ж±п-ж±мсаќ ‰лпілдеп т±рады. М±ндай ж‰н созып иіруге, иненіњ
ж±мсауынан µткізуге, сымныњ, біздіњ, иненіњ ізімен іркілмей ж‰ргізіп
отыруѓа ќолайлы.
Т‰тілген ‰лпілдек ж‰нді бір шетінен суыра ш‰йкелей отырып жењіл-желпі
домалаќќа тµгеді. Домалаќтыњ ортасында єдемі ызѓан баудан немесе кез-келген
матадан екі ќабаттап істелген б‰лдіргесі сыртќа шыѓып т±рады. Жіп иіруге
кіріскенде, б‰лдіргені солаќай ќолдыњ ортан саусаѓына іліп алады.
Б±л ілмек ш‰йкені ќыл-ќоќыстан саќтап, оны биік жерге (ќадаѓа, керегеніњ
басына) іліп ќою ‰шін де µте ќажет.
Жіп иірудіњ екі т‰рлі ќ±ралы бар. Оныњ біріншісі - ±ршыќ, екіншісі –
аяќпен айналдыратын жіп иіргіш. ¦ршыќ пен ж‰н иірудіњ де екі т‰рлі єдісі
бар. Бірі - ш‰йкені сол ќолдыњ сыртына іліп ќойып иіру, екіншісі – ш‰йкені
жоѓары (‰йдіњ ќабырѓасына, сєкіге, керегеге жєне т.с.с.) іліп ќойып иіру.
Ш‰йке дегеніміз – есуге, иіруге т‰тіп алѓан ж‰н. Екеуі де иіруші
шебердіњ созу, оны м±рындыќќа іліп, иіріп келе жатќан жіпті бауылдыќсыз
біркелкі етіп сыпыѓырлай отыруын, саусаќтарыныњ шебер шираќ ќимылдауын
керек етеді.
Иіріп келе жатќан жіп ‰зіліп кетсе, оны ш‰йкеніњ ‰лпілдек ±шымен
жалѓастырады. Егер оныњ біраз жері жуандап кетсе, не жіњішкерсе онда оны
тартќылап ќайта иіру ќиын.
Сондыќтан жіптіњ ондай жерін ‰зіп тастап, тегіс жерінен ќайта жалѓап
иірген д±рыс. Ш±лыќ, ±йыќ, ќолѓап, шарф, жєлі жіптері µрмек, шуда жіптері
сияќты µте пысыќ иірілмейді. ¤йткені б±лай иірілген жіп тоќуѓа бµгет
жасайды, ал тоќылып шыќќан заттар дµрекі жєне тыќыр болып шыѓады.
Ќолмен тоќу µнерініњ ‰й шаруашылыѓына тиімді таѓы бір т‰рі бар. Ол
б±рыннан бар. Ол б±рын тоќылып тігілген заттардыњ ескілерін тарќатып
пайдалану. Єдетте киім етегінен жаѓасына ќарай, аяќ киім ќонышынан басына
ќарай тоќылады. Сондыќтан оларды тарќатќанда жаѓасынан етегіне, басынан
ќонышына ќарай жєне олардыњ єрбір бµлшектерін жеке-жеке тарќатады. Тарќатып
отырѓан жіпті аса ќатты тартпай, домалаќќа тµгеді. Кейін оны домалаќтап жай
шумаќќа тµгіп алады да жуады. Келептенген жіпті жылы сумен сабындап жуып
шайќап болѓан соњ, б±рмай сорѓытып кептіреді. Сорѓыту ‰шін ілген кезде
жиырылмайтындай ететін, оныњ тµменгі жаѓына біраз залмаѓы бар не темір, не
тас байлап ќояды. Кепкен соњ оны ќайтадан домалаќќа тµгіп ќайтадан тоќуѓа
кіріседі.
Ќолмен тоќу ісініњ ќазаќ ќолµнерініњ арасында ењ кµп дамыѓан т‰рі
ќармаќты бізбен ілмелеп тоќу. Бізбен ілмелеп тоќудыњ да т‰рлері кµп.
Мысалы, бірыњѓай ілмелеу, созылмалы (немесе жиырмалы) етіп єр жерінен
белбеу тастап тоќу, сирек тор жасап тоќу жєне т.б. Ілмек бізбен тор дорба,
шєлі, ‰стел жапќыш, єр т‰рлі шаршау, шілтерлер тоќылады. М±ндайда кµбінесе,
маќта, т‰йе ж‰ні, биязы ќой ж‰ні, т‰біт ќолданылады.
Ќазаќ ќолµнерінде осы к‰нгі тоќылып ж‰рген заттардыњ ењ кµбірек
кездесетін т‰рлері: ер, єйел ш±лыќтары, саусаќты ќолѓап, саусаќсыз биялай,
шєлі, шарф, жылы кµйлек, таќия, бирет, стол жєне диван жапќыштар, жастыќ
тыс, терезе пердесініњ желбірі, ќос етек желбірі, есік пердесі мен шымылдыќ
шаршаулары, спорт костюмдары, тор, аяќ киім бояулары, тізеќап, жењсе,
дастархан, белдемше, ±йыќ, жіп сµмке, орауыш, жµргек, бесік кµрпе, майлыќ,
сулыќ, ќолдорба, жіп салѓыш т.б.

Кілем тоқу өнері
Үй жасауы – “кілем” дейді халық, кілем жайсаң төсеніш, ілсең сән. Осындай
ел аузына ілінген асыл қасиетін ол әлі де сақтап келе жатқан бағалы зат.
Шығыс елінде оны тоқып, тұтынбаған халық болған емес. Кілем бетіндегі сан
қилы сәнді өрнектерге қарап отырсаңыз тұнып тұрған халық өмірінің шежіресін
көргендей боласыз. Бір кезде өмір сүрген халықтардың тұрмысы көшпелі үйдің
ағаш үйі, мал қорасы, ескі қорғандар, жүзім баулары – осының бәрі кілем
бетінде бейнеленген. Кілемдегі суреттер қаншама шартты түрде
бейнеленгенімен ондағы өрнектерден өмір шындығын аңғару қиын емес.
Кілем тоқу – тұрмыс қажетіне байланысты халық қолөнерінде ертеректен
белгілі, ел арасында кеңінен тараған, дамыған өнер. Қай уақыттат да
“шебердің қолы ортақ” деген емес пе ? Кілем тоқу киіз басу сияқты көршілер
арасындағы ұйымшылдықпен өзара көмек, колғабыс көрсетудің арқасында
тындырылатын іс. Өйткені, кілем тоқуға бастан-аяқ 3-4 адам, құруға одан да
көбірек қатысады. Кілем күнделікті тұрмыста кеңінен пайдаланылатын жүннен
жасалған бұйымдардың ішінде басты орын алып, әлі күнге өз маңызын жоғалтпай
келеді.
Тоқылатын кілемдер ішінен Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Қазақстан
кілемдері көрнектілігі жағынан көзге түседі. Ұлттық кілемдер сол республика
халықтарының қолөнерінің негізгі түрі. Осыдан келіп кілемдердің тоқылуы да,
материалы да, өрнегі де әр түрлі болып келеді.
Кілемдер мен кілемдік бұйымдарды ең ерте заманнан шығарып келе жатқан
елдердің бірі түркімендер. Сондықтан кілем өрнегінің республика мемлекеттік
гербісінде бейнеленуі кездейсоқ жағдай емес. Түркімен кілемдерінің сегіз он
проценті бұрынғы Одақта жасалатын кілемдердің бәрінен де жібінің тығыздығы
жағынан (бір шаршы метр кілемде 220-дан 400-ге дейін тін болады) ерекше
көзге түседі. Кейбір арнайы тоқыған кілемдердің тығыздығы соншалық, оларда
1 млн. га дейін жіп тіні болады. Бұл елде “текин”, “пенди”, “иомуд”,
“ходжа”, “бешир”, “учаудар” деп аталатын ескіден келе жатқан кілем түрлері
бар. Медальондармен және геометриялық өрнектермен әшекейленген қызыл және
қызыл қошқыл түсті ең тәуір кілемдерін халық “салар гель”, яғни “салар
қызғалдағы” деп атаған.
1966 жылы шеттері аппақ гүлдермен безендірілген ортасы бейне бір алаңдағы
қызғалдақ гүлдері сияқты жайнап тұрған, көлемі 252 шаршы метр кілемді
Ашхабадтың артистері Кремльдің съездер сарайының төріне алып келді. Концерт
қойылған кезде ғажайып кілем бүкіл сарай ішін қызыл-жасылды гүлге бөлеп
тұрды. Осы кілемнің салмағы 1 тоннадан артық еді. Осындай қиын да қызықты
өнер Қазақстан топырағында бұдан мың жылдар бұрын, қарапайым халық
өнерпаздарының ой-қазынасынана шығып, шебер қолдарымен тоқылатын. Еліміздің
түкпір-түкпіріне кең тараған осы өнер түрінің өріс алып, бай мазмұн
мағынаға ие болып, одан әрі дамып отырған жері, әсіресе республикамыздың
оңтүстік аудандары. Қазақстан облысында кездесетін кілем түрлері де
атаулары да көп. Көне заман деректерінде олар тап осы күнгі аттарымен
аталады. Мысалы: бұқар кілем, жол кілем, жолақ кілем, жібек кілем, масаты
кілем, мақта кілем, қалы кілем, қара кілем, құлпырма кілем, тақыр кілем,
түкті кілем, ақ сирақ кілем, алаша кілем, әндіжан кілемі, түркімен кілемі,
адай кілемі сияқты көптеген атаулардың өзі-ақ қазақ халқының кілем тоқуымен
ертеден таныс екенін және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығы
аңғартады.
Тұрмыста қолдану сипатына, әркімнің қолда бар шикізат мөлшеріне қарай
кілем тоқудың түрлері де алуан. әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған
қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүргені – түкті кілем
және тақыр кілем.
Түкті кілем ою-өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста
қолдануына қарай әр алуан атауларға ие болған. Түкті кілем тоқудың Шымкент
облысы, Бөген ауданының “Алтынтөбе” бөлімшесінде тұратын Үрият
Сатқанбаевадан жазып алынған қарапайым технологиясы бойынша, кілемге түк
салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек жібінен сәл жуанда,
бірақ бос иіріледі. Кілемге қойдың жабағы жүні немесе түйе жүні керек.
Кілем т‰ріне арнап иірімен жіп келептеліп, ж‰н жууѓа арналѓан синтетикалыќ
±нтаќтармен бірнеше ќайтара ќанжылым еумен жуылып, салќын сумен шайылады.
Келептерді жеке-жеке жайып сорѓытады. Бояу єркініњ ќалауынша мµлшеленіп,
бояланып жіп мµлшеріне орай суѓа езіліп ќ±йылады. Т‰йіршік ќалмай єбден
ертілген бояу ќазанда ќайнап т±рѓан суѓа ќ±йылып ‰стіне сірке ќышќылы
ќ±йылады. Енді ќоспа араластырыла отырып жіп µз буымен бояуды бойынша
ќажетінше сініріп, бабына келеді. Єрі ќарай бояу сіњген жіпті салќынсумен
2-3 ќайтара шайып іледі. Осылайша дайындалѓан жіптіњ бояуы оњбайды жєне бір
біріне кµшпейді. Бояуы ќаныќ жіптіњ µрнегі кілемге ерекше сєн беріп,
ќ±лпыра т‰седі. Тоќылатын кілемніњ кµзделгенкµлеміне ќарай дайындалатын
арќауѓа, желі мен т‰к салуѓа арналѓан ж‰н кµлемі де єр т‰рле болады. Арќау
ќылшыќты ж‰н немесе ешкініњ ќылымен аралас иірілсе мыќтыраќ келеді. Ќазір
арќауѓа маќта жіпте пайдаланылып ж‰р. Арќаудыњ жуандыѓы µрмек жібіне
сєйкес, µте жінішке немесе жуан болмаѓаны жµн. Кµлемі 4,20*2,30м болатын
кілем арќауына 4кг, ж‰н жіп керек. Осы кілемді тоќу ушін 520 ќатар желі
тартылады. Б±л желі жіптерініњ аралыѓы 1 т‰йіп бидай дєні сыатындай болса
жарайды. Желі ж‰гіртіліп, ќалып ќатайтылѓаннан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.