Бағалы қағаздар нарығы және оны қалыптастырудың теориялық-методологиялық негіздері
КІРІСПЕ
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
1. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу негіздері
2. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда бағалы қағаздар нарығының көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, бағалы қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Бағалы қағаздар нарығының басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша нарығы және капитал нарығы немесе қаржы нарығы деп бөлінеді.
Ақша нарығына, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға дейін) уақытша
бос қаражат тартылса, ал қаржы нарығында бағалы қағаздар (ақша нарығымен
салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-б.]
Бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) - ол қаржы нарығының құрамдас бір
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар, біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқығы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық бағамен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы
болып та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға
қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — капитал нарығының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және
екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал
екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы
қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында
негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, бағалы
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта нарығы деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - бағалы қағаздарды қор нарығына саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені
бағалы қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі.
Сөйтіп олар аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын
ұсынып, қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі. Тауарларын
басқалардан бұрын сатуға түсірген сатушылар айырықша жағдайда болады.
Себебі алғашқы сатып алушылар сатып алу құқығына ие болу үшін ең жоғары
баға төлеуге дайын. Сөйтіп аукционнан сатып алушылар азайған сайын тауар
бағасы да төмендейді. Біркелкі тауарларды сатушылардың саны көбейген сайын
оларды алдын ала келісілген бағамен сату мүмкіндігі және соған сәйкес жай
аукционды өткізудің мәні төмендейді. Осы айтылған жағдайға мемлекеттік
бағалы қағаздарды алғашқы нарыққа орналастырғанда ұйымдастырылатын жай
аукцион жатпайды. Себебі оларды монополиялы түрде мемлекет орналастырады.
Голландиялық аукционда сатып алушылардың мәлімдемесі күні бұрын
жинақталады. Содан соң оларды эмитенттер немесе делдалдар сырттай талдаудан
өткізіп, бағалы қағаздарды сатып алу мәлімдемесін қанағаттандыратын
біркелкі ресми баға бекітеді. [4, 6-б.]
Қос аукционды нарықтың жай нарықтан айырмашылығы - онда бағалы
қағаздарды сатып алу немесе сату құқына ие болу үшін өзара жарысқа түсетін
көптеген сатушылар мен сатып алушылар болады.
Дәстүрлі және компыотерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы
мынада:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды,
демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені
компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
Кассалық нарық (немесе кэш нарық, я спот нарық) - ол мәмілені дереу
(1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық -ол мәмілені орындау мерзімі
(2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық.
Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іспеттес төрт
нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Алғашқы нарық қор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор
құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың
жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары
қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен
инвестициялык банктер шұғылданады. Әдетте, инвестициялық банктер
андеррайтер ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды
орналастыруға өзіне қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің
жүргізетін іс-шаралар кешенін андеррайтинг деп атайды. [4, 67-б.]
Екінші нарық — ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген
бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші
нарықтағы айналысы - ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-
сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық
диллерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі)
қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі.
Үшінші нарық—ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар
арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алынып, қайта сатылады. Оларға
жоғары комиссиялық ақы бекітіледі.
Төртінші нарық немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор делдалдарын
біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай жүйенің көмегімен
инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының тұрақсыздану қатерінен
көп сома үнемдейді.
Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін
жәйт, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
заңындаалғашқы нарық—бастапқы бағалы қағаздар нарыгы, ал екінші нарық -
қайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған. [5,215-б.]
Бағалы қағаздар портфелінің ұғымы және оларды құру принціптері.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан қор нарығында инвестициялық
портфлеь деп жеке және заңды тұлғалар иемденетін басқару объектісі болатын
бағалы қағаздар жиынтығы түсініледі. Ол мынаны білдіреді: портфельдің
құрылуы және болашақта оның құрамы мен құрылымын өзгерте отырып басқарушы-
менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа инвестициялық сала құрайды. Бірақ
жаңа портфель белгілі бір корпаративті акция, әр түрлі дәрежедегі
қамтамасыз етумен облигация, тәуекел және үкіметпен кепілденген, яғни
негізгі сумма және ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелмен
бекітілген табыспен қағаз жиынтығын анықтайды. Жалпы портфель бағалы
қағаздардың бір түрінен тұруы мүмкін, сонымен қатар ол өз құрылымын бір
бағалы қағаздар түрін басқасымен ауыстырала алады. Бірақ әр бағалы қағаз
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды.
Демек портфель бағалы қағаздар жиынтығына өздігінен алынған бағалы
қағаздар жете алмайтын және тек қана олардың комбинациясы арқылы жүзеге
асатын инвестициялық сипаттама бере отырып инвестициялау шарттарын жақсарту
үшін қажет.[6, 66-б.]
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа
инвестициялық сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға
минималды тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып
табылады.
Портфельді инвестиция бойынша табыс белгілі бір тәукелді есепке ала
отырып портфельге енгізілген қағаздың барлық жиынтығы бойынша жалпы пайданы
көрсетеді. Пайда мен тәуекел арасында сандық сәйкестік мәселесі туындайды.
Ал ол қалыптасқан портфель құрылымын үнемі қайта жетілдіру және
инвестициялар қалауымен жаңаларын құру мақсатымен оперативті шешілуі керек.
Бұл көрсетілген мәселе оларды айқындау үшін жалпы шешім сызбасын тез арада
табуға болатын, бірақ соңына дейін шешілмейтін мәселелерге жатады.
Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін есепке ала отырып әр
түрлі бағалы қағаздар портфелін құруға болады. Бұлардың әр қайсысында бар
тәукел, иемденушіде мүмкін болатын портфель және белгілі бір уақытта
күтілетін қайтарымдылық (табыс) арасында жеке баланс болады. Осы
факторлардың қатынасы бағалы қағаздар портфель түрін анықтауға мүмкіндік
береді.
Демек, портфель түрі – бұл оның табыс және тәукел қатынасына
негізделген инвестициялық сипаттамасы болып табылады.. Портфель түрінің
жіктелуі кезіндегі маңызды белгісі қандай әдіспен, қандай көзден табыс
алынатыны: бағам құнының өсуі немесе ағымдық төлем – дивиденд, пайыз
есебінде болып табылады.
Табыс көзіне байланысты портфель түрлерін қарастырайық.
Өсу портфелі бағам құны өсетін компания акциясынан құрылады.бұл
портфель түрінің негізгі мақсаты – алынатын дивидендпен қоса портфельдің
салым құнының өсуі. Бірақ төлем дивидендтері аз көлемде шығарылады.
Портфельге кіретін акция жиынтығының бағам құнының өсу қарқыны осы топты
құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агресивті өсу портфелі капиталдың максималды өсіміне бағытталған. Бұл
портфельдің құрамына жас, тез дамитын компаниялардың акциялары кіреді.
Портфельде инвестициялар айтарлықтай қауіпті, бірақ бір уақытта ең жоғары
табыс әкелу мүмкін. [6, 73-б.]
Консервативті өсу портфелінің тәуекелі төмен болып келеді. Ол жоғары
емес, бірақ бағам құнының тұрақты өсу қарқынымен сипатталатын ірі, танымал
компаниялардың акцияларынан құралады. Портфель құрамы ұзақ уақыт аралығанда
өзгеріссіз қалады. Консервативті өсу портфель инвестициялары капиталды
сақтауға бағытталған.
Орташа өсу портфелі агресивті және консервативті өсу портфелінің
инвестициялық қасиеттерінің үйлесімін қамтиды. Бұл портфель түріне ұзақ
мерзімге алынған сенімді бағалы қағаздардың және құрамы үнемі өзгеріп
тұратын қауіпті қор құралдарының жиынтығы кіреді. Мұнда капиталдың орташа
өсіміне және салымдар қаупінің төмен деңгейі кепілденеді. Тұрақтылық
консервативті өсу бағалы қағаздармен, ал табыстылық агресивті өсу бағалы
қағаздармен қамтамасыз етіледі. Отраша өсу портфелі портфельдің кеңінен
таралған моделі болып табылады және жоғары тәуекелмен кездескісі келментін
инвесторлармен көбінен қолданылады.
Табыс портфелі жоғары ағымдық табыс – пайыздық және дивидендтік
төлемдер – алуға бағытталған. Табыс портфелі табыс акцияларынан, яғни
инвестициялық қасиеттері жоғары ағымдық төлемдер болатын облигация және
басқа да бағалы қағаздардың бағам құнының қалыпты өсуімен және жоғары
дивидендтермен сипатталатын акциялардан тұрады. Бұл портфель түрінің
ерекшелігі оның құру мақсаты консервативті инвесторларға келетін көлемі
тәуекелдің минималды деңгейіне сәйкес келетін белгілі бір табыс деңгейін
алуында болып келеді. Портфельді инвестициялаудың объектілері төленетін
тұрақты пайыз және бағам құнының жоғары қатынасы бар қор нарығының
сенімділігі жоғары құралдар болып келеді.
Жүйелі табыс портфелі сенімділігі жоғары бағалы қағаздардан құралады
және ол минималды тәуекел деңгейінде орташа табыс әкеледі.
Табысты қағаздардың портфелі тәуекелдің орташа деңгейінде жоғары
табысты әкелетін сенімділігі жоғары корпорация облигацияларынан, бағалы
қағаздардан тұрады.
Өсу және табыс портфелі қор нарығында мүмкін болатын бағам құнының
төмендеуінен, төмен дивиденд және пайыздық төлемдерден сақтану үшін
құрылады. Осы портфельдің құрамына кіретін қаржылық активткрдің бір бөлігі
иемденушіге бағам құнының өсуін, ал екіншісі табыс әкеледі.[7;329-331]
Балансталған портфель әрекет ету мерзімі әр түрлі болатын бағалы
қағаздар түрлерінен тұрады. Оның негізгі мақсаты әр түрлі бағалы қағаздар
түрлері бойынша қаражаттың түсуінің жиілігін қамтамасыз ету болып келеді.
Арнайыландырылған портфель кәсіпорынның белгілі бір арнайы бағалы
қағаздарға және қаржылық құралдарға салым жасауға негізделген.
Аудандық және салалық портфель бөлек аудандармен шығарылатын қағалы
өағаздадан тұрады немесе экономиканың осы саласына қатысатын белгілі бір
компанияның өзінің қағаздары бойынша жоғары табыстылықты қамтамасыз ететін
бағалы қағаздарынан құрылады.
Қазіргі уақытта портфельді ұйғарым барған сайын қор нарығында таралуда
– көптеген кәсіпорындар бұл әдісті жеке инвесторлармен жұмыс істеу үшін
қолданады. Мұнда агент үшін де (банк), сенуші үшін де (клиент) маңызы болып
шешім қабылдауға көмектесетін ақпарат табылады. Ерекше көңіл бағам
толқуларының (периодтылығы және орташа шаршылық ауытқу көлемі) динамикасын
талдауға, болып жатқан бағам толқуларын өзара байланыс және эмитентте
жағдайдың өзгерістеріне бөлу керек. Бұл өзгерістерді талдай отырып қаржылық
менеджерлер белгілі бір қағаздарға инвестициялау жөнінде, оларды портфель
құрамына енгізу жөнінде шешім қабылдауға көмектеседі.
Шетелдік бағалы қағаздар портфелі тек қана жеке шетелдік
компаниялардың бағалы қағаздарына және олардан құрылған инвестициялық
портфельдерге салымдарды қарастырады.[8;386-389]
1- кесте. Инвестор түрі мен портфель түрі арасындағы байланыс *
Инвестор түріИнвестициялау Тәуекел Бағалы қағаз Портфель түрі
мақсаты деңгейі түрі
КонсервативтіИнфляциядан Төмен Мемлекеттік Сенімділігі жоғары,
қорғану бағалы бірақ табыстылығы
қағаздар, ірі төмен
тұрақты
эмитеттердің
акциялары мен
облигациялары
Орташа Ұзақ мерзімге Орташа Мемлекеттік Диверсификацияланған
агресивті капитал салу бағалы
және оның өсуі қағаздардың аз
үлесі, орташа
және ірі, бірақ
ұзақ нарықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу негіздері
2. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда бағалы қағаздар нарығының көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, бағалы қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Бағалы қағаздар нарығының басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша нарығы және капитал нарығы немесе қаржы нарығы деп бөлінеді.
Ақша нарығына, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға дейін) уақытша
бос қаражат тартылса, ал қаржы нарығында бағалы қағаздар (ақша нарығымен
салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-б.]
Бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) - ол қаржы нарығының құрамдас бір
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар, біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқығы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық бағамен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы
болып та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға
қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — капитал нарығының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және
екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал
екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы
қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында
негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, бағалы
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта нарығы деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - бағалы қағаздарды қор нарығына саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені
бағалы қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі.
Сөйтіп олар аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын
ұсынып, қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі. Тауарларын
басқалардан бұрын сатуға түсірген сатушылар айырықша жағдайда болады.
Себебі алғашқы сатып алушылар сатып алу құқығына ие болу үшін ең жоғары
баға төлеуге дайын. Сөйтіп аукционнан сатып алушылар азайған сайын тауар
бағасы да төмендейді. Біркелкі тауарларды сатушылардың саны көбейген сайын
оларды алдын ала келісілген бағамен сату мүмкіндігі және соған сәйкес жай
аукционды өткізудің мәні төмендейді. Осы айтылған жағдайға мемлекеттік
бағалы қағаздарды алғашқы нарыққа орналастырғанда ұйымдастырылатын жай
аукцион жатпайды. Себебі оларды монополиялы түрде мемлекет орналастырады.
Голландиялық аукционда сатып алушылардың мәлімдемесі күні бұрын
жинақталады. Содан соң оларды эмитенттер немесе делдалдар сырттай талдаудан
өткізіп, бағалы қағаздарды сатып алу мәлімдемесін қанағаттандыратын
біркелкі ресми баға бекітеді. [4, 6-б.]
Қос аукционды нарықтың жай нарықтан айырмашылығы - онда бағалы
қағаздарды сатып алу немесе сату құқына ие болу үшін өзара жарысқа түсетін
көптеген сатушылар мен сатып алушылар болады.
Дәстүрлі және компыотерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы
мынада:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды,
демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені
компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
Кассалық нарық (немесе кэш нарық, я спот нарық) - ол мәмілені дереу
(1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық -ол мәмілені орындау мерзімі
(2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық.
Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іспеттес төрт
нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Алғашқы нарық қор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор
құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың
жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары
қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен
инвестициялык банктер шұғылданады. Әдетте, инвестициялық банктер
андеррайтер ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды
орналастыруға өзіне қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің
жүргізетін іс-шаралар кешенін андеррайтинг деп атайды. [4, 67-б.]
Екінші нарық — ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген
бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші
нарықтағы айналысы - ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-
сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық
диллерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі)
қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі.
Үшінші нарық—ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар
арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алынып, қайта сатылады. Оларға
жоғары комиссиялық ақы бекітіледі.
Төртінші нарық немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор делдалдарын
біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай жүйенің көмегімен
инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының тұрақсыздану қатерінен
көп сома үнемдейді.
Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін
жәйт, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
заңындаалғашқы нарық—бастапқы бағалы қағаздар нарыгы, ал екінші нарық -
қайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған. [5,215-б.]
Бағалы қағаздар портфелінің ұғымы және оларды құру принціптері.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан қор нарығында инвестициялық
портфлеь деп жеке және заңды тұлғалар иемденетін басқару объектісі болатын
бағалы қағаздар жиынтығы түсініледі. Ол мынаны білдіреді: портфельдің
құрылуы және болашақта оның құрамы мен құрылымын өзгерте отырып басқарушы-
менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа инвестициялық сала құрайды. Бірақ
жаңа портфель белгілі бір корпаративті акция, әр түрлі дәрежедегі
қамтамасыз етумен облигация, тәуекел және үкіметпен кепілденген, яғни
негізгі сумма және ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелмен
бекітілген табыспен қағаз жиынтығын анықтайды. Жалпы портфель бағалы
қағаздардың бір түрінен тұруы мүмкін, сонымен қатар ол өз құрылымын бір
бағалы қағаздар түрін басқасымен ауыстырала алады. Бірақ әр бағалы қағаз
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды.
Демек портфель бағалы қағаздар жиынтығына өздігінен алынған бағалы
қағаздар жете алмайтын және тек қана олардың комбинациясы арқылы жүзеге
асатын инвестициялық сипаттама бере отырып инвестициялау шарттарын жақсарту
үшін қажет.[6, 66-б.]
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа
инвестициялық сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға
минималды тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып
табылады.
Портфельді инвестиция бойынша табыс белгілі бір тәукелді есепке ала
отырып портфельге енгізілген қағаздың барлық жиынтығы бойынша жалпы пайданы
көрсетеді. Пайда мен тәуекел арасында сандық сәйкестік мәселесі туындайды.
Ал ол қалыптасқан портфель құрылымын үнемі қайта жетілдіру және
инвестициялар қалауымен жаңаларын құру мақсатымен оперативті шешілуі керек.
Бұл көрсетілген мәселе оларды айқындау үшін жалпы шешім сызбасын тез арада
табуға болатын, бірақ соңына дейін шешілмейтін мәселелерге жатады.
Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін есепке ала отырып әр
түрлі бағалы қағаздар портфелін құруға болады. Бұлардың әр қайсысында бар
тәукел, иемденушіде мүмкін болатын портфель және белгілі бір уақытта
күтілетін қайтарымдылық (табыс) арасында жеке баланс болады. Осы
факторлардың қатынасы бағалы қағаздар портфель түрін анықтауға мүмкіндік
береді.
Демек, портфель түрі – бұл оның табыс және тәукел қатынасына
негізделген инвестициялық сипаттамасы болып табылады.. Портфель түрінің
жіктелуі кезіндегі маңызды белгісі қандай әдіспен, қандай көзден табыс
алынатыны: бағам құнының өсуі немесе ағымдық төлем – дивиденд, пайыз
есебінде болып табылады.
Табыс көзіне байланысты портфель түрлерін қарастырайық.
Өсу портфелі бағам құны өсетін компания акциясынан құрылады.бұл
портфель түрінің негізгі мақсаты – алынатын дивидендпен қоса портфельдің
салым құнының өсуі. Бірақ төлем дивидендтері аз көлемде шығарылады.
Портфельге кіретін акция жиынтығының бағам құнының өсу қарқыны осы топты
құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агресивті өсу портфелі капиталдың максималды өсіміне бағытталған. Бұл
портфельдің құрамына жас, тез дамитын компаниялардың акциялары кіреді.
Портфельде инвестициялар айтарлықтай қауіпті, бірақ бір уақытта ең жоғары
табыс әкелу мүмкін. [6, 73-б.]
Консервативті өсу портфелінің тәуекелі төмен болып келеді. Ол жоғары
емес, бірақ бағам құнының тұрақты өсу қарқынымен сипатталатын ірі, танымал
компаниялардың акцияларынан құралады. Портфель құрамы ұзақ уақыт аралығанда
өзгеріссіз қалады. Консервативті өсу портфель инвестициялары капиталды
сақтауға бағытталған.
Орташа өсу портфелі агресивті және консервативті өсу портфелінің
инвестициялық қасиеттерінің үйлесімін қамтиды. Бұл портфель түріне ұзақ
мерзімге алынған сенімді бағалы қағаздардың және құрамы үнемі өзгеріп
тұратын қауіпті қор құралдарының жиынтығы кіреді. Мұнда капиталдың орташа
өсіміне және салымдар қаупінің төмен деңгейі кепілденеді. Тұрақтылық
консервативті өсу бағалы қағаздармен, ал табыстылық агресивті өсу бағалы
қағаздармен қамтамасыз етіледі. Отраша өсу портфелі портфельдің кеңінен
таралған моделі болып табылады және жоғары тәуекелмен кездескісі келментін
инвесторлармен көбінен қолданылады.
Табыс портфелі жоғары ағымдық табыс – пайыздық және дивидендтік
төлемдер – алуға бағытталған. Табыс портфелі табыс акцияларынан, яғни
инвестициялық қасиеттері жоғары ағымдық төлемдер болатын облигация және
басқа да бағалы қағаздардың бағам құнының қалыпты өсуімен және жоғары
дивидендтермен сипатталатын акциялардан тұрады. Бұл портфель түрінің
ерекшелігі оның құру мақсаты консервативті инвесторларға келетін көлемі
тәуекелдің минималды деңгейіне сәйкес келетін белгілі бір табыс деңгейін
алуында болып келеді. Портфельді инвестициялаудың объектілері төленетін
тұрақты пайыз және бағам құнының жоғары қатынасы бар қор нарығының
сенімділігі жоғары құралдар болып келеді.
Жүйелі табыс портфелі сенімділігі жоғары бағалы қағаздардан құралады
және ол минималды тәуекел деңгейінде орташа табыс әкеледі.
Табысты қағаздардың портфелі тәуекелдің орташа деңгейінде жоғары
табысты әкелетін сенімділігі жоғары корпорация облигацияларынан, бағалы
қағаздардан тұрады.
Өсу және табыс портфелі қор нарығында мүмкін болатын бағам құнының
төмендеуінен, төмен дивиденд және пайыздық төлемдерден сақтану үшін
құрылады. Осы портфельдің құрамына кіретін қаржылық активткрдің бір бөлігі
иемденушіге бағам құнының өсуін, ал екіншісі табыс әкеледі.[7;329-331]
Балансталған портфель әрекет ету мерзімі әр түрлі болатын бағалы
қағаздар түрлерінен тұрады. Оның негізгі мақсаты әр түрлі бағалы қағаздар
түрлері бойынша қаражаттың түсуінің жиілігін қамтамасыз ету болып келеді.
Арнайыландырылған портфель кәсіпорынның белгілі бір арнайы бағалы
қағаздарға және қаржылық құралдарға салым жасауға негізделген.
Аудандық және салалық портфель бөлек аудандармен шығарылатын қағалы
өағаздадан тұрады немесе экономиканың осы саласына қатысатын белгілі бір
компанияның өзінің қағаздары бойынша жоғары табыстылықты қамтамасыз ететін
бағалы қағаздарынан құрылады.
Қазіргі уақытта портфельді ұйғарым барған сайын қор нарығында таралуда
– көптеген кәсіпорындар бұл әдісті жеке инвесторлармен жұмыс істеу үшін
қолданады. Мұнда агент үшін де (банк), сенуші үшін де (клиент) маңызы болып
шешім қабылдауға көмектесетін ақпарат табылады. Ерекше көңіл бағам
толқуларының (периодтылығы және орташа шаршылық ауытқу көлемі) динамикасын
талдауға, болып жатқан бағам толқуларын өзара байланыс және эмитентте
жағдайдың өзгерістеріне бөлу керек. Бұл өзгерістерді талдай отырып қаржылық
менеджерлер белгілі бір қағаздарға инвестициялау жөнінде, оларды портфель
құрамына енгізу жөнінде шешім қабылдауға көмектеседі.
Шетелдік бағалы қағаздар портфелі тек қана жеке шетелдік
компаниялардың бағалы қағаздарына және олардан құрылған инвестициялық
портфельдерге салымдарды қарастырады.[8;386-389]
1- кесте. Инвестор түрі мен портфель түрі арасындағы байланыс *
Инвестор түріИнвестициялау Тәуекел Бағалы қағаз Портфель түрі
мақсаты деңгейі түрі
КонсервативтіИнфляциядан Төмен Мемлекеттік Сенімділігі жоғары,
қорғану бағалы бірақ табыстылығы
қағаздар, ірі төмен
тұрақты
эмитеттердің
акциялары мен
облигациялары
Орташа Ұзақ мерзімге Орташа Мемлекеттік Диверсификацияланған
агресивті капитал салу бағалы
және оның өсуі қағаздардың аз
үлесі, орташа
және ірі, бірақ
ұзақ нарықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz