Теледидардағы журналист этикасы

Кіріспе

Эфир қай кезеңде болмасын онда жұмыс істеушілерден ұстамдылықпен сабырлылықгы талап етеді. Мұнда тәрбиелілік те аса қажетті қасиеттердің бірі. Әсіресе адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, жетілдіруі ең алдымен тележүргізушіге қажет міндет екен. Егер өзіңді-өзің тәрбиелеудің бір түрі — алдымен өзіңді тану болса, онда ақылға сала отырып, өз мінезің, іс-әрекетің, мүмкіндігің жайлы саралап-салмактаудың еш артықгығы жоқ. Өйткені, уақыт кезеңіне орай әрбір адамның жүйке жүйесіне түсіп жатқан түрлі салмақгардың шамадан тыс көп екендігін де жасыруға болмас. Олар негізінен алған-да: халыкаралық кактыныстар, соты каупі,\жұмыссыздық, ауру алдындағы дәрменсіздік, ақша әсімі, инфляция, мезі ететін ауыр жүмыс, қоршаған ортаның ластануы, урбанизация және т.б. болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, осының бәрі де көңіл-күйдің психикалық ширығуына алып келетін басты жайттар. Ал, журналистер болса бүның бәрін де жүрек елегінен өткізіп, оны жеңілдету жолын іздейді және тауып өзгелерге ұсынады. Кімге бол сын, әсіресе, төртінші билікиелері үшін адамға рух беретін тізгіннің өз қолында екенін сезіну ерекше бақыттылық. Дерек бойынша, осыдан бір ғасыр бұрын, жер шарында өндірілетін және тұғынылатын барлық энергиясың 96 проценті адамның күш-куатының нәтижесіңде келген болып, бүгінде осы көрсеткіш небәрі 1 процентке ғана тең болып қалған. Себебі, қазіргі адамдар өздерінің бос уақыттарының көпшілігін теледидар мен киноға, радиоқабылдағыш пен видеоға арнайды екен.
Өзінді тәрбиелеуді тек қызмет барысында қажетті түрлі мәнермен ғана емес, сонымен қатар әлем, қоғам, табигат, жануарлар мен өсімдіктерге деген сүйіспеншілікітен де толықтыруға болады. Бұл арада айрықша бір есте болатын
нәрсе, ол адамның адамға деген сүіспеншілігі, сыйластығы. Егер мұның үстіне ұстамдылық келіп қосылса, онда өзіңді ұстау мәнерің калыптасып, оның үстіне есте сактау кабілетін де жақсарып, осы. қасиеттердің барлығын пайдалану мүмкін дігің арта түседі
Не себепті адамдар мындаған жылдар бойына бір-бірімен қарым-қатынастың жаңа әдістері мен түрлерін іздестіреді. Ондағы мақсат—әркім өзін қолайсыз жағдайда сезінбеү мәселесі болатын.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

ТЕЛЕДИДАРДАҒЫ ЖУРНАЛИСТ ЭТИКАСЫ

Эфир қай кезеңде болмасын онда жұмыс істеушілерден ұстамдылықпен
сабырлылықгы талап етеді. Мұнда тәрбиелілік те аса қажетті қасиеттердің
бірі. Әсіресе адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, жетілдіруі ең алдымен
тележүргізушіге қажет міндет екен. Егер өзіңді-өзің тәрбиелеудің бір түрі —
алдымен өзіңді тану болса, онда ақылға сала отырып, өз мінезің, іс-
әрекетің, мүмкіндігің жайлы саралап-салмактаудың еш артықгығы жоқ. Өйткені,
уақыт кезеңіне орай әрбір адамның жүйке жүйесіне түсіп жатқан түрлі
салмақгардың шамадан тыс көп екендігін де жасыруға болмас. Олар негізінен
алған-да: халыкаралық кактыныстар, соты каупі,\жұмыссыздық, ауру алдындағы
дәрменсіздік, ақша әсімі, инфляция, мезі ететін ауыр жүмыс, қоршаған
ортаның ластануы, урбанизация және т.б. болып табылады. Бір сөзбен
айтқанда, осының бәрі де көңіл-күйдің психикалық ширығуына алып келетін
басты жайттар. Ал, журналистер болса бүның бәрін де жүрек елегінен өткізіп,
оны жеңілдету жолын іздейді және тауып өзгелерге ұсынады. Кімге бол сын,
әсіресе, төртінші билікиелері үшін адамға рух беретін тізгіннің өз қолында
екенін сезіну ерекше бақыттылық. Дерек бойынша, осыдан бір ғасыр бұрын, жер
шарында өндірілетін және тұғынылатын барлық энергиясың 96 проценті адамның
күш-куатының нәтижесіңде келген болып, бүгінде осы көрсеткіш небәрі 1
процентке ғана тең болып қалған. Себебі, қазіргі адамдар өздерінің бос
уақыттарының көпшілігін теледидар мен киноға, радиоқабылдағыш пен видеоға
арнайды екен.
Өзінді тәрбиелеуді тек қызмет барысында қажетті түрлі мәнермен
ғана емес, сонымен қатар әлем, қоғам, табигат, жануарлар мен өсімдіктерге
деген сүйіспеншілікітен де толықтыруға болады. Бұл арада айрықша бір есте
болатын
нәрсе, ол адамның адамға деген сүіспеншілігі, сыйластығы. Егер мұның үстіне
ұстамдылық келіп қосылса, онда өзіңді ұстау мәнерің калыптасып, оның үстіне
есте сактау кабілетін де жақсарып, осы. қасиеттердің барлығын пайдалану
мүмкін дігің арта түседі
Не себепті адамдар мындаған жылдар бойына бір-бірімен қарым-
қатынастың жаңа әдістері мен түрлерін іздестіреді. Ондағы мақсат—әркім өзін
қолайсыз жағдайда сезінбеү мәселесі болатын.
Әдептілік (этикет) арқылы көп нәрсені айтуға және түсінуге болады.
Мәселен,сізге, өзіңізді қалай ұстау қажеттігіи білмеген кезенде қиын
жағдайға ұшырауға тура келген шығар. Ол көбінесе өзіңізге таныс емес ортада
болатын оқиға. Мысалы, бейтаныс ортада таныстықты кім бастау керек? Себебі,
жоқ әдде әзгелер ме? Екішіден, жақын досыңыздың туған күні делік! Оның
көңіліне сезім шуағын ұялату үшін қайдан сыйлық ұсынған жөн. Міне,
күнделікті өмір осылайша біздеріге әрбір қадам басқан сайын күрделі
мәселелерді алға тартып жатыр. Егер сіз бұл арада жоғарыда тек нобайы
аталып еткісі әдептілік ережелерімен жаксы таныс болсаңыз, онда кен
қиналмайсыз. Ең бастысы, өзінді мінез-құлықтың қандай да бір түрін игеруге
бағыттан, қарым-қатынас мәдениеті белгілерін игеруің қажет. Сонда ғана сен
өзіңді кез келген ортада ер кін сезінетін боласың. Бұл орайда, халкымыздың
"Ғасыр өмір сүрсең—ғасыр оқы!—деген қанатты сөзін есте сақтаған жөн
Этикет—француз сөзі. Оның ескі атаулары да қызғылыкты: "салт-жоралар",
"салтанат" және т.б.
Мысалы және Қытайда бір ғана рәсімнің отыз мыңнан астам түрлі
атаулары бар екен. Мәселен, үйдін есігін қалай қағу, үйге қалай кіру керек,
қалай тұру, отыру, шай қүйылған кесені қалай ұстау керек—бәрінің де өте
қатал анықтамасы жазылған. Кезінде феодалдар мен байлардың балаларына осы
ережелерге жаттьпу үшін де өлденеше жылдар қажет болғаи.
Оның үстіне бай, кедей демей, олардың бәрінде де өздеріне тән
әдептілік болған. Олар үшін осындай көптеген ережелерді әлдекім ойлап
тапкан да емес. Адамдар бойындагы бүл тәлім-тәрбие сонау ғасырлар тереңінен
бастау алыи, қарым-катынас нәтижесіңде калыптасып, салт-сана, дәсіүрге
айналған. Мысалы, дүние жүзіне кең тараған амандасу (кол алысу)—біздерге-
әлденеше мың жылдар бұрын жеткен. Ол кезеңде бұл сақтықтың бір белгісі
болган, яғни екеу ара қол алысу, кездесксі адамның қолында құрал немесе
басқа келденең заттым жоқтығына көз жеткізу үшін қажет болған.
Уақыт өткен сайын, сан ұрпақ тезгісінен өткен салт-дәстүрлер
халықтар өміріне бірте-бірте бойлап ене бастады. Алайда, бүған карамастан
салт-дәстүрге байланысты кағидалар түрлі қоғамдық, саяси жағдайларға орай
үнемі өзгеріске үшырап отырды. Мысалы, адамдар арасыңдағы қарым-қатынас,
әсіресе, үлкендерді сыйлау проблемасы. Екіншіден, сан миллиондаған
аудитория алдына шығып сөз сөйлеу кімнен де болса білім мен білікті талап
етеді. Оған, шындығын айтсақ, теренджпен катар бейімділік те керек. Алайда,
мұныңда өзіндік қырлары бар. Себебі, халық қашанда, сөздерінің дәмі жоқ,
көп сөйлейтіндерден безінген ғой. Спартандық көне грек мемлекеті әміршісіне
көрші мемлекеттің елшісі әскери көмек сұрай барады. Қыска және тартымды
өтініштің орнына олар екі сағат бойына дәм-татуы жоқ сөз сөйлейді.
Спартандықгар оларға аса төзімділікпен:"Сіздің тым ұзақ сөзіңіздің
басталуын біз ұмытып қалдық, ал басын қалай ұғынбағанымыз секілді, соңьш да
түсіне алмадық",—деген тамаша тарихи дерек бар. Тұщымды ой, зерделілік
болмаган жерде оның ұғымды жетпесі аньгқ. Ал осы сиякты теледидар алдыңда
үкілі үмітпен отырған көрермендер хабар соңында соны ой мен саликалы
пікірлерге кеңелмесе оған кінәлі кім?
Сондыктан қандай да бір тәрбиелі адам болмасын, әдет-ғұрьшты біліп қана
қоймай, бабалардьщ ақыл-кеңестерін қадірлеуі арқылы оны ездерінің мінез-
кұлықтарының күңделікті нормаларына айналдыруы тиіс. Әрине, бұл арада
барлық әңгіме тек ескі әдет-ғұрыптар туралы болып отырған жоқ. Олардың бір
бөлігі уақыт кезеңіне сай өздерінің қажетгілігін жоғалтты. Ал, олардың
орнына жаңа ғұрыптар мен салт-дәстүрлер пайда болып, бірте-бірте
сұрыпталып, өмір тезінен өту арқылы көпшілік қолданысына ие болды. Бір
ерекшелігі, бұл үнемі кайталанып отырылатын процесс. Адам үшін ең басты
касиеттердің бірі: мінез-күлықтәртібін сақгау, сөйлей білу мәнері мен өзін-
озі ұстай білу ерекшелігі больш табылады. Әдептілік—адамдар мінез-құлқының
тілі. Әдептілік—кайсы бір жандардың түсінігіндей қалай амандасу, әңгімеге
қалай араласу. дастарқан басында өзінді калай ұстау секілді белгілі заңдар
жинағы емес. Әдептілік—адамдардың бір-бірінің сеніміне кіруі, сьійластьпъі,
сьшайылығы, бір созбсн айткііңда, "адамгерішлік" деген үлкен әрігшен
жазылатын жан дүниесі.
Біздер әдетте, күнделікті қарым-қатынас барысында "ажарсыз",
"талғамсыз", "күлкілі", "ыңғайсыз" жөне т.б. сөздерді көп қолданамыз. Жалпы
әдебиеттс, сондай-ақ бүкіларалық акпарат қүралдарында тәрбиесі нашар, мінез-
құлқы
1. төмен дәрежедегі адамдар осылай суреттеледі. Бұған қарама карсы
түрғыда тәрбиелі адам өзінің өзгелерге деген орнықты қатынасы, жинақылығы,
тартымдылығы, көңіл аударарлык мәнері, бірсөздшігі, сабырлылығымен кімді
болсын бірдеп өзіне тартады.
Әдептіліктін төрт кырлы сыры бар. Олар: адамның бір біріне деген
жүрекжарды қарым-катынасы, саликалы ақыл ой, рухани сұлулықжәне халықгық
үлгі мен салт-дөетүрлері v деген адалдық. Міне, тек осындай асыл қасиеттер
ғана сіздіи күяделікті өмірінізді гүлдендіріп, болашақка жол сілтей алады.
Егер өзіңізбен әңгімеге қатысушы адамның ішкі жаи дүниесін жан-жақгы аша
түскіңіз келсе, онда оған хабардьщ өн бойында көрсетілер орынды қошеметтің
де тигізер әсері мол екеыін ұмытпаңыз, Мәселен, нәзік жанды әйелдерің-
ілтипатты қошемет өте ұнайды. Жалпы, қошеметті қаламайтын адам болмайды.
Алайда ерлер әйелдерге карағанда өз көңіл күйлерін сыртқа көп шығарып
сездірмеуге тырысады. отырсақ, адам жанының нәзік иірімдеріне
қошемет кәрсетудіп психологиялык әсері өте мол екен. Қошеметті жан дүниесі
қабылдаған серігіңіз ғана өзінің ішкі өлеміндегі бар байлығын ақтарута
әзір. Кілтін тапқан екенсің, оны аша да біл. Өнердіп өзі көрерменнің көңіл
кілтін таба бідіп, теледидар алдында көсіле шйлеп, көрікті ойдың корігін
қыздыру ғой. Шындығын да, ой өлеміне беріле отырып, тындаушының көңіл
ауаның аудара білгенге не жетсін. Міне, жүргізушінің биік армап мақсаты да
осы.
Бірақ қошеметтеу ешбір әсірелеу, боямасыз табиғи түрде болғандығы
дұрыс. Егер оған мысқыл араласса, онда сөйлеу шінің, хабарға қатысушының
жанына жара саддым дей берінді. Ал, қошеметтеу дегеніміз басты кейіпкердің
жеке басы мен қоғамдағы алатын орны жайлы миллиондаған кәрермси
аудиториясына нақты дерек ұсыну болып табылады. Өйткені әрбір адам өзінің
неге лайықты екенін жүргізуші айтып. қошемет көрсетпесе де сезінеді.
Сондықтан өзін қай жерде болмасын сол дәрежеде, сол өлшемде ұстауға
тырысады.
2. Қошеметтеу мен жарамсақтықтың айырмасы сонда, сонғысында азда болса
асыра айту, жағымпаздық үстемдік қүрлады. Жағымпаздықсіз бен әңгімелесуші
адамыңыздың кем күйіне өзіңіз жайлы баеқаиіа пікір қалыптастыруы әбден
мумкін. Салыстырмалы түрде: "Сізге мына түр аса қонымды екен" (қошеметтеу)
және "Сен аса сұлусың" (жарамсактык.). Жарамсақтану арқылы сіз өзгелердің
алдында өзіңіз, жүн орныңыз жайлы аса бір қолайсыз пікір
кдльштастыруъщьтөмен дәрежедегі адамдар ссылай сурсттеледі. Бұған қарама
карсы түрғыда тәрбиелі адам өзінің өзгелерге деген орнықты қатынасы,
жинақылығы, тартымдылығы, көңіл аударарлык монері, бірсөздшігі,
сабырлылығымен кімді болсын бірдеп өзіне тартады.
Әдептіліктін төрт кырлы сыры бар. Олар: адамның бір біріне деген
жүрекжарды қарым-катынасы, саликалы ақыл ой, рухани сұлулық және халықгық
үлгі мен салт-дәстүрлері деген адалдық. Міне, тек осындай асыл қасиеттер
ғана сіздін күнделікті өмірінізді гүлдендіріп, болашақка жол сілтей алады.
Егер өзіңізбен әңгімеге қатысушы адамның ішкі жаи дүниесін жан-
жақгы аша түскіңіз келсе, онда оған хабардың өн бойында көрсетілер орынды
қошеметтің де тигізер әсері мол екеыін ұмытпаңыз, Мәселен, нәзік жанды
әйелдерің-іттипатты қошемет өте ұнайды. Жалпы, қошеметті қаламайтын адам
болмайды. Алайда ерлер әйелдерге карағанда оз көңіл күйлерін сыртқа көп
шығарып сездірмеуге тырысады. отырсақ, адам жаныптық нәзік
иірімдеріне қошемет көрсетудіп психологиялык әсері өте мол екен. Қошеметті
жан дүниесіма қабылдаған серігіңіз ғана өзінің ішкі өлеміндегі бар байлығы
ақтарута әзір. Кілтін тапқан екенсің, оны аша да біл. Өнердіп өзі
көрерменнің көңіл кілтін таба бідіп, теледидар алдында көсіле шйлеп,
көрікті ойдың көрігін қыздыру ғой. Шындығын да, ой әлеміне беріле отырып,
тындаушының көңіл ауанын аудара білгенге ңе жетсін. Міне, жүргізушінің биік
армап мақсаты да осы.
Бірақ қошеметтеу ешбір әсірелеу, боямасыз табиғи түрде болғандығы
дұрыс. Егер оған мысқыл араласса, онда сөйлеу шінің, хабарға кдтьісутльшъщ
жанына жара саддым дей берін. Ал, қошеметтеу дегеніміз басты кейіпкердің
жеке басы мен қоғамдағы алатын орны жайлы миллиондаған кәрермси
аудиториясына нақты дерек ұсыну болып табылады. Өйткені әрбір адам өзінің
неге лайықты екенін жүргізуші айтып. қошемет көрсетпесе де сезінеді.
Сондықтан өзін қай жерде болмасын сол дәрежеде, сол өлшемде ұстауға
тырысады.
Қошеметтеу мен жарамсақтықтың айырмасы сонда, соңғысында азда
болса асыра айту, жағымпаздық үстемдік құрлды. Жағымпаздықсізбен
әңгімелесуші адамыңыздың копм күйіне өзіңіз жайлы басқаға пікір
қалыптастыруы әбден мумкін. Салыстырмалы түрде: "Сізге мына түр аса қонымды
екен" (қошеметтеу) және "Сен аса сүлусың" (жарамсактык.). Жарамсақтану
арқылы сіз өзгелердің алдында өзіңіз, жүн орныңыз жайлы аса бір қолайсыз
пікір қалыптастыруынызда ғажап емес. Содан келіп, ол адамның сізге, сіз
басқарып не жүргізіп отырған хабарға деген көңіл-күйі басқа арнаға бұрылып,
өзгереді. Көпшігілік божаннан кейін жарамсақтыкты да ұнататын адамдар
табылмайды емес. Алайда, олар көп те емес. Көпшілігі жарамсактықка жан-
төнімен қас. Ақпарат кұралдары арқылы саликалы да салмақгы ой-толғамдарын
көрерменге үсынатын жүргізушінің орнықш да сабырлы, салмақта да салқынқанды
болтаны абзал.
Қошеметтеу мен мақтау—бір мезгілде бір-бірін толықтыратын
және қарама-қайшылықтағы егіз ұғымдар. Мақтау кезінде жағымды жайлардың
әңгіме өзегіне айналатындығы анық. Егер сіз біреуге баға берсеңіз, ол
керісйппе жағдайда болғанның өзінде де сіз өзіңізбен әңгімелесуші адамнан
өлдеқайда биікте түрасыз. Қошеметтеудің мақгаудан өзгешелігі, әңгімелесуші
адамыңызда сізді өзінен жоғары сезінуші-лік көңіл-күйі үстемдік етеді.
Қошеметтеу жайлы бран дейін айтылғандарға ой тоқгатсақ, өзіңізбен
әңгімелесуші адамға жакыңдасу арқылы негізгі мәселеге көңіл аудару. Шағын
ғана мысал. Бөлім бастығы екінші бір бөлімнің бастығына: "Саған босспенен
сөйлесудің сәті қалай түсті? Кеше мен онымен бір сағаттай әнгімелессем де
ешқандай нәтиже шығара алмадым, ал сен бар-жоғы бес-ақ минут шамасында сол
мәселені шешуге қол жеткіздің". Өзіңізді қарсылық қошеметіне нысана ете
отырып, өрігге-сіңізге жасаған ынғайлы қошеметіңіз. Халқымыздағы "мақта-мен
бауыздағандай" деген ұғымның қабысар тұсы да осы сәт. Сіздің көз алдыңызда
әріптесініз өз беделінің басшысы алдын-да соншальшты биік екендігін тағы да
бір peт дәлелдеді. Алайда, оған сол бір сәтгілік куанышты сыйлаған, көңілін
жадыратқан сіз ғой? Адамға бақыпы сөттер сыйлаудьщ өзі де ғажап-ау!
Қошеметтеуді көңілге қанымды етуде екі жақка да белгілі фактіні
пайдалану маңыздырақ. Дәлелді келтірілген факті айткан қошеметіңізге
орнықтьшық орнатады, өзгелерді сендіреді. Фактісіз, негізсіз келтірілген,
айтылған қолпаштаулар өріптесіңіздіне өшімелесуші адамыңызды қолайсыз
жағдайға қалдырып, ол өзін тым жайсыз сезінуі де мүмкін. Егер тілге тиек
етер әңгіменізге кұмөнщіз болса, артыққадамға барудың қажеті де жоқ. Дұрысы
ол төңіректе әңгімені өрбітпеу, ұшықтырмау.
"Аңдамай сейлерен ауырмай еледі" дегеңдей, әрбір келтірілетін фактіге аса
маңыз беріп, оны орнымен қолдана білу.
Мысалы, сіздің бір кызметкерініздің тісі ауырып, таңды таңға тасып, ұйкы
көрмей шықгы делік. Егер сол жанға "сіздің бет-әлпетіңіз жақсы" десеңіз, ол
адамның қандай күйге түсетінін байқадыңыз ба?
Қошеметтеу төңірегіндегі әңгіме неғұрлым қысқа, құрылымы жағынан
қарапайым, әрі түсінікті болсын, Қошеметтеудің өзегінде уйрету, ұқтыру
жатпауы тиіс. Мүмкіңдігіннін екі ұшты ойды аңғартатын тіркетерден аулақ
болган абзал.
Егемендіктің арқасыңда алыс-жақын шет елдің мәдениеті мен әдет-ғурпы, салт-
дәстүрі, езге де жайлары туралы көріп-біліп жатырмыз. Шет еддік
еліншіктердегі қабылдауларға қатысу, өзге елдің басшылары келгенде не ел
басы сырт елге барған кезде оған бірге ере шыққан журналистер үшін үлкен
сын. Біліктілігің мен биізлділігің, көрегендігің мен парасаттылығың тасылар
түс та осы шақ. Халқына тән табиғат сыйлаған биязьшық пен инабаттылык,
жайдарлылық пен қой қақжайлылық та қатар келіп қонақтаған көніл-күйіңнің
төріндегі бар қасиет-карымынмен жарқырай көрініп, өзгелерге үлгіліктін
шуағын себелеп жатсаң.
Франклин Фоле кейбір халықтағы ұлттық ишаратты былайша суреттейді: орыстар,
ағылшындар және американдықтар сәлемдесу ишаратында бір-бірінің қолдарын
қысысады.
Қытайлықтар ертеден бері қарай досын кездестіргенде өз қолын өзі
қысады.
Лапландыктар мұрындарын тиістіреді.
Жас американдық өз әріптесінің аркасынан кағады.
Латынамерикандықтар сүйіседі.
Француздар бір-бірінің беттерінен сүйеді.
Самоаншылар бір-бірін иіскелейді.
Ел аралап, сапарға коп шығатын тележурналист қауымына өзге халықтардағы
ишараттар мен әдет-ғұрыптарды бітгеннің зияны жоқ. Бармасаң, келмесең,
көрмесең, араласпасаң жат боласың. Барған елдің әдет-гұрпын, өздері
үйретпей-ақ біліп тұрсаң іштері жылып, сенің біліктілігің мен парасатыңның
аддында ілітей де болса сол елдің жақсылары мен жайсаң-дайын бас идіресің.
Тілінен бал, сөзінен парасаттылық аңқыған жүргізушілерді іздеп табу
қай кезде де оңай болмаған. Төрт аяғын тең басқан, су шайқалмас шешеңдерге
зәрулігіміз де жьщдар еткен сайып қоюлана түсуде. Ол тұрмақ, эфирде отырып,
амандасу мен сәлемдесудің төңірегінде сүрініп жататындар аз ба? Бүгінде
өзге адамға қарата сөйлеудің қатып қалған түрі жоқ. Сөзсіз бағьшатын бір
жәйт: таныс емес жөне үлкен адамға өркашаңда "сіз" деп тіл қатқан әдепті
болады. "Сен" деген сөзге кәшуге әлі асыкдаңыз, үлгересіз. Эфирде шыққан
жүргізушілер
"Сәлеметсіздер ме, құрметті көрермендер!", "Кеш жарық,
қымбатты теледидар көрермендері!", "Ассалаумағалейкум, қымбатты кауым!" деп
бастап, хабар аяқгаларда: "Эфирде келесі кездескенше, сау-сәламатта
болыңыздар!", "Қош-сау болыңыз-дар!", "Түндеріңіз тыныш бол сын!" дегендей
ойлармен қоштасып жатады. Эфирдегі жұргізушінің жан жадыратар әсем үні мен
тартымды бастальш, орнықты аякталып жаткдн хабарларының берер үлгісі де мол
болмақ. Әрбір сөзге әр беріп, өң кіргізіп, ойната білу де әдептіяіктің
асқақ үлтілерінің бірін.
Журналист қауымының бармайтын жері, өмірде араласпайтын ісі жоқ
десе болады. Өмірде тоқьіған-түйгендері молдары да, аздары да араларында
жетерлік. Өмір атты үлкен мектеп қашанда ақыл-ойдың алтын қазығына айналып,
біліксіздерді білікті, зердесіздерді зерделі етті. Уақыт бәріне де куә.
Студент партасынан шыға сала, үлкен өмір ағымына араласқан жас танымайтын
ортада таныстық рәсімін қалай бастайды? Адамдардың бір-бірімен таныстығы
аты-жөнін айтып, таныстыра салса бітіп жатыр деп келте қайырып ойлайтыңдар
аз ба? Сезімтал жанға, ары карайғы әңгіме өзегінің бастау алар бұлағына
алгашқы қаланар соқпағы да осы түс емес педе қаратпа сөздің екі түрі—"сіз"
және "сен"қолданып;
Егер сіз ересектер тобына кезіксеңіз, ондай жағдайда өзіңізді-өзіңіз не
өзге біреу таныстырады. Таныстыкты жасы кіші бірішпі бастайды. Таныстық
кезінде қол алысу міндетті. Бүл жерде ереже қарапайым: жасы үлкен таныстыру
рәсімінен кейін қолын бірішні болып ұсынады, әйел де солай. Таныстық
кезінде адамды фамилиясымен атау ләзім. Амандасу кездер.
Біздің әрбіріміз күн сайын әлденеше ондаған, жүздеген адамдармен
көшеде, жұмыста, дүкенде, мәдени орындарда кездесіп жатамыз. Бәрінде де
көңіл-күй, сезімталщық, жұмыс қабілеті басты рел атқарып жатады. Олар өзін
қоршаған ортада сыпайылық танытты ма, қонақжайлық көрсете алмай көп ид
кірбең түсірді ме, әлде мінез-күлқын дұрыс ұстай білмеді ме? Осының бәрінде
де өзгелермен қарым-қатынастың мол әрі ауқымды мәдениеттілігі катар көрініс
беріп жатыр сыпайылық пен сыйлылық қатар дарыған жүргізудгінің эфирдегі
парасатты сөзін тындаған жандардың сол бір тұлғаны экранпан асыға күтетіні
де ғанибет қой. Байсандылық пен байшылм бойына жинақтаған жүргізуші
қаншама сан мындаған жандарға өз бойындағы асылып сыйлап жатады.
Жүргізушіге қарап бой мен ой түзейтіндер аз деп кім айта алады. Алайда, осы
бір асылдың сьшығындай көрінген жанның карапайым өмірде өзін-өзі ұстай
алмай жатуы да ғажап емес қой! Біз өзгелермен бірге өмір сүріп
жатқандықтан, сөзіміз, ымымыз, дене қимылымыз өзгелерге де елеусіздеу
көрінбейді. Сырт көздің сыншыл екені де "әу" деп амандасу мен өзінді-өзің
ұстауың, "е" деп сөйлесуіңнен бастау алады.
Көшеге шығып, өзіңе таныс және бейтаныс адамдар арасына ену кезеңі де
аса сактъхкты талап етеді. Үйден шығар алдында озіңе-өзің сын көзбен қара.
Костюмің дұрыс па, бас киімінді дұрыс кидің бе, пальтоң лас емес пе,
щалбарың әлде шұлығына әлдебір нәрсе шашырамаған ба? Егер сіз көшеде бас
киімсіз жүретін болсаңыз, шашыңыз таралған ба? Аяқкиіміңіз кашаңда таза,
шалбарыңыз утіктелген болуы тиіс. Лауазымды адамдармен кездесетін, шет
елдік қонақтардан интервью алатын, сан миллиондаған көрермені бар
теледидардан сөйлейтін тележурналистің мұнтаздай тазалығы мен сыртқы
киімдерінің бір-біріне үйлесімділігі де қатар қабысып жатуы шарттылық.
Мүмкіндігінше, киімнің үйлесімділігі, қымбат болмаса да коз тартарлыктай
қонымдьшығы, жейдеңнің жағасы мен жеңінің үнемі таза болғаны дұрыс.
Халқымызда "қонақты киімімен қарсы алып, ақылымен шығарып салады" дейтін
қанатты соз де тегін айтылмаса керек-ті. Танымайтын ортада киімнің
өзгелерге қандай да бір жағымды эсер қалдыра отырып, сен әлдеқандай бір
өзекті жайлар төңірегіндегі қызу әңгімегс араласып, ақыл-парасатыңның
қаншалықты екендігімен көрінгенше, сені сол биікте үстайтындығы анық.
Алайда, адамның ішкі сезім әлемі сыртқы кәріктілікпен қабыса байланысып
жатса ғана адам шын мәнінде кддір мен құрметке ие болады. Адамның ішкі жан
дүниесінің сұлулығы мен тазалығына жетер ешбір нәрсенің жоқтығы да анық.
"Сыйлы болғың келсе—өзгелерді де сыйлай білуді үйрен". Даналық сөз.
Сезім қырларының астарында тұнып жататын, сыйлықтық деген ұлылықгың да
артар жұгі мен көтерер салмағы да тым ауыр. Елінің бүгіні мен ертеңі үшін
бар жан даусымен жар салып жүрген атпал азаматтар аз ба? Қоғамның көңіл-
күйін дөп басып, шындық үшін таяқ жеп жүргендері де жетерлік. Теледидар
төрінде көсіле сөйлеп, "бас кеспек болса да, тіл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.