Жылқы және ту

Түрік халықтарының барлығына ортақ, түрік қағанаты заманынан қалған тамаша мұра - тас бетіне қашалып жасалған тұлпар мен ту бейнесі. Желбірете ту ұстаған, салт атқа мінген жауынгер бейнесі сонау Байкал көлі маңынан бастап, Шығыс Еуропаға дейін, яғни түріктердің аттары су ішіп, түрік қылышы жарқылдаған жердің бәрінде кездеседі. Көрнекті археолог Алан Медоев Алматы маңындағы Таңбалытас сайынан табылған салт атты түрік жауынгерінің бейнесін “бұл сурет көне түріктердің даңқын әлемге паш еткен сол заманғы саяси плакат”, – деп баға берген-ді. Бұл Еуразия белдеуіне салынған бейнелердің көне түріктердікі екеніне күмән туғызбайтын айғағы. Ол ту бейнесі. Көне түрік жазба деректерінде ту – ру, рулық одақтардың, ұлыстардың, әскери жасақтардың, қолбасшылардың белгісі ретінде кездеседі. Әлі күнге дейін түрік халықтарының лексиконында ту, тұғ, байрақ деген сөздер сақталған.
Ұзын ағаш сапқа орнатылған тулар тік төртбұрышты немесе шаршы тәріздес болып келеді де, бүйірінен желмен желбірейтін екі-үш шашақты болады. Суреттен тудың ұзындығы 1 метрдей көлемін және матадан жасалғанын байқауға болады.
Шығыс Еуропадағы скиф мәдениетінен бастап, сол заманғы қатарлас өмір сүрген Орталық Азиядан бастап Ордос пен Солтүстік Қытайға дейін жайлаған дала тайпаларының туларының басында қола мен мыстан жасалған жануарлардың бейнелері ұшырасады1.
Орхон түріктерінің тулары, қытай деректері бойынша алтыннан жасалған бөрібасты болып келген. Қытай деректері бойынша түріктердің билеуші руы Ашинаны қасқыр асырап өсірген. “Ерекше қабілетті ол билеуші болған, өзінің сарайының қақпасының аузына, шыққан тегін білдіру үшін бөрібасты ту іліп қойған. Көне түріктердің бөрі басты тулары, сасанидтік Иранның айдаһарбасты, римдіктердің бүркіт бейнеленген туларын еске түсіреді.
Сүйінбай ақынның:
Бөрі басы ұраным,
Бөрілі менің байрағым
Бөрілі байрақ көтерсе
Қозып кетер қайдағым, –
деп аталатын белгілі өлең жолдары – көне түрік заманынан қалған ескі дәстүрді еске түсіреді1. Әлі күнге дейін көнекөз қариялар: “Көкбөрінің тұқымымыз”, – деп қасқырдың терісін жерге салмай, аяққа бастырмай төрге іліп қоятыны сондықтан.
Енисей қырғыздары “соғыста жақ пен садақ және ту қолданады”, – деп қытай деректерінен көрсек2 , тағазғаздардың туының түсі жасыл деп жазады араб саяхатшысы Абу-Дулеф3.

1. Ростовцев М.И. Скифия и Боспор СПб., 1918, с. 20;
1а. Тоқтабаев А. Тұлпар мен ту // Білім және еңбек 1980. №11;
2. Бичурин И. Собраниие сведений о народах, обитавших в Серединий Азии в древние времена, ч 1, с. 257;
3. Григорьев. Об арабском путешественнике Х в. Абу Дулефе и странствованиях его по Средней Азии. ЖМНП, 1872, сентябрь, с. 32-34;
4. Бичурин И. Собрание сведений ..., с. 380;
5. Мин А., ПетровР., Черный Иртыш, А., 1991, с.105;
6. Өр Алтай жырлары //Біздің Отан 1982. 6-март.
7. Иванов В.С. Гамкерелидзе И.Г. Индоевропейцы и индоевропейский язык. Тбилиси, 1985, 220 бет;
8. Дулат Бабатайұлы. Ер Еспембет // Жұлдыз. 1957. №5.
9. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей, Спб., ч. ІІІ, с. 52-54;
10. Орталық ғылыми кітапхана, 381 -папка.
11. Жуковская Н.Л. Ламаизм и ранние формы религии. М., 1977. с.109-110;
12. Халиди Қ., Тауарих-хамса-ат-шарки. Қазан. 1910. с. 110; Құрбанғали Халид Тауарих хамса (бес тарих). Алматы, “Қазақстан”. 1992, 137-138 б.б.
13. Шыңжан қазақтарының әдебиеті мен өнері, Үрімші, 1985. 12 том, 222 б.
14. Омский гос. архив. Ф.6, опись 1, связка 36, ивн № 164, с. 3-4;
15. Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. Алматы, 1979. 66 бет;
16. Орталық ғылыми кітапхана. 5-папка, 12 б.
17. Орталық ғылыми кітапхана. 822-папка, 29 б.
18. Үш ғасыр жырлайды. Алматы, 1965, 64 б.
19. Жанқожа батыр, Орталық ғылыми кітапхана, 820-папка. 11 б.
20. Қайдаров А.Т. Доспеки и вооружения воина – батыра в казахском эпосе и их этно-лингвистические объяснение // Известия. АН Каз ССР, серия общественная, 1973, №6, с. 28;
21. Гирс Е.Г. Об арабских знаменах // Записки ИРГО, 1890, с. 501;
22. Султан Кенесары Касымов в борьбе с каракиргизами 1845-1846г.г. // Русский Туркестан, 1900, № 2;
23. Хидоятов Г.А. Моя родная история, Ташкент, 1990, с. 178;
24. Гусеинов Р.А. Сельджукская военная организация // Палестинский сборник, вып. 17/80/. История и филология стран Ближнего Востока в древности и средневековье. Л., 1967. с. 131-147;
25. Короглы Х.Г. Из истории древнетюркской поэзии, по материалам “словаря тюркских наречий Махмуда Кашгарского” // Средневековый Восток. История, культура, источниковедение. М., 1980. с. 162-172;
26. Массон М.Е. Мавзолей Ходжа Ахмеда Ясави. Ташкент, 1930, с.16;
27. Мұқанов С. Халық мұрасы, Алматы, 1971, 193 б.
27а.Үш ғасыр жырлайды. Алматы, 1961.
28. Махамбет. Жыр-семсер. Алматы, 1979. 64 б.
29.Граф Гуттен - Чапский, История лошади // Журнал коннозаводства. 1891.№9, с. 54.;