Жылқыға байланысты әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер

Кіріспе

Көшпенділердің діни-мифологиялық дүниетанымындағы жылқының алатын орны археологиялық және этнографиялық әдебиеттерде көптен бері зерттеліп келе жатқан мәселелердің бірі, жылқыға қатысты қазақтың әдет-ғұрыптарының кейбірі этнографиялық әдебиеттерде қарастырылғанымен, бұл тақырып жеке зерттеу обьектісі болған емес. Этнографиялық экспедицияларда Қазақстанның әр аймағынан жиналған деректер, қазақтың ХІХ ғасырдың аяғы мен қазіргі кезге дейінгі жылқыға байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің жағдайын көрсетеді.
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне төрт түлік малдың ішінде ерекше қастерленетіні – жылқы. «Арыстан – аң патшасы, жылқы – мал патшасы», «Ер қанаты – ат», «Жігіттің сорлысын, аттың жолдысы теңестіреді» дейді халық мақалы. «Дүние ойлап тұрсаң бір сергелдең, жалғыз атың жоқ болса өлгенмен тең» деп айтылады халық өлеңінде. Жылқыны «есті жануар», тілсіз адам», «адам мінезді», жақсы көрген баласын «құлыным», жақсы көрген адамын «арғымағым» деп, тіпті жылқының өзін де «қарағым», «шырағым» деп адам сияқты қастерлеу қалыптасқан. Жылқының бұлай дәріптелуі көшпенді мал шаруашылығымен айналысқан халықтың өмірінде жылқының орасан зор маңызында болса керек.
Жылқыға қатысты әдет-ғұрыптар адам өмірінің кезеңдерімен (туу, балалық шақ, өсіп-ер жету, үйлену, жерлеу) астасып жатады. Әйел толғағы қатты болғанда, босана алмай қиналғанда, үйдің сыртына әкеліп ат байлайтын немесе атпен тасырлатып шауып өткен. Үйдің маңынан дүркіретіп жылқы айдаған. Сейтқали Иманбаев (95 жаста) мұңдай оқиғаны көзімен көрген: «...1911-1912 жылдары Ажар дейтін әйелді марту басып басып, толғата алмай жатқан кезі еді. Босанатын үйге бір үйір жылқыны айдап әкелді. Ішінен айғырды ұстап алып, жүгендеп, үйге кіргізе алмаған соң, есіктің маңдайшасын алып жіберіп, киіз үйге кіргізіп, айғырдың тұмсығын Ажардың көкірегіне еңкейтті.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жылқыға байланысты әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер (10 бөлім)

Көшпенділердің діни-мифологиялық дүниетанымындағы жылқының алатын орны
археологиялық және этнографиялық әдебиеттерде көптен бері зерттеліп келе
жатқан мәселелердің бірі, жылқыға қатысты қазақтың әдет-ғұрыптарының
кейбірі этнографиялық әдебиеттерде қарастырылғанымен, бұл тақырып жеке
зерттеу обьектісі болған емес. Этнографиялық экспедицияларда Қазақстанның
әр аймағынан жиналған деректер, қазақтың ХІХ ғасырдың аяғы мен қазіргі
кезге дейінгі жылқыға байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің жағдайын
көрсетеді.
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне төрт түлік малдың ішінде ерекше
қастерленетіні – жылқы. Арыстан – аң патшасы, жылқы – мал патшасы, Ер
қанаты – ат, Жігіттің сорлысын, аттың жолдысы теңестіреді дейді халық
мақалы. Дүние ойлап тұрсаң бір сергелдең, жалғыз атың жоқ болса өлгенмен
тең деп айтылады халық өлеңінде. Жылқыны есті жануар, тілсіз адам,
адам мінезді, жақсы көрген баласын құлыным, жақсы көрген адамын
арғымағым деп, тіпті жылқының өзін де қарағым, шырағым деп адам
сияқты қастерлеу қалыптасқан. Жылқының бұлай дәріптелуі көшпенді мал
шаруашылығымен айналысқан халықтың өмірінде жылқының орасан зор маңызында
болса керек.
Жылқыға қатысты әдет-ғұрыптар адам өмірінің кезеңдерімен (туу,
балалық шақ, өсіп-ер жету, үйлену, жерлеу) астасып жатады. Әйел толғағы
қатты болғанда, босана алмай қиналғанда, үйдің сыртына әкеліп ат байлайтын
немесе атпен тасырлатып шауып өткен. Үйдің маңынан дүркіретіп жылқы
айдаған. Сейтқали Иманбаев (95 жаста) мұңдай оқиғаны көзімен көрген:
...1911-1912 жылдары Ажар дейтін әйелді марту басып басып, толғата алмай
жатқан кезі еді. Босанатын үйге бір үйір жылқыны айдап әкелді. Ішінен
айғырды ұстап алып, жүгендеп, үйге кіргізе алмаған соң, есіктің маңдайшасын
алып жіберіп, киіз үйге кіргізіп, айғырдың тұмсығын Ажардың көкірегіне
еңкейтті. Айғырды үйден шығарғанда, бір жігіт әйелді алдына отырғызып,
атпен шапты, қайтып әкеліп үйге кіргізді, содан босанып ұл тапты.... (V)
Жазушы С.Сейфуллин бала кезінде, босана алмай жатқан бір әйелдің толғағы
жеңіл болсын деп, ауылдастары көршілес елдің жал-құйрығы, кекілі жерге
төгілген, тоқпақ жалды ақ қара бас айғырын алып келгенін көзімен көргенін
жазады. [4.189-190б.] Атпен шауып келгенде, әйелді қолтықтап алып үйден
шығарып демін иіскетеді. Қыза шауып келген сесті аттың демі жын-шайтанды
қашырады. (CLXIII) Толғатқан әйелдің шашына қараған бұтаның тікендерін
шаншып, өзін қазанның үстіне отырғызып, маңайына қылыш мылтық, найза қойып,
айғайлап үйдің қасына алдымен қой, одан соң cиыр мен жылқы айдап әкеледі.
[ТГ.1901.№49] Әйелдің басын жын-пері сияқты күштерден тікенекті бұта, өзін
қылыш, найза сияқты суық қарулар қорғап, маңайындағы марту, албасты
сияқтылар маңыраған қой, өкірген сиыр, кісінеген жылқыдан қорқып қашады,
сөйтіп толғағы жеңіл болады деп сенім қылған. Қазан – ежелден көшпенділерде
қасиетті ыдыс – баланы сақтайды. Кей жағдайда әйелдердің өздері мені
албасты басып тұр: қойдан қошқар, түйеден бура, жылқыдан айғыр әкеліңдер –
деп сұрайды. [Т.Г. 1986.№73]
Босанған әйелдің жолдасы түспей қиналған кезде табыннан жылқыны
әкеліп әйелдің көкірегіне тұмсығын тосатынын Ибрагимов те көрсетеді. [5.49-
б.] Мұндай жағдайды өз еңбегінде неміс ғалымы Шиледе айта келіп, табыннан
жылқының көзі жарқыраған үлкенін таңдайтынын мәлімдейді. [6.43-б.]
...Толғақ тез жеңіл және жолдасының уақытында түсуі үшін әртүрлі шаралар
қолданылады. Табыннан жарқыраған үлкен көзді жылқыны алып келіп, міндетті
түрде Ыстықкөл жылқысы болу керек үйге кіргізіп тұмсығын науқастың
кеудесіне еңкейтеді. Жын-шайтандар шағыр көзді жылқыдан қашып, науқасты
тастап кетеді деп ырымдайды... [7.49-б.]
Қазақ арасында жылқымен емдейтін бақсылар болған. ХІХ ғасырдың
аяғында Семей облысында өмір сүрген Берікбол бақсы ауруды емдеу үшін неше
түрлі қимылдар жасап, жындары мен аруақтарын шақырып шегіне жете ойнаған
кезде, арнайы үйретілген ақбозатын шақырған.
Ақтай Ақтай, Ақтай келді, құру-құру!
Ақ шағыр ат жақтай келді құру-құру!
Төккен терін сатпай келді құру-құру!
Пәле дертті таптай келді құру-құру! [8.53-54-б.]
Сол мезетте алдыңғы аяқтарын бүгіп, киіз үйге сып етіп кіріп келген
ақбозат аурудың басын иіскеп, кеудесіне алдыңғы екі аяғын салған. Бақсы бұл
кезде:
Минауй, минауй жануар
Жумсаки, жумсаки, жануар,– деп дауысын бірте-бірте бәсеңсітеді. Бір
информатордың айтуынша ат үйге кірмей тұрған кезде бақсы шапалақпен
сауырынан салып қалғанда, ат сып беріп үйге кіріп, жағалай отырған елдің
бәрін қарап, искелеп жүріп, толғатып отырған әйелді тауып алады, екі
алдыңғы аяқтарымен тарпиды, ал адамды жатқызып қойса, адамның белін жылқы
басады. (ХХVII) Информаторлардың айтуынша кеудесіне жылқының аяғы тиген
науқас ауырлықты сезбей, керісінше бойы жеңілденіп, ауруы тарқай
бастағандай қалыпқа келген. [8.53-54б.] Әйелдің толғағы жеңіл болу үшін
атқа мініп дүбірлетіп шабу ежелден келе жатқан дәстүр екенін Қобланды
батыр (ІІ-варианты) жырында көрініс береді.
Қырық бірдей тұлпарды,
Жылқыдан ұстап кел деді.
Ақ киімді киіңдер,
Қырығың атқа мініңдер.
Жауды келіп қалды деп,
Айқайды сендер салыңдар.
Қырық тұлпарды дүбірлетпей,
Туа алмайды бұл деді.
Дүбірлі туған ер деді,
Қырқың атқа мін деді.
Қырық тұлпардың дүбірі
Көтеріп жерді барады.
Баяғы тұрған Ақзарбап,
Баланы енді табады. [10.181б.]
Жоғарыдағы фактілерден мынадай жағдайларды іріктеуге болады.
Әкелетін жылқы міндетті түрде нысаналы, айтулы айғыр болуы қажет. Ақжал,
ботакөз шағыркөз, жал-құйрығы төгілген айғырлар жарамды деп есептелінеді.
Емдеу шаралары бірнеше кезеңнен тұрады. Алдымен үй сыртынан дүбірлетіп
шауып өтеді, одан соң жылқыны үйдің белдеуіне, мамағашқа байлайды, ақырында
үйге кіргізіп толғата алмай жатқан әйелге алып келеді.
О.А.Сухарева жылқы (айғыр) әйелді әртүрлі қауіп-қатерден, ауру-сырқаудан,
қорғауда магиялық рөл атқарады деп дұрыс жорамал жасайды. (9.89-б.9.112-
б.ХІІІ.ХХХХІ) Жылқы жүрген жерде жын-шайтан болмайды дейді қазақ мақалы.
Қамшы қолға ұстайтын қару және оған жылқының тері сіңген, жын-шайтан
жоламайды деп жас келіншектердің тұсына іліп қойған.(V) Оның ішінде әсіресе
тобылғы сапты жез ораған сары ала қамшының мәні айрықша болады деп сенген.
Тувалықтар қызыл сап қамшы ұстаған кісіден шайтан безіп қорқады [11.598-
601.11а.143-б.] десе, қазақта: сарыала қамшыға сайтан жоламайды деген сөз
бар. Қазақ ұғымында жез тазалықтың белгісі ретінде саналған. [12.289-б.]
ХІХ ғасырдың басында Жетісуда өмір сүрген Ділдебай деген кісінің қамшысын
босанатын әйелдердің тұсына іліп, болмаса толғақ қатты қысқанда әйелді
арқасынан бір-екі тарту әдет болған. Ділдебай: ел мені сыйламаса да
қамшымды сыйлайды деп айтып жүреді екен. Қамшы үйіріп емдеуді тек бақсылар
ғана емес, жай емшілер мен дәрігерлер де қолданған. (Х.ХХІІ)
Ұлы жүз (Жетісу) жұртшылығында бала туғанда: қойшы ма?, жылқышы
ма?, – деп сұрайтын әдет бар. Бұл ұл ма?, қыз ба? деп сұраудың жұмбақтап
айтылған түрі. Қойшы – ұл, яғни қой бағатын ұл деген мағынада. Жылқышы –
қыз. Қыздың қалың малы салт бойынша 47, 37, 27, әрі қарай 17 не 9 байтал
болып беріледі. Сонда әке-шешесіне жылқы әкелетін жылқышы болып шығады.
(І.ХХХІ.ХV) Ат қосшылы болдың ба? Қырық жылқылы болдың ба? – деп тұспалдап
сұраудың астарында не туды, ұл ма, қыз ба? деген сұрақ тұрады. Ат қосшы –
ұл, қырық жылқы – қыздың қалың малы.
Орта жүзде Ұлың бар ма?, Ат байларың барма еді? Құйрық-жалың бар
ма еді деп топшылап айтады. Баланың кіндігін кескенде, ұл баланың кіндігін
айғырдың жалына, не қошқардың мүйізіне түйіп байлап жібереді. Онысы бала
малсақ, мал тапқыш дегенді білдіреді. Қыз баланың кіндігін кесте тігетін
ісмер болсын деп сандыққа сақтайды. (ХХІІ) Бесікке саларда жылқының құйрық-
жалынан, кекілінен қыл жұлып бесіктің арқалығына іліп қояды. Бесіктің екі
жағынан қамшы үйіріп, егер бесікке салатын ұл болса: Тақымыңнан тұлпар
кетпесін, бәйге бермес шабандоз бол деген тілеумен ырымдап салады. Қыз
балаға айна-тарақ қояды. Қыз қуыршақ дейді, бала құлыншақ деген тәмсіл
бар. Сәбиді бесікке бөлегенде күміс жүген, күміс белбеу, сарыала қамшы
қояды. Азамат болып беліне буынып жүрсін деп – белбеу, атын жүгендеп мінсін
деп – қамшы, күміс – тазалықты білдіреді. (LXXXXII) Баланы бесікке бөлеп
болған соң жасы ұлғайған кәрі адамдар (кемпір, шал) бесікке мініп тұрып,
атқа мінгендей шу-шу деп ойын көрсеткендей болады. (С) Орынбор қазақтарында
бесікке салатын әйел бесіктің үстіне атша мініп алып, басына аттың жүгенін
орап, қолына қамшы алып, шауып келе жатқан адамды бейнелеп, ел арасында
қазірге дейін сақталған мынадай өлең жолдарын айтқан:
Алыс жолдан келемін
Ат басындай алтыным бар
Құс сатамын кім алады?
Немесе:
Айдын судан келемін
Айыл мініп келемін
Теңіз судан келемін
Терек мініп келемін – деп әндетіп, егер жас нәресте ер болса құл
жалдап аласың ба? егер қыз болса қыз жалдап аласың ба деп баланың ата-
анасынан сұрайды. Баланың ата-анасы аламыз, аламыз деп өз балаларын
өздері сатып алады. (СLХІХ) Қазақтың бесікке салу ғұрпының жылқыға
байланысты ырымдары шығыста сонау Моңғолия мен Қытай қазақтарынан бастап,
Жетісу, батыста Орынборға дейін біркелкілігіне таңданбасқа лажың жоқ, бірін-
бірі толықтырып тұтас бір картинаны береді. Ал, бесік жырының әуені
Қазақстанның әр жерінде әртүрлі болғанымен міндетті түрде мынадай өлең
жолдары кездеседі.
Құйрығыңды майырып,
Түнде жылқы қайырып,
Жаудан жылқы айырып,
Жігіт болар ма екенсің.
Баланы қырқынан шығысымен атақты адамдардың: ақынның шешеннің,
батырдың үзеңгісінен өткізіп алады. Атқа мініп тұрған адам оң аяғын
үзеңгіден шығарады. Құндақтаулы баланы сол мезетте үзеңгіден өткізеді.
Баламен қатар тұқымы асыл тазы, төбет иттердің күшігін де үзеңгіден өткізіп
алған. Ит – жеті қазынаның бірі дейді қазақ мақалы. Біздің
материалдарымыз бойынша баланы үзеңгіден өткізу Шығыс Қазақстанда, Алтай,
Тарбағатай аймақтарында басқа жерлермен салыстырғанда жиі кездеседі және
айырықша мән беріледі. Бала өсіп, ер жеткенде Бәленнің үзеңгісінен өткен,
бағы бар деп айтады. Мұндай ырым Орталық Қазақстанда, Жетісуда кездеседі,
бірақ шығыстағыдай дәріптелмейді, ал Батыс Қазақстанда мүлдем жоқтың қасы.
(LXVI.LXXI) Моңғол халқында адам бір жолға шығып сапарға аттанар алдында
үзеңгіге ақ жағу салты бар. (CLXV) Біздің ойымызша бұл ырымның шығу тегі
үзеңгінің пайда болуымен тікелей байланысты. Түркілердің біздің
заманымыздың V-VІ ғасырларынан бастап, салт атқа үзеңгілі ер-тұрманды
қолдануы атты әскердің сапасын анағұрлым арттырды. [16.16а] Ал Шығыс
Қазақстанда бұл ырымға ерекше мән берілуінің себебі, үзеңгіні қазіргі
күйінде тұңғыш рет Алтай түркілері пайдаланған. [17.131-б]
Періштенің ізі деп жылқы тұяғының ізі түскен топырақты бесіктегі баланың
жастығының астына жастап қояды. Кейде ізінің орта шетінен бір шөкім топырақ
алып, оны шүберекке түйіп, бесіктің басына жастайды, не сол топырақты суға
қосып, баланы шомылдырады. Бала шошыса да осындай шаралар қолданады.
(І.LXX) Қандай аттың ізін тәу етеді деген сұраққа мәлімет берушілердің бір
тобы тек жақсы аттың, кейбірі аса жүйрік, жорға, бәйге аттарының, көпшілігі
кез-келген аттың ізі жарай береді деп жауап береді. Біздің ойымызша әу
баста тек жақсы аттың ізі ғана қасиетті саналған келе-келе бұл ғұрыптың
ұмытылуына байланысты кез-келген жылқының ізін жоралауға ауысқан сияқты.
Қазақстанның әр жерінде тұлпар тұяғының ізі деп аталатын жылқы тұяғының
тас бетіне ойылып салынған суреттеріне табыну рәсімі бар. Ә.Марғұлан
Сарыарқадағы Беғазы тауында Манас батырдың Аққұла тұлпарының ізі бар
деген жергілікті қазақтар арасындағы аңызды келтіреді. [19.228-б.]
Г.Спасский 1818 жылы шыққан еңбектерінде Ертіс өзенінің жағасындағы
жартастағы адамның және жылқы тұяғының бедерінің суреттерін береді.
[20.4.19-б.] ...Қарақаралы тауы мен Сарысу жазығында, Арғанаты тауында,
Ұлытау ауданында адам табаны мен жылқы тұяғының іздері табылған. Жылқы
тұяғының іздері бейнеленген тастарды жүйріктің тасы – тұлпартас деп
атайды... [21.21-б.]
Маңғыстаудағы Масат-ата мешітінің жанында ұлутасты қырат бетінде
жалаңаяқ адамның, құлынды биенің іздері әдемі бейнеленген. Аңыз бойынша
Масат түркімендерге қадірлі, құрметті адам болған. Масатқа бетпе-бет келе
алмаған жаулары, намаз оқып отырған кезін пайдаланып сырт жағынан келіп
басын шауып жібереді. Кектенген Масат етегіне түскен басын орап алып,
жауларын қуа жөнеледі. Иесінің қайғылы халін көрген құлынды биесі де ере
шабады. Қапыда жауыздың құрбаны болған Масат қазасына қара тас та балқиды.
Содан былай тас бетінде Масаттың, құлынды биенің іздері қалыпты. [22.101-
б.] Масат-атаның басына әлі күнге дейін бала көтермеген әйелдер келіп, тәу
етеді, құлынды биенің ізінің қасиеті бар деп, алақандарымен сипайды.
Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді деген қазақ мәтелінде тұлпардың
тұяғы өте қатты, салған ізі өшпейді дегенді аңғартады. Айналып келгенде
тастағы жылқы іздеріне табыну, ат тұяғының ізін ырымдау магиясына
байланысты болса керек. Егер біреудің жалғыз баласы болса, әкесінен қалған
жалғыз тұяқ еді деп, Тұяқ, Тұяқбай сияқты есімдерді қою, күміс жамбыны тұяқ
формасында (тайтұяқ) құю, тұяққа магиялық сенімнен туған.
Жылқының құйрық-жалы жын-шайтаннан, қауіп-қатерден сақтайды деген
сенім болған. Бесіктің арқалығына жылқының жал-құйрығынан алып байлайды.
Баланың мойнына аттың жалынан, кекілінен қыл жұлып алып, шүберекке тігіп
тұмар етіп тағып қояды. Кекіл қылын туатын, толғағы ұстаған әйелдерге
иіскеткенде, жылқының өзі келіп, көмектеседі деп жориды. (ХХ.ХХХІІ) Бұл
мифтік жоралғы фольклорда да анық көрінеді. Қозы-Көрпеш – Баян-сұлу
жырындағы Қозының атына тіл бітіп айтқаны:
Кекілімнен бір қылды тұтатқанда,
Сонда пайда болармын мен өзіңе [24.84-б.]
...Аттың құйрығынан және жалынан жұлып алынған қыл әртүрлі магиялық
ұстанымдарға пайдаланылады. Ештеңесіз құр қылды отқа тамызғанда, қылға дұға
оқығанда сол сәтінде атқа айналады... деп көрсетеді, Түркі-моңғол
эпосындағы батыр мен оның атының образын зерттеуші Р.С.Липец. [24а.137-б.]
Бала апыл-ғұпыл аяғын баса бастағанда, баланың аяғын жылқының қылымен
байлап ауылдағы белгілі бір жақсы адамға қайшымен қылды кескізеді. Бұл
тұсау кесер деп аталады. Тұсау кескен адам бата береді: Тұлпардай жүйрік
бол, Сұңқардай ұшқыр бол! Бата берген адамға сыйлық беріп, тілеу жасайды. 2
жастан аса бастағанда ер бала шыбықты ат қылып мініп, өзі қатар балалармен
атша кісінеп ойнай бастайды. Одан әрі әкесі, не атасы баланы ердің алдына
алып салт атпен жүргізе бастайды, ауылды аралатады, қонаққа барады. Құр
шыбықты ат қылып жүрген бала, енді ердің үстіне мініп маңайындағы әлемді
көргенде көңілі өсіп, көтеріліп екі аяғын талпынып шүу-шүу-дегендей
болады, біреу-міреу атқа мінсе, жылап өзін аттың алдына алуын өтінеді.
Созақ елінде жомарттығымен аты шыққан Ерубай бай баласы Көшектің бәйге атын
бір досына беріп жіберіп, Көшек әкесіне ренжіп көрмейтіндей болады.
...Бірде суаттың басындағы киіз үйдің көлеңкесіне кемпірімен отырған
Ерубай, Бегұлы деген баласын алдына мінгізіп суатқа келген жылқыны қайырып
жүрген Көшекке көзі түседі. Сонда Ерубай әдейі дауысын көтеріңкіреп сөйлеп,
кемпіріне: Суат басында жүрген кім? – деп сұрағанда кемпірі: Көзің
көрмей ме, алдына немерең Бегұлыны мінгізген Көшек балаң ғой деген кезде
Ерубай: Бұл неменің өзін де біреу алдына мінгізген бе екен деген екен.
Мұны естіген Көшек өзінің қателескендігін сезіп аттан құлай домалап түсіп
әкесінің аяғына келіп жығылып, жылап кешірім сұраған көрінеді... [24б.187-
б.]
Ер бала үш жасқа толысымен, атқа ашамай салып, үстіне мінгізіп үйрете
бастайды. Ашамай – атқа баланы үйрету үшін арнайы істелген ердің қарапайым
түрі. Ашамайдың ер сияқты екі қасы (алдыңғы және артқы), екі қапталы,
оқпаны болады. Үзеңгінің орнында текпішек қолданылады. Текпішек – киізден
тігілген шағын ат қоржын. Текпішек сәнді болу үшін оның екі беті
кестеленіп, шүберекпен тысталады. Ашамайдың тағы бір құрамды бөлігі –
қолтырмаш. Қолтырмаш – ашамайдың алдыңғы қасы мен артқы қасын қосып тұратын
жіңішке сүйеніш ағаш. [27] Баланы атқа мінгізетін күні ауыл адамдары түгел
жиналады. Аттың жал-құйрығына, бастан аяқ жаңа киім киген баланың бас
киіміне, шапанының арқасына шоқтап үкі тағылады. Үкі – жын-шайтаннан
қағатын құс деп қазақта ерекше қастерленеді. Баланың атына да салмақты
шарт қойылатын. Ол әрі жуас, әрі жүрісі жайлы, әрі сыр-сымбаты жарасқан
болуы керек. Әсіресе ол аттың жас шамасы баланың өзімен шамалас құнан не
дөнен болуы есте сақталатын. Бұл кезде балаға аталған бәсіре аты үйретіліп,
мінуге жарап тұрса, онда баланы соған мінгізетін. Баланы атқа мінгізу
сыбағасы шабандоз, саңлақ жігіттердің бірінің үлесіне тиетін. Баланы атқа
мінгізіп, аяғын тепкішекке сұғып, белін айналдыра жұқа көрпешемен орап,
қолтырмаш ағаштармен денесін ауыртпайтындай етіп тартып таңады. Осы тұста
той-думанға жиналған топтың ішінен біреу шығып:
Мықтап тарт ашамайдың қолтырмашын,
Жас бала жол үстінде болдырмасын, – деп
дауыстайды. Ат үстіндегі бала алақанын жайып, ауылдың батагөй
ақсақалдарынан бата сұрайды. Ақсақал былайша бата береді:
Асқар-асқар таудан өт,
Ағыны қатты судан өт.
Ит тұмсығы батпайтын,
Іргесі бітеу нудан өт.
Айдын-шалқар көлден өт.
Жеті ықылым елден өт,
Құс қанатын талдырған
Қу мекиен шөлдеп өт.
Жолсыз жерде жол баста,
Жаугерлік болса қол баста
Сәйгүлігің сай болсын,
Тілегенім осы әубаста
Әумин, аллаһу әкпәр! (LXVII)
Атқа мінгенде берілетін батаның тағы бір түрі мынадай болып келеді.
Жортқанда жолың болсын,
Жолдасың Қыдыр болсын,
Маңдайың ашық болсын
Бәлекетің қашық болсын
Аллаһу әкпар! (LXXXXVI)
Бата беріліп болған соң, баланың сол қолына аттың тізгінін, оң қолына
қамшы ұстатады. Шашу шашылып, тілектер айтылады. Шашу шашқандарға баланың
ата-анасы туыстары бір-бір жаулық кигізеді. Баланы атқа мінгізген жігіт
атқа мініп көрші-қолаң, ауылды аралатады. Бала есігінің алдына келген үйдің
бәрі шашу шашып баланың киіміне тапқаны үкі, шашақ, таппағаны теңге, моншақ
қадайды. Бала шаршады-ау деген кезде ауылға қайтып оралады. Мал сойылып,
қонақ шақырылып, ат шаптырылып той қылады. Ашамайға баланы мінгізіп, аттың
басын жетектеген жігітке, бата берген ақсақалға әке-шешесі сыйлық береді.
Баланың атқа міну қуанышына арнаған той, бала өміріндегі тойлардың ең
елеулілерінің бірі болып саналады. Байлар ашамайға мінген балаларын көштің
алдына салтанатпен жүргізген.
Ашамайға мінгізіп,
Көш алдына жүргізіп,
Әжептәуір құрбының
Алдына алып сүйгізіп,
Алашқа атын білгізіп,
Ұл қызығын көрмедім [29.310-б.] – деп Ер Сайын жырында айтылып
өтеді. Атырау өңірінде Дүйсенғали деген кісінің баланы ашамайға мінгізіп,
атқа үйрету салты елден ерекше болған. ...Дүйсенғалидың баласы Жолдас 5
жасынан бастап шабандоз болып шапқан. Дүйсенғалидың баласына атқа отыруды
үйрету тәжірибесі де басқаша. Өзі жылқышы болған соң әдейі арнап жасалған
ашамайды ерге таңып отырғызып, көп жылқымен бірге айдап атты бос жіберетін
көрінеді... [18.49б.]
Ашамайға міну баланың үлкен өмірге алғаш аяқ басуы, көшпеңділер
салтында ерекше аталып өтілгенін көреміз. К.Л. Задыхина балаға жылқы атау
мен атқа мінгізуді ересек өмір сатысына өту дәстүрінің өтпелі формасы деп
көрсетеді. [29а.161-164-б.] Қазіргі таңдағы психологиялық зерттеулер жылқы
тек мініс құралы ғана емес, баланың тәрбиешісі екенін көрсетеді. ...Үлкен
жануарлар (жылқы А.Т.) баланы тыңдайды оған сезімталдықпен ілтипатпен
қарайды, баланың алдына әлемді ашып тастайды... [15] Демек ата-бабаларымыз
баланы атқа үйрете отырып, жылқының да баланың қамқоршысы тіпті екінші ата-
анасы бола білетінін көрегендікпен білген.
Сүндетке отырғызу салты, ашамайға мінгізу дәстүріне ұқсас өтеді.
Сүндетке отырғызардан бір апта бұрын баланы арнаулы сүндет атқа мінгізіп,
басына үкі тағып, қанжығасына толтыра құрт-ірімшік салып, әкесі не бір
жақын ағайыны ере жүріп елді аралатады. Мұны сүндет тойын шақыру дейді,
тойға шақыруды баланың өзі айтады.
Ашамайға мінгенім,
Елді аралап жүргенім
Жөн-жоралғы жөн сұрап,
Ауыл үйге кіргенім,
Ал, кәнеки көріңдер
Көрімдігін беріңдер
Сүндет тойға шақырам
Бәрің тойға келіңдер (І)
Бала келе жатқанда ел баланың қоржынынан бір уыс құрт-ірімшік алып,
қанжығасына, не баланың үстіне бір-екі метр мата байлайды. Елді аралап
шыққанда ат пен баланың үсті түрлі-түсті шүберекке толып, әлем-жәлем
болады, матаның қиындыларынан баланың басы ғана қылтиып көрінеді. Мата
байлау Жетісуда жиі тараған салт, Орталық, Шығыс Қазақстанда шүберекпен
қатар күміс тиын, әшекей тағу кездеседі. Баласы атқа мінгенде ата-анасы
Балам ат тізгінін ұстап азамат болды деп, сүндетке отырғанда Балам
мұсылман санатына қосылды деп санайды. Этнографиялық әдебиеттерде сүндетке
отырғызу ғұрпын баланың бір өмір кезеңінен екіншісіне аяқ басуының
мұсылмандырған түрі деп түсіндіреді. [30]
Жас балаға арнап ат болатын құлынды атап қою салты болған. Оны ұлы
жүз қазақтары мен қырғыздар бәсіре мал, баланың бәсіресі, деп атайды.
Орта жүз бен кіші жүзде балаға мал атадық, балаға ат болсын деп ен салдық
деп айтады, бұларда бәсіре деген термин мүлдем жоқ. [25.57-б.] Бәсіре
берудің бірнеше түрі болған, бірде баламен бірге туған құлын болса соны
бәсіре атаған, енді бірде ек-үш жасында бәсіре атайды. Көбінде бәсірені
баласы ат жалын тартып, міне бастағанда 7-8 жасында белгілейді. Оның өзінде
мүмкіндігінше жүйрік, жорға сияқты тәуір тұқымды құлынды таңдайтын. Бәсіре
тек жылқыдан қойылады және ол көп емес біреу ғана болуы керек. Баланың ата-
анасы, туған-туысқандары бәсіре малды ешқашан есінен шығармай, оған қатты
көңіл бөледі. Оның аман-сау өсуі ер жетіп келе жатқан баласымен қатар
бақылап отырады. Бәсіре малдың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.