Корпорация қаржысын ұйымдастыру мен басқару
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi ... ... . ... ... ...8
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні, мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II ҚР КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ («МОЙНАҚ» КОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 «Мойнақ» корпорациясының қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...24
2.2 Коэффициентер жүйесі негізінде «Мойнақ» корпорациясының қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ІІІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.1 Корпорацияның қаржысын басқару мен ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі (“Old squfre” АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 ҚР корпорация қаржысын басқарудың болашағы ... ... ... ... ... . ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi ... ... . ... ... ...8
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні, мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II ҚР КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ («МОЙНАҚ» КОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 «Мойнақ» корпорациясының қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...24
2.2 Коэффициентер жүйесі негізінде «Мойнақ» корпорациясының қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ІІІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.1 Корпорацияның қаржысын басқару мен ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі (“Old squfre” АҚ.ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 ҚР корпорация қаржысын басқарудың болашағы ... ... ... ... ... . ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында корпорациялардың қаржылық жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл корпорациялардың тәуелсiздiкке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық серiктестер және басқа конрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк-кәсiпкерлiк қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты. Нарықтағы кәсiпорынның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң орнықтылығының негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiрумен сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстарының жағдайын көрсетедi.
Корпорацияның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiрістiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы зор.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Қаржының экономикадағы басты қажеттiгi объективтi мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттiлiктерiнен туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржы ресурстарына деген қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыру әне бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржысының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануды қажет етеді.
Корпорацияның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру, баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Жалпы түрде корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi аталған қаржы ресурстарын қалыптастыруда және осы қаржыларды нақты өндiрiске қосуда корпорациялардың қаржысының орны ерекше болып табылады. Корпорация қаржысын пайдалануды және корпорацияға қаржы тартуды тиiмдi ұйымдастыру арқылы жалпы экономикалық тиiмдi өндiрiс процесiн қалыптастыруға болады.
Корпорацияның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiрістiк, әсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы зор.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Қаржының экономикадағы басты қажеттiгi объективтi мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттiлiктерiнен туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржы ресурстарына деген қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыру әне бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржысының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануды қажет етеді.
Корпорацияның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру, баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Жалпы түрде корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi аталған қаржы ресурстарын қалыптастыруда және осы қаржыларды нақты өндiрiске қосуда корпорациялардың қаржысының орны ерекше болып табылады. Корпорация қаржысын пайдалануды және корпорацияға қаржы тартуды тиiмдi ұйымдастыру арқылы жалпы экономикалық тиiмдi өндiрiс процесiн қалыптастыруға болады.
1. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2007ж. 23 ақпан.
2. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 1999 г.
5. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
6. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов/ Г.П. Поляк, И.А.Акодис и др.; - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 518 с.
7. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
8. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
9. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
12. Дробазина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. – Москва: Приор, 2000. –527с.
13. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
14. Карлин Т.Р. Маклин III Альберт Б. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP). – М., 1998.
15. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
16. Коллас Б. Управление финансовой деятельностью предприятия. – М., 1997.
17. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
18. Павлова Л. Н. Финансы предприятий. – М, 1998.
19. Радостовец В. К. Организация финансового учета. – А, 1997.
20. Рэй Вандер Вил. Управленческий учет. – М.: “Инфра-М”, 1997.
21. Савицкая Г. В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск, 1997.
22. Стоянова Е. С. Практикум по финансовому менеджменту. Учебно-деловые ситуации, задачи и решения. – М.: “Перспектива”, 1997.
23. Уткин Э. А. Финансовый менеджмент. - М., 1998.
24. Финансовый менеджмент. Под ред. Палека Г. Б. – М.: “Финансы”, 1997.
25. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. – М, 1997.
26. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана:№1 1998 стр.85-8.
27. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана: № 5 1998 стр. 75-84.
28. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана: № 6 1998 стр. 74-84.
29. “Old squfre” ЖШС мәліметтері. www.google.kz
30. «Мойнақ СЭС» АҚ-ның 2006-2007 жылдардағы Жылдық Есебі.
31. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 9, 8- 2007 г. 2-3 стр.
2. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 1999 г.
5. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
6. Финансовый менеджмент: Учебник для вузов/ Г.П. Поляк, И.А.Акодис и др.; - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997. – 518 с.
7. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
8. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
9. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
12. Дробазина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. – Москва: Приор, 2000. –527с.
13. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
14. Карлин Т.Р. Маклин III Альберт Б. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP). – М., 1998.
15. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
16. Коллас Б. Управление финансовой деятельностью предприятия. – М., 1997.
17. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
18. Павлова Л. Н. Финансы предприятий. – М, 1998.
19. Радостовец В. К. Организация финансового учета. – А, 1997.
20. Рэй Вандер Вил. Управленческий учет. – М.: “Инфра-М”, 1997.
21. Савицкая Г. В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск, 1997.
22. Стоянова Е. С. Практикум по финансовому менеджменту. Учебно-деловые ситуации, задачи и решения. – М.: “Перспектива”, 1997.
23. Уткин Э. А. Финансовый менеджмент. - М., 1998.
24. Финансовый менеджмент. Под ред. Палека Г. Б. – М.: “Финансы”, 1997.
25. Шеремет А. Д., Сайфулин Р. С. Финансы предприятий. – М, 1997.
26. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана:№1 1998 стр.85-8.
27. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана: № 5 1998 стр. 75-84.
28. // Каржы–Каражат – Финансы Казахстана: № 6 1998 стр. 74-84.
29. “Old squfre” ЖШС мәліметтері. www.google.kz
30. «Мойнақ СЭС» АҚ-ның 2006-2007 жылдардағы Жылдық Есебі.
31. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 9, 8- 2007 г. 2-3 стр.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi ... ... .
... ... ...8
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні,
мақсаты және міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
II ҚР КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (МОЙНАҚ
КОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Мойнақ корпорациясының қаржылық сипаттамасы
... ... ... ... ... ...24
2.2 Коэффициентер жүйесі негізінде Мойнақ корпорациясының қаржылық
жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...32
ІІІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 41
3.1 Корпорацияның қаржысын басқару мен ұйымдастырудың әлемдік
тәжірибесі (“Old squfre” АҚ-ның мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 ҚР корпорация қаржысын басқарудың болашағы ... ... ... ... ... .
... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
5
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында корпорациялардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл корпорациялардың тәуелсiздiкке ие
болуымен, сондай-ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық
серiктестер және басқа конрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк-кәсiпкерлiк
қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Нарықтағы кәсiпорынның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң орнықтылығының
негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын
алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiрумен
сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстарының
жағдайын көрсетедi.
Корпорацияның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми
негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiрістiк, әсiресе
қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы
зор.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды
басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі
мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен
тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Қаржының экономикадағы басты қажеттiгi объективтi мән-жайдан – тауар-
ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттiлiктерiнен
туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау
арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржы ресурстарына
деген қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыру әне бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржысының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық
процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын,
шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып,
бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті
(реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің
кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті
нысандарын қолдануды қажет етеді.
Корпорацияның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық
мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы
корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер
мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру,
баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын
жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Жалпы түрде корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет
көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi аталған қаржы ресурстарын қалыптастыруда
және осы қаржыларды нақты өндiрiске қосуда корпорациялардың қаржысының орны
ерекше болып табылады. Корпорация қаржысын пайдалануды және корпорацияға
қаржы тартуды тиiмдi ұйымдастыру арқылы жалпы экономикалық тиiмдi өндiрiс
процесiн қалыптастыруға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің объектісі болып корпорация қаржыларын
басқару мен ұйымдастыру және ондағы қаржы менеджментінің қызметтері мен
саясаттарына тоқталу болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде корпорация қаржысын басқару мен ұйымдастырудағы
қалыптасқан экономикалық қатынастары ұсынылады.
3ерттеудiң мақсаты. Корпорация қаржысын басқару мен
ұйымдастырылуының теориялық аспектілерін зерттей отырып, Мойнақ СЭС АҚ-
ның қаржылық сипаттамасы мен қаржылық жағдайын талдауды жүргізу және
корпорация қаржысын басқарудың даму бағыттары мен әлемдік тәжірибелерге
тоқталып кету болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негiзгi мiндeттep:
• Корпорация қаржысының жалпы қалыптасу негiзiн және оның құрылымы
туралы хабардар болу;
• Корпорация қаржысының экономика дамуындағы негiзгi қызметтерiн атап
өту;
• Корпорацияның қаржылық жағдайын басқаруды талдау мен олардың
қаржысының тиiмдi ұйымдастырылу қағидаларына тоқталып өту;
• Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментінің мәні, мақсаты мен
міндеттерін талдау;
• ҚР корпорация қаржысын басқарудың қазіргі жағдайын Мойнақ СЭС АҚ
мысалында талдау, ол корпорацияның қаржылық сипаттамасы мен
коэффиценттер жүйесі негізінде қаржылық жағдайын талдауды жүргізу;
• Корпорация қаржысын басқарудың әлемдік тәжірибесін (“Old squfre” АҚ-
ның мысалында )қарастырып өту;
• ҚР корпорация қаржыларын басқарудың даму болашағы мен негізгі
бағыттарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік ғалымдардың
мерзімді басылымдардағы мақалалары және оқулықтары, нормативтік –
заңнамалық актілер, сонымен қатар Елбасымыздың 2006-2008 жылдардағы
халыққа Жолдаулары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш тараудан тұрады:
Бірінші тарауда корпорация қаржысын басқару мен ұйымдастырудың
теориялық аспектілері мен оны басқарудағы қаржы менеджментінің мәні мен
қызметтері қарастырылса, екінші тарауда Мойнақ АҚ-ның қаржылық сипаты мен
корпорацияның қаржылық жағдайын талдау жасау жүргізілді, ал үшінші бөлімде
корпорация қаржысын басқарудың әлемдік тәжірибесі мен отандық
корпорациялардың даму болашағы туралы қарастырылып өтілді.
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi
Корпорация қаржысы – бiрыңғай қаржы жүйесiнiң құрамды бөлiгi және
айрықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлiгiн құрайды,
материалдық және материалдық емес игiлiктер жасалатын және елдiң қаржы
ресурстарының негiзгi бөлiгi қалыптасатын қоғамдық өндiрiстiң басты буынана
қызмет көрсетедi. Олардың қаржысының болуы жалпы мемлекеттiң қаржысы
сияқты, тауар ақша қатынастарының өмiр сүруiмен жәнеэкономикалық заңдардың
iс-әрекетiмен байланысты.
Корпорациялардың немесе шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы
ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндiрiс процесiнiң негiзгi жақтарын
бiлдiредi және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға
септiгiн тигiзедi. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрi дамыту үшiн қажеттi
ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану үшiн қолданылады.
Мұндай тиiмдi даму ұлттық шаруашылқты асқару жүйесiнiң маңызды экономикалық
құралы, экономикалық қайта құрудың қуатты құрамы болып табылатын
корпорациялардың берiк әрi жақсы қалыптасқан және ұтымды ұйымдастырылған
қаржыларынсыз мүмкiн емес.
Корпорациялық қаржы жалпы қаржылар сияқты бөлу және бақылау
функцияларын орындайды. Корпорацияның бөлгiштiк функциясының ерекшелiгi
қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесiнде өндiрiлген өнiмнiң
құны белгiленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелерi,
амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшiн пайыз) негiзiнде
бөлiнетiндiгiнде болып отыр, мұның өзi қаржының ұдайы өндiрiс процесiнде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен
қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негiздеп бөлу қаржының ұдайы өндiрiстiк
қосалқы функциясын да iске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу -
өндiру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсiпорындардың өнiм өткiзуден түсiм-ақша алуы және оны өндiрiстiң
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты жасауға ұмтылады. 1,
154 б
Корпорация қаржысы сонымен бiрге бөлгiштiк функция шеңберiнде ұдайы
өндiрiстiк функцияны орындайды. Оның мазмұны жай және ұдайы өндiрiс кезiнде
материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы айналымы процесiнде олардың
қозғалысы арасындағы сәйкестiктi қамтамасыз ету болып табылады. Бұл үшiн
кәсiпорындар өнiм өндiру мен оны өткiзудiң жоспарары, болжамдары мен
ниеттерi негiзiнде уақыттың белгiлi бiр мерзiмiне кiрiстер мен шығыстардың
көлемiн жасайтын,и шығыстардың шамаланған меншiктi қаржы ресурстары, басқа
ұйымдар мен өз қызметкерлерiнiң уақытша тартылған қаражаттары, банк
несиелерi есебiнен, ал айрықша жағдайда бюджеттен бөлiнетiн қаражаттар
есебiнен жабылатынын анықтайды.
Корпорация қаржысының бақылау функциясы кәсiпорын экономикасында
маңызды рөл атқарад: есепсiз және бақылаусыз шаруашылық жүргiзуге болмайды.
Қаржы басқа экономикалық тұтқалармен бiрге экономиканы басқару, өндiрiстiң
өсуiн ынталандыру және еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануға қажеттi
бақылауды қамтамасыз ету процесiнде маңызды рөл атқарады. Қаржыармен
бақылау тек қана корпорацияларда ғана емес, сонымен қатар осы қаржылардың
жоғарғы қаржы-несие ұйымдарымен жүзеге асырылады. Корпорациялардың
экономикалық қызметiнiң сферасындағы өндiрiстiк қатынастардың ерекшелiктерi
таза қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен тоқайласуы, олардың
өндiрiстiк капиталдардың ауыспалы айналымымен өте тығыз байланысты.
Корпорациялардың қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың
шаруашылық қызметi процесiнде басқа шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен
болатын мынадай топтарға iрiлендiрiлген ақша қатанастарына саяды: 1, 156
б
• Басқа да әр түрлi кәсiпорындамен және ұйымдармен (олар: өнiм
өткiзуден түсiм ақша алу, өткiзуден тыс табыстар, материалдық
шығындарды өтеу, бағалы қағаздарды өткiзу, басқа кәсiпорындардың
акциялары мен облигацияларына қаражаттарды инвестициялау және т.б.);
• Өзiнiң еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбеккке ақы төлеудi, сыйлық
қорын жасауды, табысты бөлу және тұтыну қоры, қызметкерлердiң
қаражатарын тартуды) ортақтастырады;
• Өз iшiндегi бөлiмдермен олардың арасында қаржы ресурстарын тиiмдi
бөлумен;
• Мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бджеттен қаржыландыру кезiнде ,
мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алған кезде валюта қорлары мен
ресурстарды қалыптастырады;
• Банктермен (қаржы қатынастарынының бұл тобы банк кредитттерiн алу,
оларды қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгiлi бiр бос ақшаларды беру);
• Сақтаныру органдарымен мүлiктi, қызметкерлердi, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелдi сақтаныру жөнiнде;
Корпорациялардың қаржысына бiр жағынан жалпы қаржылардың экономикалқы
табиғатымен сипататйтын белгiлер, басқа жағынан қоғамдық өндiрiстiң түрлi
сферасындағы қаржылардың қызмет етеуiне байланысты ерекшелiктер тән.
Осылайша корпорация қаржыларына келесi белгiлер тән:
• Қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
• Өндiрiстiк құралдардың мiндеттi болуы және оларды қалыптастырумен,
көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың пайда болуы.
• Жоғары белсендiлiк, кәсiпорындардың шаруашылық қызметiнiң барлық
жағына әсер ету мүмкiндiгi;
• Коропрациялардың қаржысы бүкiл қаржы жүйесiнiң айқындаушы негiзi болып
табылады.
Сөйтiп, корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет
көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Корпорация қаржысын тиiмдi ұйымдастыру кәсiпкерлiк қызметтi
қаржыландыруды және оны несиелеудi жүзеге асырады. Оның басты мақсаты
корпорацияның рыноктық ортада жоғары пайдаға жетуiн және шығындарын
минималдауды қамтамасыз ету болып табылады.
Рынокта қаржы микродеңгейде мемлекеттiк реттеудiң бiр формадағы
құралы болып табылады, ал қаржылық нақты шешiмдi қабылдауды меншiк иесi
iске асырады. Осыны көбiнесе нақты қаржылық шешiмдер қадбылдап, ол
қаржыларды өндiрiске қосатын корпорация, яғни корпорацияның қаржыгерлерi
болып табылады.
Экономикалық ортаның тұрақсыздығы инвестициялық қарқынды, төлем
қабiлеттiлiгiнiң дағдарысы кезiндегi рыноктағы қызмет етiп отырғанг
корпорациялар өмiр сүрулерiн және банкротқа ұшырамау үшiн тырысып бағады.
Жалпы корпорацияның қаржылық саясатын келесi бағыттарға топтастыруға
болады:
• Корпорацияның қаржылық ағымдарын және айналым капиталдарын тиiмдi
басқару;
• Алдағы кезеңдегi қаржылық ресурстарды қолданудағы негiзгi бағыттарды
анықтау;
• Тәжiрибелiк iс-әрекет көшу, яғни алдыға қойылған мақсатқа жету үшiн
қаржылық зерттеу, қажеттi қаржыларды талдау, корпорацияның нақты
инвестициялық жобаларына және қаржылық активтерiне баға беру.
Осы үш негiзгi бағыт арқылы көрiнiс табатын қаржылық саясат және
стратегиялық мiндеттер келесiлер болып табылады:
• Экономикалық өсудiң қайнар көзi ретiнде пайданы максималдап отыру;
• Капиталдың құнын және құрылымын оптимизациялау, корпорацияның iскерлiк
активтiгiн және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Меншiк иелерiне (акционерлер, қатысушылар, инвесторлар және
несиелеушiлерге) арнап корпорацияның қаржылық жағдайын анық және нақты
түрде хабардар етiп отыру;
• Корпоративтi бағалы қағаздар эмиссиясы, қаржы лизингi, жобалық
қаржыландырулар көмегiмен капитал өсуiнiң рыноктық механизмiн қолдану;
• Корпорация қызметiнiң алдыға қойған мақсаттарына, рыноктық
экономикадағы және бәсекелiк ортадағы тұрақтылығына, корпорацияның
одан әрi даму болашағына түсу жолдарын қарастыру мақсатында “қаржылық
менеджмент” негiзiнде қаржыларды тиiмдi басқару механизмiн қолдану.
3, 89 б
Жалпы қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн –
ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды
iске асырады. Қаржы менджментiн жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның
болуы болып табылады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен
қызметтердiң рыногымен қатар еңбек, капиталдыр, өндiрiс құрал-жабдықтары
рыногiнiң жұмыс iстеуi, корпорациялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi
заңнамалық рететудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде
жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
сипаттауға болады:
1. Ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын
анықтау;
2. Ақша ағымдарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн
анықтау;
3. Қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
4. Жобаның орындалуын ұйымдастыру;
5. Қаржыны басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу;
6. Қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржыылқ жай-күйiн
талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын
(рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу деңгейiн), оның
рыноктағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн қажеттi.
Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы шаруашылығы
нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте), ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады. 1, 172-174 б
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Корпорацияның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Өз кезегiнде қаржы саясаты ұзақтығына және шешiлетiн мiндеттерiнiң
сипатына байланысты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып екiге
жiктеледi.
Қаржылық стратегия стратегиялық басқарудың бес элементiнiң
(өндiрiстiк, маркетингтiк, инновациялық, мамандық және қаржылық) бiрi және
негiзгiсi болып табылады.
Корпорацияның қаржысын басқарудағы объектi болып капиталдар және ақша
ағымдары жатады. Осы категориялар арқылы стратегияның басты мiндетi болып
табылатын корпораияның ұзақ мерзiмдегi уақытта рынокта бәсекеге
қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету, тұрақты дамып отыру және осының негiзiнде
корпорацияның экономикалық мүмкiншiлiгiн тиiмдi жоғарлатуға негiзделедi.
Корпорацияның меншiктi капиталының жеткiлiктi көлемi (60%-дан жоғары)
және ақша түсiмдерiнiң оң сальдосы (ақшаның шығысынан кiрiсi жоғары) болған
жағдайда қосымша ақша ресурстарын тартуға және қаржы рыногындағы орнын
тұрақтандыруға ынталы болады.
Сонымен қатар корпорацияның қаржы стратегиясы ұзақ мерзiмде кең
көлемде коммерциялық даму мiндеттерiн қарастырады, яғни стратегия
корпорация дамуының альтернативтiк жолдарын талдайды. Осы мақсатқа жету
үшiн корпорацияның қаржы бөлiмi жоспарлауды, болжауды, тәжiрибелердi
қарастырып, олардың тиiмдi нұсқасын iздейдi.
Корпорацияның қаржы стратегиясын iске асырудағы басты кезеңдерге
келесiлер жатады:
• Қаржы-экономикалық жағдайды зерттеу және бағалау;
• Есеп және салық саясаттырын талдау;
• Несие саясатын жүргiзу;
• Негiзгi капиталды тиiмдi басқару және амортизациялық саясатты қолдану;
• Айналым активтерiн және несиелiк қарыздарды басқару;
• Ағымдағы шығындарды, табыстарды және пайданы басқару;
• Баға саясатын жүргiзу;
• Дивидендтiк және инвестициялық саясаттарды таңдау;
• Корпорация жетiстiгiн және оның рыноктық құнын бағалау. 4, 92 б
Осылайша қаржы стратегиясының негiзгi бөлiмi перспективтi қаржыылқ
жоспарлау, негiзгi параметрлердiң жетiстiктерiн талдау, яғни: сатудың
өзiндiк құны мен көлемi, пайда және рентабельдiлiк, қаржылық тұрақтылық
және төлем қабiлеттiлiк.
Кәсіпорынның қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
- экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы
жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін
экономикалық үлгілерді жасау;
- корреляциялық-регрессиялық талдау;
- тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Ал корпорациялық қаржы саясатындағы қаржылық тактика корпорацияның
даму кезiндегi нақты және жекелеген мiндеттердi шешуге бағытталады.
Қаржылық тактика қаржы стратегиясына қарағандағы ерекшелiгi оның рынок
конъюктурасының жылдам өзгерiсiне байланысты тактика ол өзгерiстерге икемдi
болады. Яғни, рынокта ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, тауар түрлерiнiң
және қызметтердiң , мемлекеттiк саясаттардың, бәсекелестердiң әрекеттерiнiң
өзгерiсiне қаржы тактикасы бейiмдi болады.
Қаржы саясатында стратегия мен тактика ылғи да бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болады. Бұл дегенiмiз корпорациялардың алдыңа қойған
стратегиясы болашақтағы тиiмдi даму бағытын көрсетсе, ал қаржылық
тактикалар сол мақсатқа жетудiң әр түрлi жолдарын қарастырады.
Корпорация iшiлiк қаржылық жоспарлау өз кезегiнде келесiдей
құжатттардан тұрады:
• Корпорация бюджетiнiң кiрiсi мен шығыстары;
• Қызмет түрi және қаржы есебiнiң орталығы бойынша ақша құралдарының
қозғалысы;
• Баланстық есеп бойынша бюджет жағдайы;
• Капиталдық бюджеттiң мәлiметтерi.
Қаржылық анализ келесi тараулардан тұрады:
• Қызмет түрi бойынша ақша ағымдарының тиiмдi қозғалысын және бөлiнуiн
бағалау;
• Қосымша қаржы ресурстарын тартудың каналдарын (банктiк несие,
меншiктiк акцияны эмиссиялау, лизингтiк бизнес, тауарлы несие және
т.б.) анықтау.
• Қабылданған қаржылық және инвестициялық шешiмдердi қаржы тұрақтылығы
көрсеткiшi арқылы тиiмдiлiгiн бағалау.
Осылайша корпорацияның қаржы саясатының басты екi мiндетi: қаржының
тұрақты өтiмдiлiгiн сақтау және максималды пайда табу болып табылады.
Корпорация қаржылық жағдайын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болашақ
тұрғысынан талдау қажет, өйткені оны бағалау критерилері әр түрлі болуы
мүмкін. Корпорацияның қаржылық жағдайы, оның құралдары мен оның қалыптаусу
көздерін орналастырумен сипатталады. Қаржылық жағдайды таңдау,
корпорацияның иелігіндегі қаражаттар қаншалықты тиімді пайдаланылуда
екендігін білу мақсатында жүзеге асырылады. Корпорация жұмысының қаржылық
тиімділігін бейнелейді: жеке қаражаттар мен қамтамасыз ету және олардың
сақталуы, тауарлы – материалдық құндылықтардың нормаланған қорының жағдайы,
дебиторлық және кредиторлық борыштылық жағдайы және қозғалысы, айналым
құралдарының айналымдылығы, банктік несиелердің материалдық қамтамасыз
етлуі төлем қабілеттілік.
Корпорацияның тұрақты қаржы жағдайы бірнеше кезекте келесідей сапалы
көрсеткіштерді жетілдіруге байланысты: еңбек өнімділігі, өндірістің
рентабельділігі, қор қайтарымы сонымен бірге пайда бойынша жоспардың
орындалуы. Корпорация қаражаттарының ұтымыды орналастыруына өндірістің
материалды-техникалық қамтамасыз етілуінің дұрыс ұйымдастырылуы, ақша
айналымының жылдамдату бойынша жедел қызмет. Сондықтан да, қаржылық жағдай
талдау қаржы-шаруашылық қызметті талдаудың соңғы сатысында жүргізіледі.
Сонымен қатар, корпорацияның қаржылық қиындықтары, есеп айырысуларды дер
кезінде жүргізу үшін қаражаттардың жоқтығы, жектізу тұрақтылығына әсер етуі
және материалды-техникалық қамтамасыз ету ырғағын бұзуы мұмкін. Осыған
байланысты корпорацияның қаржылық жағдайын талдау және оның қазметінің
басқа тұстарына талдау жүргізу бір-бірін толықтырып тұруы қажет.
Талдаудың міндеттері болып қаржы талдауын жалпы бағалау, мақсатты бағыт
бойынша қаражаттардың жұмсалуын тексеру, қаржылық қиындықтардың себебін
анықтау, қаржы ресурстарын пайдалануды жақсарту мүмкіндіктерін айқындау,
қаржы құралдарының айналымын жылдамдату және қаржы жағдайын нығайту
табылады. 5, 106 б
Корпорация жағдайын дәл бағалау және арықарай шешім қабылдау үшін біз
жақсы немесе жаман деп айта алмаймыз, бізге тарихи сандық базаның болуы
қажет, қаржы нәтижелері туралы есеп пен баланс статьларының мәліметтерін
салыстыра отырып корпорацияның экономикалық жағдайын бағалауға мүмкіндік
беретін коэффициенттер жүйесін анықтау қажет. Бұл коэффициенттерді талдау
жетекшіге корпорация ресурстары мен міндеттемелері қалай пайдаланылуда
екендігін түсінуге, басқару шешімдерінің бұрын қабылданған нәтижелері
ретіндегі болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Мұндай талдау тауарлардың үлкен запасын анықтауға жоғары шығынды бағалауға,
өлшемсіз несиелерді бағалауға, қарызды дәл уақытысында төлеу қабілетін,
корпорацияды тиімді басқарудың салыстырмалылығы мәселесіне жауап беруге
көмек береді.
Қаржы жағдайын байқауға қанша және қандай коэффициентерді немесе
көрсеткіштерді талдау қажет деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап өте
жеке және Корпорация көлемі мен қызмет түріне байланысты, сонымен бірге осы
мәселені қарастыру үшін корпорацияның аз ғана ақша бөле алатын қаржы және
уақытша шығындары болып табылады. Коэффициентерді талдау, егер ол артық
бөлікке бөлініп талданатын болса өзінің мәні мен дәлдігін жоғалтуы мүмкін
екендігін айтып өту қажет.
Коэффициентерді талдау тек корпорация басшысы үшін мүдделі емес. Банкир
немесе басқа мүмкін инвестор түрлі коэффициент және көрсеткіштерді
салыстыра келе несие бөлу туралы шешімді қабылдауда пайдалана алады. Бұл
корпорация қызметінің көрсеткіштерін зертте келе, потенциалды серіктес осы
немесе басқа кәсіпкермен іс жүргізу бола ма не болмайтындығы туралы
қорытынды жасайды, Егер кәсіпкер өз кәсәіпорнын сатқысы келсе, бірқатар
коэффициентердің көлемдері оған сатып алушы төлеуге дайын болатын бағаға
айтарлықтай әсер етуі мүмкін. 3, 98 б
Коэффициенттердің (көрсеткіштердің) төрт негізгі категорияларын
қарастырайық:
• өтімділік
• пайдалылық
• қаржы міндеттемелерін пайдалану
• ағымдық көрсеткіштер.
Қажеттілігіне қарай басқа да коэффициенттерді пайдалануға болады.
Өтімділік білдіреді: 1) – есеп счеттарды өз уақытында төлеу үшін ақша
құралдарының қажетті запастарын иелену және 2) – ақша құралдарына кенеттен
пайда болатын қажеттілікті қанағаттандыру қабілеті.
Корпорацияның өтімділігінің бірінші және басты өлшемі жалпы
өтімділіктің коэффициенті немесе жабу коэффициенті болып табылады. Жабық
коэффициенті тез өтімді активтерін пайдалана отырып, қысқа мерземді
міндеттемелерді мерзімінде төлеуге корпорацияның қабілетін анықтайды. Бұл
коэффициент ағымдық активтердің ақша бірліктері ағымдық (қысқа мерзімді)
міндеттемелердің бір ақша бірлігіне қаншасы келетіндігін көрсетеді. Егер
арақатынас 1:1-ден аз болса, ағымдық активтерден міндеттемелердің асып
кетуін білдіреді. Бұл қаржы жоғары тәуекелділік туралы, сонымен бірге
өнімді өткізу қиындықтары туралы, сондай-ақ материалды-техникалық
жабдықтауды нашар ұйымдастырғандығы туралы куә бола алады. Бұл корпорация
активтері жеткіліксіз рационалды пайдаланғандығы туралы және корпорация
қызметі көбінесе кредиторларға байланыстылығ жөнінде алдынала ескерту болып
табылады.
Коэффициеттің мөлшері екіден көп болса қалыпты саналады. Бірақта ол 1,5
–тен 2,5-ке дейін корпорация қызметінің түріне байланысты айытқуы мүмкін.
үлкен коэффициент (3:1 және одан да көп) өтімділіктің жоғары дәрежесін
білдіреді, бірақ бұл оның тиімді пайдалануға мүмкіндігі болатын
корпорацияның иелігінде көп қаражаттар бар екендігін білдіруі мүмкін.
Батыста бизнестің нақты әрбір саласы үшін көрсеткіштер жыл сайын арнайы
экономикалық басылымдарда және бюллетендерде ұлттық статистикалық
қызметтермен жариаланады.
Әртүрлі қызметтік бағыты мен корпорация қаржыларын жоспарлау және
есепке алуда пайдалану ерекшеліктеріне байланысты корпорацияның қаражаты
негізігі және айналмалы болып екіге бөлінеді.
Корпорацияның қаржы жағдайын анықтайтын маңызды фактор ретінде оның
айналым құралдарын жағдай табылады. Айналым қаражаттары дегеніміз
өндірістік запастарды құру өндіріс процесінің үздіксіздігін және өнімнің
сатылуын қамтамасыз ететін авансылау үшін қажетті ақша ресурстарын айтуға
болады. Жоспарлау тәсілдері бойынша олар нормаланған және нормаланбаған
болып бөләнеді. 3, 101 б
Нормаланған айналым құралым болып өндіріс және өнімді өткізу үшін қажет
минималды запастардың нормативтері бекітілетін айналым қаражаты табылада.
Нормаланбаған айналым қаражатына нормативтері бекітілмейтін айналым
қаражаттары жатады (ақша құралдары, тиелген өнім үшін сатып алушылармен
есеп айырысу, ұйымдармен және тұлғалармен түрлі есеп айырысулар, жетіспей
қалу және т.б.).
Өндіріске қызмет көрсететін айналым қаражаты, материалдары, құны аз
заттарды, ыдыстарды қосалқы бөлшектерді қоса алғандағы барлығын өндіріс
саласындағы қаражаттар деп айтылады.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні, мақсаты және
міндеттері
Бухгалтерлік есепке қарағанда қаржылық менеджмент дербес ғылым ретінде
жақында ғана құрылды. Қаржы теориясы бойынша жекелеген жасақтауы екінші
бүкіл дүние жүзілік соғысқа дейін жүргізілген: соның ішінде, 1938 жылы Дж.
Уильямс ұсынған қаржылық активтің құнын бағалуды белгілі үлгісін атап
кеткен жөн. Ол фундаменталды көзқарастың негізі болып табылады. Соған
қарамастан, бұл процестің негізін қалаған Г. Марковица екіндігін санаған
жөн. Бұл жұмыстарда қаржылық активтердегі инвестициялау саласында
қабылданған шешімдердің әдістемесі беріліп, сәйкес ғылыми инструментари
ұсынған. Ұсынған идеялар математикалық апарат секілді елеулі дәрежеде
теориялық сипатқа ие болды, ол олардың тәжірибедегі қолданысына қиындатты.
Кейінінен Марковицаның шәкірті Ульям Шарп математикалық ақпартты “анағұрлым
тиімді және жеңілдетілген вариантын ұсынды”. Оған бір факторлы үлгі деген
атау берілді. Шартпен берілген техника жүздеген қаржылық активтер кіретін
ірі портфельдерді тиімді басқаруға мүмкіндік берді.
Бұл бөлім өзінің одан ары дамуын бағалы қағаздардың баға
қалыптастыруына, капитал рыногының тиімділік концепциясын жасауына
тәуекелмен кірістіліктің үлгісін құруға және олардың эмпирикалық
бекітілуіне, жаңа қаржылық құралдардың жасалуына арналған зерттеулерде
алады.
Соның ішінде 60 – жылдарында У. Шарп, Дж. Линтер, Дж. Моссина күшімен
портфельдің жүйелі тәуекелділігі мен кірістілігін білдіретін қаржылық
активтердің (Capital Assets Pricing Model, CAPM) кірістілігін бағалаудың
үлгісі жасалды. Бұл үлгі қаржылар теориясындағы ана ғұрлым маңызды ғылыми
жетістік ретінде қалып отыр. Соған қарамастан, ол белгілі бір сынауға
тұрақты ұшырап отырды. Сондықтанда САРМ үлгісіне ұқсас бірнеше тәсілдер
жасалынды. Соының ішінде бұл арбитражды баға қалыптастырудың теориясы,
опционалдық бағасының қалыптасы теориясы, және белгісіздік жағдайындағы
преференция теориясы. [1, 43 б]
Анағұрлым танымалдықты арбитражды баға қылыптасу теориясы алды.
(Arbitrage Pricing Theory, APT). APT концепциясы қаржы саласындағы белгілі
маман Стивен Росспен ұсынылды. үлгінің негізіне кез келген акцияның
фактілігің кірістілігі екі бөліктен тұрады деген пайымдау енгізген: қалыпты
немесе күтілетін кірістілік және тәуекелділік немесе белгісіздік
кірістілік. Соңғы момент бірнеше экономикалық факторлармен анықталды.
Мысалы, елдегі нарықтық жағдаймен, ішкі жиынтық өнімімен бағаланатын
әлемдік экономиканың тұрақтылығымен, инфляциямен, пайыздық ставкалардың
динамиксымен анықталады.
САРМ басқа екі альтернативті үлгілері – опциондар бағасының қалыптасу
теориясы (Option Pricing Theory OPT) және белгісіздік жағдайындағы
преференция теориясы (State Preferens Theory SPT) белгілі бір себеп
бойынша жеткілікті дәрежеде дамыған жоқ және қалыптасу сатысында тұр. Соның
ішінде SPT теориясына қатысты оның теориялық сипат иеленетіндігі туралы
айтып кетуге болады. Мысалы, рыноктың болашақ жағдайын нақты бағалаудың
анықтау қажеттлігін көздейді ОРТ теориясының қалыптасуының Ф. Блэк және М.
Скоулз аттарымен байланыстырды, ал преференция теорисының Дж. Хиршипр
атымен байланыстырды.
Қаржылық активтердің және ақпараттың құнының өзара байланысы 50-
жылдардың аяғында зерттелді. Бірақ, ақшалай болып Ю. Фамның мақаласы
саналады. Онда капитал рыногының тиімділігінің үш нысанының бөлінуі
қарастырылады. Ол күшті, бәсең, әлсіз болып бөлінеді. Бұл саладағы кейінгі
жаңалықтар ұсынылған топтамалардың теориялық аспектілерін қарастырмады, тек
оның бекітілуінің эмпирикалық жағын қарастырды.
50-жылдарының екінші жартысында капитал құрылымының теориясымен
қаржыландырудың көздерінің бағасы бойынша қарқынды зерттеулер жүргізілді.
Бұл зерттеулердің бастамасы 30 – шы жылдары Дж. Ульямс жұмысымен, кейінінен
50-жылдары Д. Дюранның жұмысымен басталды. Соған қарамастан бұл бөлім
бойынша негізігі үлес Ф. Модильяни және Ф. Миллерге берілгендігі жалпыға
белгілі болып табылады. Олардың теориясы шектеуші сипатқа ие болатын бір
қатар алғы шарттарға негізделген. Осы саладағы одан әрі қарайғы зерттеу осы
шектеулердің әлсізденуінің мүмкіндіктерін зерттеуге арналған. Сонымен қатар
әр түрлі үлгілерді қолданылу мүмкіндігі, соның ішінде әр түрлі көздердегі
капиталдың құнын есептеу үшін САРМ зерттелді.
Барлық аталған жаңалықтардың ішінен екі бағыт – портфель теориясымен
капитал құрылымының теориясы ірі компанияның қаржыларының басқаруларының
ғылымы мен техникасын негізін білдіреді. Олар екі маңызды мәселелерге жауап
беруге мүмкіндік береді: қаржылық ресурстарды қайдан алу керек, және қаржы
ресурстарды қайда салу керек? 1958 ж. Модильян мен Миллердің пионерлік
жұмысы басылып шыққаннан кейін қаржы теориясы аясында ірі мамандар
Т.Е.Коупленд және Дж. Ф. Уенстонмен қазіргі уақытта жаңа қаржы теориясы
ретінде танылған, қолданбалы микроэкономикадан жеке бағыт ретінде бөлінген
бұл жұмыс қарастырылған. [2, 64 б]
Қаржылардың қазіргі таңдағы теориясының шеңберінде қаржылық
менеджменттің қолданбалы пәні қалыптасты. Ол ірі компанияның қаржыларын
басқарудың техникасымен әдістемесіне арналған ғылымы ретінде қалыптасты.
Бұл негізінен қаржылық ресурстардың теориясынның базалық бөлімдерін
бухгалтерлік есептің (компанияның қаржылық жағдайының анализі, дебиторлық
борышты басқару мен анализ) сараптамалық бөлімдерімен табиғи толықтырылу
жолымен жүзеге асты. Сондай-ақ басқарудың теориясының бір қатар апараты
арқылы жүзеге асады. Осы жаңа пән бойынша алғашқа монографиялары 60-
жылдардың басында ағылшын тілді елдерде қалыптасты. Оны оқу құрал ретінде
де қолдануға болады. Қазіргі таңда қаржылық менеджмент туралы дербес ғылыми
бағыты ретінде және тәжірибелік қызметі ретінде ғана емес, сондай ақ оқу
пәні ретінде де қалыптасқандығы туралы айтуға болады.
Басқару теориясының, қаржы теориясының, бухгалтерлік есептің
сараптамалық апаратының дербес бағыттағы – қаржылық менеджментке синтезі
толық түсінікті болы қана қоймай ,сондай-ақ тиімді болып табылмайды.
Басқару аспектілердің күшімен қамтамасыз етілген мүндай метамарфозалар
маңызды болы табылады. Анағүрлым көрсеткіш мысалы ретінде бухгалтерлік
есептің англо-американдық үлгінің шеңберінде басқару есебінің
трансформациясы көрінеді. Мәселелердің сәйкес көлемі шығының есебі ретінде
және басқарма есебі ретінде қамтылады. Кейінгі кезде ол шығынды басқару
ретінде түсіндіріледі.
Бұл пәнінң мазмұнды бөлігі әр түрлі жағдайда анықталуы мүмкін. Соның
ішінде тәсілдердің бірінен көрінгендей ол осындай болуы мүмкін. Ірі
компанияның қаржыларын бақару оның иелерінің мүдделеріне байланысты жүзеге
асырылады. Жоғарыда аталғандай негізгі мақсат айқындалады: оның
капитализациялынған қүнның өсіру арқылы фирманың қүның өсіру арқылы
фирманың құның максимизациялау болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін
компанияның қаржылырын басқару шегінде шешімдер үш бағытта қабылдануы
керек:
• Инвестициялық саясат
• Қаржы көздерін басқару (яғни құралдарды қайдан алуға болады және
қаржыландыру көздерін оптималды құрлымы қандай )
• Дивиденттік саясат
• Революцияға дейінгі Ресейде қаржылық менеджменттің дербес ғылым
ретіндегі үғымы болған емес. Соған қарамастан осы ғылымның
базалық құрылымына кіретін екі бағыт қажет. Олар: қаржылық
есептеулер мен баланстық тандау. Бұлар сол кездін өзінде де сәтті
дамыған.
Қаржылық есептер капитализмнің пайда болуымен қалыптасты, бірақ жеке
сала ретінде 19-ғасырда ғана қалыптасты. Сол кезде олар коммерциялық
есептерге немесе коммерциялық арифметика ретінде белгілі. 19 – ғасырда бір
қатар елдердің экономикалық өсімін коммерциялық білімнің таралу жүйсін
қолдаудың дәрежесімен байланыстырады. Соның ішінде, Германияда сол жылдары
осы білімді тарататын 24 – жоғары коммерциялық училище өмір сүрді. [3, 67-
69 б]
Коммерциялық ғылымының негізін қолданылуы әр бір қаржылық операцияны,
әр бір сауда актісін әр қашан алып жүру ғана емес, көбінде оны ғылым
ретінде коммерциялық арифметика құрады. Қазіргі таңның көзқарасы тарапынан
жаңа ғылымының процедуралық жағы қиын емес, ол пайыздық есептеу
техникасын, вексельдік есептеу техникасын, вексельдік бағам және қаржылық
операциялар бойынша есептеу техникасын енгізді. Бірақ, коммерциялық
арифметиканың мазмұнды жағы қазіргі таңда да өзекті болып отыр.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық анализді капитал рыногындағы
анализдің әрекетін аясын шектейтін тәсіл бар. Осы тәсілге сәйкес қаржылық
менеджер – бұл ірі компанияның қаржыларын басқару бойынша маман; қаржылық
сарапшы – белгілі бір дәрежеде ана ғұрлым тар маман.
Сонымен, қаржылық менеджментке қатысты бұл бағыт әлеуметтік экономикада
бір қатар себептерге байланысты қалыптаса алмады. Соның ішінде бағалы
қағаздар рыногының болмауынан және кәсіпорынның қаржылық дербестігінің
болмауынан орын алған.
90-жылдардан жүзеге асырылған экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі,
соның ішінде банктік жүйедегі түбегейлі өзгерістер, меншік нысандарының
енгізілуі, бухгалтерлік есептің трансформациясы шаруашылық субъектінің
қаржылық ресурстарын басқаруды қайтадан өзектетті. Бұл түсінікті де,
өйткені қаржыландыруды иелене отырып, талап етілген комбинацияда қажеттілік
кезінде кез келген басқа ресурстарды алуға болады.
Кәсіпорынның қаржылық сыныптамасында қаржы менеджментi келесi
кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде сипаттауға болады:
7. Ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын
анықтау;
8. Ақша ағымдарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн
анықтау;
9. Қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
10. Жобаның орындалуын ұйымдастыру;
11. Қаржыны басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу;
12. Қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Корпорацияның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Корпорацияның меншiктi капиталының жеткiлiктi көлемi (60%-дан жоғары)
және ақша түсiмдерiнiң оң сальдосы (ақшаның шығысынан кiрiсi жоғары) болған
жағдайда қосымша ақша ресурстарын тартуға және қаржы рыногындағы орнын
тұрақтандыруға ынталы болады. [4, 97 б ]
Сонымен қатар кәсіпорынның қаржы стратегиясы ұзақ мерзiмде кең
көлемде коммерциялық даму мiндеттерiн қарастырады, яғни стратегия
корпорация дамуының альтернативтiк жолдарын талдайды. Осы мақсатқа жету
үшiн корпорацияның қаржы бөлiмi жоспарлауды, болжауды, тәжiрибелердi
қаарстырып, олардың тиiмдi нұсқасын iздейдi.
Кәсіпорынның қаржы стратегиясын iске асырудағы басты кезеңдерге
келесiлер жатады:
• Қаржы-экономикалық жағдайды зерттеу және бағалау;
• Есеп және салық саясаттырын талдау;
• Несие саясатын жүргiзу;
• Негiзгi капиталды тиiмдi басқару және амортизациялық саясатты қолдану;
• Айналым активтерiн және несиелiк қарыздарды басқару;
• Ағымдағы шығындарды, табыстарды және пайданы басқару;
• Баға саясатын жүргiзу;
• Дивидендтiк және инвестициялық саясаттарды таңдау;
• Корпорация жетiстiгiн және оның рыноктық құнын бағалау.
Ал корпорациялық қаржы саясатындағы қаржылық тактика корпорацияның
даму кезiндегi нақты және жекелеген мiндеттердi шешуге бағытталады.
Қаржылық тактика қаржы стратегиясына қарағандағы ерекшелiгi оның рынок
конъюктурасының жылдам өзгерiсiне байланысты тактика ол өзгерiстерге икемдi
болады. Яғни, рынокта ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, тауар түрлерiнiң
және қызметтердiң , мемлекеттiк саясаттардың, бәсекелестердiң әрекеттерiнiң
өзгерiсiне қаржы тактикасы бейiмдi болады.
Қаржы саясатында стратегия мен тактика ылғи да бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болады. Бұл дегенiмiз корпорациялардың алдыңа қойған
стратегиясы болашақтағы тиiмдi даму бағытын көрсетсе, ал қаржылық
тактикалар сол мақсатқа жетудiң әр түрлi жолдарын қарастырады. [5, 183 б]
Кәсіпорын iшiлiк қаржылық жоспарлау өз кезегiнде келесiдей
құжатттардан тұрады:
• Корпорация бюджетiнiң кiрiсi мен шығыстары;
• Қызмет түрi және қаржы есебiнiң орталығы бойынша ақша құралдарының
қозғалысы;
• Баланстық есеп бойынша бюджет жағдайы;
• Капиталдық бюджеттiң мәлiметтерi.
Қаржылық анализ келесi тараулардан тұрады:
• Қызмет түрi бойынша ақша ағымдарының тиiмдi қозғалысын және бөлiнуiн
бағалау;
• Қосымша қаржы ресурстарын тартудың каналдарын (банктiк несие,
меншiктiк акцияны эмиссиялау, лизингтiк бизнес, тауарлы несие және
т.б.) анықтау.
• Қабылданған қаржылық және инвестициялық шешiмдердi қаржы тұрақтылығы
көрсеткiшi арқылы тиiмдiлiгiн бағалау.
Осылайша кәсіпорынның қаржы саясатының басты екi мiндетi: қаржының
тұрақты өтiмдiлiгiн сақтау және максималды пайда табу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық
мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы
корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер
мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру,
баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын
жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Экономикалық ортаның тұрақсыздығы инвестициялық қарқынды, төлем
қабiлеттiлiгiнiң дағдарысы кезiндегi рыноктағы қызмет етiп отырғанг
корпорациялар өмiр сүрулерiн және банкротқа ұшырамау үшiн тырысып бағады.
Жалпы корпорацияның қаржылық саясатын келесi бағыттарға топтастыруға
болады:
• Кәсіпорынның қаржылық ағымдарын және айналым капиталдарын тиiмдi
басқару;
• Алдағы кезеңдегi қаржылық ресурстарды қолданудағы негiзгi бағыттарды
анықтау;
• Тәжiрибелiк iс-әрекет көшу, яғни алдыға қойылған мақсатқа жету үшiн
қаржылық зерттеу, қажеттi қаржыларды талдау, корпорацияның нақты
инвестициялық жобаларына және қаржылық активтерiне баға беру.
Осы үш негiзгi бағыт арқылы көрiнiс табатын қаржылық саясат және
стратегиялық мiндеттер келесiлер болып табылады:
• Экономикалық өсудiң қайнар көзi ретiнде пайданы максималдап отыру;
• Капиталдың құнын және құрылымын оптимизациялау, корпорацияның iскерлiк
активтiгiн және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Меншiк иелерiне (акционерлер, қатысушылар, инвесторлар және
несиелеушiлерге) арнап корпорацияның қаржылық жағдайын анық және нақты
түрде хабардар етiп отыру;
• Корпоративтi бағалы қағаздар эмиссиясы, қаржы лизингi, жобалық
қаржыландырулар көмегiмен капитал өсуiнiң рыноктық механизмiн қолдану;
• Корпорация қызметiнiң алдыға қойған мақсаттарына, рыноктық
экономикадағы және бәсекелiк ортадағы тұрақтылығына, корпорацияның
одан әрi даму болашағына түсу жолдарын қарастыру мақсатында “қаржылық
менеджмент” негiзiнде қаржыларды тиiмдi басқару механизмiн қолдану.
Кәсіпорындағы қаржылық менеджмент тиімділігі көп жағдайда
пайдаланылатын ақпараттық болады және анықталады. Өз кезегінде
кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының қалыптасуы
стратегиялық шешімдерді қабылдауға және қаржы қызметін ағымдық тиімді
басқаруға бағытталған сәйкесті ақпараттық көрсеткіштерді мақсатты бағытты
таңдау процесін білдіреді. [6, 81 б ]
Нақты кәсіпорын үшін, қаржылық менеджменттің ақпараттық
көрсеткіштерінің қалыптасу жүйесі оның салалық ерекшеліктерімен,
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанымен, шаруашылық қызметінің көлемімен және
диверсификациялану деңгейімен, басқада жағдайлармен байланысты. Сондықтанда
қаржылық менеджменттің ақпараттық базасын құрайтын барлық көрсеткіштердің
жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы мүмкін және нақты
кәсіпорынның тәжірибелік қызметінде әрбір топ бойынша қолданылуын
процедуралық дәйектеуді талап етеді.
Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын білдіретін көрсеткіштер
жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі қаржылық қызметт
саласында стратегиялық шешімдерді қабылдаған кезде кәсіпорынның қызмет
етуінің сыртқы жағдайын болжау үшін қажет.
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады.
• Мемлекеттік бюджет табыстарының көлемі
• Мемлекеттік бюджет шығыстарының көлемі
• Бюджет тапшылығының мөлшерінің көлемі
• Ақшы эммисиясының көлемі
• Халық табыстарының көлемі
• Хылықтың банктегі салымы
• Инфляция индексі
• ҚР Ұлттық банкінің есептік ставкасы
Бұл топ көрсеткішетрінің қалыптасуы мемлекеттік статистика
мәліметтерінің жарияланымына сүйенеді.
Екінші топқа кәсіпорынның салалық құрылымын сипаттайтын негізгі
ақпараттық көрсеткіштер жатады. [9,324 б]
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:
• өнімге баға индексі
• негізгі қызмет бойынша пайдаға салық салу ставкасы
• активтердің, соның ішінде айналым активтерінің жалпы құны
• пайдаланылған капиталдың, соның ішінде жеке капиталдың жалпы
сомасы
• өндірілген (өткізілген) өнім көлемі.
Бұл топқа контрагенттер мен бәсекелестердің қызметін сипаттайтын
көрсеткіштерді де жатқызуға болады.
Бұл топ көрсеткіштерінің қалыптасу көздеріне прессаның есептік
материалдарының жарияланымы, сәйкесті рейтингтер, ақпараттық қызметтер
рыногында ұсынылатын ақылы бизнес-анықтамалар кіреді.
Үшінші топқа қаржылық рыноктың коньюктурасын сипаттайтын көрсеткіштер
жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялар порфелінің қалыптасуы және қысқа мерзімді салымдар
мен басқа операцияларды жүзеге асыру саласында басқарушылық шешім қабылдау
үшін қызмет етеді.
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады.
• биржалық және биржадан тыс қор рыногында айналатын негізгі өтімді қор
құралдарының (акциялар, облигациялар және т. б.) түрлері;
• қор құралдарының негізгі түрлерінің сұранысы мен ұсынысының өтімді
бағалары;
• қор құралдарының негізгі түрлері бойынша мәмлелердің көлемі мен
бағалары;
• қор рыногындағы баға динамикасының жанама индексі
• коммерциялық банктердің депозиттік және несие ставкалары
• жекелеген валюталардың ресми бағамдары және т.б.
Төртінші топқа кәсіпорынның басқару және қаржылық есеп мәліметтері
бойынша ішкі ақпарат көздерінен қалыптасқан көрсеткіштер жатады.
Бұл топтың көрсеткіштер жүйесін қаржылық менеджментің ақпараттық
базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінде талдау, болжау,
жоспарлау және кәсіпорынның қаржы қызметінің барлық бағыттары бойынша жедел
басқарушылық шешімдер қабылдау жүргізіледі.
Бұл топтың көрсеткіштерінің артықшылығы болып қалыптасуының
тұрақтылығы, сенімділігінің жоғары деңгейі (сенімділік қорытылған қаржы
көрсеткіштерімен және қаржы есеп беруінің сәйкесті статусымен анықталады)
табылады.
Қаржылық есепке алу көрсеткіштері оның негізіне сүйенетін қаржы
көрсеткіштеріне және қаржылық есеп беруге бағытталады. Қаржылық есеп
берушілік өзінің бағыты бойынша рыноктык қаржы өркениетті инфрақұрылымының
қалыптастыруға көмек беруі, кәсіпорын қаржы ресурстарының тиімді көзі рынок
болуы тиіс кәсіпорын мен рыноктың өзара әрекет қызметін орындауы қажет.
Кәсіпорынның қаржы есеп берушілік көрсеткіштерінің шеңбері негізінен
екі топты, кәсіпорын қызметіне мүддені тікелей және жанама түрлерін
қамтиды. Бірінші топқа төмендегілер жатады:
1. кәсіпорын меншік иелері;
2. басқару персоналы және кәсіпорын жұмысшылары;
3. кәсіпорында тікелей жұмыс істемейтін тұлғалар, бірақ тікелей қаржылық
мүдделі – инвесторлар, түрлі кредиторлар және кәсіпорынның коммерциялық
серіктестері;
4. Қоғамдық өндірісті мемлекеттік реттеу қызметні жүзеге асыратын билік
органдары. [10, 113 б]
Қаржылық есеп берушілік көрсеткіштерінің екінші тобы - кәсіпорын
қызметіне мүдделі емес, бірақ келісім шарт бойынша есеп берушілік
көрсеткіштерінің бірінші тобының мүдделерін қорғауы тиіс тұлғалар. Бұл
аудиторлар, кеңесшілер, қаржы сараптамашылары, пресса, кәсіподақтар,
қоғамдастық.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ (МОЙНАҚ КОРПОРАЦИЯСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Мойнақ корпорациясының қаржылық сипаттамасы
Мойнақ СЭС Акционерлік қоғамы (әрі қарай Қоғам деп аталады)
құрылтайшылардың келісімінің негізінде құрылған және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің, Қазақстан Республикасының
Акционерлік қоғамдар туралы Заңының Қазақстан Республикасының басқада заң
актілерінің және осы жарғының негізінде әрекет етеді.
1985 жылы Мойнақ СЭС салына бастады. 1992 жылы қаржы
бөлінбегендіктен, нысандарда жұмыс тоқтатылды. 2030 жылға дейін Қазақстан
Республикасының электр энергиясын дамыту Бағдарламасына сәйкес және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.11.2005 ж. №1143 Мойнақ су электр
станциясын салу туралы Қаулысымен Үкімет шарын өзенінде 300 МВт қуатты
Мойнақ СЭС салу жобасын қайта жаңғырту туралы шешім қабылдады.
Жобаның мақсаты:
• Электр қуаты мен энергияны электр жүйесі тапшы ҚР-ның оңтүстік
аймақтарына жеткізу үшін электр энергиясының қолайлы көзін жасау;
• Оңтүстік аймақтарды шамадан тыс жүктеме кезінде электр қуатымен
қамтамасыз ету.
Техникалық-экономикалық негіздемеге сәйкес инвестиция сомасы 250 млн.
АҚШ доллары көлемінде бағаланады. Техникалық-экономикалық негіздемеге және
қабылданған жобалық шешімге сәйкес құрылыстың негізгі кезеңдерінің мынадай
құрамы анықталады: 30
Мойнақ СЭС салудың І кезеңінде:
• Бестөбе су қоймасы бойынша жұмыстарды аяқтау;
• Ішкі алаңдық жолдар;
• Сыртқы электрмен жабдықтау;
• Құрылысшылар мен пайдаланушылар кенті;
• Су жүретін арналардың құрылысы;
• Қашықтықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi ... ... .
... ... ...8
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні,
мақсаты және міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
II ҚР КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (МОЙНАҚ
КОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Мойнақ корпорациясының қаржылық сипаттамасы
... ... ... ... ... ...24
2.2 Коэффициентер жүйесі негізінде Мойнақ корпорациясының қаржылық
жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...32
ІІІ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 41
3.1 Корпорацияның қаржысын басқару мен ұйымдастырудың әлемдік
тәжірибесі (“Old squfre” АҚ-ның мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 ҚР корпорация қаржысын басқарудың болашағы ... ... ... ... ... .
... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
5
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында корпорациялардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл корпорациялардың тәуелсiздiкке ие
болуымен, сондай-ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық
серiктестер және басқа конрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк-кәсiпкерлiк
қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Нарықтағы кәсiпорынның өмiршеңдiгiнiң кепiлi мен жай-күйiнiң орнықтылығының
негiзi оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркiн орын
алмастыра отырып қолданып, тиiмдi пайдалану жолымен өнiмдi өндiрумен
сатудың үздiксiз процесiн қамтамасыз ете алатын өзiнiң қаржы ресурстарының
жағдайын көрсетедi.
Корпорацияның қаржы тұрақтылығын бағалау объективтi, ғылыми
негiзделген және үйлесiмдi ұйымдастыра отырып басқару, өндiрістiк, әсiресе
қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы
зор.
Қаржылық менеджмент немесе қаржылық ресурстарды және қатынастарды
басқару шаруашылық субъектінің бәсекелестік қабілетінің көтерілуі
мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен
тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.
Қаржының экономикадағы басты қажеттiгi объективтi мән-жайдан – тауар-
ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттiлiктерiнен
туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау
арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржы ресурстарына
деген қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыру әне бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржысының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық
процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын,
шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып,
бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті
(реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің
кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті
нысандарын қолдануды қажет етеді.
Корпорацияның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық
мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы
корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер
мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру,
баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын
жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Жалпы түрде корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет
көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi аталған қаржы ресурстарын қалыптастыруда
және осы қаржыларды нақты өндiрiске қосуда корпорациялардың қаржысының орны
ерекше болып табылады. Корпорация қаржысын пайдалануды және корпорацияға
қаржы тартуды тиiмдi ұйымдастыру арқылы жалпы экономикалық тиiмдi өндiрiс
процесiн қалыптастыруға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің объектісі болып корпорация қаржыларын
басқару мен ұйымдастыру және ондағы қаржы менеджментінің қызметтері мен
саясаттарына тоқталу болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде корпорация қаржысын басқару мен ұйымдастырудағы
қалыптасқан экономикалық қатынастары ұсынылады.
3ерттеудiң мақсаты. Корпорация қаржысын басқару мен
ұйымдастырылуының теориялық аспектілерін зерттей отырып, Мойнақ СЭС АҚ-
ның қаржылық сипаттамасы мен қаржылық жағдайын талдауды жүргізу және
корпорация қаржысын басқарудың даму бағыттары мен әлемдік тәжірибелерге
тоқталып кету болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негiзгi мiндeттep:
• Корпорация қаржысының жалпы қалыптасу негiзiн және оның құрылымы
туралы хабардар болу;
• Корпорация қаржысының экономика дамуындағы негiзгi қызметтерiн атап
өту;
• Корпорацияның қаржылық жағдайын басқаруды талдау мен олардың
қаржысының тиiмдi ұйымдастырылу қағидаларына тоқталып өту;
• Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментінің мәні, мақсаты мен
міндеттерін талдау;
• ҚР корпорация қаржысын басқарудың қазіргі жағдайын Мойнақ СЭС АҚ
мысалында талдау, ол корпорацияның қаржылық сипаттамасы мен
коэффиценттер жүйесі негізінде қаржылық жағдайын талдауды жүргізу;
• Корпорация қаржысын басқарудың әлемдік тәжірибесін (“Old squfre” АҚ-
ның мысалында )қарастырып өту;
• ҚР корпорация қаржыларын басқарудың даму болашағы мен негізгі
бағыттарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік ғалымдардың
мерзімді басылымдардағы мақалалары және оқулықтары, нормативтік –
заңнамалық актілер, сонымен қатар Елбасымыздың 2006-2008 жылдардағы
халыққа Жолдаулары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш тараудан тұрады:
Бірінші тарауда корпорация қаржысын басқару мен ұйымдастырудың
теориялық аспектілері мен оны басқарудағы қаржы менеджментінің мәні мен
қызметтері қарастырылса, екінші тарауда Мойнақ АҚ-ның қаржылық сипаты мен
корпорацияның қаржылық жағдайын талдау жасау жүргізілді, ал үшінші бөлімде
корпорация қаржысын басқарудың әлемдік тәжірибесі мен отандық
корпорациялардың даму болашағы туралы қарастырылып өтілді.
I КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпорация қаржысы: мазмұны, саясаты мен қызметтерi
Корпорация қаржысы – бiрыңғай қаржы жүйесiнiң құрамды бөлiгi және
айрықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлiгiн құрайды,
материалдық және материалдық емес игiлiктер жасалатын және елдiң қаржы
ресурстарының негiзгi бөлiгi қалыптасатын қоғамдық өндiрiстiң басты буынана
қызмет көрсетедi. Олардың қаржысының болуы жалпы мемлекеттiң қаржысы
сияқты, тауар ақша қатынастарының өмiр сүруiмен жәнеэкономикалық заңдардың
iс-әрекетiмен байланысты.
Корпорациялардың немесе шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржысы
ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндiрiс процесiнiң негiзгi жақтарын
бiлдiредi және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға
септiгiн тигiзедi. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрi дамыту үшiн қажеттi
ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану үшiн қолданылады.
Мұндай тиiмдi даму ұлттық шаруашылқты асқару жүйесiнiң маңызды экономикалық
құралы, экономикалық қайта құрудың қуатты құрамы болып табылатын
корпорациялардың берiк әрi жақсы қалыптасқан және ұтымды ұйымдастырылған
қаржыларынсыз мүмкiн емес.
Корпорациялық қаржы жалпы қаржылар сияқты бөлу және бақылау
функцияларын орындайды. Корпорацияның бөлгiштiк функциясының ерекшелiгi
қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесiнде өндiрiлген өнiмнiң
құны белгiленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелерi,
амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшiн пайыз) негiзiнде
бөлiнетiндiгiнде болып отыр, мұның өзi қаржының ұдайы өндiрiс процесiнде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен
қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негiздеп бөлу қаржының ұдайы өндiрiстiк
қосалқы функциясын да iске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу -
өндiру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсiпорындардың өнiм өткiзуден түсiм-ақша алуы және оны өндiрiстiң
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты жасауға ұмтылады. 1,
154 б
Корпорация қаржысы сонымен бiрге бөлгiштiк функция шеңберiнде ұдайы
өндiрiстiк функцияны орындайды. Оның мазмұны жай және ұдайы өндiрiс кезiнде
материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы айналымы процесiнде олардың
қозғалысы арасындағы сәйкестiктi қамтамасыз ету болып табылады. Бұл үшiн
кәсiпорындар өнiм өндiру мен оны өткiзудiң жоспарары, болжамдары мен
ниеттерi негiзiнде уақыттың белгiлi бiр мерзiмiне кiрiстер мен шығыстардың
көлемiн жасайтын,и шығыстардың шамаланған меншiктi қаржы ресурстары, басқа
ұйымдар мен өз қызметкерлерiнiң уақытша тартылған қаражаттары, банк
несиелерi есебiнен, ал айрықша жағдайда бюджеттен бөлiнетiн қаражаттар
есебiнен жабылатынын анықтайды.
Корпорация қаржысының бақылау функциясы кәсiпорын экономикасында
маңызды рөл атқарад: есепсiз және бақылаусыз шаруашылық жүргiзуге болмайды.
Қаржы басқа экономикалық тұтқалармен бiрге экономиканы басқару, өндiрiстiң
өсуiн ынталандыру және еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануға қажеттi
бақылауды қамтамасыз ету процесiнде маңызды рөл атқарады. Қаржыармен
бақылау тек қана корпорацияларда ғана емес, сонымен қатар осы қаржылардың
жоғарғы қаржы-несие ұйымдарымен жүзеге асырылады. Корпорациялардың
экономикалық қызметiнiң сферасындағы өндiрiстiк қатынастардың ерекшелiктерi
таза қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен тоқайласуы, олардың
өндiрiстiк капиталдардың ауыспалы айналымымен өте тығыз байланысты.
Корпорациялардың қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың
шаруашылық қызметi процесiнде басқа шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен
болатын мынадай топтарға iрiлендiрiлген ақша қатанастарына саяды: 1, 156
б
• Басқа да әр түрлi кәсiпорындамен және ұйымдармен (олар: өнiм
өткiзуден түсiм ақша алу, өткiзуден тыс табыстар, материалдық
шығындарды өтеу, бағалы қағаздарды өткiзу, басқа кәсiпорындардың
акциялары мен облигацияларына қаражаттарды инвестициялау және т.б.);
• Өзiнiң еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбеккке ақы төлеудi, сыйлық
қорын жасауды, табысты бөлу және тұтыну қоры, қызметкерлердiң
қаражатарын тартуды) ортақтастырады;
• Өз iшiндегi бөлiмдермен олардың арасында қаржы ресурстарын тиiмдi
бөлумен;
• Мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бджеттен қаржыландыру кезiнде ,
мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алған кезде валюта қорлары мен
ресурстарды қалыптастырады;
• Банктермен (қаржы қатынастарынының бұл тобы банк кредитттерiн алу,
оларды қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгiлi бiр бос ақшаларды беру);
• Сақтаныру органдарымен мүлiктi, қызметкерлердi, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелдi сақтаныру жөнiнде;
Корпорациялардың қаржысына бiр жағынан жалпы қаржылардың экономикалқы
табиғатымен сипататйтын белгiлер, басқа жағынан қоғамдық өндiрiстiң түрлi
сферасындағы қаржылардың қызмет етеуiне байланысты ерекшелiктер тән.
Осылайша корпорация қаржыларына келесi белгiлер тән:
• Қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
• Өндiрiстiк құралдардың мiндеттi болуы және оларды қалыптастырумен,
көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың пайда болуы.
• Жоғары белсендiлiк, кәсiпорындардың шаруашылық қызметiнiң барлық
жағына әсер ету мүмкiндiгi;
• Коропрациялардың қаржысы бүкiл қаржы жүйесiнiң айқындаушы негiзi болып
табылады.
Сөйтiп, корпорациялардың қаржысы деп өнiм өндiрiп немесе қызмет
көрсетiп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастарды айтады.
Корпорация қаржысын тиiмдi ұйымдастыру кәсiпкерлiк қызметтi
қаржыландыруды және оны несиелеудi жүзеге асырады. Оның басты мақсаты
корпорацияның рыноктық ортада жоғары пайдаға жетуiн және шығындарын
минималдауды қамтамасыз ету болып табылады.
Рынокта қаржы микродеңгейде мемлекеттiк реттеудiң бiр формадағы
құралы болып табылады, ал қаржылық нақты шешiмдi қабылдауды меншiк иесi
iске асырады. Осыны көбiнесе нақты қаржылық шешiмдер қадбылдап, ол
қаржыларды өндiрiске қосатын корпорация, яғни корпорацияның қаржыгерлерi
болып табылады.
Экономикалық ортаның тұрақсыздығы инвестициялық қарқынды, төлем
қабiлеттiлiгiнiң дағдарысы кезiндегi рыноктағы қызмет етiп отырғанг
корпорациялар өмiр сүрулерiн және банкротқа ұшырамау үшiн тырысып бағады.
Жалпы корпорацияның қаржылық саясатын келесi бағыттарға топтастыруға
болады:
• Корпорацияның қаржылық ағымдарын және айналым капиталдарын тиiмдi
басқару;
• Алдағы кезеңдегi қаржылық ресурстарды қолданудағы негiзгi бағыттарды
анықтау;
• Тәжiрибелiк iс-әрекет көшу, яғни алдыға қойылған мақсатқа жету үшiн
қаржылық зерттеу, қажеттi қаржыларды талдау, корпорацияның нақты
инвестициялық жобаларына және қаржылық активтерiне баға беру.
Осы үш негiзгi бағыт арқылы көрiнiс табатын қаржылық саясат және
стратегиялық мiндеттер келесiлер болып табылады:
• Экономикалық өсудiң қайнар көзi ретiнде пайданы максималдап отыру;
• Капиталдың құнын және құрылымын оптимизациялау, корпорацияның iскерлiк
активтiгiн және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Меншiк иелерiне (акционерлер, қатысушылар, инвесторлар және
несиелеушiлерге) арнап корпорацияның қаржылық жағдайын анық және нақты
түрде хабардар етiп отыру;
• Корпоративтi бағалы қағаздар эмиссиясы, қаржы лизингi, жобалық
қаржыландырулар көмегiмен капитал өсуiнiң рыноктық механизмiн қолдану;
• Корпорация қызметiнiң алдыға қойған мақсаттарына, рыноктық
экономикадағы және бәсекелiк ортадағы тұрақтылығына, корпорацияның
одан әрi даму болашағына түсу жолдарын қарастыру мақсатында “қаржылық
менеджмент” негiзiнде қаржыларды тиiмдi басқару механизмiн қолдану.
3, 89 б
Жалпы қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн –
ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды
iске асырады. Қаржы менджментiн жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның
болуы болып табылады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен
қызметтердiң рыногымен қатар еңбек, капиталдыр, өндiрiс құрал-жабдықтары
рыногiнiң жұмыс iстеуi, корпорациялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi
заңнамалық рететудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде
жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
сипаттауға болады:
1. Ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын
анықтау;
2. Ақша ағымдарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн
анықтау;
3. Қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
4. Жобаның орындалуын ұйымдастыру;
5. Қаржыны басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу;
6. Қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржыылқ жай-күйiн
талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын
(рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу деңгейiн), оның
рыноктағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн қажеттi.
Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы шаруашылығы
нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте), ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады. 1, 172-174 б
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Корпорацияның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Өз кезегiнде қаржы саясаты ұзақтығына және шешiлетiн мiндеттерiнiң
сипатына байланысты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып екiге
жiктеледi.
Қаржылық стратегия стратегиялық басқарудың бес элементiнiң
(өндiрiстiк, маркетингтiк, инновациялық, мамандық және қаржылық) бiрi және
негiзгiсi болып табылады.
Корпорацияның қаржысын басқарудағы объектi болып капиталдар және ақша
ағымдары жатады. Осы категориялар арқылы стратегияның басты мiндетi болып
табылатын корпораияның ұзақ мерзiмдегi уақытта рынокта бәсекеге
қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету, тұрақты дамып отыру және осының негiзiнде
корпорацияның экономикалық мүмкiншiлiгiн тиiмдi жоғарлатуға негiзделедi.
Корпорацияның меншiктi капиталының жеткiлiктi көлемi (60%-дан жоғары)
және ақша түсiмдерiнiң оң сальдосы (ақшаның шығысынан кiрiсi жоғары) болған
жағдайда қосымша ақша ресурстарын тартуға және қаржы рыногындағы орнын
тұрақтандыруға ынталы болады.
Сонымен қатар корпорацияның қаржы стратегиясы ұзақ мерзiмде кең
көлемде коммерциялық даму мiндеттерiн қарастырады, яғни стратегия
корпорация дамуының альтернативтiк жолдарын талдайды. Осы мақсатқа жету
үшiн корпорацияның қаржы бөлiмi жоспарлауды, болжауды, тәжiрибелердi
қарастырып, олардың тиiмдi нұсқасын iздейдi.
Корпорацияның қаржы стратегиясын iске асырудағы басты кезеңдерге
келесiлер жатады:
• Қаржы-экономикалық жағдайды зерттеу және бағалау;
• Есеп және салық саясаттырын талдау;
• Несие саясатын жүргiзу;
• Негiзгi капиталды тиiмдi басқару және амортизациялық саясатты қолдану;
• Айналым активтерiн және несиелiк қарыздарды басқару;
• Ағымдағы шығындарды, табыстарды және пайданы басқару;
• Баға саясатын жүргiзу;
• Дивидендтiк және инвестициялық саясаттарды таңдау;
• Корпорация жетiстiгiн және оның рыноктық құнын бағалау. 4, 92 б
Осылайша қаржы стратегиясының негiзгi бөлiмi перспективтi қаржыылқ
жоспарлау, негiзгi параметрлердiң жетiстiктерiн талдау, яғни: сатудың
өзiндiк құны мен көлемi, пайда және рентабельдiлiк, қаржылық тұрақтылық
және төлем қабiлеттiлiк.
Кәсіпорынның қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
- экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы
жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін
экономикалық үлгілерді жасау;
- корреляциялық-регрессиялық талдау;
- тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Ал корпорациялық қаржы саясатындағы қаржылық тактика корпорацияның
даму кезiндегi нақты және жекелеген мiндеттердi шешуге бағытталады.
Қаржылық тактика қаржы стратегиясына қарағандағы ерекшелiгi оның рынок
конъюктурасының жылдам өзгерiсiне байланысты тактика ол өзгерiстерге икемдi
болады. Яғни, рынокта ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, тауар түрлерiнiң
және қызметтердiң , мемлекеттiк саясаттардың, бәсекелестердiң әрекеттерiнiң
өзгерiсiне қаржы тактикасы бейiмдi болады.
Қаржы саясатында стратегия мен тактика ылғи да бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болады. Бұл дегенiмiз корпорациялардың алдыңа қойған
стратегиясы болашақтағы тиiмдi даму бағытын көрсетсе, ал қаржылық
тактикалар сол мақсатқа жетудiң әр түрлi жолдарын қарастырады.
Корпорация iшiлiк қаржылық жоспарлау өз кезегiнде келесiдей
құжатттардан тұрады:
• Корпорация бюджетiнiң кiрiсi мен шығыстары;
• Қызмет түрi және қаржы есебiнiң орталығы бойынша ақша құралдарының
қозғалысы;
• Баланстық есеп бойынша бюджет жағдайы;
• Капиталдық бюджеттiң мәлiметтерi.
Қаржылық анализ келесi тараулардан тұрады:
• Қызмет түрi бойынша ақша ағымдарының тиiмдi қозғалысын және бөлiнуiн
бағалау;
• Қосымша қаржы ресурстарын тартудың каналдарын (банктiк несие,
меншiктiк акцияны эмиссиялау, лизингтiк бизнес, тауарлы несие және
т.б.) анықтау.
• Қабылданған қаржылық және инвестициялық шешiмдердi қаржы тұрақтылығы
көрсеткiшi арқылы тиiмдiлiгiн бағалау.
Осылайша корпорацияның қаржы саясатының басты екi мiндетi: қаржының
тұрақты өтiмдiлiгiн сақтау және максималды пайда табу болып табылады.
Корпорация қаржылық жағдайын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болашақ
тұрғысынан талдау қажет, өйткені оны бағалау критерилері әр түрлі болуы
мүмкін. Корпорацияның қаржылық жағдайы, оның құралдары мен оның қалыптаусу
көздерін орналастырумен сипатталады. Қаржылық жағдайды таңдау,
корпорацияның иелігіндегі қаражаттар қаншалықты тиімді пайдаланылуда
екендігін білу мақсатында жүзеге асырылады. Корпорация жұмысының қаржылық
тиімділігін бейнелейді: жеке қаражаттар мен қамтамасыз ету және олардың
сақталуы, тауарлы – материалдық құндылықтардың нормаланған қорының жағдайы,
дебиторлық және кредиторлық борыштылық жағдайы және қозғалысы, айналым
құралдарының айналымдылығы, банктік несиелердің материалдық қамтамасыз
етлуі төлем қабілеттілік.
Корпорацияның тұрақты қаржы жағдайы бірнеше кезекте келесідей сапалы
көрсеткіштерді жетілдіруге байланысты: еңбек өнімділігі, өндірістің
рентабельділігі, қор қайтарымы сонымен бірге пайда бойынша жоспардың
орындалуы. Корпорация қаражаттарының ұтымыды орналастыруына өндірістің
материалды-техникалық қамтамасыз етілуінің дұрыс ұйымдастырылуы, ақша
айналымының жылдамдату бойынша жедел қызмет. Сондықтан да, қаржылық жағдай
талдау қаржы-шаруашылық қызметті талдаудың соңғы сатысында жүргізіледі.
Сонымен қатар, корпорацияның қаржылық қиындықтары, есеп айырысуларды дер
кезінде жүргізу үшін қаражаттардың жоқтығы, жектізу тұрақтылығына әсер етуі
және материалды-техникалық қамтамасыз ету ырғағын бұзуы мұмкін. Осыған
байланысты корпорацияның қаржылық жағдайын талдау және оның қазметінің
басқа тұстарына талдау жүргізу бір-бірін толықтырып тұруы қажет.
Талдаудың міндеттері болып қаржы талдауын жалпы бағалау, мақсатты бағыт
бойынша қаражаттардың жұмсалуын тексеру, қаржылық қиындықтардың себебін
анықтау, қаржы ресурстарын пайдалануды жақсарту мүмкіндіктерін айқындау,
қаржы құралдарының айналымын жылдамдату және қаржы жағдайын нығайту
табылады. 5, 106 б
Корпорация жағдайын дәл бағалау және арықарай шешім қабылдау үшін біз
жақсы немесе жаман деп айта алмаймыз, бізге тарихи сандық базаның болуы
қажет, қаржы нәтижелері туралы есеп пен баланс статьларының мәліметтерін
салыстыра отырып корпорацияның экономикалық жағдайын бағалауға мүмкіндік
беретін коэффициенттер жүйесін анықтау қажет. Бұл коэффициенттерді талдау
жетекшіге корпорация ресурстары мен міндеттемелері қалай пайдаланылуда
екендігін түсінуге, басқару шешімдерінің бұрын қабылданған нәтижелері
ретіндегі болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруға мүмкіндік береді.
Мұндай талдау тауарлардың үлкен запасын анықтауға жоғары шығынды бағалауға,
өлшемсіз несиелерді бағалауға, қарызды дәл уақытысында төлеу қабілетін,
корпорацияды тиімді басқарудың салыстырмалылығы мәселесіне жауап беруге
көмек береді.
Қаржы жағдайын байқауға қанша және қандай коэффициентерді немесе
көрсеткіштерді талдау қажет деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап өте
жеке және Корпорация көлемі мен қызмет түріне байланысты, сонымен бірге осы
мәселені қарастыру үшін корпорацияның аз ғана ақша бөле алатын қаржы және
уақытша шығындары болып табылады. Коэффициентерді талдау, егер ол артық
бөлікке бөлініп талданатын болса өзінің мәні мен дәлдігін жоғалтуы мүмкін
екендігін айтып өту қажет.
Коэффициентерді талдау тек корпорация басшысы үшін мүдделі емес. Банкир
немесе басқа мүмкін инвестор түрлі коэффициент және көрсеткіштерді
салыстыра келе несие бөлу туралы шешімді қабылдауда пайдалана алады. Бұл
корпорация қызметінің көрсеткіштерін зертте келе, потенциалды серіктес осы
немесе басқа кәсіпкермен іс жүргізу бола ма не болмайтындығы туралы
қорытынды жасайды, Егер кәсіпкер өз кәсәіпорнын сатқысы келсе, бірқатар
коэффициентердің көлемдері оған сатып алушы төлеуге дайын болатын бағаға
айтарлықтай әсер етуі мүмкін. 3, 98 б
Коэффициенттердің (көрсеткіштердің) төрт негізгі категорияларын
қарастырайық:
• өтімділік
• пайдалылық
• қаржы міндеттемелерін пайдалану
• ағымдық көрсеткіштер.
Қажеттілігіне қарай басқа да коэффициенттерді пайдалануға болады.
Өтімділік білдіреді: 1) – есеп счеттарды өз уақытында төлеу үшін ақша
құралдарының қажетті запастарын иелену және 2) – ақша құралдарына кенеттен
пайда болатын қажеттілікті қанағаттандыру қабілеті.
Корпорацияның өтімділігінің бірінші және басты өлшемі жалпы
өтімділіктің коэффициенті немесе жабу коэффициенті болып табылады. Жабық
коэффициенті тез өтімді активтерін пайдалана отырып, қысқа мерземді
міндеттемелерді мерзімінде төлеуге корпорацияның қабілетін анықтайды. Бұл
коэффициент ағымдық активтердің ақша бірліктері ағымдық (қысқа мерзімді)
міндеттемелердің бір ақша бірлігіне қаншасы келетіндігін көрсетеді. Егер
арақатынас 1:1-ден аз болса, ағымдық активтерден міндеттемелердің асып
кетуін білдіреді. Бұл қаржы жоғары тәуекелділік туралы, сонымен бірге
өнімді өткізу қиындықтары туралы, сондай-ақ материалды-техникалық
жабдықтауды нашар ұйымдастырғандығы туралы куә бола алады. Бұл корпорация
активтері жеткіліксіз рационалды пайдаланғандығы туралы және корпорация
қызметі көбінесе кредиторларға байланыстылығ жөнінде алдынала ескерту болып
табылады.
Коэффициеттің мөлшері екіден көп болса қалыпты саналады. Бірақта ол 1,5
–тен 2,5-ке дейін корпорация қызметінің түріне байланысты айытқуы мүмкін.
үлкен коэффициент (3:1 және одан да көп) өтімділіктің жоғары дәрежесін
білдіреді, бірақ бұл оның тиімді пайдалануға мүмкіндігі болатын
корпорацияның иелігінде көп қаражаттар бар екендігін білдіруі мүмкін.
Батыста бизнестің нақты әрбір саласы үшін көрсеткіштер жыл сайын арнайы
экономикалық басылымдарда және бюллетендерде ұлттық статистикалық
қызметтермен жариаланады.
Әртүрлі қызметтік бағыты мен корпорация қаржыларын жоспарлау және
есепке алуда пайдалану ерекшеліктеріне байланысты корпорацияның қаражаты
негізігі және айналмалы болып екіге бөлінеді.
Корпорацияның қаржы жағдайын анықтайтын маңызды фактор ретінде оның
айналым құралдарын жағдай табылады. Айналым қаражаттары дегеніміз
өндірістік запастарды құру өндіріс процесінің үздіксіздігін және өнімнің
сатылуын қамтамасыз ететін авансылау үшін қажетті ақша ресурстарын айтуға
болады. Жоспарлау тәсілдері бойынша олар нормаланған және нормаланбаған
болып бөләнеді. 3, 101 б
Нормаланған айналым құралым болып өндіріс және өнімді өткізу үшін қажет
минималды запастардың нормативтері бекітілетін айналым қаражаты табылада.
Нормаланбаған айналым қаражатына нормативтері бекітілмейтін айналым
қаражаттары жатады (ақша құралдары, тиелген өнім үшін сатып алушылармен
есеп айырысу, ұйымдармен және тұлғалармен түрлі есеп айырысулар, жетіспей
қалу және т.б.).
Өндіріске қызмет көрсететін айналым қаражаты, материалдары, құны аз
заттарды, ыдыстарды қосалқы бөлшектерді қоса алғандағы барлығын өндіріс
саласындағы қаражаттар деп айтылады.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджменттің мәні, мақсаты және
міндеттері
Бухгалтерлік есепке қарағанда қаржылық менеджмент дербес ғылым ретінде
жақында ғана құрылды. Қаржы теориясы бойынша жекелеген жасақтауы екінші
бүкіл дүние жүзілік соғысқа дейін жүргізілген: соның ішінде, 1938 жылы Дж.
Уильямс ұсынған қаржылық активтің құнын бағалуды белгілі үлгісін атап
кеткен жөн. Ол фундаменталды көзқарастың негізі болып табылады. Соған
қарамастан, бұл процестің негізін қалаған Г. Марковица екіндігін санаған
жөн. Бұл жұмыстарда қаржылық активтердегі инвестициялау саласында
қабылданған шешімдердің әдістемесі беріліп, сәйкес ғылыми инструментари
ұсынған. Ұсынған идеялар математикалық апарат секілді елеулі дәрежеде
теориялық сипатқа ие болды, ол олардың тәжірибедегі қолданысына қиындатты.
Кейінінен Марковицаның шәкірті Ульям Шарп математикалық ақпартты “анағұрлым
тиімді және жеңілдетілген вариантын ұсынды”. Оған бір факторлы үлгі деген
атау берілді. Шартпен берілген техника жүздеген қаржылық активтер кіретін
ірі портфельдерді тиімді басқаруға мүмкіндік берді.
Бұл бөлім өзінің одан ары дамуын бағалы қағаздардың баға
қалыптастыруына, капитал рыногының тиімділік концепциясын жасауына
тәуекелмен кірістіліктің үлгісін құруға және олардың эмпирикалық
бекітілуіне, жаңа қаржылық құралдардың жасалуына арналған зерттеулерде
алады.
Соның ішінде 60 – жылдарында У. Шарп, Дж. Линтер, Дж. Моссина күшімен
портфельдің жүйелі тәуекелділігі мен кірістілігін білдіретін қаржылық
активтердің (Capital Assets Pricing Model, CAPM) кірістілігін бағалаудың
үлгісі жасалды. Бұл үлгі қаржылар теориясындағы ана ғұрлым маңызды ғылыми
жетістік ретінде қалып отыр. Соған қарамастан, ол белгілі бір сынауға
тұрақты ұшырап отырды. Сондықтанда САРМ үлгісіне ұқсас бірнеше тәсілдер
жасалынды. Соының ішінде бұл арбитражды баға қалыптастырудың теориясы,
опционалдық бағасының қалыптасы теориясы, және белгісіздік жағдайындағы
преференция теориясы. [1, 43 б]
Анағұрлым танымалдықты арбитражды баға қылыптасу теориясы алды.
(Arbitrage Pricing Theory, APT). APT концепциясы қаржы саласындағы белгілі
маман Стивен Росспен ұсынылды. үлгінің негізіне кез келген акцияның
фактілігің кірістілігі екі бөліктен тұрады деген пайымдау енгізген: қалыпты
немесе күтілетін кірістілік және тәуекелділік немесе белгісіздік
кірістілік. Соңғы момент бірнеше экономикалық факторлармен анықталды.
Мысалы, елдегі нарықтық жағдаймен, ішкі жиынтық өнімімен бағаланатын
әлемдік экономиканың тұрақтылығымен, инфляциямен, пайыздық ставкалардың
динамиксымен анықталады.
САРМ басқа екі альтернативті үлгілері – опциондар бағасының қалыптасу
теориясы (Option Pricing Theory OPT) және белгісіздік жағдайындағы
преференция теориясы (State Preferens Theory SPT) белгілі бір себеп
бойынша жеткілікті дәрежеде дамыған жоқ және қалыптасу сатысында тұр. Соның
ішінде SPT теориясына қатысты оның теориялық сипат иеленетіндігі туралы
айтып кетуге болады. Мысалы, рыноктың болашақ жағдайын нақты бағалаудың
анықтау қажеттлігін көздейді ОРТ теориясының қалыптасуының Ф. Блэк және М.
Скоулз аттарымен байланыстырды, ал преференция теорисының Дж. Хиршипр
атымен байланыстырды.
Қаржылық активтердің және ақпараттың құнының өзара байланысы 50-
жылдардың аяғында зерттелді. Бірақ, ақшалай болып Ю. Фамның мақаласы
саналады. Онда капитал рыногының тиімділігінің үш нысанының бөлінуі
қарастырылады. Ол күшті, бәсең, әлсіз болып бөлінеді. Бұл саладағы кейінгі
жаңалықтар ұсынылған топтамалардың теориялық аспектілерін қарастырмады, тек
оның бекітілуінің эмпирикалық жағын қарастырды.
50-жылдарының екінші жартысында капитал құрылымының теориясымен
қаржыландырудың көздерінің бағасы бойынша қарқынды зерттеулер жүргізілді.
Бұл зерттеулердің бастамасы 30 – шы жылдары Дж. Ульямс жұмысымен, кейінінен
50-жылдары Д. Дюранның жұмысымен басталды. Соған қарамастан бұл бөлім
бойынша негізігі үлес Ф. Модильяни және Ф. Миллерге берілгендігі жалпыға
белгілі болып табылады. Олардың теориясы шектеуші сипатқа ие болатын бір
қатар алғы шарттарға негізделген. Осы саладағы одан әрі қарайғы зерттеу осы
шектеулердің әлсізденуінің мүмкіндіктерін зерттеуге арналған. Сонымен қатар
әр түрлі үлгілерді қолданылу мүмкіндігі, соның ішінде әр түрлі көздердегі
капиталдың құнын есептеу үшін САРМ зерттелді.
Барлық аталған жаңалықтардың ішінен екі бағыт – портфель теориясымен
капитал құрылымының теориясы ірі компанияның қаржыларының басқаруларының
ғылымы мен техникасын негізін білдіреді. Олар екі маңызды мәселелерге жауап
беруге мүмкіндік береді: қаржылық ресурстарды қайдан алу керек, және қаржы
ресурстарды қайда салу керек? 1958 ж. Модильян мен Миллердің пионерлік
жұмысы басылып шыққаннан кейін қаржы теориясы аясында ірі мамандар
Т.Е.Коупленд және Дж. Ф. Уенстонмен қазіргі уақытта жаңа қаржы теориясы
ретінде танылған, қолданбалы микроэкономикадан жеке бағыт ретінде бөлінген
бұл жұмыс қарастырылған. [2, 64 б]
Қаржылардың қазіргі таңдағы теориясының шеңберінде қаржылық
менеджменттің қолданбалы пәні қалыптасты. Ол ірі компанияның қаржыларын
басқарудың техникасымен әдістемесіне арналған ғылымы ретінде қалыптасты.
Бұл негізінен қаржылық ресурстардың теориясынның базалық бөлімдерін
бухгалтерлік есептің (компанияның қаржылық жағдайының анализі, дебиторлық
борышты басқару мен анализ) сараптамалық бөлімдерімен табиғи толықтырылу
жолымен жүзеге асты. Сондай-ақ басқарудың теориясының бір қатар апараты
арқылы жүзеге асады. Осы жаңа пән бойынша алғашқа монографиялары 60-
жылдардың басында ағылшын тілді елдерде қалыптасты. Оны оқу құрал ретінде
де қолдануға болады. Қазіргі таңда қаржылық менеджмент туралы дербес ғылыми
бағыты ретінде және тәжірибелік қызметі ретінде ғана емес, сондай ақ оқу
пәні ретінде де қалыптасқандығы туралы айтуға болады.
Басқару теориясының, қаржы теориясының, бухгалтерлік есептің
сараптамалық апаратының дербес бағыттағы – қаржылық менеджментке синтезі
толық түсінікті болы қана қоймай ,сондай-ақ тиімді болып табылмайды.
Басқару аспектілердің күшімен қамтамасыз етілген мүндай метамарфозалар
маңызды болы табылады. Анағүрлым көрсеткіш мысалы ретінде бухгалтерлік
есептің англо-американдық үлгінің шеңберінде басқару есебінің
трансформациясы көрінеді. Мәселелердің сәйкес көлемі шығының есебі ретінде
және басқарма есебі ретінде қамтылады. Кейінгі кезде ол шығынды басқару
ретінде түсіндіріледі.
Бұл пәнінң мазмұнды бөлігі әр түрлі жағдайда анықталуы мүмкін. Соның
ішінде тәсілдердің бірінен көрінгендей ол осындай болуы мүмкін. Ірі
компанияның қаржыларын бақару оның иелерінің мүдделеріне байланысты жүзеге
асырылады. Жоғарыда аталғандай негізгі мақсат айқындалады: оның
капитализациялынған қүнның өсіру арқылы фирманың қүның өсіру арқылы
фирманың құның максимизациялау болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін
компанияның қаржылырын басқару шегінде шешімдер үш бағытта қабылдануы
керек:
• Инвестициялық саясат
• Қаржы көздерін басқару (яғни құралдарды қайдан алуға болады және
қаржыландыру көздерін оптималды құрлымы қандай )
• Дивиденттік саясат
• Революцияға дейінгі Ресейде қаржылық менеджменттің дербес ғылым
ретіндегі үғымы болған емес. Соған қарамастан осы ғылымның
базалық құрылымына кіретін екі бағыт қажет. Олар: қаржылық
есептеулер мен баланстық тандау. Бұлар сол кездін өзінде де сәтті
дамыған.
Қаржылық есептер капитализмнің пайда болуымен қалыптасты, бірақ жеке
сала ретінде 19-ғасырда ғана қалыптасты. Сол кезде олар коммерциялық
есептерге немесе коммерциялық арифметика ретінде белгілі. 19 – ғасырда бір
қатар елдердің экономикалық өсімін коммерциялық білімнің таралу жүйсін
қолдаудың дәрежесімен байланыстырады. Соның ішінде, Германияда сол жылдары
осы білімді тарататын 24 – жоғары коммерциялық училище өмір сүрді. [3, 67-
69 б]
Коммерциялық ғылымының негізін қолданылуы әр бір қаржылық операцияны,
әр бір сауда актісін әр қашан алып жүру ғана емес, көбінде оны ғылым
ретінде коммерциялық арифметика құрады. Қазіргі таңның көзқарасы тарапынан
жаңа ғылымының процедуралық жағы қиын емес, ол пайыздық есептеу
техникасын, вексельдік есептеу техникасын, вексельдік бағам және қаржылық
операциялар бойынша есептеу техникасын енгізді. Бірақ, коммерциялық
арифметиканың мазмұнды жағы қазіргі таңда да өзекті болып отыр.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық анализді капитал рыногындағы
анализдің әрекетін аясын шектейтін тәсіл бар. Осы тәсілге сәйкес қаржылық
менеджер – бұл ірі компанияның қаржыларын басқару бойынша маман; қаржылық
сарапшы – белгілі бір дәрежеде ана ғұрлым тар маман.
Сонымен, қаржылық менеджментке қатысты бұл бағыт әлеуметтік экономикада
бір қатар себептерге байланысты қалыптаса алмады. Соның ішінде бағалы
қағаздар рыногының болмауынан және кәсіпорынның қаржылық дербестігінің
болмауынан орын алған.
90-жылдардан жүзеге асырылған экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі,
соның ішінде банктік жүйедегі түбегейлі өзгерістер, меншік нысандарының
енгізілуі, бухгалтерлік есептің трансформациясы шаруашылық субъектінің
қаржылық ресурстарын басқаруды қайтадан өзектетті. Бұл түсінікті де,
өйткені қаржыландыруды иелене отырып, талап етілген комбинацияда қажеттілік
кезінде кез келген басқа ресурстарды алуға болады.
Кәсіпорынның қаржылық сыныптамасында қаржы менеджментi келесi
кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде сипаттауға болады:
7. Ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын
анықтау;
8. Ақша ағымдарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн
анықтау;
9. Қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес-
жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
10. Жобаның орындалуын ұйымдастыру;
11. Қаржыны басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу;
12. Қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiн
тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң
мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Корпорацияның
қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы –
экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде
корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Корпорацияның меншiктi капиталының жеткiлiктi көлемi (60%-дан жоғары)
және ақша түсiмдерiнiң оң сальдосы (ақшаның шығысынан кiрiсi жоғары) болған
жағдайда қосымша ақша ресурстарын тартуға және қаржы рыногындағы орнын
тұрақтандыруға ынталы болады. [4, 97 б ]
Сонымен қатар кәсіпорынның қаржы стратегиясы ұзақ мерзiмде кең
көлемде коммерциялық даму мiндеттерiн қарастырады, яғни стратегия
корпорация дамуының альтернативтiк жолдарын талдайды. Осы мақсатқа жету
үшiн корпорацияның қаржы бөлiмi жоспарлауды, болжауды, тәжiрибелердi
қаарстырып, олардың тиiмдi нұсқасын iздейдi.
Кәсіпорынның қаржы стратегиясын iске асырудағы басты кезеңдерге
келесiлер жатады:
• Қаржы-экономикалық жағдайды зерттеу және бағалау;
• Есеп және салық саясаттырын талдау;
• Несие саясатын жүргiзу;
• Негiзгi капиталды тиiмдi басқару және амортизациялық саясатты қолдану;
• Айналым активтерiн және несиелiк қарыздарды басқару;
• Ағымдағы шығындарды, табыстарды және пайданы басқару;
• Баға саясатын жүргiзу;
• Дивидендтiк және инвестициялық саясаттарды таңдау;
• Корпорация жетiстiгiн және оның рыноктық құнын бағалау.
Ал корпорациялық қаржы саясатындағы қаржылық тактика корпорацияның
даму кезiндегi нақты және жекелеген мiндеттердi шешуге бағытталады.
Қаржылық тактика қаржы стратегиясына қарағандағы ерекшелiгi оның рынок
конъюктурасының жылдам өзгерiсiне байланысты тактика ол өзгерiстерге икемдi
болады. Яғни, рынокта ресурстарға сұраныс пен ұсыныстың, тауар түрлерiнiң
және қызметтердiң , мемлекеттiк саясаттардың, бәсекелестердiң әрекеттерiнiң
өзгерiсiне қаржы тактикасы бейiмдi болады.
Қаржы саясатында стратегия мен тактика ылғи да бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болады. Бұл дегенiмiз корпорациялардың алдыңа қойған
стратегиясы болашақтағы тиiмдi даму бағытын көрсетсе, ал қаржылық
тактикалар сол мақсатқа жетудiң әр түрлi жолдарын қарастырады. [5, 183 б]
Кәсіпорын iшiлiк қаржылық жоспарлау өз кезегiнде келесiдей
құжатттардан тұрады:
• Корпорация бюджетiнiң кiрiсi мен шығыстары;
• Қызмет түрi және қаржы есебiнiң орталығы бойынша ақша құралдарының
қозғалысы;
• Баланстық есеп бойынша бюджет жағдайы;
• Капиталдық бюджеттiң мәлiметтерi.
Қаржылық анализ келесi тараулардан тұрады:
• Қызмет түрi бойынша ақша ағымдарының тиiмдi қозғалысын және бөлiнуiн
бағалау;
• Қосымша қаржы ресурстарын тартудың каналдарын (банктiк несие,
меншiктiк акцияны эмиссиялау, лизингтiк бизнес, тауарлы несие және
т.б.) анықтау.
• Қабылданған қаржылық және инвестициялық шешiмдердi қаржы тұрақтылығы
көрсеткiшi арқылы тиiмдiлiгiн бағалау.
Осылайша кәсіпорынның қаржы саясатының басты екi мiндетi: қаржының
тұрақты өтiмдiлiгiн сақтау және максималды пайда табу болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы саясаты қаржылары стратегиялық және тактикалық
мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, рыноктағы
корпорация тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер
мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру,
баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiiгн сақтау, акционерлер жағдайын
жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.
Экономикалық ортаның тұрақсыздығы инвестициялық қарқынды, төлем
қабiлеттiлiгiнiң дағдарысы кезiндегi рыноктағы қызмет етiп отырғанг
корпорациялар өмiр сүрулерiн және банкротқа ұшырамау үшiн тырысып бағады.
Жалпы корпорацияның қаржылық саясатын келесi бағыттарға топтастыруға
болады:
• Кәсіпорынның қаржылық ағымдарын және айналым капиталдарын тиiмдi
басқару;
• Алдағы кезеңдегi қаржылық ресурстарды қолданудағы негiзгi бағыттарды
анықтау;
• Тәжiрибелiк iс-әрекет көшу, яғни алдыға қойылған мақсатқа жету үшiн
қаржылық зерттеу, қажеттi қаржыларды талдау, корпорацияның нақты
инвестициялық жобаларына және қаржылық активтерiне баға беру.
Осы үш негiзгi бағыт арқылы көрiнiс табатын қаржылық саясат және
стратегиялық мiндеттер келесiлер болып табылады:
• Экономикалық өсудiң қайнар көзi ретiнде пайданы максималдап отыру;
• Капиталдың құнын және құрылымын оптимизациялау, корпорацияның iскерлiк
активтiгiн және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Меншiк иелерiне (акционерлер, қатысушылар, инвесторлар және
несиелеушiлерге) арнап корпорацияның қаржылық жағдайын анық және нақты
түрде хабардар етiп отыру;
• Корпоративтi бағалы қағаздар эмиссиясы, қаржы лизингi, жобалық
қаржыландырулар көмегiмен капитал өсуiнiң рыноктық механизмiн қолдану;
• Корпорация қызметiнiң алдыға қойған мақсаттарына, рыноктық
экономикадағы және бәсекелiк ортадағы тұрақтылығына, корпорацияның
одан әрi даму болашағына түсу жолдарын қарастыру мақсатында “қаржылық
менеджмент” негiзiнде қаржыларды тиiмдi басқару механизмiн қолдану.
Кәсіпорындағы қаржылық менеджмент тиімділігі көп жағдайда
пайдаланылатын ақпараттық болады және анықталады. Өз кезегінде
кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының қалыптасуы
стратегиялық шешімдерді қабылдауға және қаржы қызметін ағымдық тиімді
басқаруға бағытталған сәйкесті ақпараттық көрсеткіштерді мақсатты бағытты
таңдау процесін білдіреді. [6, 81 б ]
Нақты кәсіпорын үшін, қаржылық менеджменттің ақпараттық
көрсеткіштерінің қалыптасу жүйесі оның салалық ерекшеліктерімен,
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанымен, шаруашылық қызметінің көлемімен және
диверсификациялану деңгейімен, басқада жағдайлармен байланысты. Сондықтанда
қаржылық менеджменттің ақпараттық базасын құрайтын барлық көрсеткіштердің
жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы мүмкін және нақты
кәсіпорынның тәжірибелік қызметінде әрбір топ бойынша қолданылуын
процедуралық дәйектеуді талап етеді.
Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын білдіретін көрсеткіштер
жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі қаржылық қызметт
саласында стратегиялық шешімдерді қабылдаған кезде кәсіпорынның қызмет
етуінің сыртқы жағдайын болжау үшін қажет.
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады.
• Мемлекеттік бюджет табыстарының көлемі
• Мемлекеттік бюджет шығыстарының көлемі
• Бюджет тапшылығының мөлшерінің көлемі
• Ақшы эммисиясының көлемі
• Халық табыстарының көлемі
• Хылықтың банктегі салымы
• Инфляция индексі
• ҚР Ұлттық банкінің есептік ставкасы
Бұл топ көрсеткішетрінің қалыптасуы мемлекеттік статистика
мәліметтерінің жарияланымына сүйенеді.
Екінші топқа кәсіпорынның салалық құрылымын сипаттайтын негізгі
ақпараттық көрсеткіштер жатады. [9,324 б]
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:
• өнімге баға индексі
• негізгі қызмет бойынша пайдаға салық салу ставкасы
• активтердің, соның ішінде айналым активтерінің жалпы құны
• пайдаланылған капиталдың, соның ішінде жеке капиталдың жалпы
сомасы
• өндірілген (өткізілген) өнім көлемі.
Бұл топқа контрагенттер мен бәсекелестердің қызметін сипаттайтын
көрсеткіштерді де жатқызуға болады.
Бұл топ көрсеткіштерінің қалыптасу көздеріне прессаның есептік
материалдарының жарияланымы, сәйкесті рейтингтер, ақпараттық қызметтер
рыногында ұсынылатын ақылы бизнес-анықтамалар кіреді.
Үшінші топқа қаржылық рыноктың коньюктурасын сипаттайтын көрсеткіштер
жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялар порфелінің қалыптасуы және қысқа мерзімді салымдар
мен басқа операцияларды жүзеге асыру саласында басқарушылық шешім қабылдау
үшін қызмет етеді.
Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады.
• биржалық және биржадан тыс қор рыногында айналатын негізгі өтімді қор
құралдарының (акциялар, облигациялар және т. б.) түрлері;
• қор құралдарының негізгі түрлерінің сұранысы мен ұсынысының өтімді
бағалары;
• қор құралдарының негізгі түрлері бойынша мәмлелердің көлемі мен
бағалары;
• қор рыногындағы баға динамикасының жанама индексі
• коммерциялық банктердің депозиттік және несие ставкалары
• жекелеген валюталардың ресми бағамдары және т.б.
Төртінші топқа кәсіпорынның басқару және қаржылық есеп мәліметтері
бойынша ішкі ақпарат көздерінен қалыптасқан көрсеткіштер жатады.
Бұл топтың көрсеткіштер жүйесін қаржылық менеджментің ақпараттық
базасының негізін құрайды. Осы көрсеткіштер жүйесінде талдау, болжау,
жоспарлау және кәсіпорынның қаржы қызметінің барлық бағыттары бойынша жедел
басқарушылық шешімдер қабылдау жүргізіледі.
Бұл топтың көрсеткіштерінің артықшылығы болып қалыптасуының
тұрақтылығы, сенімділігінің жоғары деңгейі (сенімділік қорытылған қаржы
көрсеткіштерімен және қаржы есеп беруінің сәйкесті статусымен анықталады)
табылады.
Қаржылық есепке алу көрсеткіштері оның негізіне сүйенетін қаржы
көрсеткіштеріне және қаржылық есеп беруге бағытталады. Қаржылық есеп
берушілік өзінің бағыты бойынша рыноктык қаржы өркениетті инфрақұрылымының
қалыптастыруға көмек беруі, кәсіпорын қаржы ресурстарының тиімді көзі рынок
болуы тиіс кәсіпорын мен рыноктың өзара әрекет қызметін орындауы қажет.
Кәсіпорынның қаржы есеп берушілік көрсеткіштерінің шеңбері негізінен
екі топты, кәсіпорын қызметіне мүддені тікелей және жанама түрлерін
қамтиды. Бірінші топқа төмендегілер жатады:
1. кәсіпорын меншік иелері;
2. басқару персоналы және кәсіпорын жұмысшылары;
3. кәсіпорында тікелей жұмыс істемейтін тұлғалар, бірақ тікелей қаржылық
мүдделі – инвесторлар, түрлі кредиторлар және кәсіпорынның коммерциялық
серіктестері;
4. Қоғамдық өндірісті мемлекеттік реттеу қызметні жүзеге асыратын билік
органдары. [10, 113 б]
Қаржылық есеп берушілік көрсеткіштерінің екінші тобы - кәсіпорын
қызметіне мүдделі емес, бірақ келісім шарт бойынша есеп берушілік
көрсеткіштерінің бірінші тобының мүдделерін қорғауы тиіс тұлғалар. Бұл
аудиторлар, кеңесшілер, қаржы сараптамашылары, пресса, кәсіподақтар,
қоғамдастық.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОРПОРАЦИЯ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ (МОЙНАҚ КОРПОРАЦИЯСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Мойнақ корпорациясының қаржылық сипаттамасы
Мойнақ СЭС Акционерлік қоғамы (әрі қарай Қоғам деп аталады)
құрылтайшылардың келісімінің негізінде құрылған және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің, Қазақстан Республикасының
Акционерлік қоғамдар туралы Заңының Қазақстан Республикасының басқада заң
актілерінің және осы жарғының негізінде әрекет етеді.
1985 жылы Мойнақ СЭС салына бастады. 1992 жылы қаржы
бөлінбегендіктен, нысандарда жұмыс тоқтатылды. 2030 жылға дейін Қазақстан
Республикасының электр энергиясын дамыту Бағдарламасына сәйкес және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.11.2005 ж. №1143 Мойнақ су электр
станциясын салу туралы Қаулысымен Үкімет шарын өзенінде 300 МВт қуатты
Мойнақ СЭС салу жобасын қайта жаңғырту туралы шешім қабылдады.
Жобаның мақсаты:
• Электр қуаты мен энергияны электр жүйесі тапшы ҚР-ның оңтүстік
аймақтарына жеткізу үшін электр энергиясының қолайлы көзін жасау;
• Оңтүстік аймақтарды шамадан тыс жүктеме кезінде электр қуатымен
қамтамасыз ету.
Техникалық-экономикалық негіздемеге сәйкес инвестиция сомасы 250 млн.
АҚШ доллары көлемінде бағаланады. Техникалық-экономикалық негіздемеге және
қабылданған жобалық шешімге сәйкес құрылыстың негізгі кезеңдерінің мынадай
құрамы анықталады: 30
Мойнақ СЭС салудың І кезеңінде:
• Бестөбе су қоймасы бойынша жұмыстарды аяқтау;
• Ішкі алаңдық жолдар;
• Сыртқы электрмен жабдықтау;
• Құрылысшылар мен пайдаланушылар кенті;
• Су жүретін арналардың құрылысы;
• Қашықтықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz