Арнаулы субъектілердің қылмысқа қатысуы
Кіріспе
І ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1.1 Есі дұрыстық ұғымы
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҰҒЫМЫ
2.1 Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі
2.3 Арнаулы субъектінің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер
І ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1.1 Есі дұрыстық ұғымы
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҰҒЫМЫ
2.1 Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі
2.3 Арнаулы субъектінің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер
“Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасында қоғамда заңдылықты жан-жақты нығайту, қылмыстылықтың санын азайту және оны тудыратын себептермен шарттарын анықтау көзделінген /1/.
Сол себепті арнаулы субъектіні қылмыс құрамы элементтерінің бір бөлігі ретінде қарастыру, қылмыстық құқықтың маңызды жағы ретінде диспозициялары тұрғысынан қарастырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі деп заңмен белгіленген белгілі бір жасқа толған, ақыл есі дұрыс жеке адам танылады. Бірақ та практика көрсеткеніндей субъектінің аталған белгілері аталған қылмысты жасағандығы белгілі бір адамдарды жауапкершілікке тарту үшін жеткіліксіз болуда. Сол себепті заңшығарушы қылмыстық-құқықтық нормалардың архитоконикасын жасай отыра, субъектінің арнаулы белгілерін көрсетеді. Осы белгілерге сәйкес қылмысты жасаған жауапты адамдардың шегі анықталады. Сол себепті, біз аталған белгілерді, яғни арнаулы субъектіні айтамыз.
Заңшығарушы осындай нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды анықтау барысында К.Маркс айтқандай, заңшығарушы “заңдарды жасамайды, ойлап таппайды, тек қана формулировкасын жасайды” - деді /2/.
А.А. Герцензонның ойынша заңдарды модельдеу нақты шынайылықтан алынған сол немесе басқа да тәжірибелік мәліметтерге жүгіне отырып, негізделуі тиіс,- деді /3/.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды зерделеу көрсеткеніндей қылмыс субъектілерінің мүмкіндігін шектейтін құрамдарды құрастыру барысында заңшығарушы сол немесе басқа да нормалар жекелеген объективті белгілеріне ие бола отырып, бұзатындығын көрсетеді (мысалы, лауазымды қылмыстарды тек лауазымды адамдарды жасау мүмкіндігі немесе әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілерді жасауы және т.б.). Бірақ та аталған белгілер субъективті сәттерді ескере отырып қылмыс немесе терісқылық жасалғандығын айыруға мүмкінді береді.
Қылмыстың арнаулы субъектісін әр кезеңдерде ғалымдар А.А.Пионтковский, А.Н.Трайнин, В.Н. Кудрявцев, Н.Д. Дурманов, Я.М. Брайнин, Г.А. Кригор, Н.С. Лейкин, П.С. Дагель, Т.М. Кафаров, Р.Орымбаев, В.С. Орлов және т.б. ғалымдар кеңінен зерттеп кеткен. Біз өзіміздің бітіру жұмысымызда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыстың арнаулы субъектісінің түрлерін және қылмысқа қатысу ерекшеліктерін қарастырамыз.
Сол себепті арнаулы субъектіні қылмыс құрамы элементтерінің бір бөлігі ретінде қарастыру, қылмыстық құқықтың маңызды жағы ретінде диспозициялары тұрғысынан қарастырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі деп заңмен белгіленген белгілі бір жасқа толған, ақыл есі дұрыс жеке адам танылады. Бірақ та практика көрсеткеніндей субъектінің аталған белгілері аталған қылмысты жасағандығы белгілі бір адамдарды жауапкершілікке тарту үшін жеткіліксіз болуда. Сол себепті заңшығарушы қылмыстық-құқықтық нормалардың архитоконикасын жасай отыра, субъектінің арнаулы белгілерін көрсетеді. Осы белгілерге сәйкес қылмысты жасаған жауапты адамдардың шегі анықталады. Сол себепті, біз аталған белгілерді, яғни арнаулы субъектіні айтамыз.
Заңшығарушы осындай нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды анықтау барысында К.Маркс айтқандай, заңшығарушы “заңдарды жасамайды, ойлап таппайды, тек қана формулировкасын жасайды” - деді /2/.
А.А. Герцензонның ойынша заңдарды модельдеу нақты шынайылықтан алынған сол немесе басқа да тәжірибелік мәліметтерге жүгіне отырып, негізделуі тиіс,- деді /3/.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды зерделеу көрсеткеніндей қылмыс субъектілерінің мүмкіндігін шектейтін құрамдарды құрастыру барысында заңшығарушы сол немесе басқа да нормалар жекелеген объективті белгілеріне ие бола отырып, бұзатындығын көрсетеді (мысалы, лауазымды қылмыстарды тек лауазымды адамдарды жасау мүмкіндігі немесе әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілерді жасауы және т.б.). Бірақ та аталған белгілер субъективті сәттерді ескере отырып қылмыс немесе терісқылық жасалғандығын айыруға мүмкінді береді.
Қылмыстың арнаулы субъектісін әр кезеңдерде ғалымдар А.А.Пионтковский, А.Н.Трайнин, В.Н. Кудрявцев, Н.Д. Дурманов, Я.М. Брайнин, Г.А. Кригор, Н.С. Лейкин, П.С. Дагель, Т.М. Кафаров, Р.Орымбаев, В.С. Орлов және т.б. ғалымдар кеңінен зерттеп кеткен. Біз өзіміздің бітіру жұмысымызда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыстың арнаулы субъектісінің түрлерін және қылмысқа қатысу ерекшеліктерін қарастырамыз.
1. Қазақстан “2030”, -Алматы.1998ж.
2. К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч., том 1. –С.162.
3. А.А.Герцензон. Уголовное право и социология. –М., 1970. 37-38сс.
4. Н.Д.Дурманов. Понятие преступления. Изд. Акад.Наук СССР. –М.Л. 1948г. –С.33
Судебная психиатрия. Госюриздат. 1954. –С.38
6.А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. –А., “жеті дарғы”, 1999.
7. Н.А. Огурцов Прапвоотношение и отвественость в совествком уголовном праве. –рязань. 1957. –С.58.
8. Г.А. Злобин. Вставное вменение и уголвная отвественность. Актуальные проблемы угоолвного права. –М., 1988. –С.39.
9. Ю.М. Антонян. С.В. Бородин. Преступность и психические аномалии. –М., 1987. –С.148.
10. R.Mavrach Zipt. H. Op cit -S. 474.
11.Ю.С. Богомяков. Уголовно-правовая невменямость: критерии и признаки // Совесткое государство и право. 1989. №4. –С.103.
12. Б.А. Протченко. Понятие невменяемости в Совестком уголовном праве // Правоведение 1987. №4, -С.84-85.
13. Судебная психиатрия. Учебник. /Под ред. Г.В.Морозова. –М., 1986. –С.3-4.
14. А.А. Жижиленко. Спорные вопросы, уменьшенной вменямости и уголовный кодекс РСФСР /Право и жизнь. 1924. №7-8. –С.47.
15. Д.А. Аменицкий. К вопросу о принудительном лечении и о социально опасных духовно больных и психопатах // Душевно-больные правонарушители и принудлительное лечение. /Под ред. П.Б.Ганушкино. –М., 1929. –С.36-37.
16. В.Гурьева. Судебно-психиатрическая экспертиза несовершен-нолетних //Советская юстиция. 1989. №5. –С.19.
17. В.К. Вилюнас. Психологические механизмы биологической мотивации. –М., 1986. –С.181.
18. У.С.Джекебаев. О социально-психологических аспектах преступного поведения. –А-А., 1971. –С.81.
19. В.С. Орлов. Субъект преступления. –М., 1958. –С.138.
20. В.В. Устименко. Специальный субъект преступления. Изд. “Высшая школа”. 1989. -С.8-9.
21. Р.Рымбаев. Специальный субъект преступления. Изд. “Наука” КазССР. –А-А. 1977. 39-46сс.
22. Уголовное право. Общая часть. /под ред. Проф.А.Н. Агыбаева, проф. И.И. Рогова, проф. Г.И. Баймурзина. Изд. Қазақ университеті. 2005. –С.75-76.
23. А.А. Пионтковский. Курс советского уголовного права. Т.2 -М., 1970.
24. П.С. Дагель. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. Владивосток. 1970. –СМ.92.
25. Д.А. Керимов. Философские проблемы права. –М. 1972. –С.244-268.
26. Мемлекеттік қызмет туралы. “ҚР заңы” 23 шілде 1999ж.
27. В.Д. Кириченко. Ответственность за должностное преступление по советскому уголовному праву. –М., 1956. –С.54.
28. А.А. Пионтковский.Учение о преступлении. -М., 1961.-С.584
29. ҚР Қылмыстық Кодексіне түсінік. –А.2001ж.
2. К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч., том 1. –С.162.
3. А.А.Герцензон. Уголовное право и социология. –М., 1970. 37-38сс.
4. Н.Д.Дурманов. Понятие преступления. Изд. Акад.Наук СССР. –М.Л. 1948г. –С.33
Судебная психиатрия. Госюриздат. 1954. –С.38
6.А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. –А., “жеті дарғы”, 1999.
7. Н.А. Огурцов Прапвоотношение и отвественость в совествком уголовном праве. –рязань. 1957. –С.58.
8. Г.А. Злобин. Вставное вменение и уголвная отвественность. Актуальные проблемы угоолвного права. –М., 1988. –С.39.
9. Ю.М. Антонян. С.В. Бородин. Преступность и психические аномалии. –М., 1987. –С.148.
10. R.Mavrach Zipt. H. Op cit -S. 474.
11.Ю.С. Богомяков. Уголовно-правовая невменямость: критерии и признаки // Совесткое государство и право. 1989. №4. –С.103.
12. Б.А. Протченко. Понятие невменяемости в Совестком уголовном праве // Правоведение 1987. №4, -С.84-85.
13. Судебная психиатрия. Учебник. /Под ред. Г.В.Морозова. –М., 1986. –С.3-4.
14. А.А. Жижиленко. Спорные вопросы, уменьшенной вменямости и уголовный кодекс РСФСР /Право и жизнь. 1924. №7-8. –С.47.
15. Д.А. Аменицкий. К вопросу о принудительном лечении и о социально опасных духовно больных и психопатах // Душевно-больные правонарушители и принудлительное лечение. /Под ред. П.Б.Ганушкино. –М., 1929. –С.36-37.
16. В.Гурьева. Судебно-психиатрическая экспертиза несовершен-нолетних //Советская юстиция. 1989. №5. –С.19.
17. В.К. Вилюнас. Психологические механизмы биологической мотивации. –М., 1986. –С.181.
18. У.С.Джекебаев. О социально-психологических аспектах преступного поведения. –А-А., 1971. –С.81.
19. В.С. Орлов. Субъект преступления. –М., 1958. –С.138.
20. В.В. Устименко. Специальный субъект преступления. Изд. “Высшая школа”. 1989. -С.8-9.
21. Р.Рымбаев. Специальный субъект преступления. Изд. “Наука” КазССР. –А-А. 1977. 39-46сс.
22. Уголовное право. Общая часть. /под ред. Проф.А.Н. Агыбаева, проф. И.И. Рогова, проф. Г.И. Баймурзина. Изд. Қазақ университеті. 2005. –С.75-76.
23. А.А. Пионтковский. Курс советского уголовного права. Т.2 -М., 1970.
24. П.С. Дагель. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. Владивосток. 1970. –СМ.92.
25. Д.А. Керимов. Философские проблемы права. –М. 1972. –С.244-268.
26. Мемлекеттік қызмет туралы. “ҚР заңы” 23 шілде 1999ж.
27. В.Д. Кириченко. Ответственность за должностное преступление по советскому уголовному праву. –М., 1956. –С.54.
28. А.А. Пионтковский.Учение о преступлении. -М., 1961.-С.584
29. ҚР Қылмыстық Кодексіне түсінік. –А.2001ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ –ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУЫ
Орындаған: колледжден кейін
3
курс студенті Андабаева М.Т.
Ғылыми жетекші: оқытушы
Жетібаев Н.С.
Қорғауға жіберілді
“ ____” _______________2007жыл
Қылмыстық құқық және криминология
Кафедрасының меңгерушісі,
Заң ғылымдарының докторы, профессор
_______________ Ағыбаев А.Н.
Алматы қаласы, 2007ж
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 5 тараушадан және қорытынды
бөлімнен тұрады. Дипломдық жұмыста қолданылатын түйінді сөздер: арнаулы
субъект, есі дұрыстық, есі дұрыстық емес т.б.
Дипломдық жұмыста отандық және шетелдік авторлардың еңбегі кеңінен
қолданылған. Аталған жұмысты жазу барысында арнаулы субъектілердің
белгілерін жан-жақты ашқан.
Мазмұны
Кіріспе 4
І ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 5
1.1 Есі дұрыстық ұғымы 5
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері 7
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҰҒЫМЫ 14
2.1 Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері 17
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі 21
2.3 Арнаулы субъектінің түрлері 28
ҚОРЫТЫНДЫ 48
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 49
КІРІСПЕ
“Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасында қоғамда заңдылықты жан-
жақты нығайту, қылмыстылықтың санын азайту және оны тудыратын себептермен
шарттарын анықтау көзделінген 1.
Сол себепті арнаулы субъектіні қылмыс құрамы элементтерінің бір бөлігі
ретінде қарастыру, қылмыстық құқықтың маңызды жағы ретінде диспозициялары
тұрғысынан қарастырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі деп заңмен белгіленген
белгілі бір жасқа толған, ақыл есі дұрыс жеке адам танылады. Бірақ та
практика көрсеткеніндей субъектінің аталған белгілері аталған қылмысты
жасағандығы белгілі бір адамдарды жауапкершілікке тарту үшін жеткіліксіз
болуда. Сол себепті заңшығарушы қылмыстық-құқықтық нормалардың
архитоконикасын жасай отыра, субъектінің арнаулы белгілерін көрсетеді. Осы
белгілерге сәйкес қылмысты жасаған жауапты адамдардың шегі анықталады. Сол
себепті, біз аталған белгілерді, яғни арнаулы субъектіні айтамыз.
Заңшығарушы осындай нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды анықтау
барысында К.Маркс айтқандай, заңшығарушы “заңдарды жасамайды, ойлап
таппайды, тек қана формулировкасын жасайды” - деді 2.
А.А. Герцензонның ойынша заңдарды модельдеу нақты шынайылықтан алынған
сол немесе басқа да тәжірибелік мәліметтерге жүгіне отырып, негізделуі
тиіс,- деді 3.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды зерделеу көрсеткеніндей қылмыс
субъектілерінің мүмкіндігін шектейтін құрамдарды құрастыру барысында
заңшығарушы сол немесе басқа да нормалар жекелеген объективті белгілеріне
ие бола отырып, бұзатындығын көрсетеді (мысалы, лауазымды қылмыстарды тек
лауазымды адамдарды жасау мүмкіндігі немесе әскери қылмыстарды тек әскери
қызметшілерді жасауы және т.б.). Бірақ та аталған белгілер субъективті
сәттерді ескере отырып қылмыс немесе терісқылық жасалғандығын айыруға
мүмкінді береді.
Қылмыстың арнаулы субъектісін әр кезеңдерде ғалымдар
А.А.Пионтковский, А.Н.Трайнин, В.Н. Кудрявцев, Н.Д. Дурманов, Я.М. Брайнин,
Г.А. Кригор, Н.С. Лейкин, П.С. Дагель, Т.М. Кафаров, Р.Орымбаев, В.С. Орлов
және т.б. ғалымдар кеңінен зерттеп кеткен. Біз өзіміздің бітіру жұмысымызда
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыстың арнаулы
субъектісінің түрлерін және қылмысқа қатысу ерекшеліктерін қарастырамыз.
1 ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1.1 Есі дұрыстық ұғымы
Еліміздегі түбегейлі өзгерістер экономикалық жүйе ғана емес, саяси
жүйенің де елеулі өзгеріске түскендігін көрсетті. Аталған елеулі өзгерістер
еліміздегі азаматтардың бейнесінің жаңаша қалыптасуына әсер етті.
Қылмыстың субъектісін дұрыс саяси-моральдық жағынан бағалау жекелеген
адамдардың қылмыстық мінез-құлқын қалыптастыруды жұмылдыруға бағытталады.
Қылмыс субъектісі тұлғасы әлеуметтік-саяси белгілерін зерттеу барысында,
оның құқықтық белгілерін анықтаудан ажыратылмай көрсетілгені жөн. Тек қана
аталған мәліметтерді білу арқылы қылмыс субъектісі ұғымын анықтауға
мүмкіндік береді.
Кез келген қылмыс қоғамдық құбылыс ретінде адамдардың ішіндегі
адамдарды туындата отырып, жүзеге асырылады. Тиісінше, сол немесе басқа да
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгіленген құқықтық тәртіпті анықтау үшін
қылмыстың субъектісі анықтайды.
Қылмыстың субъектісі болып кез келген адам емес, белгілі бір
қасиеттерге ие адам танылады. Жануарларға қарағанда адамдар өзіне ғана,
шынайылықты бейнелейтін таза адами нысандардан көрінеді.
Адамның әрекетін бағалау барысында әртүрлі себептердің жалпы жиынтығын
құрылымдық бөлігі болып табылатын сана және ерік белсенділігі арқылы
ескеріледі.
Адам есі дұрыс жан ретінде сыртқы әлем заттарына деген қатынасымен
анықталады, өзінің сезімін, қажеттілігін және шұғылдануын көрсетеді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша адам бұл белсенді күш. Тиісінше жекелеген
адамдардың мінез-құлқын тудыратын әртүрлі себептердің құрамдас бөлігі болып
табылатын сана және ерік белсенділігінің ішкі себептері ескеріледі. Өзінің
сезімдерін сезіне білу, осы сезімдеріне және шұғылдануына тиісінше
мүмкіндік береді және өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеуге
көмектеседі.
Есі дұрыстық ең алдымен жасалынған әрекеттің қабілеттілігін, өзінің
әрекетінің маңызы және қасиетін түсінуге және зардаптарын көре білуді
міндеттейді, өзінің мінез-құлқын психикалық тұрғыдан сезіне білу арқылы
реттелінеді.
Есі дұрыстық, есі дұрыстық емес сияқты белгілі бір медициналық
критерийлермен сипатталынады. Олардың арасында айырмашылық есі дұрыс
еместіктің критерилері заңда тікелей көзделген. Есі дұрыстық кезіндегі
медициналық критерийлер өзіне тән сипатымен көрініс табады, олар есі-дұрыс
еместікке қарағанда неғұрлым кең.
Есі дұрыс адам деп тек психикалық дені сау адам ғана емес, сол немесе
басқа да психикалық ауытқушылықпен ауыратын, бірақ та оны есі дұрыс емес
деп тану үшін сол дәрежедегі немесе сипаттағы адам танылады.
Тиісінше, медициналық критерийлер көзқарасы тұрғысынан есі дұрыстық
қылмыс жасау кезіндегі адам психикасының қалыпты жағдайын қамтитын кең
ұғымды ғана емес, өзінің әрекетін сезіне алмайтын және басқара алмайтын
жағдайларды да қамтиды. Есі дұрыстық ұғымы құқықтық түсінің ретінде кінәмен
тығыз байланысты, өйткені аталған екі ұғым да қоғамға қауіпті іс-әрекетті
жасаған қылмыстық жауаптылық мәселесін шешумен тығыз байланысты. Есі
дұрыстық бастапқы үш белгіден: есі дұрыстық – кінә- жауапкершіліктен
тұрады. Бірақ та есі дұрыстық пен кінәнің арасында тығыз байланыстылықты
қарай отыра, осы екі ұғым да қылмыстық құқықты біріңғай маңызға ие.
Есі дұрыстық – адамның кінәсін анықтау үшін қажетті шарт, тиісінше
қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіз болады. Есі дұрыстықпен бірге
адамның ажырамас қасиетімен бірге, оның жасы да белгіні құрайды. Белгілі
бір жасқа толу, есі дұрыстық ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекет үшін
жауапкершілікке тартатын белгі ретінде танылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, есі дұрыстықтың болуында қылмыскердің
жасын анықтау маңызды.
Адамның жасы деп ерекше заңдылықтарға бағындырылған физикалық және
психикалық белгілі бір деңгейде сапалы өзгеруімен сипатталады. Басқаша
айтқанда жас деп, белгілі бір адамның психо-физикалық қасиеті немесе
сапасын түсінеміз.
Адам өзінің жасының белгілі бір кезеңдерінде туғаннан қартайғанға дейін
физикалық және психикалық процестерге қарай қоршаған ортасымен тығыз
байланысты. Жасына байланысты қылмыстық құқықта екі негізгі қасиеттерге ие:
1) қылмыс жасаған кезде есі-дұрыс болған;
2) заң бойынша жасаған іс-әрекет шегінде жауапкершілікке тартатын жас.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі – бұл белгілі бір жасқа толған, заң
бойынша жауапкершілікке тартылатын адам.
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері.
Қылмыстық заңдарда есі дұрыс еместік критерилері медициналық және
психологиялық критерилер негізінде құрылады.
Қылмыстық құқықта есі дұрыс еместіктің медициналық критерийлері деп есі
дұрыс емес жағдайда адамды тану үшін негіз болып табылатын психикалық
аурулардың түрлері танылады.
Есі дұрыс еместіктің медициналық және психологиялық критерилерінің
формуласы бірден пайда бола қойған жоқ. Олар бұрынғы кеңестік қылмыстық
заңдарда бірте-бірте қалыптасты. Ең алғаш рет кеңестік қылмыстық заңдарда
есі дұрыс еместіктің ұғымы 1919 жылғы “Жетекшілік алатын” заңның 14 бабында
көрсетілді. Ол бапта есі дұрыс еместіктің критерилерінің нақты ұғымының
мазмұны берілмеді, алайда олар медициналық және психологиялық негіздерді
басшылыққа алды.
“Жетекші бастаулар” тек қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасағандығы үшін
адам өзінің іс-әрекетіне жауап бере алмайтындығын баса көрсетті. Есі дұрыс
еместіктің медициналық критерилерінің ажыратуының болмауы кез келген
психикалық ауру оның сипатына және дәрежесіне қарамастан адамды есі дұрыс
емес деп тануға негіз болды. Бірақ соған қарамастан “Жетекші бастаулардағы”
есі дұрыс еместіктің критерилерін түсіндіру келесі заңдарда “есі дұрыс
еместіктің” ұғымын дұрыс анықтауға алғышарт болды.
Одан кейін есі дұрыс еместіктің медициналық критерилері 1922 жылғы
РКФСР-дің Қылмыстық кодексінде өзінің дамуын жалғасын тапты. Кейіннен
көптеген одақтас республикалардың ҚК-рі қабылдау кезінде аталған заңдарды
басшылыққа алды. РКФСР-дің 1922 жылғы ҚК-нің 17 бабы есі дұрыс еместіктің
медициналық критерилері ретінде созылмалы психикалық ауру психикалық
қызметінің уақытша бұзылуы, сонымен бірге осындай әрекеттерді жасау
барысында өөзінің әрекеттеріне есеп бере алмайтын жағдайлар жатқызылды.
Созылмалы психикалық ауру. Бұл ауруға жазылмайтын немесе жазылуы өте
қиын, аурулық жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұл медициналық
критерий психикалық қызмет бұзылуының барлық түрлерін қоса отырып, ұзақ
уақыт психикалық аурулардың созылуынан көрінеді. Кейбір жағдайларда бұл
ауру психикалық шаншу ретінде көрінеді. Бірақ та артынан міндетті түрде
ақау қалдырады. Аталған ауруға жазылматйын немесе жазылуы өте қиын, аурулық
жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұған шизофрения, желікпе,
депрессиялық есалаңдық, ми мерезінің салдарынан үдемелі сал аурына шалдығу,
кәрілікке байланысты дамыған есалаңдық және басқалары. Бұл аталған
психикалық ауруларды медициналық критериге біріктіре отыра сот
психиатриялық практикасында үлкен маңызға ие. Сот психиатриялық
тәжірибесінде маңызды орынды шизофрениялар алады. Көп жағдайларда
шизофрениямен ауыратындар есі дұрыс емес деп танылады.
ә) Психикалық қызметінің уақытша бұзылуы.
Психиатрия ғылымы психикалық қызметінің уақытша бұзылуына әртүрлі және
көптеген нысандағы біраз уақытқа жалғасып кейіннен толықтай сауығып кететін
ауаруларды жатқызады 5.
Аталғандардың ішінде сот психиатриясы тәжірибесінде және теориясында
“ерекше жағдайлар” деп аталатыны анықталады. Бұл адамның психикасының
кенеттен пайда болған, қысқа мерзімде салыстырмалы түрде уақытша санасынан
айырылатын және тез тоқтайтын аурулар. Бұл ауруға жататындар: патологиялық
аффект, патологиялық мас болу, сананың өтпелі кезеңі, патологиялық ұйқы
жағдайы және тез өтетін психологиялық бұзылулар. Бұл психикалық аурулар сот
психиатриялық тәжірибесінде сирек кездеседі. “Ерекше жағдайлардан басқа
медициналық критерий қамтитын психикалық аурулар тобына “психикалық
қызметінің уақытша бұзылуына” жататындар: реактивті жағдайлар, кейбір
алкогольді психоздар, мысалы, алькоголді галюцинация, белая горячка,
қызғаныштың алькогольді сандырағы, дипсоманиялық талмалар, инфекциялық
психоздар және т.б.
Сот психиатриялық тәжірибесінде реактивті жағдайларды бағалау үлкен
маңызға ие. Реактивті жағдайлар деп психикалық жарақаттың бұзылуымен
туындайтын психикалық қызметінің бұзылуына ұласатын жағдайлар (қорқу, ауыр
психикалық абыржу және т.б.). Оған жататындар реактивті параноид, реактивті
галюциноз, депрессиялық реакциялар, ситуациялы истериялық реакциялар
(псевдоменция, пуэрилизм, истерикалық ступор), сандырақты қияли.
Сот-психиатриялық тәжірибесінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасау
кезінде реактивті жағдайлардың болуы өте сирек кездеседі. Психикалық
қызметінің уақытша бұзылуының медициналық критериі адам психикасының
еріктілі сферасы сапасын және уақытша бұзылуын қамтиды.
Б) басқа да аурулық жағдайлар.
Заңшығарушы аталған түсінікке кез келген жағдайда ғана емес, адамның
психикалық жағдайына елеулі ықпал ететін, оның мінез-құлқын
детерминациялатып және есі дұрыс еместіктің мүмкіндікті себебі болып
танылады.
Басқа да сырқаттық жағдайларға кеңестік құқықтық және көбінесе
медициналық әдебиеттерде: психология , олигрофения (туғаннан ақыл есінің
қалып қалуы), психикалық бұзылуымен бірге жүретін соматикалық аурулар
жатады.
В) Кемақылдылық. Бұл адамның ақыл-ой қабілетінің төмендеуінен
туындайтын аурулар. Мұндай аурулар тұрақты туа біткен ауыр нерв ауруының
(делбе, энцефолит, мидың зақымдануы) әсерінен пайда болады. Кемақылдылықтың
үш түрі бар. Дебильдік (жеңіл түрі), имбицилдік (орташа түрі), идиотия
(ауыр түрі).
Психологиялық критерий адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере
алмауынан (интеллектуалдық кезеңнен) немесе өзінің әрекетін басқара
алмауынан (еріктілік кезеңнен) тұрады. Интеллектуалдық кезеңнің мазмұнына
адамның өзінің істеген іс-әрекетінің шын мәніндегі жағдайын түсінбейтінін
оның қоғамға қауіпті мәнін, яғни, қоғам, басқалар үшін өз мінез-құлқының
зияндылығын сезбейтінін көрсетеді. Ақыл-ойдың бұзылуы еріктің бұзылуына
себепкер болып, адамның өзінің іс-әрекетін басқара алмайды.
Кейде адам өзінің әрекетінің мәнін түсінгенімен, аурулық жағдайына
байланысты өзін басқара алмайтын кезеңдер де болады. Мысалы, есірткілік
аштық жағдайындағы адам, өзіне жедел жәрдем көрсетуші медицина қызметкеріне
шабуыл жасап, одан есірткілік зәрі бар нәрсені тартып алуда өз мінез-
құлқының қылмыс екенін сезеді. Бірақ та есірткілік тәуелділікке байланысты
еріктілік жағдайының терең бұзылуы салдарынан өзі-өзі ұстауға, басқаруға
қабілеті болмайды. Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін сот психиатриялық
сарапшының қорытындысы қажет. Есі дұрыс емес деп танылғанда медициналық
белгінің нышандарының кем дегенде біреуін және заңдылық белгінің
нышандарының интеллектуалдық еріктілік белгілерінің екеуінде немесе аурулық
жағдайлардың кейбіреулері үшін тек қана еріктілік белгісін анықтау қажет.
Осы екі белгі қабат болғанда ғана есі дұрыс еместіктің мәселесі шешіледі.
Белгіленген тәртіппен есі дұрыс емес деп танылған адамдар қылмыс субъектісі
болып табылмайды, демек бұл оның іс әрекетінде қылмыс құрамының жоқ
екендігін білдіреді. Қылмыстық кодекстің 17-бабының 2-бөлігінде есі дұрыс
күйінде қылмыс істеген, бірақ сот үкім шығарғанға дейін өзінің әрекеті
жөнінде өзіне есеп беру немесе өзінің әрекетін басқару мүмкіндігінен
айрылып қалған, есі ауысу дертімен ауырып қалған адамды жазаға тарптау
туралы айтылған. Есі ауысқан адам сот процесінің мәнін, жазаның мақсаттары
мен мазмұнын дұрыс түсінбейді, мұндайда сот психиатриалық сараптаманың
қорытындысына сәйкес, есі ауысуы уақытша деп танылса, іс өндірістен
тоқтатылады да, ондай адамға соттың тағайындауы бойынша медициналық
сипаттағы еріксіз емдеу шаралары қолданылуы мүмкін. Ал уақытша есі ауысу
дертінен айыққаннан кейін жазалануы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 18 бабаында
мас күйінде істеген қылмыс үшін жауаптылық қарастырылған. Осы бапқа сәйкес
қылмысты мас күйінде істеген адам (спирттік ішімдікті, есірткі немесе басқа
да есеңгірететінін заттарды пайдаланудың нәтижесінде) қылмыстық
жауаптылықтан босатылмады. Демек, мұндай адам қоғамға қауіпті іс-әрекеті
үшін қылмыстық жауапқа тартылады. Мастықтың екі түрі бар: физиологиялық
және патологиялық мастық.
Физиологиялық мастыққа күнделікті кездесетін мастық жатады. Мұндай
жағдайда қылмыс істеген адамды есі дұрыс емес адамның қатарына жатқызуға
әсте болмайды.
Патологиялық мастыққа алкоголь ішімдігін, есірткі немесе басқа
есеңгірететін заттарды үнемі пайдаланудың салдарынан дертке ұшырап, соның
әсерінен өзінің іс-әрекеті туралы есеп беруден қалған, өзін-өзі басқару
қабілетін жоғалтқандар жатады.
Сот-психиатриалық сарапшының қоырытндысына сәйкес, мұндай адамдар есі -
ауысқан деп танылуы мүмкін. Сондай-ақ адамдарға медициналық түрдегі еріксіз
емдеу шаралары қолданылады. Ал, айыққанан соң өзінің істеген қылмысы үшін
жалпы тәртіппен жазалануы мүмкін. Жаза тағайындалғанда мас болудың себебі,
мастықтың дәрежесі және оның қылмыс істеуге ықпалы есепке алынады.
Қайсыбір жағдайларда сот адамның мас күйде қылмыс жасауын жауаптылықты
ауырлататын мән-жай деп тануы да, танымауы да мүмкін (ҚР 54-бабы, 1-
*бөлігі, “м” тармағы және 3-бөлігі). Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыстық
субъектісі болып заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс адам саналады.
Адамды қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының бірі оның белгілі
жасқа толуы болып танылады. Өте жас балалар қылмыстық субъектісі бола
алмайды. Өйткені, олар өздерінің тым жастығына сәйкес жеткілікті жағдайда
өздерінің қоғамға істеген зиянды іс-әрекетіне жауап бере алмайды және
өздерінің қылықтарын басқара алмайды. Сондықтан қылмыстық заң өзі арнайы
көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді қылмыстық жауапқа және жазаға
тартуға тиым салады. Кәмелетке толмағандардың жас мөлшері және оларды
қылмыс субъектісі деп тану мәселесі Қылмыстық кодекстің 15-бабында арнайы
көрсетілген. Осы бап бойынша қылмыстық жауапқа қылмыс істеген уақытқа дейін
он алты жасқа толған адамдар тартылады.
Кәмелетке толмағандар жөніндегі істерді қарағанда соттар айыпкердің кім
екендігін, оның тәрбие және өмір сүру шарттарын, қылмыстық ниеттің, істеген
қылмысының себебі мен жағдайын толық есепке ала отырып, оларға тәрбиелік
сипаттағы шараларды қолдануды немесе жаза тағайындау мәселе-сін шешуі
қажет.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1993 жылдың 24 маусымындағы
“Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы” №3 қаулысында осындай
мәселелерге ерекше назар аударылған. Онда “Егер қоғамға онша зиянды емес
қылмыс жасаған он сегіз жасқа толмаған адамға қылмыстық жаза қолданбай-ақ
түзелуі мүмкін деп тапса, сот ондай адамға қылмыстық жаза болып табылмайтын
басқа шараларды қарастырады. Жасөспірімдер жөніндегі істі қарағанда сот
айыпкердің жеке басына байланысты мәліметтерді, олардың өмір сүру және
тәрбиелілік жағдайларын, қылмысты істеуінің себептері мен оған әсер еткен
мән-жайларды ересектердің оларды қылмысқа итермелеудегі, тартудағы әсерін
анықтаумен бірге оларға жаза тағайындауда тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын да қарастыруы керек” делінген.
Егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде
көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық даму жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға
тиіс емес (15-бап, 3-бөлігі).
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен оларға жаза
тағайындаудың ерекшеліктері Қылмыстық кодекстің ІУ бөлімінде (78-87-
баптарда) арнайы қарастырылған.
Белгілі бір деңгейде қылмыстық жауапкершілік деп мемлекеттің атынан
мәжбүрлеу-тәрбиелік сипатындағы қылмыс жасаған адам, яғни қылмыскер
танылады 7.
Қылмыстық құқықтық тұрғыдағы қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауапкершіілкке тартылады. Бұл тұрғыдан Г.А. Злобин қылмыстық құқық
нормаларының санкциясында жауапкершілік нақты жүзеге асырылған
құқықбұзушылықты жасаған сотталатын адамға қолданылуы тиіс деді 8.
Осы жерде Ю.М. Антонян және С.В. Бородин “шекаралық есі дұрыстық” деген
ұғымға жауаптылық және жазаны жоққа шығармайтын адамның психикалық жағдайын
түсінеміз дейді (олар біз атаған ерекшеліктерді ескере отыра туындайды
дейді), яғни қылмыс жасау уақыты кезінде өзінің іс-әрекеттеріне
(әрекетсіздігіне) жауап бере алмайтын (фактілік жағын және қоғамға қауіпті
іс-әрекетті түсіне алмайтын) немесе психикалық қызметтің бұзылуына
байланысты өзін ұстай алмайтындарды (психикалық ауытқуларды) 9,
-жатқызады.
Австриялық заңшығарушы шектелген есі дұрыстықты басқа тұрғыдан
техникалық рәсімдерді Австрияның ҚК-ның 4 тарауында “Жаза мөлшерінің
анықтамасы” ($34 жауаптылықты жеңілдететін ерекше мән-жайлар) 1 тармақта
көзделген. Онда өзінің психикалық ауытқушылық жағдайында жазаның жеңілдеу
мүмкіндігі белгіленген 10.
Есі дұрыс еместіктің заңдық критерийлерін бөліп көрсету үшін
Ю.С.Богометов мыналарды қарастырады: 1)“ҚК-тің Ерекше бөлімінде” көзделген
қылмыс құрамының объективті белгілерінің мазмұны бар қоғамға қауіпті іс-
әрекетті жасаған факт; 2)қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған уақытпен
психикасының науқастық жағдайының бір мезгілде кездесуі 11.
Б.А. Протченко болса заңдық критерий ретінде осыған ұқсас
топтастыруларды береді. Заңдық тұрғыдан өзінің іс-әрекетіне есеп бере
алмайды немесе басқара алмайды, өзінің мазмұны бойынша фактілі тұрғыдан
медициналық болып танылады 12.
Судья (тергеуші) психикалық ауытқушылықты анықтау барысында өзінің іс-
әрекетінің психикалық процестерінің ықпалын белгілеу үшін жеткілікті білімі
болмай тұрып сарапшы бола алмайды.
Ғалымдардың ұсынысы және заң сапаны шектеу мүмкіндігін (өзінің іс-
әрекетіне жауап бере алмайтындық) психикалық толыққандылық еместікпен
байланыстырады. Мұндай мүмкіндік толыққандылық еместіктің нәтижесі және
тиісіне оны психиатр анықтайды 13.
Кейбір заңгерлер керісінше шектелген есі дұрыстық институтын бөлуге
қарсылық білдіреді. Олардың ойынша нақты есептеу критерийлерінің болмауы
және психикалық ауытқушылықты бағалау жатқызылады. Оларға кереғар
көзқарастағы ғалымдар мәселені ушықтырудың қажеті жоқ: “Кез келген жаңа
заң критериі қажет емес, өйткені азайтылған есі дұрыстық – бұл жаңа бірсапа
емес, есі дұрыстықтың өзі дейді. Бірақ та бұл көзқарасқа толық қосылып
кетуге тағы да болмайды, өйткені психикалық ауытқушылықтар әмбебап және
түпнұсқасы санат, олар есі дұрыстыққа жақындау, бірақ та есі дұрыстықпен
жалпы ұқсастығы бар деген пікірде.
Психикалық ауытқушылығы бар субъект есі дұрыспен мынадай ұқсастығы бар,
қылмыс жасаған кезде ол да қылмыстық жауапкершілікке тартылады, есі дұрыс
емес болса – біріншінің психикалық ауытқушылығына ықпал етеді, екіншісінің
патологиясы болса шешім қабылдау процестеріне ықпал етеді. Психопатты есі
дұрыс емес деп тануға бола ма? Жоқ, өйткені ол өзінің іс-әрекеттердің
маңыздылығы түсінеді және өзінің іс-әрекетін басқара алады, бірақ та есі
дұрыс адаммен салыстырған кезде әрине ақыл есі шектеулі. Мұндай субъект есі
дұрыстық критерийлеріне толықтай жауап бере алмайды. Тиісінше психопатты
ауытқушылықтар есі дұрыстықпен есі дұрыс еместіктің арасындағы ортада
тұрған жекелеген категория.
Психикалық ауытқушылықтардың критерилері ретінде қозғау және тежеу күші
арасындағы баланстың ауытқушылығы, ол әртүрлі психолог-психиатриялық
бірлестіктерге бірігеді және көрініс табады.
Ресей ғалымдары өткен ғасырдың 20 жылдарынан бастап психикалық
ауытқушылықпен құқықбұзушылық жасайтын адамдар үшін арнайы мекемелер құру
жөнінде ниет білдірген. Онда “режим” емдеумен, міндетті еңбекпен және
аталған тұлғаларды әлеуметтік қайта тәрбиелеуге бағытталған және мерзімі
анықталмаған болуы тиіс деп айтқан еді 14.
Д.А. Аменицкий болса өз кезегінде психопаттарға қатысты медико-
педагогикалық ықпал етудің қалмыстық-құқықтық шешімін қарастыра отыра былай
деп жазды: “Бұл мән жай ақау және психопатты құқықбұзушыларға қатысты
әртүрлі мақсатқа сәйкес неғұрлым кең қолданудың азайтылған есі-дұрыстық
қағидасына өтуі үшін емдік еңбек және тәрбиелік режимдегі ішкі жағын
психиатриялық, сыртқы нысаны түрме болатын ерекше мекемелерді құру қажет
деді 15.
Сонымен бірге психикалық кемшілігі бар жасөспірімдер де кездеседі. В.
Гурева психикалық ауытқушылығы бар жасөспірімдер жөнінде былай дейді:
“Кәмелетке толмағандар үшін шектелген есі дұрыстық ұғымы заңдарға
енгізілген, бірақ ол өзінің нақты реттеуін тапқан жоқ”,- деді 16.
Психикасының белгілі бір ауытқушылықтарға қасақана, сонымен бірге
абайсызда қылмыс жасаған кезде ықпал етеді. Енді осыларды бейнелейтін
нақты қол сұғушылқтарды көрсетсек. Аффектілі қылмыстар ҚР ҚК-нің Ерекше
бөлімінде 98-бабында берілген. Осы нормалардың түсіндірушілері психология
және психиатрияның мәліметтеріне әділетті түрде жүгінеді, яғни аффект
дегеніміз – күшті және қысқа мерзімді эмоциялық жағдай, бірден пайда
болатын қауіпті жағдайларда жол таппағандықтан субъектінің жасайтын әрекеті
дейді. Заңгерлер, сонымен қатар психологиядан туындаайтын қосымша шарттарды
қарастырады. Күшті жан күйзелісі ауыр балағаттау немесе зорлыққа жауап
реакциясы ретінде кенеттен туындайды дейді. Бірақ та “аффектілі жағдайдың”
феноменін түсіну үшін субъектіінң психофизиологиялық саласын ескеру қажет.
Мінез-құлықтың физиологиялық негізі болып аффектілі синтез оны түсіндіруге
қабілеттілік танылады. Психологтар және заңдар өздерінің зерттеулерінде
аффектінің сипаты және дәрежесі деген ұғымдарды қолданады 17.
Олардың пікірінше аффектінің сипаты оны шақырған импульспен байланысты,
заңдарда келтірілген балағат немесе зорлықтың ауырлығы деп анықтама
берілген. Аффектінің дәрежесіне байланысты “психологтар” аффектінің
дәрежесі мәселесі оның дамуы және құбылысының ішкі шарттарынан, ең алдымен
тұлғаға байланысты, эмоционалды реактивті ерекшелігі және субъектінің
интеллектісінің жағдайы, яғни аффекті дамуының психологиялық және
биологиялық негізін қарайды.
Аффект эмоционалды күшті қозғаушы бола отырып, психиканың біртұтас
жағдайы ретінде, оның функционалдық ұйымының белгілі бір динамикалық модулі
болады. Біртұтас эмоционалды жағдай ретінде, динамикалық сәттердің болуы
барысында өзінің ерекшелігімен көрініс табады, яғни тежеу процестерінен
басымдыққа ие бола отырып, әртүрлі адамдарда мұндай эмоционалды
жарылыстарға немесе дүмпулерге, аффектілі разряды әртүрлі болады. Негізінен
ол адамның темпераментіне байланысты. Мысалы: холерик, меланхоликке
қарағанда аффектілі жарылысқа көбірек бейімдірек болады.
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҚ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІНІҢ ҰҒЫМЫ
Кейбір қылмыстық құрамдар үшін қылмыстық субъектісі болуға есі
дұрыстық, заңда белгіленген жасқа толу жеткіліксіз, ондай құрамдарға
субъект болу үшін осы көрсетілген белгілердің үстіне басқа да қосымша
белгілер болуы қажет. Мысалы, сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын
бұрмалау және дауысты қате есептеу қылмысының (147 бап) субъектісі болып
тек қана осы бапта арнайы көрсетілген арнаулы адамдар ғана бола алады.
Мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып тек сол құпия
сенім тапсырылған адам танылады. Еңбек туралы заңдарды бұзудың (148-бап)
субъектісі болып лауазымды адам танылады. Аталған қылмыстың құрамының
ерекшелігі сол, мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы, белгілері жоқ
кез келген адам істей алмайды. Жоғарыда айтылған сайлау комисиясының
мүшелері, лауазымды адамдар немесе дәрігерлік атақтар, арнаулы белгілерді
көрсетеді. Сонымен қылмыстың арнаулы субъектісі дегеніміз субъектінің жалпы
белгімен (есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу) бірге Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті нормаларда көрсетілген қосымша – арнаулы
белгілері бар адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын белгілер
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті қылмыстық-құқылық нормаларының
диспозицияларында көрсетілген.
Кейбір жағдайларда заң шығарушылық арнаулы суьбъектісі бар қылмыстық-
құқықтық нормалары жеке тарауларға біріктірілген, сондай-ақ Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің нақты нормаларында арнаулы субъекінің белгілерін
көрсеткен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде
мұндай екі түрлі тараудың аты көрсетілген: 13-тарау – мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар және 16 тарау әскери қылмыстар. Мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың ерекшелігі сол, мұндай қылмыстарды тек
қана мемлекеттік органның лауазым иесі немесе қызметшісі болып
тағайындалған адамдар ғана қызмет бабын пайдалану арқылы істей алады.
Санатқа жатпайтын адамдар қызмет бабындағы қылмыстардың объективтік жағының
белгілерін орындауы мүмкін емес. Әскери қылмыстардың субъектісі болып тек
қана әскери қызметшілер, әскери қызмет атқаруға міндеттілер ғана саналады.
Кейде арнаулы субъектінің белгісі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің
нақты нормаларында көрсетілгенімен, ондай белгіні заңды грамматикалық,
логикалық, жүйелі түсіндірудің негізінде анықтауға болады. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің 118-бабы науқасқа көмек көрсетпегені үшін қылмыстық
жауаптылықты көрсеткен. Ол “заңға сәйкес немесе арнайы ереже бойынша көмек
көрсетуге міндетті адамның” деп көрсетілген. Тиісті заң және ережелер
бойынша барлық медицианлық және дәріхана қызметкерлері, дәрігер, акушер,
фельдшер, медбикелер, адамдарға кез келген кезде жәрдем көрсетуге міндетті
заңды түсіндіру жолымен біз бұл жерде қылмыстың арнаулы субъектісіне тән
белгіні анықтаймыз. Кейбір нормалар бойынша қылмыстың арнаулы субъектісін
анықтау үшін заң шығарушы белгілі бір мемлекеттік жүйе қызметкерлеріне тән
сипаттаманы береді.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 15 тарауы бойынша сот
төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстардың бірнеше
нормалары әділсоттылыққа қоса органның лауазымды адамдарының анықтаушы,
тергеуші, прокурор, судья – істейтін қылмыстары туралы көрсетіп, олардың
қылмыстық жауаптылығын белгілеген. Заң әдебиеттерде қылмыстық-құқықтық
нормаларды қалыптастыру және белгілеу қылмыстық белгісі ретінде қоғамға
қауіптілік мәселесімен байланыстырылады. Мемлекет болып қалыптастырылған
қоғам дамуының барлық кезеңдерінде адамдардың мінез-құлқының ішінде билеуші
таптар қылмыстылыққа және жазаланушылыққа олардың мүддесіне қауіп
келтіретін әрекеттерді қарастырады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет құқықтық ұғымдарға қылмыс құрамының
элементтері объект, объективті жақ, субъект және субъективтік жақ арқылы
көрініс табады немесе белгіленеді. Құрамның осы элементтерінің ролі
қылмыстық қоғамға қауіптілігінің құрылымын ашу барысында біріңғай көрініс
таппайды. Осы мәселеге тоқтамастан бұрын аталған сұрақтан келесідей
қорытынды жасауға болады, құрамның барлық элементтерінің ролі қылмыстық
қоғамға қауіптілігін, нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды ескеру барысында
қарастырылады.
Аталған көзқарас тұрғысынан қылмыстық қоғамға қауіптілік құрылымын
қалыптастыру қылмыстық іс-әрекеттерді анықтау – қылмыстық құқықтағы маңызды
мәселелер қатарына жатқызылады.
Қылмыстың арнаулы субъектісінің жоғарыда айтылған мәселелерін ашпастан
бұрын, қарастырылып жатқан тақырыптың жалпы мәселелеріне, нақты қылмыстың
арналы субъектісі деп аталатын ұғымдардың өзара қатынасын және
айырмашылығын қарастыруымыз қажет.
Заңшығарушы қылмыс субъектісі және арнаулы субъектінің белгілерін
қылмыскердің тұлғасын анықтаған жөн.
Қылмыскер тұлғаны санаты қылмыстық құқықта маңызды мәселелердің
қатарына жатады. Қылмыскердің тұлғасы ұғымының мазмұны қылмыстық құқықта
және криминологияда зерттеледі.
Қылмыскердің тұлғасы жөнінде жан-жақты мәлімет алу үшін тұлғаның сыртқы
ортамен өзара қатынасын ғана емес, индивидтің әлеуметтік қатынастарының
субъективті сәттері, яғни көптеген уайымдау, сезімдер, іс-әрекеттер
ниетінде және мінез-құлқынан көрінеді.
Тиісінше, адамды оқшауланған монада ретінде қарастырмау қажет, ол
қоғамдық жол, өзіне өзі емес қоғамдық қатынастардың субъектісі, қоғамнан
оқшаулау түрде емес, нақты қоғамның мүшесі ретінде қарастырылады. Сондықтан
тұлғаға тән қасиеттер туған кезден емес, өмірдің материалдық жағымен
анықталады 18, -деді.
Субъектінің жалпы ұғымын анықтау қажеттілігі, заңи әдебиеттерде арнаулы
және жалпы субъектінің арасындағы айырмашылық анықталуы тиіс.
Қылмыстық заңдарда қылмыстың арнаулы субъектісінің жалпы ұғымы жөнінде
ортақ ұстанымдағы ұғымдар жоқ. Аталған ұғымды дұрыс түсіну маңызды ғылыми-
танымдық ұғымы бар. Жұмыс істеп тұрған ҚК-тің көптеген баптарында қылмыстың
арнаулы субъектісінің ұғымын берген немесе арнаулы субъектіге нұсқайды. Осы
жерде қылмыстың арнаулы субъектісін зерттеген авторлар аталған ұғымға
әртүрлі белгілерді кіргізді. Арнаулы субъектінің жекелеген ұғымдарды
зерттеушілердің айтуынша оның мәнін толық ашпайды.
Атап айтқанда В.С. Орловтың аталған мәселені зерттеудегі монографиясы
қылмыстық құқықтағы ерекше ұғым – қылмыстың арнаулы субъектісі туралы жан-
жақты айтылады. Қылмыстың арнаулы субъектісі – қылмыстардың жекелеген
түрлерінің ерекшелігімен байланысты, оларды жасау тек адамдардың белгілі
бір іс-әрекеті және заңмен жүктелген белгілі бір міндеттермен айқындалады
19.
Бұл анықтамада ұғымның екі жағы көзделеді: іс-әрекет сипаты және
адамдарға жүктелген міндеттердің сипаты. Сонымен қатар тек осы белгілер
ғана арнаулы субъектәіні сипаттайды. Мысалы: кінәлінің тұлғасының
демографиялық қасиеті көрсетілген анықтамада ескерілмейді.
Қылмыстың арнаулы субъектісінің ұғымын Н.С. Лейкина мен Н.П. Грабовская
да айтады. Олардың айтуынша: Арнаулы субъект деп баптың диспозициясында
көрсетілген нақты ерекшеліктерді иеленетін субъектілер аталады.
2.1. Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері
Заңды әдебиеттерде қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілеріне
байланысты әртүрлі көзқарастар бар. Атап айтқанда Н.С.Лейкина мен Н.П.
Грабовская қылмыстың арнаулы субъектісін былай топтастырады:
-мемлекеттік-құқылық жағдайын сипаттайтын белгілер (шет елдіктер,
азаматтығы жоқ адамдар – ҚК-тің 65 бабы);
-кәсіби жағдайын сипаттайтын белгілер (ҚК-тің 128, 116 бабы);
-лауазымды жағдайын сипаттайтын белгілер атқаратын жұмысының ерекше
сипатын белгілейді (ҚК-тің 75,76,84,85,92,129,133,138,140,152, 156,157,176-
179,181,182,204,211,215,216 және т.б. баптары);
-демографиялық белгілері – жынысы, жасы, туыстық қатнастары (ҚК-тің
117,121,123 және т.б.).
Сонымен бірге арнаулы субъектілер үшін тек осы белгілер ғана тән емес.
П.С. Дагель болса қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері аталған
қылмыстардың субъектісі болатын арнаулы субъектінің белгілерін шектейді
және қылмыстық жауаптылық аясын шектейді. Оның айтуынша арнаулы субъектінің
белгілері төрт топтан тұруы тиіс дейді:
1 – субъектінің құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер (КСРО азаматы,
шетелдік, азаматтығы жоқ адам, жазасын өтеп жатқан адам немесе алдын ала
тергеуде қамалып жатқан адам, әскери қызметші және т.б.).
2-кәсіпті сипттайтын немесе субъектінің қызметін сипаттайтын белгілер
(көлік жұмысшысы, дәрігер, кеме капитаны, директор, бас инженер немесе
техникалық бақылау бөлімінің бастығы, көлік құралын басқаратын адам және
т.б.).
3. Кінәлінің жәбірленушімен өзара қатынасын сипаттайтын белгілер
(қызметі бойынша немесе нотариалдық тәуелді әйел адам, ата-аналар,
балалары, қорғаншылар өлтірілген адамның туысқандары).
4. Кінәлінің тұлғасының физикалық қасиеттерін сипаттайтын белгілер (ер
адам, жыныстық аурумен ауыратын адам, кәмелетке толмаған) т.б.
Ш.С. Рашковскаяның айтуынша арнаулы субъект деп субъектінің қажетті
белгілерінен басқа (есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу), сонымен бірге
ерекше, қосымша белгілерді иеленуі тиіс деді. Ол арнаулы субъектілерді
былай топтастырды:
1) Адамның мемлекеттік-құқылық жағдайы КСРО азаматы, шет елдік,
азаматтығы жоқ адам (66,67,197-баптар);
2) Жынысы –орындаушы тек ер адам (117,121-баптар). Жасы –орындаушы
тек кәмелетке толған адам (210-бап);
3) КСРО-ның қорғаныс қабілетіне қатысты азаматтардың жүктеген
міндеттері және әскери қызметті жүргізу тәртібі (ҚК-тің
80,81,238-269-баптары);
4) Кәсіби міндеттері-дәрігер және басқа ада медициналық
қызметкерлер (ҚК-тің 116,128 баптар);
5) Басқа адамдарға қатысты жүктелген міндеттер (122,123,124 бап 2
бөлігі, 127,129,204-баптар(;
6) Атқаратын жұмысының сипаты (75,76,85,156-баптар);
7) әділсоттылық органдардың қызметіне қатысты жүктелген міндеттер –
куәгерлер, жәбірленушілер, сарапшылар, аудармашылар (181,182,184-
баптар);
8) адамның лауазымдық жағдайы (92,110-175, 176-179,138-140,
152,157,211 баптар);
9) мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке мүлкіне қатысты адамның
белгілі бір жағдайы (92,99,100,185-баптар);
10) жәбірленушіге қатысты адамның ерекше жағдайы (107,118-баптар);
11) жазаның жекелеген түрлерін өтеуге сотталынған қылмыстық
жауапкершілікке тартылғандардың құқықтық мәртебесі
(77,186,187,188,1982-баптар);
Сонымен қатар қылмыстың арнаулы субъектісінің қосымша белгілері ретінде
бұрын қылмыс жасаған тұлғаларды, бұрынғы соттылықты немесе әкімшілік шараны
жүзеге асырған адамдарды жатқызған.
А.Н. Ағыбаев болса қылмыстың арнаулы субъектісін мынадай белгілері
бойынша топтастырады:
1. Мемлекеттік құқылық жағдайы бойынша: Қазақстан
Республикасының азаматы, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адам
(ҚК-тің 165,166-баптары);
2. Демографиялық белгілері бойынша:
кінәлінің жынысына қарай еркек (120-121-бап), әйел (121-бап); жас
мөлшері (131-132 баптар).
3. Отбасылық туыстық қатынастары бойынша: ата-аналар (ҚК 136-
бап), жұбайлар (140-бап); қамқоршы (139-бап); денсаулық
жағдайы – ВИЧ ІЖҚТБ, соз ауруларымен ауыратын адамдар
(116,115-баптар);
4. Әскери міндетке қатысы жөніндегі міндеті: міндетті әскери
қвзметке шақырушылық (326-бап); әскери қызметкерлер және
әскери қызмет атқаруға міндеттілер (366-393 баптар);
5. Қызмет жағдайы жөніндегі адамдар (307-316-баптар);
6. Арнаулы мемлекеттік жүйелерде лауазымдық жағдайына байланысты
қызмет атқарғандар-прокурор, судьялар (339,365-бап);
7. Кәсіби міндетіне қарай: дәрігер (144-бап); медицина
қызметкерлері (ҚК 114-бап);
8. Атқарған қызметінің немесе жұмысының мәніне қарай қызмет не
жұмыс бабын өзіне сеніп тапсырылған мемлекеттік құрмет
жариялау (172-бап), теміржол, су, кеме және әуе көлігі
қызметкрелері (295-бап); сайлау комиссиясының мүшесі (147-
бап); сауда қызметкерлері (223-бап);
9. Азаматтың мемлекет алдындағы борышының мәніне қарай: куә,
мәжбүрленуші, сарапшы.
10. Адамның жәбірленуші жөніндегі ерекше жағдайларына байланысты
жәбірленушіге қамқорлық жасауға мндетті адам (119-бап),
жәбірленушінің сол адамға материалдық немесе басқа тәуелді
болуы (102 бап 11 бөлігі);
11. Адамның бұрынғы істеген қоғамға жат әрекетін немесе
әрекетсіздігін сипаттайтын белгілері бойынша бұрын адам
өлтірген адамның адам өлтіруі (96-бап, 2 бөлігі “н” тармағы),
бұрын сотталған адам (117-бап 3 бөлігі).
Арнаулы субъектінің ұғымына байланысты заңи әдебиеттерде 1950 жылдардың
аяғы кезінен үш түрлі көзқарасты ұстанған заңгерлер В.С.Орлов, А.А.
Пионтковский арнаулы субъект қатарына қылмыстардың барлық субъектілерінің
жалпы қасиетін иеленетін тұлғаларды ғана емес, сонымен қатар тек өзіндік
сапалық белгі сипаты бар субъектілерді жатқызады. Басқа авторлардың
пікірінше арнаулы субъект деп ҚК-тің тиісті баптарының диспозициясында
көрініс тапқан, нақты ерекшеліктерге ие адам танылады. Бұлардың айтуынша
арнаулы субъектінің белгілері ҚК-тің жекелеген диспозицияларында нақтылы
көзделінгені жөн дейді.
Үшінші көзқарастағылар болса, қосымша белгілерден басқа, олар заңда
міндетті түрде нақтылы белгілері көрсетілуі немесе одан тікелей туындауы
қажет дейді.
В.В.Устименконың ойынша арнаулы субъект деп осыған дейінгі айтылған
ұғымдардың бір қатарымен келісе отырып, айтылып кеткен түсініктер барлық
елеулі белгілерді көрсетпейді немесе толық алмайды. Оның пікірінше арнаулы
субъект деп қылмыс құрамы шегінде сипаттайтын және жасалынған іс-әрекетті
дұрыс саралау үшін қажетті елеулі белгілер жатқызылады дейді 20.
Заңи әдебиеттерде қылмыстың арнаулы субъектісінің ұғымы және
белгілерінің анықтамасына байланысты біріңғай көзқарас жоқ дей келе
Р.Орымбаев тиісінше арнаулы субъект субъектінің қажетті белгілерінен (есі
дұрыстық, белгілі бір жасқа толу) басқа аталған қылмысты жасағандығы үшін
қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігін шектейтін ерекше, қосымша
белгілерді иеленуі тиісті адам танылады,- дейді 21.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясының
“Қылмыстық құқығының Жалпы бөлім ауытқулықтарында” қылмыстың арнаулы
субъектісінің белгілерін топтастыруда әртүрлі көзқарастар бар.
М.Н.Сыздықов арнайы субъект белгілерін төрт топқа бөлді:
1) азаматтың құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер;
2) демографиялық белгілер;
3) лауазымдық жағдайын, атқаратын жұмысын және кәсібін сипаттайтын
белгілер:
4) Бұрынғы әлеуметтік қарсы іс-әрекетімен немесе қылмыстарды бірнеше
рет жасауымен сипатталатын белгілер.
С.С. Молдабаев және Рахметов арнайы субъектінің келесідей беліглерін
сипаттайды.
1) Субъектінің жәбірленушімен өзара қатынасын сипаттайтын белгілер:
2) Физиологиялық және демографиялық қасиетін сипаттайтын белгілер;
3) Құқықтық жағдайын немесе әлеуметтік ролін сипаттайтын белгілер.
Арнаулы субъектінің осындай белгілерін көрсете отырып, аталған авторлар
келесідей топтастыруларды береді:
І Құқықтық жағдайына байланысты
ІІ Демографиялық факторына байланысты
ІІІ Әлеуметке қарсы іс-әрекет 22.
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі
Қылмыстық – заң Қазақстан Республикасының Конcтитуциясына сәйкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық акті болып табылады.
Қылмыстық заңның міндеттері – бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті аумақтық тұтастықты, конституциялық құрылысты,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи ортаны қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғау және қылмыстың алдын алу болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін белгілейді. Жеке адамға, мемлекетке немесе қоғамға
қауіпті іс-әрекеттердің қандай қылмыс болып табылатынын айқындайды. Қылмыс
істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және өзге де ықпал ету шараларын
белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады. Қылмыстық заң сонымен
қатар тиісті органдарға қылмыс белгісі бар кінәлі адамды қылмыстық жауапқа
тарту немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды міндеттейді.
Сонымен қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тиым салушы және
міндеттеуші нормалар болып табылады. Бұл нормалардың тағы да
сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар.
Қылмыстық құқытық норманың сақтандырушылық функциясы – істелген іс-
әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазаны кінәлі адамға
тағайындау мүкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы арқылы барлық
азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру арқылы тәрбиелік ықпал
ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық-құқықтық норма, сонымен бірге кез
келген азаматтарды заңды бұлжытпай орындауға тәрбиелеумен бірге, оларды
қылмыс істегендермен ымырасыз күрес жүргізу рухына баулиды. Қылмыстық
құқықтық норма қоғамдық қатынастарды қорғап қана қоймайды, ол сонымен бірге
мұндай қатынастарды қорғаудың өзі соны ретке келтіру арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық құқық белгілі бір қоғамдық мінез-құлық өрелерін
белгілеумен бірге, осы өрелерді бұзушыларға қарсы қылмыстық құқықтық
нормаларда қолдану арқылы өз міндеттерін жүзеге асырады. Қылмыстық құқықтық
норма өзінің реттеушілік ықпалымен, кез келген азаматарды қылмысты
құбылысқа төзімсіз болуға, олармен ымырасыз күрес жүргізуге баулу арқылы
іске асырады.
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың ең негізгі көзі. Сот үкімі, ұйғаруы
немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты қылмыстық
істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Сондай-ақ Республика Жоғарғы соты Пленумының басшы қаулылары да құқық
нормасы болып табылады. Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық-құқылық
норманың түпкі мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді. Сондықтан да ондай
қаулылардың Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады. Сот
преценді біздің Республикасызда құқық нормасы болып саналмайды. Ол
Ұлыбритания Канада сияқты мемлекеттерде ғана құқық нормасы болып саналады.
ҚР Қылмыстық кодексінің 52-бабында сот айыпты деп танылған адамға
жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелеріне сәйкес істелген
қылмысы үшін жауаптылықта қаралған Ерекше бөлімнің тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды деп белгіленген.
Жаза тағайындағанда сот істелген қылмыстың сипаты мен қоғамдық
қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке басының ерекшеліктерін, мінез-құлқын,
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ
тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке алады.
Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс істеуден
сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза тағайындалуы керек. Мұның
өзі соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен қоса өзінің құқықтық сана
сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді. Алайда құқықтық сана құқық нормасы
болып табылмайды.
Ол сотқа тек қана қылмыстық құқықтық норманың мазмұнын дұрыс түсінуге
жөн сілтейді. Қылмыстық заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазым адамдары,
азаматтар, заңды тұлғалар үшін міндетті күші бар заң нормасы болып
табылады. Ол қандай да бір болмасын сипаттаумен бұзуға немесе орындалауға
жол берілмейді. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық норманы білдірудің нысаны,
ал оның нормасы оның мазмұнының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың арнаулы субъектісі қылмыстық іс-әрекетті анықтауға байланысты
маңызы орта түседі. Ең алдымен қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі
кездейсоқ немесе адамның мінез-құлқына қарсы механикалық салдар ретінде
қарастырылмауы қажет. Ол белгілі бір объективті заңдылықтарға
бағындырылған.
Қоғамдық тәжірибені терең оқу, нақты айтқанда криминологиялық және
әлеуметтік зерттеулер қоғамдық зиянды процестерді анықтауға мүмкіндік
береді және олармен күресу шараларын қарастырады. Қоғамға қауіпті адамның
мінез-құлықтары қылмыстық-құқықтық нормаларда белгіленіп, тиісті әрекеттер
қылмыс деп танылады. Осы жерде қылмыстық заң адамдардың мінез-құлқының
объективтік жақтарын бейнелейді.
Қоғамға қауіпті процестерді жан-жақты зертету қоғамдық өмірдің барлық
жүйесінің жалпы заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік береді. Осы жерде заң
шығарушы қоғам дамуының заңдылықтарын неғұрлым зерттеп ашса, соғұрлым
қоғамға қауіпті құбылыстармен күресуге жәрдемдеседі. К.Маркстің айтқанындай
– заңшығарушы өзіне жаратылыстануды сынаушы ретінде қарауы тиіс деді. Ол
заңдарды жасамайды, ол оны рухани қатынастарды сапалы жағымды заңдарын
білдіреді,- деді.
Қоғамға зиян процестерді жан-жақты зерттеу қоғамдық өмірдің барлық
жүйесінің жалпы заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қоғамдық өмірді және оның заңдылықтарын жан-жақты зерттеудің мысалы
ретінде бұрынғы Кеңес мемлекетінің жүйелендірілген қылмыстық кодекстерді
қабылдауы, яғни қоғамға зиян процестердің қоғамдық себеп-салдарларын
көрсетеді. Мысалы, РКСФСР-дің 1926 жылғы ҚК-сі Қазақ КСР аумағында 1960
жылға дейін күші жүрді және 1939 ж. ҚазақКСР Қылмыстық кодексі немесе
1997ж. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі әрқайсысы өзінің
дәуірінің кезеңін бейнелеп, сол кездегі қоғамдық қатынастарға қолданылды.
Қоғамдық зиянды процесстер адам мінез-құлқының себепті-салдар нәтижелер
сол немесе басқа да қоғамдық зиянды процестерді қылмыстық деп жариялай
отыра, заңшығарушы ең алдымен әлеуметтік бағытын айқындайды. Осындай
адамның мінез-құлқын байланыстыратын себептер және шарттарды белгілейді.
Әрине, заң шығарушы қоғамға зиян процестерді, тәжірибеге қарамастан
қылмыстылықпен күресудің тарихын, қоғамдық тәжірибені зерделейді. Тиісінше
қылмыс адамның іс-әрекетін заңшығарушымен құқықтық реттейтін нәтиже.
Сондықтан объектіні оған әсер ететін субъектіден ажыратып қарауға болмайды.
Осы жалпы ереже кез келген объектіні қылмыстық-құқықтық қорғау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУЫ
Орындаған: колледжден кейін
3
курс студенті Андабаева М.Т.
Ғылыми жетекші: оқытушы
Жетібаев Н.С.
Қорғауға жіберілді
“ ____” _______________2007жыл
Қылмыстық құқық және криминология
Кафедрасының меңгерушісі,
Заң ғылымдарының докторы, профессор
_______________ Ағыбаев А.Н.
Алматы қаласы, 2007ж
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 5 тараушадан және қорытынды
бөлімнен тұрады. Дипломдық жұмыста қолданылатын түйінді сөздер: арнаулы
субъект, есі дұрыстық, есі дұрыстық емес т.б.
Дипломдық жұмыста отандық және шетелдік авторлардың еңбегі кеңінен
қолданылған. Аталған жұмысты жазу барысында арнаулы субъектілердің
белгілерін жан-жақты ашқан.
Мазмұны
Кіріспе 4
І ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ 5
1.1 Есі дұрыстық ұғымы 5
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері 7
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҰҒЫМЫ 14
2.1 Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері 17
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі 21
2.3 Арнаулы субъектінің түрлері 28
ҚОРЫТЫНДЫ 48
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 49
КІРІСПЕ
“Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасында қоғамда заңдылықты жан-
жақты нығайту, қылмыстылықтың санын азайту және оны тудыратын себептермен
шарттарын анықтау көзделінген 1.
Сол себепті арнаулы субъектіні қылмыс құрамы элементтерінің бір бөлігі
ретінде қарастыру, қылмыстық құқықтың маңызды жағы ретінде диспозициялары
тұрғысынан қарастырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі деп заңмен белгіленген
белгілі бір жасқа толған, ақыл есі дұрыс жеке адам танылады. Бірақ та
практика көрсеткеніндей субъектінің аталған белгілері аталған қылмысты
жасағандығы белгілі бір адамдарды жауапкершілікке тарту үшін жеткіліксіз
болуда. Сол себепті заңшығарушы қылмыстық-құқықтық нормалардың
архитоконикасын жасай отыра, субъектінің арнаулы белгілерін көрсетеді. Осы
белгілерге сәйкес қылмысты жасаған жауапты адамдардың шегі анықталады. Сол
себепті, біз аталған белгілерді, яғни арнаулы субъектіні айтамыз.
Заңшығарушы осындай нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды анықтау
барысында К.Маркс айтқандай, заңшығарушы “заңдарды жасамайды, ойлап
таппайды, тек қана формулировкасын жасайды” - деді 2.
А.А. Герцензонның ойынша заңдарды модельдеу нақты шынайылықтан алынған
сол немесе басқа да тәжірибелік мәліметтерге жүгіне отырып, негізделуі
тиіс,- деді 3.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды зерделеу көрсеткеніндей қылмыс
субъектілерінің мүмкіндігін шектейтін құрамдарды құрастыру барысында
заңшығарушы сол немесе басқа да нормалар жекелеген объективті белгілеріне
ие бола отырып, бұзатындығын көрсетеді (мысалы, лауазымды қылмыстарды тек
лауазымды адамдарды жасау мүмкіндігі немесе әскери қылмыстарды тек әскери
қызметшілерді жасауы және т.б.). Бірақ та аталған белгілер субъективті
сәттерді ескере отырып қылмыс немесе терісқылық жасалғандығын айыруға
мүмкінді береді.
Қылмыстың арнаулы субъектісін әр кезеңдерде ғалымдар
А.А.Пионтковский, А.Н.Трайнин, В.Н. Кудрявцев, Н.Д. Дурманов, Я.М. Брайнин,
Г.А. Кригор, Н.С. Лейкин, П.С. Дагель, Т.М. Кафаров, Р.Орымбаев, В.С. Орлов
және т.б. ғалымдар кеңінен зерттеп кеткен. Біз өзіміздің бітіру жұмысымызда
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыстың арнаулы
субъектісінің түрлерін және қылмысқа қатысу ерекшеліктерін қарастырамыз.
1 ТАРАУ СУБЪЕКТІНІҢ ЖАЛПЫ ҰҒЫМЫ
1.1 Есі дұрыстық ұғымы
Еліміздегі түбегейлі өзгерістер экономикалық жүйе ғана емес, саяси
жүйенің де елеулі өзгеріске түскендігін көрсетті. Аталған елеулі өзгерістер
еліміздегі азаматтардың бейнесінің жаңаша қалыптасуына әсер етті.
Қылмыстың субъектісін дұрыс саяси-моральдық жағынан бағалау жекелеген
адамдардың қылмыстық мінез-құлқын қалыптастыруды жұмылдыруға бағытталады.
Қылмыс субъектісі тұлғасы әлеуметтік-саяси белгілерін зерттеу барысында,
оның құқықтық белгілерін анықтаудан ажыратылмай көрсетілгені жөн. Тек қана
аталған мәліметтерді білу арқылы қылмыс субъектісі ұғымын анықтауға
мүмкіндік береді.
Кез келген қылмыс қоғамдық құбылыс ретінде адамдардың ішіндегі
адамдарды туындата отырып, жүзеге асырылады. Тиісінше, сол немесе басқа да
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгіленген құқықтық тәртіпті анықтау үшін
қылмыстың субъектісі анықтайды.
Қылмыстың субъектісі болып кез келген адам емес, белгілі бір
қасиеттерге ие адам танылады. Жануарларға қарағанда адамдар өзіне ғана,
шынайылықты бейнелейтін таза адами нысандардан көрінеді.
Адамның әрекетін бағалау барысында әртүрлі себептердің жалпы жиынтығын
құрылымдық бөлігі болып табылатын сана және ерік белсенділігі арқылы
ескеріледі.
Адам есі дұрыс жан ретінде сыртқы әлем заттарына деген қатынасымен
анықталады, өзінің сезімін, қажеттілігін және шұғылдануын көрсетеді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша адам бұл белсенді күш. Тиісінше жекелеген
адамдардың мінез-құлқын тудыратын әртүрлі себептердің құрамдас бөлігі болып
табылатын сана және ерік белсенділігінің ішкі себептері ескеріледі. Өзінің
сезімдерін сезіне білу, осы сезімдеріне және шұғылдануына тиісінше
мүмкіндік береді және өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеуге
көмектеседі.
Есі дұрыстық ең алдымен жасалынған әрекеттің қабілеттілігін, өзінің
әрекетінің маңызы және қасиетін түсінуге және зардаптарын көре білуді
міндеттейді, өзінің мінез-құлқын психикалық тұрғыдан сезіне білу арқылы
реттелінеді.
Есі дұрыстық, есі дұрыстық емес сияқты белгілі бір медициналық
критерийлермен сипатталынады. Олардың арасында айырмашылық есі дұрыс
еместіктің критерилері заңда тікелей көзделген. Есі дұрыстық кезіндегі
медициналық критерийлер өзіне тән сипатымен көрініс табады, олар есі-дұрыс
еместікке қарағанда неғұрлым кең.
Есі дұрыс адам деп тек психикалық дені сау адам ғана емес, сол немесе
басқа да психикалық ауытқушылықпен ауыратын, бірақ та оны есі дұрыс емес
деп тану үшін сол дәрежедегі немесе сипаттағы адам танылады.
Тиісінше, медициналық критерийлер көзқарасы тұрғысынан есі дұрыстық
қылмыс жасау кезіндегі адам психикасының қалыпты жағдайын қамтитын кең
ұғымды ғана емес, өзінің әрекетін сезіне алмайтын және басқара алмайтын
жағдайларды да қамтиды. Есі дұрыстық ұғымы құқықтық түсінің ретінде кінәмен
тығыз байланысты, өйткені аталған екі ұғым да қоғамға қауіпті іс-әрекетті
жасаған қылмыстық жауаптылық мәселесін шешумен тығыз байланысты. Есі
дұрыстық бастапқы үш белгіден: есі дұрыстық – кінә- жауапкершіліктен
тұрады. Бірақ та есі дұрыстық пен кінәнің арасында тығыз байланыстылықты
қарай отыра, осы екі ұғым да қылмыстық құқықты біріңғай маңызға ие.
Есі дұрыстық – адамның кінәсін анықтау үшін қажетті шарт, тиісінше
қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіз болады. Есі дұрыстықпен бірге
адамның ажырамас қасиетімен бірге, оның жасы да белгіні құрайды. Белгілі
бір жасқа толу, есі дұрыстық ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекет үшін
жауапкершілікке тартатын белгі ретінде танылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, есі дұрыстықтың болуында қылмыскердің
жасын анықтау маңызды.
Адамның жасы деп ерекше заңдылықтарға бағындырылған физикалық және
психикалық белгілі бір деңгейде сапалы өзгеруімен сипатталады. Басқаша
айтқанда жас деп, белгілі бір адамның психо-физикалық қасиеті немесе
сапасын түсінеміз.
Адам өзінің жасының белгілі бір кезеңдерінде туғаннан қартайғанға дейін
физикалық және психикалық процестерге қарай қоршаған ортасымен тығыз
байланысты. Жасына байланысты қылмыстық құқықта екі негізгі қасиеттерге ие:
1) қылмыс жасаған кезде есі-дұрыс болған;
2) заң бойынша жасаған іс-әрекет шегінде жауапкершілікке тартатын жас.
Осыған байланысты қылмыс субъектісі – бұл белгілі бір жасқа толған, заң
бойынша жауапкершілікке тартылатын адам.
1.2. Есі дұрыс еместік критерийлері.
Қылмыстық заңдарда есі дұрыс еместік критерилері медициналық және
психологиялық критерилер негізінде құрылады.
Қылмыстық құқықта есі дұрыс еместіктің медициналық критерийлері деп есі
дұрыс емес жағдайда адамды тану үшін негіз болып табылатын психикалық
аурулардың түрлері танылады.
Есі дұрыс еместіктің медициналық және психологиялық критерилерінің
формуласы бірден пайда бола қойған жоқ. Олар бұрынғы кеңестік қылмыстық
заңдарда бірте-бірте қалыптасты. Ең алғаш рет кеңестік қылмыстық заңдарда
есі дұрыс еместіктің ұғымы 1919 жылғы “Жетекшілік алатын” заңның 14 бабында
көрсетілді. Ол бапта есі дұрыс еместіктің критерилерінің нақты ұғымының
мазмұны берілмеді, алайда олар медициналық және психологиялық негіздерді
басшылыққа алды.
“Жетекші бастаулар” тек қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасағандығы үшін
адам өзінің іс-әрекетіне жауап бере алмайтындығын баса көрсетті. Есі дұрыс
еместіктің медициналық критерилерінің ажыратуының болмауы кез келген
психикалық ауру оның сипатына және дәрежесіне қарамастан адамды есі дұрыс
емес деп тануға негіз болды. Бірақ соған қарамастан “Жетекші бастаулардағы”
есі дұрыс еместіктің критерилерін түсіндіру келесі заңдарда “есі дұрыс
еместіктің” ұғымын дұрыс анықтауға алғышарт болды.
Одан кейін есі дұрыс еместіктің медициналық критерилері 1922 жылғы
РКФСР-дің Қылмыстық кодексінде өзінің дамуын жалғасын тапты. Кейіннен
көптеген одақтас республикалардың ҚК-рі қабылдау кезінде аталған заңдарды
басшылыққа алды. РКФСР-дің 1922 жылғы ҚК-нің 17 бабы есі дұрыс еместіктің
медициналық критерилері ретінде созылмалы психикалық ауру психикалық
қызметінің уақытша бұзылуы, сонымен бірге осындай әрекеттерді жасау
барысында өөзінің әрекеттеріне есеп бере алмайтын жағдайлар жатқызылды.
Созылмалы психикалық ауру. Бұл ауруға жазылмайтын немесе жазылуы өте
қиын, аурулық жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұл медициналық
критерий психикалық қызмет бұзылуының барлық түрлерін қоса отырып, ұзақ
уақыт психикалық аурулардың созылуынан көрінеді. Кейбір жағдайларда бұл
ауру психикалық шаншу ретінде көрінеді. Бірақ та артынан міндетті түрде
ақау қалдырады. Аталған ауруға жазылматйын немесе жазылуы өте қиын, аурулық
жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұған шизофрения, желікпе,
депрессиялық есалаңдық, ми мерезінің салдарынан үдемелі сал аурына шалдығу,
кәрілікке байланысты дамыған есалаңдық және басқалары. Бұл аталған
психикалық ауруларды медициналық критериге біріктіре отыра сот
психиатриялық практикасында үлкен маңызға ие. Сот психиатриялық
тәжірибесінде маңызды орынды шизофрениялар алады. Көп жағдайларда
шизофрениямен ауыратындар есі дұрыс емес деп танылады.
ә) Психикалық қызметінің уақытша бұзылуы.
Психиатрия ғылымы психикалық қызметінің уақытша бұзылуына әртүрлі және
көптеген нысандағы біраз уақытқа жалғасып кейіннен толықтай сауығып кететін
ауаруларды жатқызады 5.
Аталғандардың ішінде сот психиатриясы тәжірибесінде және теориясында
“ерекше жағдайлар” деп аталатыны анықталады. Бұл адамның психикасының
кенеттен пайда болған, қысқа мерзімде салыстырмалы түрде уақытша санасынан
айырылатын және тез тоқтайтын аурулар. Бұл ауруға жататындар: патологиялық
аффект, патологиялық мас болу, сананың өтпелі кезеңі, патологиялық ұйқы
жағдайы және тез өтетін психологиялық бұзылулар. Бұл психикалық аурулар сот
психиатриялық тәжірибесінде сирек кездеседі. “Ерекше жағдайлардан басқа
медициналық критерий қамтитын психикалық аурулар тобына “психикалық
қызметінің уақытша бұзылуына” жататындар: реактивті жағдайлар, кейбір
алкогольді психоздар, мысалы, алькоголді галюцинация, белая горячка,
қызғаныштың алькогольді сандырағы, дипсоманиялық талмалар, инфекциялық
психоздар және т.б.
Сот психиатриялық тәжірибесінде реактивті жағдайларды бағалау үлкен
маңызға ие. Реактивті жағдайлар деп психикалық жарақаттың бұзылуымен
туындайтын психикалық қызметінің бұзылуына ұласатын жағдайлар (қорқу, ауыр
психикалық абыржу және т.б.). Оған жататындар реактивті параноид, реактивті
галюциноз, депрессиялық реакциялар, ситуациялы истериялық реакциялар
(псевдоменция, пуэрилизм, истерикалық ступор), сандырақты қияли.
Сот-психиатриялық тәжірибесінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасау
кезінде реактивті жағдайлардың болуы өте сирек кездеседі. Психикалық
қызметінің уақытша бұзылуының медициналық критериі адам психикасының
еріктілі сферасы сапасын және уақытша бұзылуын қамтиды.
Б) басқа да аурулық жағдайлар.
Заңшығарушы аталған түсінікке кез келген жағдайда ғана емес, адамның
психикалық жағдайына елеулі ықпал ететін, оның мінез-құлқын
детерминациялатып және есі дұрыс еместіктің мүмкіндікті себебі болып
танылады.
Басқа да сырқаттық жағдайларға кеңестік құқықтық және көбінесе
медициналық әдебиеттерде: психология , олигрофения (туғаннан ақыл есінің
қалып қалуы), психикалық бұзылуымен бірге жүретін соматикалық аурулар
жатады.
В) Кемақылдылық. Бұл адамның ақыл-ой қабілетінің төмендеуінен
туындайтын аурулар. Мұндай аурулар тұрақты туа біткен ауыр нерв ауруының
(делбе, энцефолит, мидың зақымдануы) әсерінен пайда болады. Кемақылдылықтың
үш түрі бар. Дебильдік (жеңіл түрі), имбицилдік (орташа түрі), идиотия
(ауыр түрі).
Психологиялық критерий адамның өзінің істеген әрекетіне есеп бере
алмауынан (интеллектуалдық кезеңнен) немесе өзінің әрекетін басқара
алмауынан (еріктілік кезеңнен) тұрады. Интеллектуалдық кезеңнің мазмұнына
адамның өзінің істеген іс-әрекетінің шын мәніндегі жағдайын түсінбейтінін
оның қоғамға қауіпті мәнін, яғни, қоғам, басқалар үшін өз мінез-құлқының
зияндылығын сезбейтінін көрсетеді. Ақыл-ойдың бұзылуы еріктің бұзылуына
себепкер болып, адамның өзінің іс-әрекетін басқара алмайды.
Кейде адам өзінің әрекетінің мәнін түсінгенімен, аурулық жағдайына
байланысты өзін басқара алмайтын кезеңдер де болады. Мысалы, есірткілік
аштық жағдайындағы адам, өзіне жедел жәрдем көрсетуші медицина қызметкеріне
шабуыл жасап, одан есірткілік зәрі бар нәрсені тартып алуда өз мінез-
құлқының қылмыс екенін сезеді. Бірақ та есірткілік тәуелділікке байланысты
еріктілік жағдайының терең бұзылуы салдарынан өзі-өзі ұстауға, басқаруға
қабілеті болмайды. Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін сот психиатриялық
сарапшының қорытындысы қажет. Есі дұрыс емес деп танылғанда медициналық
белгінің нышандарының кем дегенде біреуін және заңдылық белгінің
нышандарының интеллектуалдық еріктілік белгілерінің екеуінде немесе аурулық
жағдайлардың кейбіреулері үшін тек қана еріктілік белгісін анықтау қажет.
Осы екі белгі қабат болғанда ғана есі дұрыс еместіктің мәселесі шешіледі.
Белгіленген тәртіппен есі дұрыс емес деп танылған адамдар қылмыс субъектісі
болып табылмайды, демек бұл оның іс әрекетінде қылмыс құрамының жоқ
екендігін білдіреді. Қылмыстық кодекстің 17-бабының 2-бөлігінде есі дұрыс
күйінде қылмыс істеген, бірақ сот үкім шығарғанға дейін өзінің әрекеті
жөнінде өзіне есеп беру немесе өзінің әрекетін басқару мүмкіндігінен
айрылып қалған, есі ауысу дертімен ауырып қалған адамды жазаға тарптау
туралы айтылған. Есі ауысқан адам сот процесінің мәнін, жазаның мақсаттары
мен мазмұнын дұрыс түсінбейді, мұндайда сот психиатриалық сараптаманың
қорытындысына сәйкес, есі ауысуы уақытша деп танылса, іс өндірістен
тоқтатылады да, ондай адамға соттың тағайындауы бойынша медициналық
сипаттағы еріксіз емдеу шаралары қолданылуы мүмкін. Ал уақытша есі ауысу
дертінен айыққаннан кейін жазалануы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 18 бабаында
мас күйінде істеген қылмыс үшін жауаптылық қарастырылған. Осы бапқа сәйкес
қылмысты мас күйінде істеген адам (спирттік ішімдікті, есірткі немесе басқа
да есеңгірететінін заттарды пайдаланудың нәтижесінде) қылмыстық
жауаптылықтан босатылмады. Демек, мұндай адам қоғамға қауіпті іс-әрекеті
үшін қылмыстық жауапқа тартылады. Мастықтың екі түрі бар: физиологиялық
және патологиялық мастық.
Физиологиялық мастыққа күнделікті кездесетін мастық жатады. Мұндай
жағдайда қылмыс істеген адамды есі дұрыс емес адамның қатарына жатқызуға
әсте болмайды.
Патологиялық мастыққа алкоголь ішімдігін, есірткі немесе басқа
есеңгірететін заттарды үнемі пайдаланудың салдарынан дертке ұшырап, соның
әсерінен өзінің іс-әрекеті туралы есеп беруден қалған, өзін-өзі басқару
қабілетін жоғалтқандар жатады.
Сот-психиатриалық сарапшының қоырытндысына сәйкес, мұндай адамдар есі -
ауысқан деп танылуы мүмкін. Сондай-ақ адамдарға медициналық түрдегі еріксіз
емдеу шаралары қолданылады. Ал, айыққанан соң өзінің істеген қылмысы үшін
жалпы тәртіппен жазалануы мүмкін. Жаза тағайындалғанда мас болудың себебі,
мастықтың дәрежесі және оның қылмыс істеуге ықпалы есепке алынады.
Қайсыбір жағдайларда сот адамның мас күйде қылмыс жасауын жауаптылықты
ауырлататын мән-жай деп тануы да, танымауы да мүмкін (ҚР 54-бабы, 1-
*бөлігі, “м” тармағы және 3-бөлігі). Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыстық
субъектісі болып заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс адам саналады.
Адамды қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының бірі оның белгілі
жасқа толуы болып танылады. Өте жас балалар қылмыстық субъектісі бола
алмайды. Өйткені, олар өздерінің тым жастығына сәйкес жеткілікті жағдайда
өздерінің қоғамға істеген зиянды іс-әрекетіне жауап бере алмайды және
өздерінің қылықтарын басқара алмайды. Сондықтан қылмыстық заң өзі арнайы
көрсеткен жасқа толмаған жасөспірімдерді қылмыстық жауапқа және жазаға
тартуға тиым салады. Кәмелетке толмағандардың жас мөлшері және оларды
қылмыс субъектісі деп тану мәселесі Қылмыстық кодекстің 15-бабында арнайы
көрсетілген. Осы бап бойынша қылмыстық жауапқа қылмыс істеген уақытқа дейін
он алты жасқа толған адамдар тартылады.
Кәмелетке толмағандар жөніндегі істерді қарағанда соттар айыпкердің кім
екендігін, оның тәрбие және өмір сүру шарттарын, қылмыстық ниеттің, істеген
қылмысының себебі мен жағдайын толық есепке ала отырып, оларға тәрбиелік
сипаттағы шараларды қолдануды немесе жаза тағайындау мәселе-сін шешуі
қажет.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1993 жылдың 24 маусымындағы
“Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы” №3 қаулысында осындай
мәселелерге ерекше назар аударылған. Онда “Егер қоғамға онша зиянды емес
қылмыс жасаған он сегіз жасқа толмаған адамға қылмыстық жаза қолданбай-ақ
түзелуі мүмкін деп тапса, сот ондай адамға қылмыстық жаза болып табылмайтын
басқа шараларды қарастырады. Жасөспірімдер жөніндегі істі қарағанда сот
айыпкердің жеке басына байланысты мәліметтерді, олардың өмір сүру және
тәрбиелілік жағдайларын, қылмысты істеуінің себептері мен оған әсер еткен
мән-жайларды ересектердің оларды қылмысқа итермелеудегі, тартудағы әсерін
анықтаумен бірге оларға жаза тағайындауда тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын да қарастыруы керек” делінген.
Егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде
көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық даму жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға
тиіс емес (15-бап, 3-бөлігі).
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен оларға жаза
тағайындаудың ерекшеліктері Қылмыстық кодекстің ІУ бөлімінде (78-87-
баптарда) арнайы қарастырылған.
Белгілі бір деңгейде қылмыстық жауапкершілік деп мемлекеттің атынан
мәжбүрлеу-тәрбиелік сипатындағы қылмыс жасаған адам, яғни қылмыскер
танылады 7.
Қылмыстық құқықтық тұрғыдағы қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауапкершіілкке тартылады. Бұл тұрғыдан Г.А. Злобин қылмыстық құқық
нормаларының санкциясында жауапкершілік нақты жүзеге асырылған
құқықбұзушылықты жасаған сотталатын адамға қолданылуы тиіс деді 8.
Осы жерде Ю.М. Антонян және С.В. Бородин “шекаралық есі дұрыстық” деген
ұғымға жауаптылық және жазаны жоққа шығармайтын адамның психикалық жағдайын
түсінеміз дейді (олар біз атаған ерекшеліктерді ескере отыра туындайды
дейді), яғни қылмыс жасау уақыты кезінде өзінің іс-әрекеттеріне
(әрекетсіздігіне) жауап бере алмайтын (фактілік жағын және қоғамға қауіпті
іс-әрекетті түсіне алмайтын) немесе психикалық қызметтің бұзылуына
байланысты өзін ұстай алмайтындарды (психикалық ауытқуларды) 9,
-жатқызады.
Австриялық заңшығарушы шектелген есі дұрыстықты басқа тұрғыдан
техникалық рәсімдерді Австрияның ҚК-ның 4 тарауында “Жаза мөлшерінің
анықтамасы” ($34 жауаптылықты жеңілдететін ерекше мән-жайлар) 1 тармақта
көзделген. Онда өзінің психикалық ауытқушылық жағдайында жазаның жеңілдеу
мүмкіндігі белгіленген 10.
Есі дұрыс еместіктің заңдық критерийлерін бөліп көрсету үшін
Ю.С.Богометов мыналарды қарастырады: 1)“ҚК-тің Ерекше бөлімінде” көзделген
қылмыс құрамының объективті белгілерінің мазмұны бар қоғамға қауіпті іс-
әрекетті жасаған факт; 2)қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған уақытпен
психикасының науқастық жағдайының бір мезгілде кездесуі 11.
Б.А. Протченко болса заңдық критерий ретінде осыған ұқсас
топтастыруларды береді. Заңдық тұрғыдан өзінің іс-әрекетіне есеп бере
алмайды немесе басқара алмайды, өзінің мазмұны бойынша фактілі тұрғыдан
медициналық болып танылады 12.
Судья (тергеуші) психикалық ауытқушылықты анықтау барысында өзінің іс-
әрекетінің психикалық процестерінің ықпалын белгілеу үшін жеткілікті білімі
болмай тұрып сарапшы бола алмайды.
Ғалымдардың ұсынысы және заң сапаны шектеу мүмкіндігін (өзінің іс-
әрекетіне жауап бере алмайтындық) психикалық толыққандылық еместікпен
байланыстырады. Мұндай мүмкіндік толыққандылық еместіктің нәтижесі және
тиісіне оны психиатр анықтайды 13.
Кейбір заңгерлер керісінше шектелген есі дұрыстық институтын бөлуге
қарсылық білдіреді. Олардың ойынша нақты есептеу критерийлерінің болмауы
және психикалық ауытқушылықты бағалау жатқызылады. Оларға кереғар
көзқарастағы ғалымдар мәселені ушықтырудың қажеті жоқ: “Кез келген жаңа
заң критериі қажет емес, өйткені азайтылған есі дұрыстық – бұл жаңа бірсапа
емес, есі дұрыстықтың өзі дейді. Бірақ та бұл көзқарасқа толық қосылып
кетуге тағы да болмайды, өйткені психикалық ауытқушылықтар әмбебап және
түпнұсқасы санат, олар есі дұрыстыққа жақындау, бірақ та есі дұрыстықпен
жалпы ұқсастығы бар деген пікірде.
Психикалық ауытқушылығы бар субъект есі дұрыспен мынадай ұқсастығы бар,
қылмыс жасаған кезде ол да қылмыстық жауапкершілікке тартылады, есі дұрыс
емес болса – біріншінің психикалық ауытқушылығына ықпал етеді, екіншісінің
патологиясы болса шешім қабылдау процестеріне ықпал етеді. Психопатты есі
дұрыс емес деп тануға бола ма? Жоқ, өйткені ол өзінің іс-әрекеттердің
маңыздылығы түсінеді және өзінің іс-әрекетін басқара алады, бірақ та есі
дұрыс адаммен салыстырған кезде әрине ақыл есі шектеулі. Мұндай субъект есі
дұрыстық критерийлеріне толықтай жауап бере алмайды. Тиісінше психопатты
ауытқушылықтар есі дұрыстықпен есі дұрыс еместіктің арасындағы ортада
тұрған жекелеген категория.
Психикалық ауытқушылықтардың критерилері ретінде қозғау және тежеу күші
арасындағы баланстың ауытқушылығы, ол әртүрлі психолог-психиатриялық
бірлестіктерге бірігеді және көрініс табады.
Ресей ғалымдары өткен ғасырдың 20 жылдарынан бастап психикалық
ауытқушылықпен құқықбұзушылық жасайтын адамдар үшін арнайы мекемелер құру
жөнінде ниет білдірген. Онда “режим” емдеумен, міндетті еңбекпен және
аталған тұлғаларды әлеуметтік қайта тәрбиелеуге бағытталған және мерзімі
анықталмаған болуы тиіс деп айтқан еді 14.
Д.А. Аменицкий болса өз кезегінде психопаттарға қатысты медико-
педагогикалық ықпал етудің қалмыстық-құқықтық шешімін қарастыра отыра былай
деп жазды: “Бұл мән жай ақау және психопатты құқықбұзушыларға қатысты
әртүрлі мақсатқа сәйкес неғұрлым кең қолданудың азайтылған есі-дұрыстық
қағидасына өтуі үшін емдік еңбек және тәрбиелік режимдегі ішкі жағын
психиатриялық, сыртқы нысаны түрме болатын ерекше мекемелерді құру қажет
деді 15.
Сонымен бірге психикалық кемшілігі бар жасөспірімдер де кездеседі. В.
Гурева психикалық ауытқушылығы бар жасөспірімдер жөнінде былай дейді:
“Кәмелетке толмағандар үшін шектелген есі дұрыстық ұғымы заңдарға
енгізілген, бірақ ол өзінің нақты реттеуін тапқан жоқ”,- деді 16.
Психикасының белгілі бір ауытқушылықтарға қасақана, сонымен бірге
абайсызда қылмыс жасаған кезде ықпал етеді. Енді осыларды бейнелейтін
нақты қол сұғушылқтарды көрсетсек. Аффектілі қылмыстар ҚР ҚК-нің Ерекше
бөлімінде 98-бабында берілген. Осы нормалардың түсіндірушілері психология
және психиатрияның мәліметтеріне әділетті түрде жүгінеді, яғни аффект
дегеніміз – күшті және қысқа мерзімді эмоциялық жағдай, бірден пайда
болатын қауіпті жағдайларда жол таппағандықтан субъектінің жасайтын әрекеті
дейді. Заңгерлер, сонымен қатар психологиядан туындаайтын қосымша шарттарды
қарастырады. Күшті жан күйзелісі ауыр балағаттау немесе зорлыққа жауап
реакциясы ретінде кенеттен туындайды дейді. Бірақ та “аффектілі жағдайдың”
феноменін түсіну үшін субъектіінң психофизиологиялық саласын ескеру қажет.
Мінез-құлықтың физиологиялық негізі болып аффектілі синтез оны түсіндіруге
қабілеттілік танылады. Психологтар және заңдар өздерінің зерттеулерінде
аффектінің сипаты және дәрежесі деген ұғымдарды қолданады 17.
Олардың пікірінше аффектінің сипаты оны шақырған импульспен байланысты,
заңдарда келтірілген балағат немесе зорлықтың ауырлығы деп анықтама
берілген. Аффектінің дәрежесіне байланысты “психологтар” аффектінің
дәрежесі мәселесі оның дамуы және құбылысының ішкі шарттарынан, ең алдымен
тұлғаға байланысты, эмоционалды реактивті ерекшелігі және субъектінің
интеллектісінің жағдайы, яғни аффекті дамуының психологиялық және
биологиялық негізін қарайды.
Аффект эмоционалды күшті қозғаушы бола отырып, психиканың біртұтас
жағдайы ретінде, оның функционалдық ұйымының белгілі бір динамикалық модулі
болады. Біртұтас эмоционалды жағдай ретінде, динамикалық сәттердің болуы
барысында өзінің ерекшелігімен көрініс табады, яғни тежеу процестерінен
басымдыққа ие бола отырып, әртүрлі адамдарда мұндай эмоционалды
жарылыстарға немесе дүмпулерге, аффектілі разряды әртүрлі болады. Негізінен
ол адамның темпераментіне байланысты. Мысалы: холерик, меланхоликке
қарағанда аффектілі жарылысқа көбірек бейімдірек болады.
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҚ АРНАУЛЫ СУБЪЕКТІНІҢ ҰҒЫМЫ
Кейбір қылмыстық құрамдар үшін қылмыстық субъектісі болуға есі
дұрыстық, заңда белгіленген жасқа толу жеткіліксіз, ондай құрамдарға
субъект болу үшін осы көрсетілген белгілердің үстіне басқа да қосымша
белгілер болуы қажет. Мысалы, сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын
бұрмалау және дауысты қате есептеу қылмысының (147 бап) субъектісі болып
тек қана осы бапта арнайы көрсетілген арнаулы адамдар ғана бола алады.
Мемлекеттік құпияны (172-бап) жариялаудың субъектісі болып тек сол құпия
сенім тапсырылған адам танылады. Еңбек туралы заңдарды бұзудың (148-бап)
субъектісі болып лауазымды адам танылады. Аталған қылмыстың құрамының
ерекшелігі сол, мұндай қылмыстарды арнаулы атағы, лауазымы, белгілері жоқ
кез келген адам істей алмайды. Жоғарыда айтылған сайлау комисиясының
мүшелері, лауазымды адамдар немесе дәрігерлік атақтар, арнаулы белгілерді
көрсетеді. Сонымен қылмыстың арнаулы субъектісі дегеніміз субъектінің жалпы
белгімен (есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу) бірге Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті нормаларда көрсетілген қосымша – арнаулы
белгілері бар адамдарды айтамыз.
Қолданылып жүрген қылмыстың арнаулы субъектісін сипаттайтын белгілер
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті қылмыстық-құқылық нормаларының
диспозицияларында көрсетілген.
Кейбір жағдайларда заң шығарушылық арнаулы суьбъектісі бар қылмыстық-
құқықтық нормалары жеке тарауларға біріктірілген, сондай-ақ Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің нақты нормаларында арнаулы субъекінің белгілерін
көрсеткен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде
мұндай екі түрлі тараудың аты көрсетілген: 13-тарау – мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар және 16 тарау әскери қылмыстар. Мемлекеттік
қызмет мүддесіне қарсы қылмыстардың ерекшелігі сол, мұндай қылмыстарды тек
қана мемлекеттік органның лауазым иесі немесе қызметшісі болып
тағайындалған адамдар ғана қызмет бабын пайдалану арқылы істей алады.
Санатқа жатпайтын адамдар қызмет бабындағы қылмыстардың объективтік жағының
белгілерін орындауы мүмкін емес. Әскери қылмыстардың субъектісі болып тек
қана әскери қызметшілер, әскери қызмет атқаруға міндеттілер ғана саналады.
Кейде арнаулы субъектінің белгісі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің
нақты нормаларында көрсетілгенімен, ондай белгіні заңды грамматикалық,
логикалық, жүйелі түсіндірудің негізінде анықтауға болады. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің 118-бабы науқасқа көмек көрсетпегені үшін қылмыстық
жауаптылықты көрсеткен. Ол “заңға сәйкес немесе арнайы ереже бойынша көмек
көрсетуге міндетті адамның” деп көрсетілген. Тиісті заң және ережелер
бойынша барлық медицианлық және дәріхана қызметкерлері, дәрігер, акушер,
фельдшер, медбикелер, адамдарға кез келген кезде жәрдем көрсетуге міндетті
заңды түсіндіру жолымен біз бұл жерде қылмыстың арнаулы субъектісіне тән
белгіні анықтаймыз. Кейбір нормалар бойынша қылмыстың арнаулы субъектісін
анықтау үшін заң шығарушы белгілі бір мемлекеттік жүйе қызметкерлеріне тән
сипаттаманы береді.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 15 тарауы бойынша сот
төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстардың бірнеше
нормалары әділсоттылыққа қоса органның лауазымды адамдарының анықтаушы,
тергеуші, прокурор, судья – істейтін қылмыстары туралы көрсетіп, олардың
қылмыстық жауаптылығын белгілеген. Заң әдебиеттерде қылмыстық-құқықтық
нормаларды қалыптастыру және белгілеу қылмыстық белгісі ретінде қоғамға
қауіптілік мәселесімен байланыстырылады. Мемлекет болып қалыптастырылған
қоғам дамуының барлық кезеңдерінде адамдардың мінез-құлқының ішінде билеуші
таптар қылмыстылыққа және жазаланушылыққа олардың мүддесіне қауіп
келтіретін әрекеттерді қарастырады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет құқықтық ұғымдарға қылмыс құрамының
элементтері объект, объективті жақ, субъект және субъективтік жақ арқылы
көрініс табады немесе белгіленеді. Құрамның осы элементтерінің ролі
қылмыстық қоғамға қауіптілігінің құрылымын ашу барысында біріңғай көрініс
таппайды. Осы мәселеге тоқтамастан бұрын аталған сұрақтан келесідей
қорытынды жасауға болады, құрамның барлық элементтерінің ролі қылмыстық
қоғамға қауіптілігін, нақты қылмыстық-құқықтық нормаларды ескеру барысында
қарастырылады.
Аталған көзқарас тұрғысынан қылмыстық қоғамға қауіптілік құрылымын
қалыптастыру қылмыстық іс-әрекеттерді анықтау – қылмыстық құқықтағы маңызды
мәселелер қатарына жатқызылады.
Қылмыстың арнаулы субъектісінің жоғарыда айтылған мәселелерін ашпастан
бұрын, қарастырылып жатқан тақырыптың жалпы мәселелеріне, нақты қылмыстың
арналы субъектісі деп аталатын ұғымдардың өзара қатынасын және
айырмашылығын қарастыруымыз қажет.
Заңшығарушы қылмыс субъектісі және арнаулы субъектінің белгілерін
қылмыскердің тұлғасын анықтаған жөн.
Қылмыскер тұлғаны санаты қылмыстық құқықта маңызды мәселелердің
қатарына жатады. Қылмыскердің тұлғасы ұғымының мазмұны қылмыстық құқықта
және криминологияда зерттеледі.
Қылмыскердің тұлғасы жөнінде жан-жақты мәлімет алу үшін тұлғаның сыртқы
ортамен өзара қатынасын ғана емес, индивидтің әлеуметтік қатынастарының
субъективті сәттері, яғни көптеген уайымдау, сезімдер, іс-әрекеттер
ниетінде және мінез-құлқынан көрінеді.
Тиісінше, адамды оқшауланған монада ретінде қарастырмау қажет, ол
қоғамдық жол, өзіне өзі емес қоғамдық қатынастардың субъектісі, қоғамнан
оқшаулау түрде емес, нақты қоғамның мүшесі ретінде қарастырылады. Сондықтан
тұлғаға тән қасиеттер туған кезден емес, өмірдің материалдық жағымен
анықталады 18, -деді.
Субъектінің жалпы ұғымын анықтау қажеттілігі, заңи әдебиеттерде арнаулы
және жалпы субъектінің арасындағы айырмашылық анықталуы тиіс.
Қылмыстық заңдарда қылмыстың арнаулы субъектісінің жалпы ұғымы жөнінде
ортақ ұстанымдағы ұғымдар жоқ. Аталған ұғымды дұрыс түсіну маңызды ғылыми-
танымдық ұғымы бар. Жұмыс істеп тұрған ҚК-тің көптеген баптарында қылмыстың
арнаулы субъектісінің ұғымын берген немесе арнаулы субъектіге нұсқайды. Осы
жерде қылмыстың арнаулы субъектісін зерттеген авторлар аталған ұғымға
әртүрлі белгілерді кіргізді. Арнаулы субъектінің жекелеген ұғымдарды
зерттеушілердің айтуынша оның мәнін толық ашпайды.
Атап айтқанда В.С. Орловтың аталған мәселені зерттеудегі монографиясы
қылмыстық құқықтағы ерекше ұғым – қылмыстың арнаулы субъектісі туралы жан-
жақты айтылады. Қылмыстың арнаулы субъектісі – қылмыстардың жекелеген
түрлерінің ерекшелігімен байланысты, оларды жасау тек адамдардың белгілі
бір іс-әрекеті және заңмен жүктелген белгілі бір міндеттермен айқындалады
19.
Бұл анықтамада ұғымның екі жағы көзделеді: іс-әрекет сипаты және
адамдарға жүктелген міндеттердің сипаты. Сонымен қатар тек осы белгілер
ғана арнаулы субъектәіні сипаттайды. Мысалы: кінәлінің тұлғасының
демографиялық қасиеті көрсетілген анықтамада ескерілмейді.
Қылмыстың арнаулы субъектісінің ұғымын Н.С. Лейкина мен Н.П. Грабовская
да айтады. Олардың айтуынша: Арнаулы субъект деп баптың диспозициясында
көрсетілген нақты ерекшеліктерді иеленетін субъектілер аталады.
2.1. Қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері
Заңды әдебиеттерде қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілеріне
байланысты әртүрлі көзқарастар бар. Атап айтқанда Н.С.Лейкина мен Н.П.
Грабовская қылмыстың арнаулы субъектісін былай топтастырады:
-мемлекеттік-құқылық жағдайын сипаттайтын белгілер (шет елдіктер,
азаматтығы жоқ адамдар – ҚК-тің 65 бабы);
-кәсіби жағдайын сипаттайтын белгілер (ҚК-тің 128, 116 бабы);
-лауазымды жағдайын сипаттайтын белгілер атқаратын жұмысының ерекше
сипатын белгілейді (ҚК-тің 75,76,84,85,92,129,133,138,140,152, 156,157,176-
179,181,182,204,211,215,216 және т.б. баптары);
-демографиялық белгілері – жынысы, жасы, туыстық қатнастары (ҚК-тің
117,121,123 және т.б.).
Сонымен бірге арнаулы субъектілер үшін тек осы белгілер ғана тән емес.
П.С. Дагель болса қылмыстың арнаулы субъектісінің белгілері аталған
қылмыстардың субъектісі болатын арнаулы субъектінің белгілерін шектейді
және қылмыстық жауаптылық аясын шектейді. Оның айтуынша арнаулы субъектінің
белгілері төрт топтан тұруы тиіс дейді:
1 – субъектінің құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер (КСРО азаматы,
шетелдік, азаматтығы жоқ адам, жазасын өтеп жатқан адам немесе алдын ала
тергеуде қамалып жатқан адам, әскери қызметші және т.б.).
2-кәсіпті сипттайтын немесе субъектінің қызметін сипаттайтын белгілер
(көлік жұмысшысы, дәрігер, кеме капитаны, директор, бас инженер немесе
техникалық бақылау бөлімінің бастығы, көлік құралын басқаратын адам және
т.б.).
3. Кінәлінің жәбірленушімен өзара қатынасын сипаттайтын белгілер
(қызметі бойынша немесе нотариалдық тәуелді әйел адам, ата-аналар,
балалары, қорғаншылар өлтірілген адамның туысқандары).
4. Кінәлінің тұлғасының физикалық қасиеттерін сипаттайтын белгілер (ер
адам, жыныстық аурумен ауыратын адам, кәмелетке толмаған) т.б.
Ш.С. Рашковскаяның айтуынша арнаулы субъект деп субъектінің қажетті
белгілерінен басқа (есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толу), сонымен бірге
ерекше, қосымша белгілерді иеленуі тиіс деді. Ол арнаулы субъектілерді
былай топтастырды:
1) Адамның мемлекеттік-құқылық жағдайы КСРО азаматы, шет елдік,
азаматтығы жоқ адам (66,67,197-баптар);
2) Жынысы –орындаушы тек ер адам (117,121-баптар). Жасы –орындаушы
тек кәмелетке толған адам (210-бап);
3) КСРО-ның қорғаныс қабілетіне қатысты азаматтардың жүктеген
міндеттері және әскери қызметті жүргізу тәртібі (ҚК-тің
80,81,238-269-баптары);
4) Кәсіби міндеттері-дәрігер және басқа ада медициналық
қызметкерлер (ҚК-тің 116,128 баптар);
5) Басқа адамдарға қатысты жүктелген міндеттер (122,123,124 бап 2
бөлігі, 127,129,204-баптар(;
6) Атқаратын жұмысының сипаты (75,76,85,156-баптар);
7) әділсоттылық органдардың қызметіне қатысты жүктелген міндеттер –
куәгерлер, жәбірленушілер, сарапшылар, аудармашылар (181,182,184-
баптар);
8) адамның лауазымдық жағдайы (92,110-175, 176-179,138-140,
152,157,211 баптар);
9) мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке мүлкіне қатысты адамның
белгілі бір жағдайы (92,99,100,185-баптар);
10) жәбірленушіге қатысты адамның ерекше жағдайы (107,118-баптар);
11) жазаның жекелеген түрлерін өтеуге сотталынған қылмыстық
жауапкершілікке тартылғандардың құқықтық мәртебесі
(77,186,187,188,1982-баптар);
Сонымен қатар қылмыстың арнаулы субъектісінің қосымша белгілері ретінде
бұрын қылмыс жасаған тұлғаларды, бұрынғы соттылықты немесе әкімшілік шараны
жүзеге асырған адамдарды жатқызған.
А.Н. Ағыбаев болса қылмыстың арнаулы субъектісін мынадай белгілері
бойынша топтастырады:
1. Мемлекеттік құқылық жағдайы бойынша: Қазақстан
Республикасының азаматы, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адам
(ҚК-тің 165,166-баптары);
2. Демографиялық белгілері бойынша:
кінәлінің жынысына қарай еркек (120-121-бап), әйел (121-бап); жас
мөлшері (131-132 баптар).
3. Отбасылық туыстық қатынастары бойынша: ата-аналар (ҚК 136-
бап), жұбайлар (140-бап); қамқоршы (139-бап); денсаулық
жағдайы – ВИЧ ІЖҚТБ, соз ауруларымен ауыратын адамдар
(116,115-баптар);
4. Әскери міндетке қатысы жөніндегі міндеті: міндетті әскери
қвзметке шақырушылық (326-бап); әскери қызметкерлер және
әскери қызмет атқаруға міндеттілер (366-393 баптар);
5. Қызмет жағдайы жөніндегі адамдар (307-316-баптар);
6. Арнаулы мемлекеттік жүйелерде лауазымдық жағдайына байланысты
қызмет атқарғандар-прокурор, судьялар (339,365-бап);
7. Кәсіби міндетіне қарай: дәрігер (144-бап); медицина
қызметкерлері (ҚК 114-бап);
8. Атқарған қызметінің немесе жұмысының мәніне қарай қызмет не
жұмыс бабын өзіне сеніп тапсырылған мемлекеттік құрмет
жариялау (172-бап), теміржол, су, кеме және әуе көлігі
қызметкрелері (295-бап); сайлау комиссиясының мүшесі (147-
бап); сауда қызметкерлері (223-бап);
9. Азаматтың мемлекет алдындағы борышының мәніне қарай: куә,
мәжбүрленуші, сарапшы.
10. Адамның жәбірленуші жөніндегі ерекше жағдайларына байланысты
жәбірленушіге қамқорлық жасауға мндетті адам (119-бап),
жәбірленушінің сол адамға материалдық немесе басқа тәуелді
болуы (102 бап 11 бөлігі);
11. Адамның бұрынғы істеген қоғамға жат әрекетін немесе
әрекетсіздігін сипаттайтын белгілері бойынша бұрын адам
өлтірген адамның адам өлтіруі (96-бап, 2 бөлігі “н” тармағы),
бұрын сотталған адам (117-бап 3 бөлігі).
Арнаулы субъектінің ұғымына байланысты заңи әдебиеттерде 1950 жылдардың
аяғы кезінен үш түрлі көзқарасты ұстанған заңгерлер В.С.Орлов, А.А.
Пионтковский арнаулы субъект қатарына қылмыстардың барлық субъектілерінің
жалпы қасиетін иеленетін тұлғаларды ғана емес, сонымен қатар тек өзіндік
сапалық белгі сипаты бар субъектілерді жатқызады. Басқа авторлардың
пікірінше арнаулы субъект деп ҚК-тің тиісті баптарының диспозициясында
көрініс тапқан, нақты ерекшеліктерге ие адам танылады. Бұлардың айтуынша
арнаулы субъектінің белгілері ҚК-тің жекелеген диспозицияларында нақтылы
көзделінгені жөн дейді.
Үшінші көзқарастағылар болса, қосымша белгілерден басқа, олар заңда
міндетті түрде нақтылы белгілері көрсетілуі немесе одан тікелей туындауы
қажет дейді.
В.В.Устименконың ойынша арнаулы субъект деп осыған дейінгі айтылған
ұғымдардың бір қатарымен келісе отырып, айтылып кеткен түсініктер барлық
елеулі белгілерді көрсетпейді немесе толық алмайды. Оның пікірінше арнаулы
субъект деп қылмыс құрамы шегінде сипаттайтын және жасалынған іс-әрекетті
дұрыс саралау үшін қажетті елеулі белгілер жатқызылады дейді 20.
Заңи әдебиеттерде қылмыстың арнаулы субъектісінің ұғымы және
белгілерінің анықтамасына байланысты біріңғай көзқарас жоқ дей келе
Р.Орымбаев тиісінше арнаулы субъект субъектінің қажетті белгілерінен (есі
дұрыстық, белгілі бір жасқа толу) басқа аталған қылмысты жасағандығы үшін
қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігін шектейтін ерекше, қосымша
белгілерді иеленуі тиісті адам танылады,- дейді 21.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясының
“Қылмыстық құқығының Жалпы бөлім ауытқулықтарында” қылмыстың арнаулы
субъектісінің белгілерін топтастыруда әртүрлі көзқарастар бар.
М.Н.Сыздықов арнайы субъект белгілерін төрт топқа бөлді:
1) азаматтың құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер;
2) демографиялық белгілер;
3) лауазымдық жағдайын, атқаратын жұмысын және кәсібін сипаттайтын
белгілер:
4) Бұрынғы әлеуметтік қарсы іс-әрекетімен немесе қылмыстарды бірнеше
рет жасауымен сипатталатын белгілер.
С.С. Молдабаев және Рахметов арнайы субъектінің келесідей беліглерін
сипаттайды.
1) Субъектінің жәбірленушімен өзара қатынасын сипаттайтын белгілер:
2) Физиологиялық және демографиялық қасиетін сипаттайтын белгілер;
3) Құқықтық жағдайын немесе әлеуметтік ролін сипаттайтын белгілер.
Арнаулы субъектінің осындай белгілерін көрсете отырып, аталған авторлар
келесідей топтастыруларды береді:
І Құқықтық жағдайына байланысты
ІІ Демографиялық факторына байланысты
ІІІ Әлеуметке қарсы іс-әрекет 22.
2.2. Қылмыстық заң және қылмыстың арнаулы субъектісі
Қылмыстық – заң Қазақстан Республикасының Конcтитуциясына сәйкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық акті болып табылады.
Қылмыстық заңның міндеттері – бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті аумақтық тұтастықты, конституциялық құрылысты,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи ортаны қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғау және қылмыстың алдын алу болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін белгілейді. Жеке адамға, мемлекетке немесе қоғамға
қауіпті іс-әрекеттердің қандай қылмыс болып табылатынын айқындайды. Қылмыс
істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және өзге де ықпал ету шараларын
белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады. Қылмыстық заң сонымен
қатар тиісті органдарға қылмыс белгісі бар кінәлі адамды қылмыстық жауапқа
тарту немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды міндеттейді.
Сонымен қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тиым салушы және
міндеттеуші нормалар болып табылады. Бұл нормалардың тағы да
сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар.
Қылмыстық құқытық норманың сақтандырушылық функциясы – істелген іс-
әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазаны кінәлі адамға
тағайындау мүкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы арқылы барлық
азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру арқылы тәрбиелік ықпал
ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық-құқықтық норма, сонымен бірге кез
келген азаматтарды заңды бұлжытпай орындауға тәрбиелеумен бірге, оларды
қылмыс істегендермен ымырасыз күрес жүргізу рухына баулиды. Қылмыстық
құқықтық норма қоғамдық қатынастарды қорғап қана қоймайды, ол сонымен бірге
мұндай қатынастарды қорғаудың өзі соны ретке келтіру арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық құқық белгілі бір қоғамдық мінез-құлық өрелерін
белгілеумен бірге, осы өрелерді бұзушыларға қарсы қылмыстық құқықтық
нормаларда қолдану арқылы өз міндеттерін жүзеге асырады. Қылмыстық құқықтық
норма өзінің реттеушілік ықпалымен, кез келген азаматарды қылмысты
құбылысқа төзімсіз болуға, олармен ымырасыз күрес жүргізуге баулу арқылы
іске асырады.
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың ең негізгі көзі. Сот үкімі, ұйғаруы
немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты қылмыстық
істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Сондай-ақ Республика Жоғарғы соты Пленумының басшы қаулылары да құқық
нормасы болып табылады. Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық-құқылық
норманың түпкі мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді. Сондықтан да ондай
қаулылардың Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады. Сот
преценді біздің Республикасызда құқық нормасы болып саналмайды. Ол
Ұлыбритания Канада сияқты мемлекеттерде ғана құқық нормасы болып саналады.
ҚР Қылмыстық кодексінің 52-бабында сот айыпты деп танылған адамға
жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелеріне сәйкес істелген
қылмысы үшін жауаптылықта қаралған Ерекше бөлімнің тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды деп белгіленген.
Жаза тағайындағанда сот істелген қылмыстың сипаты мен қоғамдық
қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке басының ерекшеліктерін, мінез-құлқын,
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ
тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке алады.
Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс істеуден
сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза тағайындалуы керек. Мұның
өзі соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен қоса өзінің құқықтық сана
сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді. Алайда құқықтық сана құқық нормасы
болып табылмайды.
Ол сотқа тек қана қылмыстық құқықтық норманың мазмұнын дұрыс түсінуге
жөн сілтейді. Қылмыстық заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазым адамдары,
азаматтар, заңды тұлғалар үшін міндетті күші бар заң нормасы болып
табылады. Ол қандай да бір болмасын сипаттаумен бұзуға немесе орындалауға
жол берілмейді. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық норманы білдірудің нысаны,
ал оның нормасы оның мазмұнының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың арнаулы субъектісі қылмыстық іс-әрекетті анықтауға байланысты
маңызы орта түседі. Ең алдымен қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі
кездейсоқ немесе адамның мінез-құлқына қарсы механикалық салдар ретінде
қарастырылмауы қажет. Ол белгілі бір объективті заңдылықтарға
бағындырылған.
Қоғамдық тәжірибені терең оқу, нақты айтқанда криминологиялық және
әлеуметтік зерттеулер қоғамдық зиянды процестерді анықтауға мүмкіндік
береді және олармен күресу шараларын қарастырады. Қоғамға қауіпті адамның
мінез-құлықтары қылмыстық-құқықтық нормаларда белгіленіп, тиісті әрекеттер
қылмыс деп танылады. Осы жерде қылмыстық заң адамдардың мінез-құлқының
объективтік жақтарын бейнелейді.
Қоғамға қауіпті процестерді жан-жақты зертету қоғамдық өмірдің барлық
жүйесінің жалпы заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік береді. Осы жерде заң
шығарушы қоғам дамуының заңдылықтарын неғұрлым зерттеп ашса, соғұрлым
қоғамға қауіпті құбылыстармен күресуге жәрдемдеседі. К.Маркстің айтқанындай
– заңшығарушы өзіне жаратылыстануды сынаушы ретінде қарауы тиіс деді. Ол
заңдарды жасамайды, ол оны рухани қатынастарды сапалы жағымды заңдарын
білдіреді,- деді.
Қоғамға зиян процестерді жан-жақты зерттеу қоғамдық өмірдің барлық
жүйесінің жалпы заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қоғамдық өмірді және оның заңдылықтарын жан-жақты зерттеудің мысалы
ретінде бұрынғы Кеңес мемлекетінің жүйелендірілген қылмыстық кодекстерді
қабылдауы, яғни қоғамға зиян процестердің қоғамдық себеп-салдарларын
көрсетеді. Мысалы, РКСФСР-дің 1926 жылғы ҚК-сі Қазақ КСР аумағында 1960
жылға дейін күші жүрді және 1939 ж. ҚазақКСР Қылмыстық кодексі немесе
1997ж. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі әрқайсысы өзінің
дәуірінің кезеңін бейнелеп, сол кездегі қоғамдық қатынастарға қолданылды.
Қоғамдық зиянды процесстер адам мінез-құлқының себепті-салдар нәтижелер
сол немесе басқа да қоғамдық зиянды процестерді қылмыстық деп жариялай
отыра, заңшығарушы ең алдымен әлеуметтік бағытын айқындайды. Осындай
адамның мінез-құлқын байланыстыратын себептер және шарттарды белгілейді.
Әрине, заң шығарушы қоғамға зиян процестерді, тәжірибеге қарамастан
қылмыстылықпен күресудің тарихын, қоғамдық тәжірибені зерделейді. Тиісінше
қылмыс адамның іс-әрекетін заңшығарушымен құқықтық реттейтін нәтиже.
Сондықтан объектіні оған әсер ететін субъектіден ажыратып қарауға болмайды.
Осы жалпы ереже кез келген объектіні қылмыстық-құқықтық қорғау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz