Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
І. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5.9
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері ... ... ...10.15
1.3. Банк жүйесінің нарықтық экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... 16.19
ІІ. ҚР БАНК ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Өтпелі кезеңдегі банк жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...20.28
2.2. Қазақстандағы қазіргі кездегі банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .28.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
І. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5.9
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері ... ... ...10.15
1.3. Банк жүйесінің нарықтық экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... 16.19
ІІ. ҚР БАНК ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Өтпелі кезеңдегі банк жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...20.28
2.2. Қазақстандағы қазіргі кездегі банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .28.30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi , кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар , кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада , қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше. Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше. Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
1. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” Қ.Р. Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күші бар жарлығы. 1 бап 117 бет.
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 наурыздағы (өзгерістермен бірге) №25557
3. “ҚР-дағы банктер және банк мекемлері” Негізгі заң актілері. 2002 ж. 1 мамырында. Алматы: Юрист, 2002. – 108 бет.
4. Қазақстан Ұлттық банкі. Редакция алқасы: Аханов, айманбетова, Серікбаева. Жауапты шығарушылар: Байменов Бабух, Тәшімбаев Ибраимқызы. Жалдық есеп 1997 ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 б.
6. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 622 с.
7. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. Изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
8. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000. – 328 бет.
9. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: қазақ университеті, 2004. – 241 бет.
10. Саниев М.С. “Ақша. Несие. Банктер.” Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика интситуты, 2001ж.
11. Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы банк жүйесі туралы зерттеулер. Банки Казахстана – 2001 г. Октябрь 51 – 54 бет.
12. Шабанова Н.Н. “Денежное обращение и кредит СССР”. Учебник для вузов по спец. 1734 и 1737 - Ташкент: Укитувчи. 1985. – 301с.
13. Web sait – WWW.national bank. kz.
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 ж. 30 наурыздағы (өзгерістермен бірге) №25557
3. “ҚР-дағы банктер және банк мекемлері” Негізгі заң актілері. 2002 ж. 1 мамырында. Алматы: Юрист, 2002. – 108 бет.
4. Қазақстан Ұлттық банкі. Редакция алқасы: Аханов, айманбетова, Серікбаева. Жауапты шығарушылар: Байменов Бабух, Тәшімбаев Ибраимқызы. Жалдық есеп 1997 ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 б.
6. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 622 с.
7. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. Изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
8. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000. – 328 бет.
9. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: қазақ университеті, 2004. – 241 бет.
10. Саниев М.С. “Ақша. Несие. Банктер.” Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика интситуты, 2001ж.
11. Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы банк жүйесі туралы зерттеулер. Банки Казахстана – 2001 г. Октябрь 51 – 54 бет.
12. Шабанова Н.Н. “Денежное обращение и кредит СССР”. Учебник для вузов по спец. 1734 и 1737 - Ташкент: Укитувчи. 1985. – 301с.
13. Web sait – WWW.national bank. kz.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. Банк жүйесінің теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5-9
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері ... ... ...10-15
1.3. Банк жүйесінің нарықтық экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... 16-19
ІІ. ҚР банк жүйе және оның дамуы
2.1. Өтпелі кезеңдегі банк жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...20-28
2.2. Қазақстандағы қазіргі кездегі банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .28-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасуы. КУРСОВАЯ
КIРIСПЕ
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған:
мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол
арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi
жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң
ұжымдық және акционерлiк түрлерi , кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда,
меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр
класқа ие комерсанттар , кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың
дамуы бойынша экономикада , қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың
жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен
, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет
өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға
мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк
жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi
болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк
(бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын
резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер
арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие
саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше.
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық
деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасында екi деңгейлi банктiк жүйе 1990 ж. ҚазКСР-
нiң “Қазақ КСР-дағы банктер және банктiк қызметтер туралы” Заңы бойынша
қалыптасты. Мемлекеттiк банк ҚР-да Ұлттық банкке айналды. Ал қалған банктер
акционерлiк банктерге, Жинақ банкi ҚР-ның халықтық банкi деп аталды.
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет
етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы
экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Қазiр елiмiзде банк жүйесi егемендiң алғаннан берi жүргiзiлiп келе
жатқан нарықтық инфрақұрылым iшiнде ең тиiмдi қалыптасқан жүйе болып
отырғаны белгiлi. Ал бiз осымен тоқтатпай банктiк жүйенi одан әрi
дамытуымыз керек. Ол үшiн банктiк жүйе қызметтерi туралы мамандық
деңгейiмiз жоғары болуы керек.
Мiне, сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы алдыма қойған негізгі мақсатым және
міндеттеріме:
• Банктік жүйесінің несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
• Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің
даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
• Қазақстандағы банктік жүенің 1991 жылдан бергі ұлттық жүйе ретінде
пайда бола бастауы, оның қазіргі таңда дейінгі қалыптасу жағдайын
сипаттау.
• Банк жүйесінің негізгі элементтері болып табылатын Орталық банктер мен
коммерциялық банктерінің экономикада атқаратын қызметтері мен
опперацияларын талдау.
І. Банк жүйесінің теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі
Ең алдымен, банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа
жауап iздестiрейiк.
Банк сөзi banco” деген ағылшын тiлiмен аударғанда “айырбас
орны” дегендi бiлдiредi. Бұл “айырбас орыны” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкiлдерi саудагерлердiң ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлi елдiң
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерiнiң ақша қаражаттарын саудаға берiп,
пайыз алу үшiн пайдалана бастайды. Сөитiп, айырбастаушылар бiртiндеп
банкирлерге айналады. Менiң түсiнiгiмше, банк ұғымы
айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарымен сипатталады.
Өйткенi, алғашқы банктердiң Италияда пайда болу себебi, оның сол
уақыттарда дүниежүзiлiк сауда орталығы болғандығын ескерiп, әр елдiң
ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердiң
сауда операцияларына тiкелей қатысуына байланысты тұсiндiрiледi.
Банк арнайы ұйым ретiнде материалды өндiрiс сферанын айтарлықтай
ерекшелiктерiн өнiм шығарады, ол жай тауар емес, ақша, төлем қаражаты
түрiндегi тауар.
Қызымет көрсету сферасындағы банктiң негiзгi өнiмi өнiмдердi, тұтыну
заттарын емес, несиелердi ұсыну болып табылады. Банктiк несиенiң
ерекшiлiгi, ол қандай да бiр ақша сапасы ретiндегi ұсыну емес, капитал
ретiнде ұсыну. Ал бұл дегенiмiз, несиеге ұсынылған ақша қаражаттары қарыз
алушының шаруашылығында айналым жасауды ғана емес, сонымен бiрге өзiнiң
алғашқы заңды нүктесiне өсiрiлген қарыз пайызы түрiнде оралуы керек. Банк
өндiрiстiк кәсiпорыннан өзiнiң эмитациялау сипатымен ерекшеленедi. Ол тек
ғана акцияларды және бағалы қағаздарды шығарып қана қоймай, сонымен бiрге
басқа эмитенттердiң бағалы қағаздарын сақтау мен есептеу бойынша
операцияларды да жұзеге асырады.
Қызмет көрсету аясындағы банктiң өнеркәсiптiк кәсiпорындардан
ерекшелiгi оның несие беруiнен байқалады. Оның негiзгi өнiмi несие
болғандықтан, банктi несиелiк мекеме деп атаған.
Қазiргi түсiнiкте банк-бұл ерекше өнiм шығарумен айналыстын кәсiпорын
немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын ретттеудi жүзеге
асыратын ақша- несие институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызмет туралы заңның
бiрiншi бабында былай жазылған: банк-бұл осы жарғыға сай банктiк қызметтi
жұзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банк - банк жүйесiнiң элементi болып табылады. Бұл дегенiмiз ол
келесi реттегi мiндеттердi атқарады:
1) жалпының бiр бөлiгi болуға, ойынның жалпы тәртiптерi бойынша
қызмет етуге мүмкiндiк беретiн қастетерiн иемдену;
2) жалпы және арнайы заңдар, қауымның заңды нормалары шегiнде қызмет
ету;
3) өзiн-өзi реттеуге, дамуға және жақсартуға икемдi болу;
4) банк жүйесiнiң басқа да элементтерiмен қатынасу.
Банк жүйесiне банктерден бөлек басқа да банктiк операцияларды
орындайтын, бiрақ банк статусы жоқ кейбiр қаржы институттары, банктiк
инфроқұрылымды құрайтын және ақша-несие институттарының iс-әрекетiн
қамтамасыз ететiн басқа да ұйымдар жатады.
Банк iсi – қарыз капиталын жинақтау мен оны бөлумен шұғылданатын
кәсiпкерлiктiң ерекше түрi. Банктер арқылы ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыру ғана емес, сонгымен қатар, халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ол
кейбiр жағдайларда делдалдық келiсiмдер және мүлiктi басқару операциялары
жүргiзiледi.
Банктiң атқаратын негiзгi қызметтерiн негiзiнен төмендегiдей
топтастыруғы болады:
1) Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
2) Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргiзу.
3) Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем
айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысы жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк
туғызады.
4) Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiн тек жинаған уақытша бос
ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар, депозттiк чектердi,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi.
5) Экономикалық және қаржылық кеңес беру. Орындайтын айырықша қызметтерiне
байланысты банктер: эмиссиялық және эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға құқы бар,
әдетте орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлi аталады.
Эмиссиялық емес банктер – мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да
ақша белгiлерiн шығаруға құқы жоқ банктер. Олар коммерциялық,
инвестициялық, инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландыруға маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi.
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке алып,
ұзақ мерзiмге несие бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Банктердi сонымен бiрге шаруашылық сипаты бойынша да бөлуге болады:
өндiрiстiк, сауда, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда. Территориялық сипаты
бойынша: аймақтық және аймақтың, жалпы елдiң қажеттiлiктерiн жүзеге
асыратын, халық аралық. Меншiктiк сипаты бойынша; мемлекеттiк, окционерлiк,
кооперативтiк, жеке муниципалдық, аралас болып бөлiнедi.
Қазiргi кездегi банк жүйелерiнiң құрылымы қиын. Көрсетiлетiн
қызметтердiң сипатты көзқарасынан қарағанда, қазiргi кездегi несие
жүйелерiнiң үш маңызды тобы бөлiнген:
- орталық (эмиссиялық) банк;
- коммерциялық банктер;
- арнайы қаржы ұымдары ( сақтандыру, ипотекалық, қор жинау және т.б.).
Орталық банк. Басқаша оны көбiнесе банктердiң банкi деп те атайды.
Оның ерекшелiгi кәсiпорындармен және халықпен операцияларды жүргiзумен
айналыспауынан құралады. Клиент ретiнде екөбiнесе коммерциялық банктер және
басқа да кредиттiк ұйымдар шығады. Сонымен бiрге, орталық банктер әр түрлi
үкiметтiк ұйымдарға қызмет көрсетумен өте жиi айналысады. Орталық
банкттердiң басты қызметi- қаржы жүйесiнде, жалпы елдiң экономикасын да
реттейтiн тиiмдi несие-ақша саясатын жүргiзу болып табылады.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзiне тiкелей бағынатын
төменгi бөлiмшелермен бiрге тiкелей бағыныстағы бiртұтас орталықтандырылған
құрылым, iс-әрекетiн толық шаруашылық есеп негiзiнде жүргiзедi. Әр түрлi
салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады.
Ұлттық банктiң негiзгi қызметi ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
- ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарын
ұйымдастырады;
- ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
- несие берушiлер мен салымшылардың, сондай-ақ шетел валютасын сатып
алу, сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мұддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiк экономикалық саясатын жүргiзедi;
- үкiметтiң және мемлекеттiк органдардың банкi мен агенттiк қызметiн
атқару;
- елдiң алтын - валюта қорларын басқару.
Коммерциялық банктер – қарыз капиталы нарығында өзiнiң қызыметiн жүзеге
асыратын қөп функционалды ұйымдар болып табылады. Несие беру, депозиттердi
қабылдау, әр түрлi есеп жүргiзi сияқты қаржы қызметтерiнiң барлық кешенi
әдетте, iрi коммерциялық банктермен жүзеге асады. Қазiргi жағдайларда
коммерциялық банктер бүкiл әлемде кредит жүйесiнiң шешушi элементi болып
табылады.
Егер банк мемлекеттiк банк болмаса және банкпен мемлекет өзара
мiндеттеме алмаған жағдайда банктер мен мемлекет бiр-бiрiнiң
мiндеттемелерiне жауапты емес. Мемлекет банктiң мiндеттемелерi бойынша тек
мемлекеттiк банктiң жарғылық қорына салған қаражаты шегiнде ғана жауап
бередi.
Банктiк заңдарға сәйкес банктер үшiн заңды тұлғалардың жарғылық
капиталға қатысуға мынандай қызметтерге тиым салынған және шектелген:
- банктердiң, мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларының,
зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялардың, инвестициялық
қорлардың сақтандыру ұйымдардың, лизинг берушi ұйымдардың жарғылық
капиталдарына банктердiң қатысуына;
- қаржы нарығының инфрақұрылымдық бөлiгi болып табылатын, банк қызметiн
автоматтандыруды, тұлғалардың және банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың жарғылық капиталдарына банктердiң
қатысуына;
- бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтi жүзеге асырушы ұжымдардың
жарғылық капиталдарына банктердiң қатысуына;
- банкроттық рәсiмдерiнде төлем қабiлетi жоқ борышкерлер мүлкi мен
iстерiн басқару жөнiндегi қызметке тиым салу қолданылмайды.
Комменрциялық банктердiң негiзгi атқаратын қызметтерi: ақша қаражатын
шоғырландыру және тарту, несие беру, шаруашылықтармен есеп және төлем
жұмыстарын жүргiзу, төлем құралдарын шығару, бағалы қағаздарды шығаруды
және орналастыруды ұйымдастыру, сенiмхат бойынша клиенттердiң мүлкiн
басқару (яғни, траст операциясын жүргiзу) клиенттерге кеңес беру.
Арнайы қаржы ұйымдары. Мұнда арнайы бiлiмнiң, сонымен бiрге ерекше
техниканың болуын талап ететiн қарыз капиталы нарығының бөлек
сегменттерiнде өзiнiң қызметтерiн жүзеге асыратын ұйымдар жатады. Мұндай
ұйымдар, әсiресе белсендi майда қорларды, ипотекалық несиелердi, тұтыну
несиелердi, ауыл шаруашылық өндiрушiлерiне несиелердi тарту сферасында және
сыртқы саудада есеп және қаржыландыру бойынша операцияларда дамиды.
Қазақстан тереториясында орта ғасырларда (VI-X ғғ.) сауданың
дамуымен бірге ақша және сәйкесінше ақшалай қатынастар. Сауда көбінесе,
XVIII ғасырда негізгі қаланған шекаралық қорғандардағы айырбас аулаларында
жүрді. Сауда ақша нысанында тез өсе бастады, сауда жәрмеңкелері дами
бастады. Жәрмеңкелерде өз кезегінде экономикалық дамуға және тауар ақша
қатынастарының кеңеюіне оң ықпалын тигізді. Сауданың даму нәтижесінде,
әрине, саудагерлер байи бастады. Олар өздерінің қолына үлкен мөлшерде ақша
қаражаттарын шоғырландырып, өсімқоршыларға айналды. XIX ғасырдың басынан
Қазақстанға шетелдік және рессейлік банктік капитал енеді, бұл капитал
аймақтың негізгі қаржылық рсурстарын монополизациялайды. 1889 ж. Рессей
үкіметі Омск қаласында Семей, Ақмола және Жетісу облыстарында қаржылық
істерді басқару үшін қазынашылық палатасын ұйымдастырады. Палатаның міндеті
мынада болады: сауданы бақылау, қазынашылықтардың басқару, мемлелеттік
табыстар бойынша жалпы есеп жүргізу. Қазақстанға банктік копиталдың өне
бастауы және оның териториясында несиелік жүйесінің құрылуы XIX ғасырдың
аяғында басталды. Осы уақыттан бастап несиенің жаңа нысандары пайда бола
бастады. Қазақстанның несиелік жүйесі, Рессей империясының несиелік
жүйесінің бір бөлігі ретінде, мемлекеттік банктің бөлімшелерінен,
акционерлік коммерциялық банктерден, несиелік кооперциялардан және де басқа
да майда несие мекемелерінен құрылды.
Рессей Мемлекетік банктің құрылуымен Қазақстан тереториясында оның
мекемелері пайда бола бастады. Ресей Мемлекетік банкінің бірінші
бөлімшелері Уральскта (1876 ж.), Петропавловскте (1886 ж.), Семейде
(1887.), Верныйда (1911.) ашыла бастады. Ресей Мемлекеттік банкінің
мекемелерінің ашылуынан кейін Қазақстан тереториясында коммерциялық банктер
пайда болды.
1917 жылғы революциядан кейін Қазақстандағы барлық қаржылық шаралар,
РФСРО-ның қаржылық органдарымен жүргізілетін қаржылық саясаттың
принцептерімен сәйкес жүргізіледі. Кеңес үкіметінің бірінші жылдары бұрыңғы
жүйемен несиелеу ережелері қала берді. 1919 жылдың бірінші жартысында бір-
бірімен байланыспаған мекемелердің 2 түрі пайда болды: қаржылық бөлімдер
(губерниялық, уездік және қалалық) және Халық банкінің мекемелері, РФСРО
Халық банкіна бағынышты. Жергілікті қаржылық органдарын ұйымдастыру
жұмыстары Азамат соғысының және әскери интервенция кесірінен созылып кетті.
Несие ісін реттеу жұмыстары жеке банктерді национализациялау негізінде
жүргізілді. 1920 жылы РФСРО Халық банкі жойылып оның функциялары РСФСРО-ның
Халықтық қаржылық коммисариатының бюджетік-есептік басқармасына ерілді.
1921 жылдың қазан айында Мемлекетік банкті құру туралы шешім қабылданды.
1922-1925 жылдары бүкіл елде, Қазақстанда соның ішінде, шаруашылықтың бөлек
салаларыны қызмет көрсететін коммерциялық және басқа банктерді ұйымдастыру
процессі жүріп жатты. Одақ үкіметінің 1930 жылғы 30-ші қаңтарындағы үкімі
бойынша елде несиелік реформа жүрді. Бұл реұорма коммерциялық несиелеуден
тікелей банктік несиелеуге көшуді жүзеге асырды. Несиелік жүйені қайта құру
1932 жылғы 5-ші мамырдағы үкіметтің “Банктердің күрделі салымдарды
қаржыландыруы және ұзақ мерзімді несиелеуі туралы” үкімімен аяқталуы.
Ұлы Отан Соғысы Қазақстанның экономикасының алдында келесі негізгі
міндеттерді қойды: Ұлттық шаруашылықты әскери етіп қайта құру, әскери
өнімді көбейту, армияны қарумен және азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Соғыс өтуімен Қазақстандағы Мемлкеттік Банктің мекемерелі ақшаның
айналысқа түсуі және алынуы ережелерін қатаң сақтады. Банктердің кассасына
қолма-қол ақшаларды түсіру және олармен бүкіл халық шаруашылығын қамтамасыз
етуіне байланысты үлкен жұмыс жүргізілді.
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Несие жүйесінің негізгі буыны – банктік жүйе болып
табылады. Себебі масштабы және маңызы жөнінен несие қатынастарының басым
көпшілігі банктер арқылы өтеді.
Банктердiң және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрдi және де олар бiр бiрiмен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндiрiс үрдiсiне қатысушылардың
экономикалық мүдделерiн қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретiнде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтiң үрдiсiнде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына бередi,
ақшалай есеп айырысу жүргiзедi және экономика үшiн басқа да көптеген
қызмет көрсетедi, соның арқасында өндiрiстiң тиiмдiлiгi мен қоғамдық
өнiмнiң айналысына тiкелей ықпал етедi. (1-сызба). (4), 169 б.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық ,
ауданаралық үлестiру механизмiн қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметiн атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында тауар болатын , жаңа
талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын қабылдау
арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру арқылы
қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды
жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз
алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы орын
ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлi көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының “тобын” құрайды және оларды жұмыс iстеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлi шарттарға несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады. Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелiк қызмет
көрсетуiн ұйымдастыру және несиелiк жүйенiң қызмет етуi шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды мәнге ие.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналыды және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты экономиканы басқарады. Олар тек делдалдық
қызметтен шығып , ұдайы өндiрiстiң барлық фазасының аясына ғана кiредi.
Банктер шаруашылық өмiрдiң орталығы, барлық экономиканың негiзгi түйiнi
болып табылады.
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер
басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды.
Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық
қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен
мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни
оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi
осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi
қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi мәселен, несиелеу арқылы,
экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр
түрлi несиелер мен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың
үздiксiз қызмет қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық
өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргiзудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн
айыппұл, төлем төлеу күнiн созғаны үшiн өсiм, несиенi өз уақытында
қайтармағаны үшiн жоғары пайыздарды алуымен өзiнiң мүддесiн ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесiн
қорғайды.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Банктерде басқарудың басқа органдарындағы жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетiлген клиенттерiнiң негiзгi қызметi
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктiк несиелердi қайтару үшiн қаражаттың болмауы тек объективтi
ғана емес, сонымен бiрге, осы шарт иесiнiң жұмысының нашар екендiгiнiң
күнделiктi оперативтi көрсеткiшi болып табылады. Банктiң мәлiметтерi
бухалтерлiк есептi құруды күтпей-ақ кәсiпорын қызметтерiнiң көптеген
маңызды факторлары туралы, әрi олардың нәтижелерiн алдын-ала көруге
мүмкiндiк бередi.
Қандай жүйе болмасын оның өзiнiң формалары мен қызметтерi болатыны
анық . Жалпы банктiң атқаратын қызметтерiн төмендегiдей қарапайым жiктеуге
болады:
• Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру;
• Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен
операциялар жүргiзу;
• Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем
айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк туғызады;
• Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiне тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi ,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi;
• Экономикалық және қаржылық ақпарат берiп отыру ;
• Орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте Орталық банк деп аталады. Бiздiң елде ол – Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық банкiнiң
негiзгi мақсаты – айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, қалған банктерге ерекше
тауар – ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие есеп, эмиссиялық
жұмысын басқару болып табылады.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Ендi ұлттық банктiк жүйенi былай жiктеуге болады (сызба 1 ). Бұл
сызбадан банк жүйесiнiң формаларын айқын көруге болады.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiркерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi.
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке
алып, ұзақ мерзiмге несиеге бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Сурет-1 – Банк жүйесiнiң негізгі формалары
Бағанадан бергi банктiк жүйеде басты банк деп айтып жүрген Орталық
банктiң қызметтерiне тоқталсақ. Кез-келген орталық банктiң мiндетi – ұлттың
ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгi мен валюталық курсының тұрлаулылығын
қамтамасыз ету. Осы мiндеттердi атқару үшiн орталық банк негiзiнен мынадай
қызметтердi орындайды:
• Банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау;
• Ақша – несиелiк қатынастарды реттеу;
• Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргiзу;
• Банктердiң банкiсi болу және үкiмет банкi қызметi,
Орталық банктiң ең алғашқы қызметi – ежелден қалыптасқан мемлекеттiң
өкiлi ретiнде заңды түрде – банкнота шығару. Ол – елде төлем
мiндеттемелерiн өтейтiн , халық қабылдаған жалпы ұлттық төлем құралы.
Кейбiр мемлекеттерде орталық банк монополиялы түрде монеталар шығарады. Көп
елдерде монетаны қаржы министрлiгi соғып, орталық банк оларды номиналымен
сатып алады. Сөйтiп , орталық банк сатып алған монеталарды өзi өзi шығарған
банкноталармен қосып айналымға түсiредi.
Орталық банктiң эмиссиялық монополиясы оны банк жүйесiнiң эмиссиялы-
кассалық орталығына айналдырды. Себебi орталық банктiң мiндеттемелерi кез-
келген коммерциялық банктiң кассалық қоры болып табылады. Өйткенi орталық
банктiң басты клиентi – коммерциялық банктер, ал олар орталық банк пен
экономика салалары арасында делдал ретiнде қызмет атқарады.
Орталық банктiң ақша несиелiк реттеу қызметi. Экономиканы ақша және
несие айналымына әсер ету жолымен реттеу – мемлекеттiң экономикалық
саясатынығ құрамдас элементi. Оның негiзгi мақсаты экономикалық өсудiң
тұрақтылығы, инфляция мен жұмыссыздықтың төменгi деңгейiне және төлем
балансының тепе-теңдiгiне қол жеткiзу болып табылады.
Орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi – ол орталық банктiң
мемлекеттiң валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы
болуы. Ол – ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу;
елдiң ресми алтын валюта резервiнбасқару жөнiде операциялар жүргiзу;
халықаралық есеп айырысу, төлем балансын реттеу; елдегi және одан тыс
жерлердегi валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды
жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын
жүргiзу. Орталық банк дүниежүзiлiк қарыз капиталы нарығы мен алтын
нарығына қатысу үшiн халықаралық келiсiмдердi дайындауға, сонымен бiрге,
халықаралық және аймақтық валюта-несие ұйымдарында өз еленiң өкiлi болып
қатысады.
Орталық банктiң банктердiң банкiсi қызметi – ол орталық банктiң
кәсiпорындарға және халыққа тура қызметкөрсетпеуi, яғни орталық банктiң
негiзгi клиентi коммерциялық банктер болуы. Бұл оның коммерциялық
банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердiң кассалық
қорларын жинақтау және сақтау қызметiн атқарады. Бұл қорлар банктiк
мiндеттiрезерв қорлары деп аталады. Орталық банк банктердiң депозиттерi
бойынша мiндеттемелерiнiң ең аз резервтерiне арақатынасын, яғни мiндеттi
резервтердiң нормасын бекiтедi.
Коммерциялық банктердiң кассалық резервтерiн сақтауға қабылдаумен қатар
орталық банк оларға несиелiк көмек көрсетедi. Оның несие үшiн проценттiк
төлем мөлшерi нарықтық мөлшерден анағұрлым жоғары болады, сондықтан орталық
банктiң несиесiн басқа несие алу мүмкiндiгi болмаған ақырғы жағдайда ғана
алады.
Орталық банк банктердiң банкiсi ретiнде елдiң төлем жүйесiнiң басты
реттеушi органы қызметiн атқарады. Ол банкаралық есеп айырысуды
ұйымдастыру, есептесу жүйесiн реттеу және үйлестiру жұмыстарын жүргiзiп ,
банк жүйесiнiң есеп есеп айырысу орталығы болып табылады.
Орталық банктер қадағалау мен бақылауды негiзiнен мынадай бағытта
жүргiзедi:
• Банктiк қызмет түрлерiне лицензия беру;
• Кейбiр операция түрлерiн жүргiзуге,
• Банктер берген қаржылық есептi тексеру және талдау;
• Клиенттердi ревизиялау (тексеру);
• Мiндеттi резервтердiң нормативтi және экономикалық нормативтердiң жүйесiн
белгiлеу, сонымен бiрге олардың орындалуын тексеру.
Орталық банктiң үкiмет банкiсi қызметi. Үкiметтiң банкирi ретiнде орталық
банк оның әрi кассирi, әрi несие берушiсi, әрi қаржылық кеңесшiсi. Орталық
банкте үкiмет мен мемлекеттiк органдардың есепшоттары ашылған. Орталық банк
мемлекеттi несиелеумен, мемлекеттiк заемдарды орналастыру және оларды өтеу
мәселелерi бойынша, нарықтық жағдайларға байланысты мемлекеттiк бағалы
қағаздарды және оның табысты уақытын таңдау жөнiнде кеңес берумен,
мемлекеттiк борышты басқарумен шұғылданады.
Қорыта айтқанда, орталық банктiң атқаратын қызметтерi бiрiмен-бiрi
тығыз байланысты.
Мемлекеттiң несие жүйесiнде коммерциялық банктердiң алатын орны өте зор.
Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлi саласында жан–жақты iс-әрекет етедi.
Коммерциялық банктер несие ресурстарының негiзгi бөлiгiн шоғырландырып, өз
клиенттерiне нсие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды,
шетел валютасын сатып алу – сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген
қаржылық қызмет көрсетедi.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесiнiң негiзгi
буыны. Олардың мiндетi ақша айналымы мен капитал айналымының үздiксiз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсiп мекемелерiн, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруащылығына қор жинау үшiн жағдай жасау болып табылады.
Қазiргi коммерциялық банктер қаржы делдалы ретiнде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлудi қамтамасыз етiп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Ендi коммерциялық банктер туралы кеңiрек танысу
үшiн олардың қызметтерiн айтып өтейiк:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарту қызметi – банктердiң ежелден
атқаратын қызметтерiнiң бiрi. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
ақшасын банкке тарту, бiр жағынан, олардың иесiне процент түрiнде табыс
түсiрсе, ал екiншi жағынан банктiң несие операцияларын жүргiзуiне негiз
қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлi экономикалық және әлеуметтiк
қажеттiлiктерге жұмсалуы мүмкiн.
Коммерциялық банктердiң атқаратын келесi қызметi - несие беруде делдал
болу. Бос ақша қаражат иесi мен қарыз алушының арасында тiкелей несие
қатынастарының туындауына кедергi болатын жәйттер: ұсынылатын капитал
көлемiнiң қарызға қажеттi көлемге сай келмеуi, капиталдың айналыстан босау
мерзiмiнiң қарыздарға қажет мерзiммен сай келмеуi. Коммерциялық банктер
қарыз берушi мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдалы ретiнде осы
кедергiлердi жояды. Банктiк несие экономиканың әр түрлi секторларына
берiлiп , өндiрiстiң кеiеюiн қамтамасыз етедi.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесiнсiз тұрақты
экономика болуы мүмкiн емес. Сондықтан банктiң келесi қызметi
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргiзудiң ролi зор.
Кәсiпорындар арасындағы есеп айырысудың негiзгi бөлiгi қолма-қол ақшасыз
жүредi. Банктер делдал ретiнде клиенттердiң тапсырысы бойынша шотқа ақша
қабылдап, ақшаның түсуiн және берiлуiн есептейдi.
Коммерциялық банктердiң ерекше қызметi құралдарын шығару арқылы
айналымдағы ақшаны көбейту немесе артығын жою, яғни ақша массасын көбейту
немес азайту. Төлем құралдарын шығару олардың депозиттiк және несиелiк
қызметтерiне тiкелей байланысты. Депозит екi түрлi жолмен: клиенттiң банкке
ақша салуы арқылы немесе қарыздарға банктiң несие беруi арқылы жүргiзiледi.
Коммерциялық банктер акция және облигация түрiндегi бағалы қағаздарды
шығарып және орналастыру эмиссиялық – құрылтайшылық қызмет атқарады.
Банктердiң жинақтарды өндiрiстiк мақсатқа жұмсайтын мүмкiндiгi бар. Сөйтiп
бағалы қағаздар нарығы несие жүйесiн толықтырып, әрi онымен тығыз
байланыста жұмыс iстейдi. Ұзақ мерзiмдi инвестиция тарту мақсатында
кәсiпорындар акция және облигациялар шығарады.
Банктер сенiмхат бойынша клиенттердiң мүлкiн басұару қызметiн де
атқарады. Жеке тұлғаларға: осы қызметтi атқаруға құқығынан айрылғандардың
мүлкiн уақытша басқару; iзбасарларының мүддесi үшiн өлген адамның мүлкiн
басқару; пайда табу мақсатымен капиталды басқару және т.б. қызметтер
көрсету болып табылады. Ал компанияларға көрсететiн қызметтерi : банктiң
облигациялар бойынша кепiлшi болуы; нарыққа шығарылған акцияларды және
трансферттердi тiркеу үшiн өкiл болуы; корпорацияның зейнетақы қорының
қаржысын басқарушы болуы және т.б. қызметтер атқарады.
Экономикалық мағлұматтарды өзiне жинақтауы банктердiң клиенттерiне кеңес
беру қызметiне мүмкiндiк туғызады. Банктер төмендегiдей кеңес бередi: шот
ашу ; есеп-несиелiк және кассалық қызметкөрсетуден бастап, ақша және тауар
нарықтарында операциялар жүргiзуге дейiн нұсқау бередi.
1.3. Банктік жүйесінің нарықтық экономикадағы рөлі.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлай ақшалай қарым – қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір – бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушыларының
экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүйеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді,
ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа
талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық
делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты
қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық
ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әртүрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттардың “тобын” құрайды және де оларды жұмыс істеп тұра капиталға
айналдырып, әртүрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыры
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық – несиелік, қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды рөл атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нарықты басқарады. Олар тек делдалдық қызметпен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе
“ертегідей күшке” ие бола отырып “нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы” мүмкін. К.Маркс келесіде “Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне” назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түйіні екені ескереді.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы,
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы ретіндегі банктің ролі оның өзінің қызметтерін
орындау үрдісінде және банк ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда
көрініс табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономикалық қатынастарын ең алдымен мүдде ретінде көрініс алады, ал
экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып
табылатын әдістемелерді пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден келесі
туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге
байланысты. Банктер басқарудың экономикалық әр түрлі буындардың қарыз
қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе қолма – қолсыз
есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін
қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғаласын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін-
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін - өсім, несиені өз уақытында
қайтармағандығы үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономиялық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің
экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік
түріне, ведомствалық тәуелсіздігіне байланысты емес, шаруашылық
органдарының, (яғни өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық
қызметтерінің нәтижелерімен байланысты . Банктердің айналасында өздеріне
әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа
жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін
операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізеледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несиелерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігінің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады . Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін т.б. білдіреді. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті күтпей – ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге
мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды
бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма – қол және қолма – қолсыз
ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара
тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларға ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаты, халықтың жинақ ақшалары, т.б.
бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жеке меншік , меншіктің ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік
қозғалыс кең етек алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар
құрылуда. Шаруа қожалықтары санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші
(арендатор) және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған
жатады.
Қоғамда белгілі – бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда . Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілдік - әміршілік әдістердің орнын – экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсізденудегі ролі айрықша . Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты –
несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І. Банк жүйесінің теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5-9
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері ... ... ...10-15
1.3. Банк жүйесінің нарықтық экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... 16-19
ІІ. ҚР банк жүйе және оның дамуы
2.1. Өтпелі кезеңдегі банк жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...20-28
2.2. Қазақстандағы қазіргі кездегі банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .28-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-33
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасуы. КУРСОВАЯ
КIРIСПЕ
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған:
мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуынабелсендi қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол
арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi
жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң
ұжымдық және акционерлiк түрлерi , кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда,
меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр
класқа ие комерсанттар , кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың
дамуы бойынша экономикада , қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың
жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын – экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-
өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар
жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу
саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар
жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi
атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен
, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет
өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға
мемлекеттiң ақша – несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-неиселi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк
жүйесi iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi
болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк
(бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын
резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер
арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие
саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң ролi ерекше.
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық
деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасында екi деңгейлi банктiк жүйе 1990 ж. ҚазКСР-
нiң “Қазақ КСР-дағы банктер және банктiк қызметтер туралы” Заңы бойынша
қалыптасты. Мемлекеттiк банк ҚР-да Ұлттық банкке айналды. Ал қалған банктер
акционерлiк банктерге, Жинақ банкi ҚР-ның халықтық банкi деп аталды.
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет
етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы
экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Қазiр елiмiзде банк жүйесi егемендiң алғаннан берi жүргiзiлiп келе
жатқан нарықтық инфрақұрылым iшiнде ең тиiмдi қалыптасқан жүйе болып
отырғаны белгiлi. Ал бiз осымен тоқтатпай банктiк жүйенi одан әрi
дамытуымыз керек. Ол үшiн банктiк жүйе қызметтерi туралы мамандық
деңгейiмiз жоғары болуы керек.
Мiне, сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы алдыма қойған негізгі мақсатым және
міндеттеріме:
• Банктік жүйесінің несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
• Банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің
даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
• Қазақстандағы банктік жүенің 1991 жылдан бергі ұлттық жүйе ретінде
пайда бола бастауы, оның қазіргі таңда дейінгі қалыптасу жағдайын
сипаттау.
• Банк жүйесінің негізгі элементтері болып табылатын Орталық банктер мен
коммерциялық банктерінің экономикада атқаратын қызметтері мен
опперацияларын талдау.
І. Банк жүйесінің теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Банк, банк жүйесінің қалыптасу мен даму ерекшелігі
Ең алдымен, банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа
жауап iздестiрейiк.
Банк сөзi banco” деген ағылшын тiлiмен аударғанда “айырбас
орны” дегендi бiлдiредi. Бұл “айырбас орыны” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкiлдерi саудагерлердiң ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлi елдiң
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерiнiң ақша қаражаттарын саудаға берiп,
пайыз алу үшiн пайдалана бастайды. Сөитiп, айырбастаушылар бiртiндеп
банкирлерге айналады. Менiң түсiнiгiмше, банк ұғымы
айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарымен сипатталады.
Өйткенi, алғашқы банктердiң Италияда пайда болу себебi, оның сол
уақыттарда дүниежүзiлiк сауда орталығы болғандығын ескерiп, әр елдiң
ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердiң
сауда операцияларына тiкелей қатысуына байланысты тұсiндiрiледi.
Банк арнайы ұйым ретiнде материалды өндiрiс сферанын айтарлықтай
ерекшелiктерiн өнiм шығарады, ол жай тауар емес, ақша, төлем қаражаты
түрiндегi тауар.
Қызымет көрсету сферасындағы банктiң негiзгi өнiмi өнiмдердi, тұтыну
заттарын емес, несиелердi ұсыну болып табылады. Банктiк несиенiң
ерекшiлiгi, ол қандай да бiр ақша сапасы ретiндегi ұсыну емес, капитал
ретiнде ұсыну. Ал бұл дегенiмiз, несиеге ұсынылған ақша қаражаттары қарыз
алушының шаруашылығында айналым жасауды ғана емес, сонымен бiрге өзiнiң
алғашқы заңды нүктесiне өсiрiлген қарыз пайызы түрiнде оралуы керек. Банк
өндiрiстiк кәсiпорыннан өзiнiң эмитациялау сипатымен ерекшеленедi. Ол тек
ғана акцияларды және бағалы қағаздарды шығарып қана қоймай, сонымен бiрге
басқа эмитенттердiң бағалы қағаздарын сақтау мен есептеу бойынша
операцияларды да жұзеге асырады.
Қызмет көрсету аясындағы банктiң өнеркәсiптiк кәсiпорындардан
ерекшелiгi оның несие беруiнен байқалады. Оның негiзгi өнiмi несие
болғандықтан, банктi несиелiк мекеме деп атаған.
Қазiргi түсiнiкте банк-бұл ерекше өнiм шығарумен айналыстын кәсiпорын
немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын ретттеудi жүзеге
асыратын ақша- несие институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызмет туралы заңның
бiрiншi бабында былай жазылған: банк-бұл осы жарғыға сай банктiк қызметтi
жұзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банк - банк жүйесiнiң элементi болып табылады. Бұл дегенiмiз ол
келесi реттегi мiндеттердi атқарады:
1) жалпының бiр бөлiгi болуға, ойынның жалпы тәртiптерi бойынша
қызмет етуге мүмкiндiк беретiн қастетерiн иемдену;
2) жалпы және арнайы заңдар, қауымның заңды нормалары шегiнде қызмет
ету;
3) өзiн-өзi реттеуге, дамуға және жақсартуға икемдi болу;
4) банк жүйесiнiң басқа да элементтерiмен қатынасу.
Банк жүйесiне банктерден бөлек басқа да банктiк операцияларды
орындайтын, бiрақ банк статусы жоқ кейбiр қаржы институттары, банктiк
инфроқұрылымды құрайтын және ақша-несие институттарының iс-әрекетiн
қамтамасыз ететiн басқа да ұйымдар жатады.
Банк iсi – қарыз капиталын жинақтау мен оны бөлумен шұғылданатын
кәсiпкерлiктiң ерекше түрi. Банктер арқылы ақша айналымы мен несие
қатынастарын ұйымдастыру ғана емес, сонгымен қатар, халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ол
кейбiр жағдайларда делдалдық келiсiмдер және мүлiктi басқару операциялары
жүргiзiледi.
Банктiң атқаратын негiзгi қызметтерiн негiзiнен төмендегiдей
топтастыруғы болады:
1) Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
2) Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргiзу.
3) Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем
айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысы жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк
туғызады.
4) Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiн тек жинаған уақытша бос
ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар, депозттiк чектердi,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi.
5) Экономикалық және қаржылық кеңес беру. Орындайтын айырықша қызметтерiне
байланысты банктер: эмиссиялық және эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға құқы бар,
әдетте орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлi аталады.
Эмиссиялық емес банктер – мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да
ақша белгiлерiн шығаруға құқы жоқ банктер. Олар коммерциялық,
инвестициялық, инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландыруға маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi.
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке алып,
ұзақ мерзiмге несие бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Банктердi сонымен бiрге шаруашылық сипаты бойынша да бөлуге болады:
өндiрiстiк, сауда, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда. Территориялық сипаты
бойынша: аймақтық және аймақтың, жалпы елдiң қажеттiлiктерiн жүзеге
асыратын, халық аралық. Меншiктiк сипаты бойынша; мемлекеттiк, окционерлiк,
кооперативтiк, жеке муниципалдық, аралас болып бөлiнедi.
Қазiргi кездегi банк жүйелерiнiң құрылымы қиын. Көрсетiлетiн
қызметтердiң сипатты көзқарасынан қарағанда, қазiргi кездегi несие
жүйелерiнiң үш маңызды тобы бөлiнген:
- орталық (эмиссиялық) банк;
- коммерциялық банктер;
- арнайы қаржы ұымдары ( сақтандыру, ипотекалық, қор жинау және т.б.).
Орталық банк. Басқаша оны көбiнесе банктердiң банкi деп те атайды.
Оның ерекшелiгi кәсiпорындармен және халықпен операцияларды жүргiзумен
айналыспауынан құралады. Клиент ретiнде екөбiнесе коммерциялық банктер және
басқа да кредиттiк ұйымдар шығады. Сонымен бiрге, орталық банктер әр түрлi
үкiметтiк ұйымдарға қызмет көрсетумен өте жиi айналысады. Орталық
банкттердiң басты қызметi- қаржы жүйесiнде, жалпы елдiң экономикасын да
реттейтiн тиiмдi несие-ақша саясатын жүргiзу болып табылады.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзiне тiкелей бағынатын
төменгi бөлiмшелермен бiрге тiкелей бағыныстағы бiртұтас орталықтандырылған
құрылым, iс-әрекетiн толық шаруашылық есеп негiзiнде жүргiзедi. Әр түрлi
салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады.
Ұлттық банктiң негiзгi қызметi ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
- ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарын
ұйымдастырады;
- ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
- несие берушiлер мен салымшылардың, сондай-ақ шетел валютасын сатып
алу, сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мұддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiк экономикалық саясатын жүргiзедi;
- үкiметтiң және мемлекеттiк органдардың банкi мен агенттiк қызметiн
атқару;
- елдiң алтын - валюта қорларын басқару.
Коммерциялық банктер – қарыз капиталы нарығында өзiнiң қызыметiн жүзеге
асыратын қөп функционалды ұйымдар болып табылады. Несие беру, депозиттердi
қабылдау, әр түрлi есеп жүргiзi сияқты қаржы қызметтерiнiң барлық кешенi
әдетте, iрi коммерциялық банктермен жүзеге асады. Қазiргi жағдайларда
коммерциялық банктер бүкiл әлемде кредит жүйесiнiң шешушi элементi болып
табылады.
Егер банк мемлекеттiк банк болмаса және банкпен мемлекет өзара
мiндеттеме алмаған жағдайда банктер мен мемлекет бiр-бiрiнiң
мiндеттемелерiне жауапты емес. Мемлекет банктiң мiндеттемелерi бойынша тек
мемлекеттiк банктiң жарғылық қорына салған қаражаты шегiнде ғана жауап
бередi.
Банктiк заңдарға сәйкес банктер үшiн заңды тұлғалардың жарғылық
капиталға қатысуға мынандай қызметтерге тиым салынған және шектелген:
- банктердiң, мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларының,
зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялардың, инвестициялық
қорлардың сақтандыру ұйымдардың, лизинг берушi ұйымдардың жарғылық
капиталдарына банктердiң қатысуына;
- қаржы нарығының инфрақұрылымдық бөлiгi болып табылатын, банк қызметiн
автоматтандыруды, тұлғалардың және банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың жарғылық капиталдарына банктердiң
қатысуына;
- бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтi жүзеге асырушы ұжымдардың
жарғылық капиталдарына банктердiң қатысуына;
- банкроттық рәсiмдерiнде төлем қабiлетi жоқ борышкерлер мүлкi мен
iстерiн басқару жөнiндегi қызметке тиым салу қолданылмайды.
Комменрциялық банктердiң негiзгi атқаратын қызметтерi: ақша қаражатын
шоғырландыру және тарту, несие беру, шаруашылықтармен есеп және төлем
жұмыстарын жүргiзу, төлем құралдарын шығару, бағалы қағаздарды шығаруды
және орналастыруды ұйымдастыру, сенiмхат бойынша клиенттердiң мүлкiн
басқару (яғни, траст операциясын жүргiзу) клиенттерге кеңес беру.
Арнайы қаржы ұйымдары. Мұнда арнайы бiлiмнiң, сонымен бiрге ерекше
техниканың болуын талап ететiн қарыз капиталы нарығының бөлек
сегменттерiнде өзiнiң қызметтерiн жүзеге асыратын ұйымдар жатады. Мұндай
ұйымдар, әсiресе белсендi майда қорларды, ипотекалық несиелердi, тұтыну
несиелердi, ауыл шаруашылық өндiрушiлерiне несиелердi тарту сферасында және
сыртқы саудада есеп және қаржыландыру бойынша операцияларда дамиды.
Қазақстан тереториясында орта ғасырларда (VI-X ғғ.) сауданың
дамуымен бірге ақша және сәйкесінше ақшалай қатынастар. Сауда көбінесе,
XVIII ғасырда негізгі қаланған шекаралық қорғандардағы айырбас аулаларында
жүрді. Сауда ақша нысанында тез өсе бастады, сауда жәрмеңкелері дами
бастады. Жәрмеңкелерде өз кезегінде экономикалық дамуға және тауар ақша
қатынастарының кеңеюіне оң ықпалын тигізді. Сауданың даму нәтижесінде,
әрине, саудагерлер байи бастады. Олар өздерінің қолына үлкен мөлшерде ақша
қаражаттарын шоғырландырып, өсімқоршыларға айналды. XIX ғасырдың басынан
Қазақстанға шетелдік және рессейлік банктік капитал енеді, бұл капитал
аймақтың негізгі қаржылық рсурстарын монополизациялайды. 1889 ж. Рессей
үкіметі Омск қаласында Семей, Ақмола және Жетісу облыстарында қаржылық
істерді басқару үшін қазынашылық палатасын ұйымдастырады. Палатаның міндеті
мынада болады: сауданы бақылау, қазынашылықтардың басқару, мемлелеттік
табыстар бойынша жалпы есеп жүргізу. Қазақстанға банктік копиталдың өне
бастауы және оның териториясында несиелік жүйесінің құрылуы XIX ғасырдың
аяғында басталды. Осы уақыттан бастап несиенің жаңа нысандары пайда бола
бастады. Қазақстанның несиелік жүйесі, Рессей империясының несиелік
жүйесінің бір бөлігі ретінде, мемлекеттік банктің бөлімшелерінен,
акционерлік коммерциялық банктерден, несиелік кооперциялардан және де басқа
да майда несие мекемелерінен құрылды.
Рессей Мемлекетік банктің құрылуымен Қазақстан тереториясында оның
мекемелері пайда бола бастады. Ресей Мемлекетік банкінің бірінші
бөлімшелері Уральскта (1876 ж.), Петропавловскте (1886 ж.), Семейде
(1887.), Верныйда (1911.) ашыла бастады. Ресей Мемлекеттік банкінің
мекемелерінің ашылуынан кейін Қазақстан тереториясында коммерциялық банктер
пайда болды.
1917 жылғы революциядан кейін Қазақстандағы барлық қаржылық шаралар,
РФСРО-ның қаржылық органдарымен жүргізілетін қаржылық саясаттың
принцептерімен сәйкес жүргізіледі. Кеңес үкіметінің бірінші жылдары бұрыңғы
жүйемен несиелеу ережелері қала берді. 1919 жылдың бірінші жартысында бір-
бірімен байланыспаған мекемелердің 2 түрі пайда болды: қаржылық бөлімдер
(губерниялық, уездік және қалалық) және Халық банкінің мекемелері, РФСРО
Халық банкіна бағынышты. Жергілікті қаржылық органдарын ұйымдастыру
жұмыстары Азамат соғысының және әскери интервенция кесірінен созылып кетті.
Несие ісін реттеу жұмыстары жеке банктерді национализациялау негізінде
жүргізілді. 1920 жылы РФСРО Халық банкі жойылып оның функциялары РСФСРО-ның
Халықтық қаржылық коммисариатының бюджетік-есептік басқармасына ерілді.
1921 жылдың қазан айында Мемлекетік банкті құру туралы шешім қабылданды.
1922-1925 жылдары бүкіл елде, Қазақстанда соның ішінде, шаруашылықтың бөлек
салаларыны қызмет көрсететін коммерциялық және басқа банктерді ұйымдастыру
процессі жүріп жатты. Одақ үкіметінің 1930 жылғы 30-ші қаңтарындағы үкімі
бойынша елде несиелік реформа жүрді. Бұл реұорма коммерциялық несиелеуден
тікелей банктік несиелеуге көшуді жүзеге асырды. Несиелік жүйені қайта құру
1932 жылғы 5-ші мамырдағы үкіметтің “Банктердің күрделі салымдарды
қаржыландыруы және ұзақ мерзімді несиелеуі туралы” үкімімен аяқталуы.
Ұлы Отан Соғысы Қазақстанның экономикасының алдында келесі негізгі
міндеттерді қойды: Ұлттық шаруашылықты әскери етіп қайта құру, әскери
өнімді көбейту, армияны қарумен және азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Соғыс өтуімен Қазақстандағы Мемлкеттік Банктің мекемерелі ақшаның
айналысқа түсуі және алынуы ережелерін қатаң сақтады. Банктердің кассасына
қолма-қол ақшаларды түсіру және олармен бүкіл халық шаруашылығын қамтамасыз
етуіне байланысты үлкен жұмыс жүргізілді.
1.2. Банктік жүйенің мәні, маңыздылығы және оның қызметтері
Банктiк жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас
құрылымдарының бiрi. Несие жүйесінің негізгі буыны – банктік жүйе болып
табылады. Себебі масштабы және маңызы жөнінен несие қатынастарының басым
көпшілігі банктер арқылы өтеді.
Банктердiң және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрдi және де олар бiр бiрiмен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндiрiс үрдiсiне қатысушылардың
экономикалық мүдделерiн қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретiнде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтiң үрдiсiнде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына бередi,
ақшалай есеп айырысу жүргiзедi және экономика үшiн басқа да көптеген
қызмет көрсетедi, соның арқасында өндiрiстiң тиiмдiлiгi мен қоғамдық
өнiмнiң айналысына тiкелей ықпал етедi. (1-сызба). (4), 169 б.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық ,
ауданаралық үлестiру механизмiн қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметiн атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында тауар болатын , жаңа
талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын қабылдау
арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру арқылы
қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды
жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз
алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы орын
ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлi көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының “тобын” құрайды және оларды жұмыс iстеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлi шарттарға несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады. Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелiк қызмет
көрсетуiн ұйымдастыру және несиелiк жүйенiң қызмет етуi шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды мәнге ие.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналыды және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты экономиканы басқарады. Олар тек делдалдық
қызметтен шығып , ұдайы өндiрiстiң барлық фазасының аясына ғана кiредi.
Банктер шаруашылық өмiрдiң орталығы, барлық экономиканың негiзгi түйiнi
болып табылады.
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер
басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды.
Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық
қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен
мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни
оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi
осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi
қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi мәселен, несиелеу арқылы,
экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр
түрлi несиелер мен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың
үздiксiз қызмет қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық
өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргiзудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн
айыппұл, төлем төлеу күнiн созғаны үшiн өсiм, несиенi өз уақытында
қайтармағаны үшiн жоғары пайыздарды алуымен өзiнiң мүддесiн ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесiн
қорғайды.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Банктерде басқарудың басқа органдарындағы жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетiлген клиенттерiнiң негiзгi қызметi
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктiк несиелердi қайтару үшiн қаражаттың болмауы тек объективтi
ғана емес, сонымен бiрге, осы шарт иесiнiң жұмысының нашар екендiгiнiң
күнделiктi оперативтi көрсеткiшi болып табылады. Банктiң мәлiметтерi
бухалтерлiк есептi құруды күтпей-ақ кәсiпорын қызметтерiнiң көптеген
маңызды факторлары туралы, әрi олардың нәтижелерiн алдын-ала көруге
мүмкiндiк бередi.
Қандай жүйе болмасын оның өзiнiң формалары мен қызметтерi болатыны
анық . Жалпы банктiң атқаратын қызметтерiн төмендегiдей қарапайым жiктеуге
болады:
• Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру;
• Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен
операциялар жүргiзу;
• Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем
айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк туғызады;
• Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiне тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi ,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi;
• Экономикалық және қаржылық ақпарат берiп отыру ;
• Орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте Орталық банк деп аталады. Бiздiң елде ол – Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық банкiнiң
негiзгi мақсаты – айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, қалған банктерге ерекше
тауар – ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие есеп, эмиссиялық
жұмысын басқару болып табылады.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Ендi ұлттық банктiк жүйенi былай жiктеуге болады (сызба 1 ). Бұл
сызбадан банк жүйесiнiң формаларын айқын көруге болады.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiркерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi.
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке
алып, ұзақ мерзiмге несиеге бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Сурет-1 – Банк жүйесiнiң негізгі формалары
Бағанадан бергi банктiк жүйеде басты банк деп айтып жүрген Орталық
банктiң қызметтерiне тоқталсақ. Кез-келген орталық банктiң мiндетi – ұлттың
ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгi мен валюталық курсының тұрлаулылығын
қамтамасыз ету. Осы мiндеттердi атқару үшiн орталық банк негiзiнен мынадай
қызметтердi орындайды:
• Банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау;
• Ақша – несиелiк қатынастарды реттеу;
• Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргiзу;
• Банктердiң банкiсi болу және үкiмет банкi қызметi,
Орталық банктiң ең алғашқы қызметi – ежелден қалыптасқан мемлекеттiң
өкiлi ретiнде заңды түрде – банкнота шығару. Ол – елде төлем
мiндеттемелерiн өтейтiн , халық қабылдаған жалпы ұлттық төлем құралы.
Кейбiр мемлекеттерде орталық банк монополиялы түрде монеталар шығарады. Көп
елдерде монетаны қаржы министрлiгi соғып, орталық банк оларды номиналымен
сатып алады. Сөйтiп , орталық банк сатып алған монеталарды өзi өзi шығарған
банкноталармен қосып айналымға түсiредi.
Орталық банктiң эмиссиялық монополиясы оны банк жүйесiнiң эмиссиялы-
кассалық орталығына айналдырды. Себебi орталық банктiң мiндеттемелерi кез-
келген коммерциялық банктiң кассалық қоры болып табылады. Өйткенi орталық
банктiң басты клиентi – коммерциялық банктер, ал олар орталық банк пен
экономика салалары арасында делдал ретiнде қызмет атқарады.
Орталық банктiң ақша несиелiк реттеу қызметi. Экономиканы ақша және
несие айналымына әсер ету жолымен реттеу – мемлекеттiң экономикалық
саясатынығ құрамдас элементi. Оның негiзгi мақсаты экономикалық өсудiң
тұрақтылығы, инфляция мен жұмыссыздықтың төменгi деңгейiне және төлем
балансының тепе-теңдiгiне қол жеткiзу болып табылады.
Орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi – ол орталық банктiң
мемлекеттiң валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы
болуы. Ол – ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу;
елдiң ресми алтын валюта резервiнбасқару жөнiде операциялар жүргiзу;
халықаралық есеп айырысу, төлем балансын реттеу; елдегi және одан тыс
жерлердегi валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды
жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын
жүргiзу. Орталық банк дүниежүзiлiк қарыз капиталы нарығы мен алтын
нарығына қатысу үшiн халықаралық келiсiмдердi дайындауға, сонымен бiрге,
халықаралық және аймақтық валюта-несие ұйымдарында өз еленiң өкiлi болып
қатысады.
Орталық банктiң банктердiң банкiсi қызметi – ол орталық банктiң
кәсiпорындарға және халыққа тура қызметкөрсетпеуi, яғни орталық банктiң
негiзгi клиентi коммерциялық банктер болуы. Бұл оның коммерциялық
банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердiң кассалық
қорларын жинақтау және сақтау қызметiн атқарады. Бұл қорлар банктiк
мiндеттiрезерв қорлары деп аталады. Орталық банк банктердiң депозиттерi
бойынша мiндеттемелерiнiң ең аз резервтерiне арақатынасын, яғни мiндеттi
резервтердiң нормасын бекiтедi.
Коммерциялық банктердiң кассалық резервтерiн сақтауға қабылдаумен қатар
орталық банк оларға несиелiк көмек көрсетедi. Оның несие үшiн проценттiк
төлем мөлшерi нарықтық мөлшерден анағұрлым жоғары болады, сондықтан орталық
банктiң несиесiн басқа несие алу мүмкiндiгi болмаған ақырғы жағдайда ғана
алады.
Орталық банк банктердiң банкiсi ретiнде елдiң төлем жүйесiнiң басты
реттеушi органы қызметiн атқарады. Ол банкаралық есеп айырысуды
ұйымдастыру, есептесу жүйесiн реттеу және үйлестiру жұмыстарын жүргiзiп ,
банк жүйесiнiң есеп есеп айырысу орталығы болып табылады.
Орталық банктер қадағалау мен бақылауды негiзiнен мынадай бағытта
жүргiзедi:
• Банктiк қызмет түрлерiне лицензия беру;
• Кейбiр операция түрлерiн жүргiзуге,
• Банктер берген қаржылық есептi тексеру және талдау;
• Клиенттердi ревизиялау (тексеру);
• Мiндеттi резервтердiң нормативтi және экономикалық нормативтердiң жүйесiн
белгiлеу, сонымен бiрге олардың орындалуын тексеру.
Орталық банктiң үкiмет банкiсi қызметi. Үкiметтiң банкирi ретiнде орталық
банк оның әрi кассирi, әрi несие берушiсi, әрi қаржылық кеңесшiсi. Орталық
банкте үкiмет мен мемлекеттiк органдардың есепшоттары ашылған. Орталық банк
мемлекеттi несиелеумен, мемлекеттiк заемдарды орналастыру және оларды өтеу
мәселелерi бойынша, нарықтық жағдайларға байланысты мемлекеттiк бағалы
қағаздарды және оның табысты уақытын таңдау жөнiнде кеңес берумен,
мемлекеттiк борышты басқарумен шұғылданады.
Қорыта айтқанда, орталық банктiң атқаратын қызметтерi бiрiмен-бiрi
тығыз байланысты.
Мемлекеттiң несие жүйесiнде коммерциялық банктердiң алатын орны өте зор.
Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлi саласында жан–жақты iс-әрекет етедi.
Коммерциялық банктер несие ресурстарының негiзгi бөлiгiн шоғырландырып, өз
клиенттерiне нсие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды,
шетел валютасын сатып алу – сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген
қаржылық қызмет көрсетедi.
Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесiнiң негiзгi
буыны. Олардың мiндетi ақша айналымы мен капитал айналымының үздiксiз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсiп мекемелерiн, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруащылығына қор жинау үшiн жағдай жасау болып табылады.
Қазiргi коммерциялық банктер қаржы делдалы ретiнде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлудi қамтамасыз етiп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Ендi коммерциялық банктер туралы кеңiрек танысу
үшiн олардың қызметтерiн айтып өтейiк:
Ақша қаражатын шоғырландыру және тарту қызметi – банктердiң ежелден
атқаратын қызметтерiнiң бiрi. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
ақшасын банкке тарту, бiр жағынан, олардың иесiне процент түрiнде табыс
түсiрсе, ал екiншi жағынан банктiң несие операцияларын жүргiзуiне негiз
қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлi экономикалық және әлеуметтiк
қажеттiлiктерге жұмсалуы мүмкiн.
Коммерциялық банктердiң атқаратын келесi қызметi - несие беруде делдал
болу. Бос ақша қаражат иесi мен қарыз алушының арасында тiкелей несие
қатынастарының туындауына кедергi болатын жәйттер: ұсынылатын капитал
көлемiнiң қарызға қажеттi көлемге сай келмеуi, капиталдың айналыстан босау
мерзiмiнiң қарыздарға қажет мерзiммен сай келмеуi. Коммерциялық банктер
қарыз берушi мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдалы ретiнде осы
кедергiлердi жояды. Банктiк несие экономиканың әр түрлi секторларына
берiлiп , өндiрiстiң кеiеюiн қамтамасыз етедi.
Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесiнсiз тұрақты
экономика болуы мүмкiн емес. Сондықтан банктiң келесi қызметi
шаруашылықтармен есеп және төлем жұмыстарын жүргiзудiң ролi зор.
Кәсiпорындар арасындағы есеп айырысудың негiзгi бөлiгi қолма-қол ақшасыз
жүредi. Банктер делдал ретiнде клиенттердiң тапсырысы бойынша шотқа ақша
қабылдап, ақшаның түсуiн және берiлуiн есептейдi.
Коммерциялық банктердiң ерекше қызметi құралдарын шығару арқылы
айналымдағы ақшаны көбейту немесе артығын жою, яғни ақша массасын көбейту
немес азайту. Төлем құралдарын шығару олардың депозиттiк және несиелiк
қызметтерiне тiкелей байланысты. Депозит екi түрлi жолмен: клиенттiң банкке
ақша салуы арқылы немесе қарыздарға банктiң несие беруi арқылы жүргiзiледi.
Коммерциялық банктер акция және облигация түрiндегi бағалы қағаздарды
шығарып және орналастыру эмиссиялық – құрылтайшылық қызмет атқарады.
Банктердiң жинақтарды өндiрiстiк мақсатқа жұмсайтын мүмкiндiгi бар. Сөйтiп
бағалы қағаздар нарығы несие жүйесiн толықтырып, әрi онымен тығыз
байланыста жұмыс iстейдi. Ұзақ мерзiмдi инвестиция тарту мақсатында
кәсiпорындар акция және облигациялар шығарады.
Банктер сенiмхат бойынша клиенттердiң мүлкiн басұару қызметiн де
атқарады. Жеке тұлғаларға: осы қызметтi атқаруға құқығынан айрылғандардың
мүлкiн уақытша басқару; iзбасарларының мүддесi үшiн өлген адамның мүлкiн
басқару; пайда табу мақсатымен капиталды басқару және т.б. қызметтер
көрсету болып табылады. Ал компанияларға көрсететiн қызметтерi : банктiң
облигациялар бойынша кепiлшi болуы; нарыққа шығарылған акцияларды және
трансферттердi тiркеу үшiн өкiл болуы; корпорацияның зейнетақы қорының
қаржысын басқарушы болуы және т.б. қызметтер атқарады.
Экономикалық мағлұматтарды өзiне жинақтауы банктердiң клиенттерiне кеңес
беру қызметiне мүмкiндiк туғызады. Банктер төмендегiдей кеңес бередi: шот
ашу ; есеп-несиелiк және кассалық қызметкөрсетуден бастап, ақша және тауар
нарықтарында операциялар жүргiзуге дейiн нұсқау бередi.
1.3. Банктік жүйесінің нарықтық экономикадағы рөлі.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлай ақшалай қарым – қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір – бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушыларының
экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүйеге асырылады. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді,
ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады.
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа
талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық
делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты
қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық
ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әртүрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттардың “тобын” құрайды және де оларды жұмыс істеп тұра капиталға
айналдырып, әртүрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыры
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық – несиелік, қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды рөл атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нарықты басқарады. Олар тек делдалдық қызметпен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе
“ертегідей күшке” ие бола отырып “нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы” мүмкін. К.Маркс келесіде “Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне” назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түйіні екені ескереді.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы,
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы ретіндегі банктің ролі оның өзінің қызметтерін
орындау үрдісінде және банк ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда
көрініс табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономикалық қатынастарын ең алдымен мүдде ретінде көрініс алады, ал
экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып
табылатын әдістемелерді пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден келесі
туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге
байланысты. Банктер басқарудың экономикалық әр түрлі буындардың қарыз
қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе қолма – қолсыз
есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін
қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғаласын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін-
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін - өсім, несиені өз уақытында
қайтармағандығы үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономиялық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің
экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік
түріне, ведомствалық тәуелсіздігіне байланысты емес, шаруашылық
органдарының, (яғни өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық
қызметтерінің нәтижелерімен байланысты . Банктердің айналасында өздеріне
әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа
жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін
операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізеледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несиелерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігінің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады . Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін т.б. білдіреді. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті күтпей – ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге
мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды
бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма – қол және қолма – қолсыз
ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара
тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларға ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаты, халықтың жинақ ақшалары, т.б.
бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жеке меншік , меншіктің ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік
қозғалыс кең етек алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар
құрылуда. Шаруа қожалықтары санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші
(арендатор) және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған
жатады.
Қоғамда белгілі – бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда . Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілдік - әміршілік әдістердің орнын – экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсізденудегі ролі айрықша . Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты –
несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz