Дебиторлық берешектер және олардың есебі
КІРІСПЕ 2
БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 2
І БӨЛІМ 4
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру 4
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой.пікірі. 6
ІІ БӨЛІМ 7
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі 7
2.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі. 12
2.3 Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 19
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 23
БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПШОТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 2
І БӨЛІМ 4
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру 4
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой.пікірі. 6
ІІ БӨЛІМ 7
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі 7
2.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі. 12
2.3 Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 19
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 23
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі.Кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал оы операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кеейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Бухгалтерлік баланс әрбір айдың бірінші жұлдызына қарай жасалады.Осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және олардың негізінде негізінде болатын өзгерістерді жіктеп есептеп отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас топтары үшін белгілі бір шот ашыады.
Мысалы,ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін «касса» деп аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін «дайын өнімдер» деп аталатын шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен «Т» әрпі сияқты болып көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-қарсы «активтік» және «пассивтік» болып екі түрге бөлінеді. Активті шоттар ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пасивтті шоттар осы ұйымныңменшікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған Әдетте шоттың сол жағы «дебит», ал оң жағы «кредит» болып аталады. Шоттың қолдануы барысында бұл «дебит» және «кредит» сөздері қысқаша Д-т , К-т түрінде жазылады.Жалпы шот мына түрде болып келеді.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас топтары үшін белгілі бір шот ашыады.
Мысалы,ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін «касса» деп аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін «дайын өнімдер» деп аталатын шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен «Т» әрпі сияқты болып көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-қарсы «активтік» және «пассивтік» болып екі түрге бөлінеді. Активті шоттар ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пасивтті шоттар осы ұйымныңменшікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған Әдетте шоттың сол жағы «дебит», ал оң жағы «кредит» болып аталады. Шоттың қолдануы барысында бұл «дебит» және «кредит» сөздері қысқаша Д-т , К-т түрінде жазылады.Жалпы шот мына түрде болып келеді.
1 «Бухгалтерлік есеп принциптері» Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаев, Н.А.Құдайбергенов./Алматы экономикс 2003/
2 «Кәсіпорындағы бухалтерлік ксеп» В.Қ.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт. /Алматы 2003/
3 «Дебиторлық борышты беру-сату» /бухгалтер бюллетені -2001-№46/
4 «Бухгалтерлік баланс» / бухгалтер бюллетені -1998 №8/
5 «Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру» /Сборник науч.тр. –Алматы:Экономика 2001/
6 «Негізгі құралдар: жылдың соңында сатып алу және есептен шығару» / бухгалтер бюллетені -2003-№52/
7 «Векесель операцияларының бухгалтерлік есебі» / бухгалтер бюллетені -2001-№22/
8 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» / бухгалтер бюллетені -2003-№7/
9 «Бухгалтерлік есеп» С.Б.Баймұханова /Алматы 2005 /
10 «Аудит және бухгалтерлік есеп» Т.Ә.Әбдіқаліков /Алматы 1999/
11 «Бухгалтерлік есеп теориясы» Б.Е.Мукашев /Алматы 1999 /
2 «Кәсіпорындағы бухалтерлік ксеп» В.Қ.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, О.И.Шмидт. /Алматы 2003/
3 «Дебиторлық борышты беру-сату» /бухгалтер бюллетені -2001-№46/
4 «Бухгалтерлік баланс» / бухгалтер бюллетені -1998 №8/
5 «Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру» /Сборник науч.тр. –Алматы:Экономика 2001/
6 «Негізгі құралдар: жылдың соңында сатып алу және есептен шығару» / бухгалтер бюллетені -2003-№52/
7 «Векесель операцияларының бухгалтерлік есебі» / бухгалтер бюллетені -2001-№22/
8 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» / бухгалтер бюллетені -2003-№7/
9 «Бухгалтерлік есеп» С.Б.Баймұханова /Алматы 2005 /
10 «Аудит және бухгалтерлік есеп» Т.Ә.Әбдіқаліков /Алматы 1999/
11 «Бухгалтерлік есеп теориясы» Б.Е.Мукашев /Алматы 1999 /
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Дебиторлық берешектер және олардың есебі
Жоспар
Кіріспе 2
Бухгалтерлік есепшот туралы түсінік 2
І бөлім 4
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру 4
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі. 6
ІІ бөлім 7
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі 7
2.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі. 12
2.3 Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 19
Қорытынды 21
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 23
Кіріспе
Бухгалтерлік есепшот туралы түсінік
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның
меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп
беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі.Кәсіпорынның қызметін басқару үшін
оның оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең
барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет.
Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның
орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай
да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал оы операцияларға сәйкес бухгалтерлік
баланс баптарындағы сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кеейін
кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау
тиімді болып табылмайды. Бухгалтерлік баланс әрбір айдың бірінші жұлдызына
қарай жасалады.Осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және
олардың негізінде негізінде болатын өзгерістерді жіктеп есептеп отыру үшін
бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру
үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына
қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын
есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен
бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашыады.
Мысалы,ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін касса деп
аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін
дайын өнімдер деп аталатын шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен Т әрпі сияқты болып
көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-
қарсы активтік және пассивтік болып екі түрге бөлінеді. Активті шоттар
ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пасивтті шоттар осы ұйымныңменшікті
капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған Әдетте шоттың сол жағы
дебит, ал оң жағы кредит болып аталады. Шоттың қолдануы барысында бұл
дебит және кредит сөздері қысқаша Д-т , К-т түрінде жазылады.Жалпы шот
мына түрде болып келеді.
Дебит Шоттың аты
Кредит
Кәсіпорында орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және екінші
шоттың кредитіне жазылады.
Бухгалтерлік есепшоттың типтік жоспары
Бухгалтерлік есепшоттарының Бас жоспары дегеніміз кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметін есепке алуға қажетті, экономикалық негізделген
шоттардың жүйеленген тізілімі. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспары, сондай-ақ оны қолдану жөніндегі
нұсқаулық 1997 жылғы 1-қаңтардан бастап күшіне енгізілген.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінінің бухгалтерлік есепшоттарының Бас
жоспарын шетелдік инвесторлар қатысатын кәсіпорынды (бірлескен
кәсіпорындар) және шетелдік кәсіпорындарға толықтай тиесілі кәсіпорындарды
қоса алғанда, бухгалтерлік есепті екі жүйемен жүргізетін кәсіпорындар,
бірлестіктер және халық шаруашылығының ұйымдары (банктер мен бюджеттік
ұйымдардан басқалар) пайдаланады.
Шоттардың Бас жоспарын қолдану жоніндегі Нұсқаулық бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас жоспарын қолдануға және шаруашылық қызметтің біртектес
фактрлерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетуге бірыңғай қадамды
белгілейді.Шоттардың Бас жоспары бойынша оны қолдану жөніндегі нұсқаулыққа
сәкес бухгалтерлік есееп тәуелділігіне, меншік нысанына, ұйымдық-құқықтық
нысанына қарамастан, баолық шаруашылық салаларының, қызмет түрлерінің
кәсіпорындарында (банктер мен бюджеттік ұйымдардан басқалар)
ұйымдастырылуға тиіс.
Шоттардың Бас жоспарында бірінші реттегі жинақтамалы шоттардың атаулары мен
кодтары келтірілген.
Бухгалтерлік есептің шоттары мынадай бәлімдерге біріккен:
1-бөлім. Айналымнан тыс активтер.
2-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлар.
3-бөлім. Дебиторлық берешек және басқа активтер.
4-бөлім. Қаржы инвестициялары мен ақшалар.
5-бөлім. Меншікті капитал.
6-бөлім. Міндеттемелер.
7-бөлім. Кірістер.
8-бөлім. Шығыстар.
9-бөлім. Өндірістік есептің шоттары.
10-бөлім. Баланстан тыс шоттар.
Төменде 21.10.2003 жылғы №438 Қазақстан Республикасының Қаржы министірінің
жарлығына сәйкес бекітілген Типтік шот жоспары келтірілген. Бұл Типтік шот
жоспары, бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспары негізінде, түзетулер
енгізу арқылы жасалған.
І бөлім
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Дебиторлық борыш деп-белгілі бір қарым-қатынасқа заңдар және жеке
тұлғалардың шаруашылық субьектісінің сатып алған тауарлары, субьектінің
оларға көрсеткен қызметтері және жұмысшылар мен қызеткерлердің субьектіден
аванс ретінде алған немесе несиеге,қарызға алған тауарлары мен
материалдары,сондай-ақ ақша қаражаттары үшін қайтаруға тиісті борыштарын
айтады.Осы субьектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар сондай-ақ
жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уқыттан кейінгі бір жыл ішінде қайтарылатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді.Олардың
қатарына жататындар:
-Ағымдағы активтерді сатып алуға алдын ала төленген төлемдер;
-Сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін алынуға тиісті
борыштар;
-Вексель бойынша алынуға тиісті борыштар;
-Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестері
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған
дебиторлық борыштар;
-Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық
борышы;
-Басқадай дебиторлық борыштар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996-жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
концептуалды негіздер туралы-деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
борыш иелік ету хұқымен қоса,заңды хұқықтарымен байланысты актив болып
салынады.Яғни дебиторлық борыш дегеніміз,бұл-иелік ету хұқын қосқандағы
заңды хұқытарымен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық
тиімділік болып табылады.Мысалы:Американдық ҒАSB-пен (қаржылық есептің
стандарттарын жасау бойынша құрылған кеңесі) сәйкес,дебиторлық борыштың
маңызды үш сипаттамаға ие:
-Ол,ақша қаржаттарының тікелей немесе жанама өсуі мүмкіндігін
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті қамтиды.
-Шаруашылық субьектісінің басқара алатын ресурстары актив болып
табылуы қажет.Сондай-ақ тиімділікке деген немесе потенциалдық
қызметтерге деген хұқтар, заңды болуы қажет немесе оларды алудың заңды
дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтер ретінде Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистірлер,құжаттар) пайдаланылады (қолданылады):
-30-шы Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы бас
шотындағы бөлімше шоттарының және 32-ші Еншілес (тәуелді) серіктестердің
дебиторлық борышы бас шотындағы кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша №7;№8;№10;№11 журнал-ордерлерден
(регисторлерден,тіркелімдерден) басқа аналитикалық есептің
карточкаларын,ажырату парақшаларын (қағаздарын) бухгалтерлік анықтамаларды
және тағы дабасқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.Жалпы есеп
регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтер жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.Контировка деп аталатын
бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын
корреспонденциялар құрүды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп,бөлімдері
бойынша топтастырулары тиіс.Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын
көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі-бір
бағдарламалық пакеттер қолданылуда.Байқап қарасақ,көптеген ағылшын тілдес
мемлекеттерде біртұтас шоттар жоспары жоқ..Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы,тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды.Бір жағынан
бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама
тәуелсіздігін көрсетсе мамандардың,екінші жағынан мәліметтерді
сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы
кезінде қиындық туғызады.Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына
халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан
бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
мысалы: Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары жоқ..Есеп беру формалары (баланс және табыстар
мен зияндар жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен,мәліметтердің
ірілігімен айрықша көзге түседі,сондықтан да олрға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп фыормасынтаңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің
құзырында,яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап,шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.Шоттарға келетін
болсақ,олар негізгі есеп регистірлерінде үнемі қатысатын,эпизодтық болып
бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.Бұл жерде
транцфориациялық ведомостар деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты-бідің терминологиямыз бойынша нәтижелік пен қаржы бөлінуші-реттеуші
шоттардың толық жабылуы.Мұндай ведомостар біздің теориямызда да қолдонылмай
отыр. Біздің жағдай қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар
айқын түрде көрініс табуы мүмкін,керісінше трансформациялық ведомость
көптеген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе
бухгалтер бұл жағдайда,егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмасав,
онда құрылған ведомостті жоққа шығарып,басқа реттеу жұмыстарын
жүргізіп,өзгеше нәтижелер алуы мүмкін.Дебиторлық борыштардың шоттарында
есептелінетін сомалардың дұрыстығы мен олардыңтолықтығын бақылау үшін
түгендеү жүргізілу қажет,ол құжаттар бойынша шоттардыкорреспонденциялайтын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы
сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,толықтығын анықтау болып табылады.Шет
ел валютасы түріндегі дебиторлық борыштар есеп беретін уақытта бағамдық
айырмашылықтың өзгеруіне сәйкес есепке алынып отырылуы тиіс.Соңғы жылдары
бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық
параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр.Болып отырған ақша
дематерилизациясы, яғни ақшалардың электрондық формаға ауысуы,әртүрлі
есеп айырысулар бойынша (оның ішінде дебиторлық борыш бойынша есеп айырысу)
бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр
етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама
жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе
жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады.Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы Бузгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес-деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп-бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы
деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін,
өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жуйе болып
табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін
иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген
конференциясында Есептей алмаған, басқара алмайды -деген сөздің бекер
айтылмағандығын атап өтуге болады.Сонымен қоса, бухгалтерлік есептің тек
қана кәсіпорын жұмысының бір бөлігін ғана атқарып қоймай, тұтас мемлекетті
басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар
көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару
мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді-деген.
Іскерлік қатынастар этикасының тәжірибесі сенім негізінде құрылады,
клиенттермен және жабдықтаушылармен тұрақты өнімді қатынастар
ынталандырады.
Көптеген компаниялар қызметкерлер басшылыққа алатын этика ережелерін
жасап шығарады. Осы кәсіби этиканың ережелерін жасау американдық
бухгалтерияның үлкен еңбегі болып табылады. Алғаш рет мұндай талапты Р.
Монтгомери қойды.Қазіргі заманғы бухгалтер этиксын жасаушы болып Джон
Ленсинг Кэри (1900-1984) саналады.
Американдық зертеушілер Вильям Рипли, Колер барлық меншік Иелері мен
әкішіліктерге заң мен мораль талаптарына сай жұмыс істеуге тиіс деген
пікірге келді. Бухгалтерлер жоғары тұратын адамдардың пікірін емес, өз
пікірін өмірге енгізуге тиісті.Осыған байланысты 1987 жылы Бухгалтерлердің
американдық ассоциациясы моральдық ережелер кодексін қабылдады.
ІІ бөлім
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
борышыны деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін алынған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
302 Алынған вексельдер шоты;
303 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары
шоты.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім , орындалған
жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу
құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы
дебиторлық қарыздар , яғни бір есепті кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып
екіге бөлінеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегі шоттардың
корреспонденциясы жасалады: 801 Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны,802
Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны шоттары дебиттеледі
де, 221 Дайын өнімдер, 222 Алынған тауарлар, 900 Қосалқы өндіріс,910
өз өнімдерінің шала өнімдері, 920 Қосалқы өндіріс және басқа да есеп
шоттары кпедиттелінеді.Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес
активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары
дебиттелініп, актив шоттары кредиттелінелді.
Сатылған өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің сату құнына 301 шоты дебиттелінеді де, 701 Сатылған дайын
өнімнен түскен табыс, 702 Алынған тауарды өткізуден түскен табыс және
басқа шотары кредиттелінеді.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес
жабдықтаушыға аванс төлесе, онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
төленген аванс сомасын шегеріпбарып төлем жасайды.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты
салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да,
сату бойынша да берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған
тауарлардың құны шегеріледі.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын таңдайды. Әдетте,дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90
күнге дейін тең болады., егер де осы мерзімнен асып кетсе, одан оның
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болу керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызмет үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы клісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі деп
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық құызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне , қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы, Жол-Өткен ЖШС Тасты ААҚ-на 32250 теңгеге
тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы зжеткізіп
берген тауарына толық төлемін алу үшін жол-өткен ЖШС факторингалық
компаниясымен, яғни Жуан-төбе ААҚ-мен келісім шартқа отырады.
Келісім-шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания Жуан-төбе
ААҚ Жол-Өткен ЖШС-тік Тасты ААҚ-на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Жол-Өткен ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. Шын
мәнінде, Тасты ААҚ жасалған контрактының 80% құнын бірден аударған, ал
қалған конрактыныңқұнынынан (20% ) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған
сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие
мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде
ұсталған.Қаражаттың айалымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9%((38%*18)360
күн) құраған және сол сомасы төленуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Қатар Шаруашылық Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ операцияларының мазмұнытеңге
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Жол-Өткен ЖШС)
1 Контрактының шарты
бойынша Жол-Өткен
ЖШС, Тасты ААҚ-ға 196875 802 222
тауарды жөнелтті: 281250 301 702
-жөнелтілген тауардың 45000 301 633
нақты өзіндік құнына
-келісім-шарттың құнына
-ҚҚС (16%)
2 Қаржылық агенттен
(Жуан-төбе ААҚ) 261000 441 687
жөнелтілген тауардың
80% алынды.
3 Қаржылық агентке
көрсеткен қызметі үшін,6199 831 687
марапаттау сомасы
шығысқа жатқызылды.
4 Қаған 20% агенттен
алынады, бірақ осы
сомадан марапаттау 59051 441 687
сомасы шегеріледі
59051теңге
(326250*20%-6199)
5 Қарыздары зачет жасалды326250 687 301
Қарыз кәсіпорында (Тасты ААҚ)
1 Жол-Өткен ЖШС-тен
жөнелтілген
тауар-Тасты ААҚ-ға 281250 222 671
келіп түсті: 45000 331 671
-тауар құнына
-ҚҚС (16%)
2 Қаржылық агенттің талап
еткен сомасы, алынған 326250 334 441
тауар үшін төленді
3 Қарыздары зачет жасалды326250 671 334
Қаржылық агентте (Жуан-Төбе ААҚ)
1 Факторингі келісім-шарт
бойынша
Жуан-төбеЖШС-ті қарыз261000 334 441
соманың 80% аударды
2 Факторингі бойынша
марапаттау сомасы
есептелінді (6199 теңге6199 332 724
(326250*1,9%)
3 Тасты ААҚ-нан талап
етілген қаржы сомасы 326250 441 687
алынды
4 Факторингі
келісім-шартының
жағдайы бойынша
Жуан-төбеЖШС-ке 20% 59051 334 441
қалған сомасы аударылды
(бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегеріледі)
5 Қарыздары зачет жасалды326250 687 332,334
Кейбір жағдайда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары
үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде
белгіленген соманы төлеу төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз –оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі , сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанда жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша
төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп
аталады.Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент б.т.Вексельдің жалпы
түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
Вексель
100000(жүз мың) теңге 25.03.2002 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ККК фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2002 жыл
төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Нұрхан
МО
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар,қызметтер)
үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу
ретінде вексель ұстаушының алынған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында
және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық
емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында, 1 Вексель
бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.
Пайыздық емес вексель бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде,олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы толық көлемде болашақ кезеңнің
табысы ретінде есептеледі
332 шоттың дебиті мен 611 302 шоттың 3-ші субшотының
шоттың кредиті бойынша дебитінде және 611 шоттың
көрсетіледі кредитінде көрсетіледі
Содан соң, есепті кезң барысында үлесіне сай есептелген пайыз
сомасы табысқа жатқызылады
611 шоттың дебиті мен 724 611 шоттың дебиті мен 724 шоттың
шоттың кредитінде көрініс кредитінде көрініс табады
табады
Жасалу үлгісі бойынша және қолданылуы бойынша вексельдер жай және
аударылмалы деп аталатын екіә түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, вексель берушінің вексель алушыға
ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің
жазбаша міндеттемесі болып саналады.
Айналым үрдісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель-(тратта) кредитордың қарызгерге белгілі бір
соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға төлеу жайлы жазбаша өкімі
болып саналады. Яғни оның жай вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде
вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір
адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім-шарттарға жатпайтын
әртүрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.Жалпы алғанда қазыналық
вексельдер банктер үшін қықа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады.
Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынандай
дебиторлық қарызды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303-шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:
Дебиторлық берешектер және олардың есебі
Жоспар
Кіріспе 2
Бухгалтерлік есепшот туралы түсінік 2
І бөлім 4
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру 4
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі. 6
ІІ бөлім 7
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі 7
2.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі. 12
2.3 Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 19
Қорытынды 21
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 23
Кіріспе
Бухгалтерлік есепшот туралы түсінік
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның
меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп
беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі.Кәсіпорынның қызметін басқару үшін
оның оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең
барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет.
Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның
орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай
да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал оы операцияларға сәйкес бухгалтерлік
баланс баптарындағы сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кеейін
кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау
тиімді болып табылмайды. Бухгалтерлік баланс әрбір айдың бірінші жұлдызына
қарай жасалады.Осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және
олардың негізінде негізінде болатын өзгерістерді жіктеп есептеп отыру үшін
бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру
үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына
қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын
есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен
бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашыады.
Мысалы,ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін касса деп
аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін
дайын өнімдер деп аталатын шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен Т әрпі сияқты болып
көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-
қарсы активтік және пассивтік болып екі түрге бөлінеді. Активті шоттар
ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пасивтті шоттар осы ұйымныңменшікті
капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған Әдетте шоттың сол жағы
дебит, ал оң жағы кредит болып аталады. Шоттың қолдануы барысында бұл
дебит және кредит сөздері қысқаша Д-т , К-т түрінде жазылады.Жалпы шот
мына түрде болып келеді.
Дебит Шоттың аты
Кредит
Кәсіпорында орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және екінші
шоттың кредитіне жазылады.
Бухгалтерлік есепшоттың типтік жоспары
Бухгалтерлік есепшоттарының Бас жоспары дегеніміз кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметін есепке алуға қажетті, экономикалық негізделген
шоттардың жүйеленген тізілімі. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспары, сондай-ақ оны қолдану жөніндегі
нұсқаулық 1997 жылғы 1-қаңтардан бастап күшіне енгізілген.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінінің бухгалтерлік есепшоттарының Бас
жоспарын шетелдік инвесторлар қатысатын кәсіпорынды (бірлескен
кәсіпорындар) және шетелдік кәсіпорындарға толықтай тиесілі кәсіпорындарды
қоса алғанда, бухгалтерлік есепті екі жүйемен жүргізетін кәсіпорындар,
бірлестіктер және халық шаруашылығының ұйымдары (банктер мен бюджеттік
ұйымдардан басқалар) пайдаланады.
Шоттардың Бас жоспарын қолдану жоніндегі Нұсқаулық бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас жоспарын қолдануға және шаруашылық қызметтің біртектес
фактрлерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетуге бірыңғай қадамды
белгілейді.Шоттардың Бас жоспары бойынша оны қолдану жөніндегі нұсқаулыққа
сәкес бухгалтерлік есееп тәуелділігіне, меншік нысанына, ұйымдық-құқықтық
нысанына қарамастан, баолық шаруашылық салаларының, қызмет түрлерінің
кәсіпорындарында (банктер мен бюджеттік ұйымдардан басқалар)
ұйымдастырылуға тиіс.
Шоттардың Бас жоспарында бірінші реттегі жинақтамалы шоттардың атаулары мен
кодтары келтірілген.
Бухгалтерлік есептің шоттары мынадай бәлімдерге біріккен:
1-бөлім. Айналымнан тыс активтер.
2-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлар.
3-бөлім. Дебиторлық берешек және басқа активтер.
4-бөлім. Қаржы инвестициялары мен ақшалар.
5-бөлім. Меншікті капитал.
6-бөлім. Міндеттемелер.
7-бөлім. Кірістер.
8-бөлім. Шығыстар.
9-бөлім. Өндірістік есептің шоттары.
10-бөлім. Баланстан тыс шоттар.
Төменде 21.10.2003 жылғы №438 Қазақстан Республикасының Қаржы министірінің
жарлығына сәйкес бекітілген Типтік шот жоспары келтірілген. Бұл Типтік шот
жоспары, бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспары негізінде, түзетулер
енгізу арқылы жасалған.
І бөлім
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Дебиторлық борыш деп-белгілі бір қарым-қатынасқа заңдар және жеке
тұлғалардың шаруашылық субьектісінің сатып алған тауарлары, субьектінің
оларға көрсеткен қызметтері және жұмысшылар мен қызеткерлердің субьектіден
аванс ретінде алған немесе несиеге,қарызға алған тауарлары мен
материалдары,сондай-ақ ақша қаражаттары үшін қайтаруға тиісті борыштарын
айтады.Осы субьектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар сондай-ақ
жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уқыттан кейінгі бір жыл ішінде қайтарылатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді.Олардың
қатарына жататындар:
-Ағымдағы активтерді сатып алуға алдын ала төленген төлемдер;
-Сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін алынуға тиісті
борыштар;
-Вексель бойынша алынуға тиісті борыштар;
-Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестері
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған
дебиторлық борыштар;
-Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық
борышы;
-Басқадай дебиторлық борыштар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996-жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
концептуалды негіздер туралы-деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
борыш иелік ету хұқымен қоса,заңды хұқықтарымен байланысты актив болып
салынады.Яғни дебиторлық борыш дегеніміз,бұл-иелік ету хұқын қосқандағы
заңды хұқытарымен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық
тиімділік болып табылады.Мысалы:Американдық ҒАSB-пен (қаржылық есептің
стандарттарын жасау бойынша құрылған кеңесі) сәйкес,дебиторлық борыштың
маңызды үш сипаттамаға ие:
-Ол,ақша қаржаттарының тікелей немесе жанама өсуі мүмкіндігін
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті қамтиды.
-Шаруашылық субьектісінің басқара алатын ресурстары актив болып
табылуы қажет.Сондай-ақ тиімділікке деген немесе потенциалдық
қызметтерге деген хұқтар, заңды болуы қажет немесе оларды алудың заңды
дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтер ретінде Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистірлер,құжаттар) пайдаланылады (қолданылады):
-30-шы Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы бас
шотындағы бөлімше шоттарының және 32-ші Еншілес (тәуелді) серіктестердің
дебиторлық борышы бас шотындағы кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша №7;№8;№10;№11 журнал-ордерлерден
(регисторлерден,тіркелімдерден) басқа аналитикалық есептің
карточкаларын,ажырату парақшаларын (қағаздарын) бухгалтерлік анықтамаларды
және тағы дабасқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.Жалпы есеп
регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтер жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.Контировка деп аталатын
бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын
корреспонденциялар құрүды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп,бөлімдері
бойынша топтастырулары тиіс.Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын
көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі-бір
бағдарламалық пакеттер қолданылуда.Байқап қарасақ,көптеген ағылшын тілдес
мемлекеттерде біртұтас шоттар жоспары жоқ..Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы,тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды.Бір жағынан
бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама
тәуелсіздігін көрсетсе мамандардың,екінші жағынан мәліметтерді
сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы
кезінде қиындық туғызады.Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына
халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан
бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
мысалы: Америка Құрама Штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары жоқ..Есеп беру формалары (баланс және табыстар
мен зияндар жайлы есеп беру) біршама жинақтылығымен,мәліметтердің
ірілігімен айрықша көзге түседі,сондықтан да олрға деген көп алаңдатушылық
туғызбайды. Есеп фыормасынтаңдау хұқы толығымен бас бухгалтердің
құзырында,яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап,шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.Шоттарға келетін
болсақ,олар негізгі есеп регистірлерінде үнемі қатысатын,эпизодтық болып
бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.Бұл жерде
транцфориациялық ведомостар деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты-бідің терминологиямыз бойынша нәтижелік пен қаржы бөлінуші-реттеуші
шоттардың толық жабылуы.Мұндай ведомостар біздің теориямызда да қолдонылмай
отыр. Біздің жағдай қаржылық нәтижелерді есептеу барысында барлық жазулар
айқын түрде көрініс табуы мүмкін,керісінше трансформациялық ведомость
көптеген көңіл бөліп отырған тұлғаларды мұндай мүмкіндіктен айырады немесе
бухгалтер бұл жағдайда,егер алынған пайда (зиян) оны қанағаттандырмасав,
онда құрылған ведомостті жоққа шығарып,басқа реттеу жұмыстарын
жүргізіп,өзгеше нәтижелер алуы мүмкін.Дебиторлық борыштардың шоттарында
есептелінетін сомалардың дұрыстығы мен олардыңтолықтығын бақылау үшін
түгендеү жүргізілу қажет,ол құжаттар бойынша шоттардыкорреспонденциялайтын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы
сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,толықтығын анықтау болып табылады.Шет
ел валютасы түріндегі дебиторлық борыштар есеп беретін уақытта бағамдық
айырмашылықтың өзгеруіне сәйкес есепке алынып отырылуы тиіс.Соңғы жылдары
бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық-экономикалық
параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр.Болып отырған ақша
дематерилизациясы, яғни ақшалардың электрондық формаға ауысуы,әртүрлі
есеп айырысулар бойынша (оның ішінде дебиторлық борыш бойынша есеп айырысу)
бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр
етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама
жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
1.2 Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе
жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады.Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы Бузгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес-деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп-бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы
деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін,
өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жуйе болып
табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін
иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген
конференциясында Есептей алмаған, басқара алмайды -деген сөздің бекер
айтылмағандығын атап өтуге болады.Сонымен қоса, бухгалтерлік есептің тек
қана кәсіпорын жұмысының бір бөлігін ғана атқарып қоймай, тұтас мемлекетті
басқаруға қатысы бар екендігін дәлелдеуімізге болады. Сондықтан да болар
көрнекті ғалым Б. Де Солозаноның Бухгалтерлік есеп болмаса әлемді басқару
мүмкін емес және онсыз адамдар бірін-бірі түсінбес еді-деген.
Іскерлік қатынастар этикасының тәжірибесі сенім негізінде құрылады,
клиенттермен және жабдықтаушылармен тұрақты өнімді қатынастар
ынталандырады.
Көптеген компаниялар қызметкерлер басшылыққа алатын этика ережелерін
жасап шығарады. Осы кәсіби этиканың ережелерін жасау американдық
бухгалтерияның үлкен еңбегі болып табылады. Алғаш рет мұндай талапты Р.
Монтгомери қойды.Қазіргі заманғы бухгалтер этиксын жасаушы болып Джон
Ленсинг Кэри (1900-1984) саналады.
Американдық зертеушілер Вильям Рипли, Колер барлық меншік Иелері мен
әкішіліктерге заң мен мораль талаптарына сай жұмыс істеуге тиіс деген
пікірге келді. Бухгалтерлер жоғары тұратын адамдардың пікірін емес, өз
пікірін өмірге енгізуге тиісті.Осыған байланысты 1987 жылы Бухгалтерлердің
американдық ассоциациясы моральдық ережелер кодексін қабылдады.
ІІ бөлім
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
борышыны деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін алынған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
302 Алынған вексельдер шоты;
303 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары
шоты.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім , орындалған
жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу
құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы
дебиторлық қарыздар , яғни бір есепті кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып
екіге бөлінеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегі шоттардың
корреспонденциясы жасалады: 801 Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны,802
Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны шоттары дебиттеледі
де, 221 Дайын өнімдер, 222 Алынған тауарлар, 900 Қосалқы өндіріс,910
өз өнімдерінің шала өнімдері, 920 Қосалқы өндіріс және басқа да есеп
шоттары кпедиттелінеді.Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес
активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары
дебиттелініп, актив шоттары кредиттелінелді.
Сатылған өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің сату құнына 301 шоты дебиттелінеді де, 701 Сатылған дайын
өнімнен түскен табыс, 702 Алынған тауарды өткізуден түскен табыс және
басқа шотары кредиттелінеді.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес
жабдықтаушыға аванс төлесе, онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
төленген аванс сомасын шегеріпбарып төлем жасайды.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты
салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да,
сату бойынша да берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған
тауарлардың құны шегеріледі.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын таңдайды. Әдетте,дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90
күнге дейін тең болады., егер де осы мерзімнен асып кетсе, одан оның
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болу керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызмет үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы клісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі деп
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық құызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне , қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы, Жол-Өткен ЖШС Тасты ААҚ-на 32250 теңгеге
тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы зжеткізіп
берген тауарына толық төлемін алу үшін жол-өткен ЖШС факторингалық
компаниясымен, яғни Жуан-төбе ААҚ-мен келісім шартқа отырады.
Келісім-шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания Жуан-төбе
ААҚ Жол-Өткен ЖШС-тік Тасты ААҚ-на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Жол-Өткен ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. Шын
мәнінде, Тасты ААҚ жасалған контрактының 80% құнын бірден аударған, ал
қалған конрактыныңқұнынынан (20% ) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған
сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие
мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде
ұсталған.Қаражаттың айалымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9%((38%*18)360
күн) құраған және сол сомасы төленуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Қатар Шаруашылық Сомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ операцияларының мазмұнытеңге
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Жол-Өткен ЖШС)
1 Контрактының шарты
бойынша Жол-Өткен
ЖШС, Тасты ААҚ-ға 196875 802 222
тауарды жөнелтті: 281250 301 702
-жөнелтілген тауардың 45000 301 633
нақты өзіндік құнына
-келісім-шарттың құнына
-ҚҚС (16%)
2 Қаржылық агенттен
(Жуан-төбе ААҚ) 261000 441 687
жөнелтілген тауардың
80% алынды.
3 Қаржылық агентке
көрсеткен қызметі үшін,6199 831 687
марапаттау сомасы
шығысқа жатқызылды.
4 Қаған 20% агенттен
алынады, бірақ осы
сомадан марапаттау 59051 441 687
сомасы шегеріледі
59051теңге
(326250*20%-6199)
5 Қарыздары зачет жасалды326250 687 301
Қарыз кәсіпорында (Тасты ААҚ)
1 Жол-Өткен ЖШС-тен
жөнелтілген
тауар-Тасты ААҚ-ға 281250 222 671
келіп түсті: 45000 331 671
-тауар құнына
-ҚҚС (16%)
2 Қаржылық агенттің талап
еткен сомасы, алынған 326250 334 441
тауар үшін төленді
3 Қарыздары зачет жасалды326250 671 334
Қаржылық агентте (Жуан-Төбе ААҚ)
1 Факторингі келісім-шарт
бойынша
Жуан-төбеЖШС-ті қарыз261000 334 441
соманың 80% аударды
2 Факторингі бойынша
марапаттау сомасы
есептелінді (6199 теңге6199 332 724
(326250*1,9%)
3 Тасты ААҚ-нан талап
етілген қаржы сомасы 326250 441 687
алынды
4 Факторингі
келісім-шартының
жағдайы бойынша
Жуан-төбеЖШС-ке 20% 59051 334 441
қалған сомасы аударылды
(бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегеріледі)
5 Қарыздары зачет жасалды326250 687 332,334
Кейбір жағдайда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары
үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде
белгіленген соманы төлеу төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз –оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі , сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанда жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша
төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп
аталады.Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент б.т.Вексельдің жалпы
түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
Вексель
100000(жүз мың) теңге 25.03.2002 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ККК фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2002 жыл
төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Нұрхан
МО
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар,қызметтер)
үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу
ретінде вексель ұстаушының алынған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында
және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық
емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында, 1 Вексель
бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.
Пайыздық емес вексель бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде,олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы толық көлемде болашақ кезеңнің
табысы ретінде есептеледі
332 шоттың дебиті мен 611 302 шоттың 3-ші субшотының
шоттың кредиті бойынша дебитінде және 611 шоттың
көрсетіледі кредитінде көрсетіледі
Содан соң, есепті кезң барысында үлесіне сай есептелген пайыз
сомасы табысқа жатқызылады
611 шоттың дебиті мен 724 611 шоттың дебиті мен 724 шоттың
шоттың кредитінде көрініс кредитінде көрініс табады
табады
Жасалу үлгісі бойынша және қолданылуы бойынша вексельдер жай және
аударылмалы деп аталатын екіә түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, вексель берушінің вексель алушыға
ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің
жазбаша міндеттемесі болып саналады.
Айналым үрдісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель-(тратта) кредитордың қарызгерге белгілі бір
соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға төлеу жайлы жазбаша өкімі
болып саналады. Яғни оның жай вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде
вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір
адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім-шарттарға жатпайтын
әртүрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.Жалпы алғанда қазыналық
вексельдер банктер үшін қықа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады.
Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынандай
дебиторлық қарызды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303-шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz