Антоним, омоним, синоним сөздердің қолданысы. Антоним сөздердің қолданыс ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Шығарматілініңлексикалықерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Қос сөздердің қолданысы ерекшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... .92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
I.Шығарматілініңлексикалықерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Қос сөздердің қолданысы ерекшілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... .92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Тіл – өмір бойы даму үстінде болатын жанды жүйе. Ол ғасырдан ғасырға ұласу барысында молығып, шыңдала түседі, жаңарады. Әрине, бұл жайдан-жай болатын құбылыс емес. Тілдің дамып-толығуына, өзгеріске ұшырауына қоғамда болып жатқан өзгерістер тікелей әсер етеді. Демек, қоғам мен тіл өзара бір-біріне тәуелді. Қоғамдық жаңарусыз тіл де дами алмайды, ал тіл жоқ жерде «қоғам» ұғымы өз мәнін жояды. Басқаша айтқанда, тілдегі лексикалық қор мен сөздік құрам, түрлі стильдер әр кезеңнің қоғамдық – әлеуметтік ахуалының айнасы болып табылады. «Демек, қоғамда болып жатқан кез келген оқиға тілде өз көрінісін табады және ол тілдік бірлік бұқаралық ақпарат құралдары арқылы орнығып жалпыхалықтық қолданысқа түседі»
Лексикология – сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияның зерттейтін обьектісі – сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді. Қазақ тілінің сөз байлығын лексикология ғылымының заңдылығына байланысты зерттегенде, біріншіден, мән-мағынасын, екіншіден, шығу тегін, үшіншіден, қарым-қатынас жасаудағы қолданылу аясын, төртіншіден, экспрессивті-стильдік қызметін жан-жақты тексереді. Сондықтан да лексикология «сөз туралы сөз», сөздердің бүтін жайындағы ғылым деп түсінеміз.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыстың нысаны – Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
- Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
Лексикология – сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияның зерттейтін обьектісі – сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді. Қазақ тілінің сөз байлығын лексикология ғылымының заңдылығына байланысты зерттегенде, біріншіден, мән-мағынасын, екіншіден, шығу тегін, үшіншіден, қарым-қатынас жасаудағы қолданылу аясын, төртіншіден, экспрессивті-стильдік қызметін жан-жақты тексереді. Сондықтан да лексикология «сөз туралы сөз», сөздердің бүтін жайындағы ғылым деп түсінеміз.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыстың нысаны – Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
- Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
1. Темірешова А. Тіл біліміне кіріспе. Оқулық. Астана: Фолиант 2008, 800 бет
2. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум”, 2010. – 180 бет.
3. Ғ. Қалиев Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы». – Алматы: «Сөздік - Словарь» баспасы, 2006. – 264 бет.
4. К. Аханов «Тіл біліміне кіріспе» - Алматы: 2002. -664 бет.
5. Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. – Алматы: ‟Print-S” баспасы, 2005. – 535 бет.
6. Айғабылұлы А. Қазақ тілінің лексикологиясы – Алматы:“Зият пресс”баспасы, 2004. – 64 б
7. Әдішева А.Ө. Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби – диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты, Алматы – 2002. – 29 бет.
8. Бизақов Сейдін Синонимдер сөздігі. – Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2007. – 640 бет.
9. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1988. – 147 бет.
10. Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1988. – 128 бет.
11. Нұрмағамбетов Ә. «Қос сөздердің құпиясы», Алматы : «Жалын», 1991 ж., 300 бет.
12. Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» - «Ана тілі» баспасы, 1991 ж. – 107 бет.
13. Мамаева Мәкен Қасымбайқызы «Фразеологизмді сөз тіркесітері» автореферат. Алматы 2004 жыл.
14. Анар Салқынбай «Қазіргі қазақ тілі» Алматы «Қазақ университеті» 2008. 337 бет.
15. Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда: монография. – Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2010. – 280 бет.
16. Р. Ә. Авакова «Фразеология теориясы». – Алматы: Қазақ университеті. 2009. -292 бет.
17. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 356 бет.
18. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1978. – 192 бет.
19. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы, 1969. -243 бет.
20. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: ‟Қазақ университеті”, 1992. – 352 бет.
21. Байтұрсынов А. «Әдебиет танытқыш».
22. Есіркепова К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум” , 2010. – 153 бет.
23. Мақпырұлы С. Адамтану өнері. Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2009. – 214 бет.
2. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум”, 2010. – 180 бет.
3. Ғ. Қалиев Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы». – Алматы: «Сөздік - Словарь» баспасы, 2006. – 264 бет.
4. К. Аханов «Тіл біліміне кіріспе» - Алматы: 2002. -664 бет.
5. Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. – Алматы: ‟Print-S” баспасы, 2005. – 535 бет.
6. Айғабылұлы А. Қазақ тілінің лексикологиясы – Алматы:“Зият пресс”баспасы, 2004. – 64 б
7. Әдішева А.Ө. Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби – диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты, Алматы – 2002. – 29 бет.
8. Бизақов Сейдін Синонимдер сөздігі. – Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2007. – 640 бет.
9. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1988. – 147 бет.
10. Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1988. – 128 бет.
11. Нұрмағамбетов Ә. «Қос сөздердің құпиясы», Алматы : «Жалын», 1991 ж., 300 бет.
12. Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» - «Ана тілі» баспасы, 1991 ж. – 107 бет.
13. Мамаева Мәкен Қасымбайқызы «Фразеологизмді сөз тіркесітері» автореферат. Алматы 2004 жыл.
14. Анар Салқынбай «Қазіргі қазақ тілі» Алматы «Қазақ университеті» 2008. 337 бет.
15. Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда: монография. – Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2010. – 280 бет.
16. Р. Ә. Авакова «Фразеология теориясы». – Алматы: Қазақ университеті. 2009. -292 бет.
17. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 356 бет.
18. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: ‟Мектеп” баспасы, 1978. – 192 бет.
19. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –Алматы, 1969. -243 бет.
20. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: ‟Қазақ университеті”, 1992. – 352 бет.
21. Байтұрсынов А. «Әдебиет танытқыш».
22. Есіркепова К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). – Қостанай. ТОО ‟Центрум” , 2010. – 153 бет.
23. Мақпырұлы С. Адамтану өнері. Алматы: ‟Арыс” баспасы, 2009. – 214 бет.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.Шығарматілініңлексикалықерекшеліг і
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Қос сөздердің қолданысы ерекшілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... .92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Тіл - өмір бойы даму үстінде болатын жанды жүйе. Ол ғасырдан ғасырға ұласу барысында молығып, шыңдала түседі, жаңарады. Әрине, бұл жайдан-жай болатын құбылыс емес. Тілдің дамып-толығуына, өзгеріске ұшырауына қоғамда болып жатқан өзгерістер тікелей әсер етеді. Демек, қоғам мен тіл өзара бір-біріне тәуелді. Қоғамдық жаңарусыз тіл де дами алмайды, ал тіл жоқ жерде қоғам ұғымы өз мәнін жояды. Басқаша айтқанда, тілдегі лексикалық қор мен сөздік құрам, түрлі стильдер әр кезеңнің қоғамдық - әлеуметтік ахуалының айнасы болып табылады. Демек, қоғамда болып жатқан кез келген оқиға тілде өз көрінісін табады және ол тілдік бірлік бұқаралық ақпарат құралдары арқылы орнығып жалпыхалықтық қолданысқа түседі
Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияның зерттейтін обьектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді. Қазақ тілінің сөз байлығын лексикология ғылымының заңдылығына байланысты зерттегенде, біріншіден, мән-мағынасын, екіншіден, шығу тегін, үшіншіден, қарым-қатынас жасаудағы қолданылу аясын, төртіншіден, экспрессивті-стильдік қызметін жан-жақты тексереді. Сондықтан да лексикология сөз туралы сөз, сөздердің бүтін жайындағы ғылым деп түсінеміз.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыстың нысаны - Әбдіжәміл Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - шығарма тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
oo Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
oo Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
oo Мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
oo Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
oo Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың жаңалығы. Бұл жұмыста жазушы Ә. Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктері зерттелініп, төмендегідей нақты нәтижелер қорытындыланды:
oo Шығарма тілінің антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықталды, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөлінді;
oo Шығарма тіліндегі қос сөздердің стиьлдік қолданысының мағынасы ашылды;
oo Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметі, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясы анықталып, жеке - жеке стильдік қабаттарға бөлінді, талдауға түсті;
oo Мақал - мәтелдердің ұлттық - танымдық қызметі, шығармадағы кейіпкертіліндегі қолданылуы айқындалады, барлығы талдауға түсті;
oo Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтыланып, мәні ашылды;
oo Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі анықталды.
Курстық жұмыс құрылымы - кіріспеден, ІІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Антоним, омоним, синоним сөздердің қолданысы
Антоним сөздердің қолданыс ерекшелігі
Антоним (гр. аnti - қарсы, ynyna - ат, атау ) - мән-мағынасы бір-біріне қарама-қарсы қолданылатын сөздер.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса, мүлдем антоним кездеспеуі де мүмкін [ 1,44 бет].
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал - мәтелдерден жиі кездестіруге болады дейді зерттеуші ғалым С. Ғ. Қанапина өзінің Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі еңбегінде [2, 7 бет].
Зерттеуші-ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбектерінде антонимге мынадан анықтама береді: Антонимдер дүниедегі заттардың, қүбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады[3, 117 бет].
Ғалым К.Аханов ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық - айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді" деген [4, 29 - 30 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі" оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын - сапасын, артық - кем қасиетін, мөлшер - көлемін салыстырып, бір - біріне қарама - қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң - мырза, қапа - ырза, қайғы - шат, тұнық - ылат, тірі - өлі, паң - мүлайым, жұмсақ - қатты, т.б." [5, 117 бет].
Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж.Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [5,120 - 121 бет].
Тілдегі антонимдер қарама - қарсы құбылыстарды біріне - бірін шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен антонимдер өте - мөте мақал - мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен төрт жолы бар деп лексиколог - ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық өмірден ерлік өлім артық.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама - қарсы қойылып шендестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ, семірмек көңілден.
4. Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір - біріне қарама - қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік - тіл қысқа, қарға адым жер - ит өлген жер [5, 120 бет].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды - көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады [5, 49 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды, привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар - жоқ) және түбірлес (жанды - жансыз, таныс - бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама - қарсылық бар. Олардың өздерін іс - әрекетке байланысты туындаған қарама - қарсылықты лексемалар, лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды, ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар өнімсіз қатарға енеді [5, 51 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Зат есімге байланысты антонимдер
1. Өңі ме, түсі ме, белісіз (Көкейкесті, 5 бет).
2. Жақсылықтың да, жамандықтың да қыл мойынға тақалған шағы ауыр тиеді адамға (Көкейкесті, 10 бет).
3. Жаннада сұлулықпен бірге тәкаппарлық, алған бетінен қайтпайтын қатігез қайсарлық, кейде жіп тағуға болмайтын әсіре еркелік басым еді (Көкейкесті, 14 бет).
4. Рақаттың дәмін алған екенсің, бейнеттің де зарын татып көр (Көкейкесті, 16 бет).
5. Бұл өмірдің жақсысын да, жаманын да бір кісідей көріп бақтым (Көкейкесті, 21 бет).
6. Күн мен түннің, қыс пен жаздың ешқандай айырмасы жоқ (Көкейкесті, 41 бет).
Үстеуге байланысты антонимдер
1. Бірде жел көтеріп әкетіп, сәл сақауланып, көмескі тартқандай болады да, енді бірде мата жыртып жатқандай дар-дар айрылып, қатқыл естілді (Көкейкесті, 6 бет).
2. Мұның шешесі зираттың шетінде сияқты еді, қазір ортада қалған (Көкейкесті, 40 бет).
3. Қасындағы бұрынғы бір адамдар кетіп, олардың орнын жаңа жолаушылар басқан (Көкейкесті, 6 бет).
Етістікке байланысты антонимдер
1. Тіпті бір мезет Жәнібекке поезд орнынан жылжымай тұрған тәрізді де, тек мына кең жазира дала ғана жел айдаған күзгі бұлттай әлде қайда жөңкіле көшіп жатқан сияқтанды (Көкейкесті, 7 бет).
2. Біреу тыңдаса, біреу тыңдамайды (Көкейкесті, 20 бет).
3. Мәди машинадан секіріп түсіп, үйге еніп кетті де, кідірмей қайта шықты (Көкейкесті, 31 бет).
4. Дереу үйге қайтадан барғысы келіп бір оқталды да, батылы жетпеді (Көкейкесті, 55 бет).
5. Ертең көлік кездесер, кездеспесе биемді жеге салып, өзім апарып тастармын (Көкейкесті, 119 бет).
6. Жер қозғалса қозғалмайтын кісі екен (Көкейкесті, 119 бет).
Сын есімге байланысты антонимдер
1. Сым шектер шыбын қанатындай дірілдеп, кейде бебеу, кейде сыңқыл үн шығарады (Көкейкесті, 9 бет).
2. Кісімен сөйлесіп тұрғанда, сол бір сыр бүкпес шыншыл жүзімен, әр алуан ерке, ұяң жымиыстарымен, жалт ете қалатын кейде тұнжыр, кейде мүләйім көзқарастарымен айтар сезіне астар беріп, мән-мағынасын асыра түскендей болады (Көкейкесті, 14 бет).
3. Біреу сотталып, еркінен айрылды десе, аза бойым қаза болады (Көкейкесті, 16 бет).
4. Жұмысының нәтижесіне қарай, кейде жайдары, кейде қабағынан қар жауып түйіліп шығады (Көкейкесті, 22 бет).
5. Басынан кешірген жарқын, ыстық сәттері мен жәбір көріп, жапа шеккен шақтарын есіне алса, алыстан бұлдырап, әр түрлі адам тұлғалары көлең-дейді... (Көкейкесті, 45 бет).
6. Жәнібек осының бәрін кіресілі-шығасылы ғана сезіп жатыр (Көкейкесті, 218 бет).
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 21 антоним сөз теріліп, талдауға түсті.
Шығарма тіліндегі омоним сөздердің қолданысы
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, Т.М.Белбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаева, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханова. А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс.
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазақ тілінің лексикологиясы " еңбегінде: Омоним өз ішінде толық(лексикалық), жартылай (лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады.
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады [6, 16 - 18 бет].
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған ‟Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным.
1.Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына жататын ұғым - түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын дәлелдеудің бірден - бір ғылыми жолы - этимология. Гомоомоним табиғатын тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын, психикасын, ондағы сан алуан қарым - қатынас, құбылыстардың пайда болуын терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан, бүкіл рухани - материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар - жоқтығынан, шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу, сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [7, 13 - 15 бет].
Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз: лексикалық омонимдер, лексика - грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер.
1.Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына қатысты болып келеді.
2. Лексика - грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып, жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика - грамматикалық) қоса қамтиды [5, 45 - 46 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" романындағы омоним сөздердің қолданысы мынадай:
Лексикалық омонимдер
1. Жәнібек темекісін сора тұрып, Қарлығашқа көлденеңнен көз жіберді (Көкейкесті, 11 бет).
Көз 1) зат. Көру мүшесі.
Көз 2) зат. Аяқтың, (ыдыстың) ең кішкене түрі, кішкентай ыдыс [ҚТОС, 113 бет].
Лексикалық-граматикалық омонимдер
1. Өзіңді дарқан ұстa (Көкейкесті, 23 бет).
Ұста 1) зат. темірден түйін түйетін шебер.
Ұста 2) ет. қолға ал, ұстап тұр.
Аралас омонимдер
1. Аққұбаша балғын жүзі мен жұмыр мойнында бір сызық жоқ (Көкейкесті, 11 бет).
Жүз 1) Адамның беті - әлпеті, өңі
Жүз 2) Пышақ, ұстара, қылыш сияқты заттардың өткір жағы
Жүз 3) Қазақ халқының жер аумағын бөлімеен байланысты - экономикалық термин
Жүз 4) Тоқсан тоғыздан кейінгі сан
Жүз 5) Суда малту, жылжу, қозғалу
2. Күн ыстық қой, шөлдеген шығарсыз (Көкейкесті, 15 бет).
Қой 1) зат. күйіс қайыратын, тығыз жүнді, уақ мал.
Қой 2) ет. қолындағы затты бір жерге орналастырып қою.
Қой 3) ет. бір нәрсені тастау, істемеу.
Қой 4) мод. болмайды екен.
Қой 5) шыл. бір нәрсенің, істің растығын күшейте көрсететін көмекші сөз [ҚТОС, 139].
3. Қыс артынан жаз келеді қашанда (Көкейкесті, 23 бет).
Жаз 1) жыл мезгілі.
Жаз 2) ет. жайып, жиектерін жан-жаққа ысыру.
Жаз 3) ет. жазу жазу.
4. Сұлу суретті Қарлығашқа көрсеткісі келіп, қасына барып еді, ол әлі тәтті ұйқының құшағында екен (Көкейкесті, 25 бет).
Қас 1) зат. жау адам.
Қас 2) зат. көздің үстінгі жағындағы маңдай алды шығыңқы сүйекте орналасқан түкті қабат.
Қас 3) үст. маң, жуық жер.
5. Қарным ашып отыр (Көкейкесті, 69 бет).
Аш 1) сын. қарны ашқан, тамақ ішпеген.
Аш 2) ет. ашып, көзге көрсету, танымға жеткізу.
Аш 3) ( - у) сын. бүліну.
Аш 4) (-у) зат. ыза, кек.
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 7 омоним сөз теріліп, талдауға түсті.
Шығарма тіліндегі сининим сөздердің қолданысы
Тұлғасы басқаша болғанмен, мағынасы бір-біріне жуық, бірінің орнына бірі қолданыла беретін лексикалық бірлікті синонимдер деп атаймыз. Синоним сөздігін грек тілінен аударғанда қатар атау деген мағынаны білдіреді. Тілдегі синонимдер - сөз қорының асыл қазынасы.
Өйткені тілдің бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады. Қай тілдің болса да көне заманнан бергі даму тарихы, лексикалық, грамматикалық жағынан жетіле түсуі оның сөздік құрамындағы синонимдік қатардың молайып, толығып отыруымен де ерекшеленеді [6, 19 бет]..
Тілдің табиғатын айқын сезініп, синонимдерді таңдап, талғап пайдаланып, сөйлем ішінде дұрыс қолданудың күнделікті қарым-қатынаста айрықша маңызы бар. Лексиконы синонимге бай адам сөз мағыналарының нәзік реңктарін дөп басып, қолдану шеберлігінің арқасында шешен сөйлеп, ойын анық та тартымды жеткізе біледі. Демек, синонимдер - тіл байлығы дегенде біз сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, олардың кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз.
Қазақ тіліндегі синонимдерді жүйелі түрде зерттеу, оның сөздігін құрастыру, өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан басталды. Содан кейінгі жарты ғасырлық кезеңде синонимдерге қатысты тақырыпта бірнеше кандидаттық, докторлық диссертация қорғалды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты қазақ тілі лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналған филология ғылымының докторы Әсет Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер атты монографиясы (1970ж.) қазақ тіл біліміндегі іргелі ғылыми еңбек ретінде бағаланды[8, 617-618 бет].
. Оның құрастыруымен Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрді. Бұл сөздік 1975 жылы екінші рет басылып шықты. Ғалым өз еңбегінде қазақ тіліндегі синонимдік қатардың бәрінен гөрі етістікте, сондай-ақ зат есім мен сын есімде көбірек кездесетінін атап көрсетті.
Синонимдерге тән өзіндік белгілері болады:
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыз қолданыла беретін синонимдер. Мысалы: абырой - бедел - қадір - құрмет - атақ - даңқ - мәртебе, т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік жағынан бір - бірінен өзгешеленетін синонимдер. Мысалы: жылау - еңіреу - өкіру - өкпелеу - бұртию - өксу, т.б.
Мағыналық - стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер. Мысалы: мақтаншақ - бөспе - лепірме - суайт, т.б. [9, 40 бет].
Синонимдер қандай мақсаттарда қолданылады, оның қандай тәсілдері бар дегенде мынадай мәселелер назарда болуы тиіс:
1.Қатар келген сөйлемдерде бір сөзді қайталамау үшін мәндес сөздер пайдаланылады.
2. Белгілі бір ұғымның жан - жақты белгілерін сипаттауда мәндес сөздер бір - біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та келе береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық сипаттау үшін қатарынан 2 немесе 3 - 4 мәндес сөз қатар жұмсалады.
4. Қазақ тілінде екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысының мағынасын күшейтіп, анықтап тұрады. Мұны әдетте плеоназм дейді. Бұлай плеонастикалық тәсілмен жұмсау сөйлемге ерекше ажар беріп, мәнерлі болып шығады. Мәндес сөздердің бір-бірімен қабаттасып, өзара тіркесіп айтылуынан жасалған сөз тізбегі плеоназм немесе плеонастикалық синтагма деп аталынады.
5. Тілдегі синонимдер қосарланып та қолданыла береді.
6. Синонимдер жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де бола алады.
7. Тілімізде кейде құлаққа жағымсыз естілетін сөздерді жұмсартып, тыңдаушыларға жеңілдетіп айту тәсілін эвфемизм дейміз. Осындай тәсілді пайдалану да синонимдерді қолданудың бір жолы болып табылады.
8. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп, яғни бір заттың белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде немесе соған ерекше назар аударту мақсатында парафраза тәсілі қолданылады.
9. Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады [5, 35 - 37 бет].
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның ‟Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер" еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер [10, 78 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез - құлқына байланысты синонимдер: мейірімді - қайырымды - рақымды, ұшқалақ - күйгелек - жеңілтек, ашушаң - ашуланшақ, сотқар - бұзақы - тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен - сөзшең - ділмәр, сөзуар - мылжың, дарынды - талантты - талапты, табанды - тұрақты - орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді - абыройлы, атақты - даңқты - әйгілі - белгілі, епті - икемді, әлді - ауқатты - бай - дәулетті, көнтерлі - көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық - әлеуметтік өмірмен қарым - қатынасына байланысты синонимдер: азат - ерікті - еркін - тәуелсіз, діншіл - құдайшыл, тілектес - тілеулес, адал - ақ - пәк, жетім - панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер: науқас - аурушаң, кемтар - жарымжан - мүгедек - ғаріп, ақсақ - шойнақ - сылтыма, соқыр - әз - көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан - жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық - көтерем - көкбақа, мешкей - жалмауыз, тойымсыз - ашқарақ - қомағай, бұралқы - қаңғыбас, жабайы - тағы, т.б.
3. Барлық жанды - жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: бағалы - құнды - қымбат, қажет - керек - зәру - ділгір, терең - тұңғиық - шыңырау, ескі - көне - бағзы - баяғы - ежелгі - бұрынғы, дайын - әзір, аласа - тапал - кішкене - қысқа, т.б [10, 12 - 13 бет].
Синонимдер - омонимдерге қарама - қарсы лексика - семантикалық тілдік құбылыстар. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына қатысты болады. Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады.
Мағыналық синонимдер
1. Жаны нәзік, сыпайы қыз екен, -- деп ойлады оның өңіндегі құбылысты қалт жібермей бағып тұрған Жәнібек, -- менен үріккенін, шошынғанын сездіргісі келмегенін көрдің бе, сонысының өзі қаншалық? (Көкейкесті, 13 бет).
2. Бұрын түсіне де кірмеген өзгеше өмір, мүлде оқшау ойлар сезіміне бір түрлі ауыр тиген секілді (Көкейкесті, 16 бет).
3. Бәрі де ауыр, көнілсіз жайлар (Көкейкесті, 16 бет).
4. Өзінің киімі ретті, мұнтаздай (Көкейкесті, 19 бет).
5. Біреуден өш алып, кек қайтаруды ойламай-ақ қой (Көкейкесті, 23 бет).
6. Екеуі купелеріне көптен сырлас, жақын адамдарша, өздерін еркін ұстап қайтты (Көкейкесті, 24 бет).
7. Ол жоқта тартқан зар-мұңын, жәбір-жапасын айтып шағынады (Көкейкесті, 40 бет).
Стильдік синонимдер
1. Бүкіл ғалам төменде, аяғының астында қалды (Көкейкесті, 5 бет).
2. Кейде өршелене екпіндеп, гитар үнін басып, тұншықтырып та кетеді (Көкейкесті, 10 бет).
3. Әлдеқашан ада болған, құтылған іс қой, -- деді күліп (Көкейкесті, 13 бет).
4. Дәуірлеп, тасың өрге домалап тұрған кезде екен - айтқаныңның бәрі алтын боп, көкейге қона кететіні (Көкейкесті, 20 бет).
5. Көп кем-кетігі есіне енді түскендей, көңілі жасып, мойып қалды (Көкейкесті, 28 бет).
Мағыналық-стильдік синонимдер
1. Өне бойын жер тартып, сүйегі ауырлап, ұйқы ма, талықсу ма, бір меңіреу тыныштық өзіне қарай сүйреп бара жатқандай сезіледі (Көкейкесті, 218 бет).
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 13 синоним сөз теріліп, талдауға түсті.
1.2. Шығарма тіліндегі қос сөздердің қолданыс ерекшелігі
Қос сөздер табиғаты жөнінде академик Ә. Қайдардың, профессор
А. Ысқақовтың, профессор Нұргелді Уәлиевтің, ғалым Әбілбек Нұрмағамбетовтің және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз
етілгені белгілі.
Түбір сөздердің қосарланып айтылуынан жасалған күрделі сөздің түрі -- қос сөз деп аталады. Қос сөздердің тілімізде алатын орны aca үлкен. Олар, негізінен, екі сөзді бірге қосақтау, бір сөзді қайталау арқылы, я оның бір буынын қабаттастыру арқылы жасалады.
Қос сөздердің мағыналық ерекшеліктері мынадай топтарға бөлінеді:
1. Кейбір қос сөздер дара мағыналы сөздерден құралып, жинақтық я жалпылық мағынаны білдіреді. Мысалы: аяқ-табақ, ыдыс-аяқ, бала-шаға, қыз-келіншек, кемпір-шал, т.б.
2. Кейбір қос сөздер белгілі бір ұтымды дәл атамай, екіұшты етіп болжау мағынасын береді. Мысалы: бүгін-ертең, кешелі-бүгінді, жеті-сегіз, қырық-отыз, алпыс-жетпіс т.б.
3. Кейбір қос сөздер белгілі амалдың бір рет емес, әлденеше рет қайталанғанын білдіреді. Мысалы, сөйлей-сөйлей, жүре-жүре, бара-бара, айтып-айтып т.б.
4. Кейбір қос сөздер екі субектінің арасындағы әрекеттің немесе қарым-қатынастың тікелей болатынын білдіреді. Мысалы: көзбе-көз, жүзбе-жүз, қарама-қарсы, қолма-қол, т.б.
5. Біралуан қос сөздер, бір жағынан, аталатын затты кемсіну, қомсыну мағынасын білдірсе, екінші жағынан, тағы сол тәрізді бірдеме деген сияқты белгісіздікті қоса қамтиды. Мысалы: сүт-мүт ішіп алайық дегенде, ішетін тамақ нағыз сүттің өзі емес, сол тәрізді бірдеме деген белгісіз нәрсені айтумен қатар, сол затты кемітіп, қомсынып айтқандықты білдіреді. Мысалы: ат-мат, ешкі-мешкі, кісі-місі, т.б.
6. Қос сөздер заттың түсін, көлемін я болмаса сапасын күшейту үшін де қолданылады. Мысалы: қып-қызыл, сап-сары, күп-күрең, үлкен-үлкен т.б. [11, 76 бет].
Біз профессор Ахмеди Ысқақовтың жасаған классификациясы бойынша қос сөздерді былай қарастыруды жөн көрдік.
1. Қайталама қос сөздер - дыбыстық және морфологиялық ерекшеліктеріне қарай 4 түрге бөлінеді:
1. Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер, мысалы: қайта-қайта, тілім-тілім, тырс-тырс, дір-дір, күбір-күбір т.б.
2. Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қос сөз. Қос сөздің бұл тобына түбірге жұрнақтар да, жалғаулар да жалғанып қайталанатын қос сөздер жатады. мысалы, жүйе-жүйесімен, ауыл-ауылға, қолма-қол, үй-үйде, үсті-үстіне, рет-ретімен т.б.
3. Түбірдің бір дыбысы өзгертіліп құралатын қайталама қос сөздер. мысалы, кісі-місі, қағаз-мағаз, жарбаң-жұрбаң, айқай-ұйқай, жүріс-тұрыс, біреу-міреу т.б.
4. Түбірі ықшамдалып құралған қос сөздер. әп-әдемі, жап-жақсы, кіп-кішкене, оп-оңай, тап-тақыр, қып-қызыл, жап-жалтыр, түп-түзу т.б.
2. Қосарлама қос сөздер - мағынасы жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады.
Қосарлама қос сөздер 3 түрге бөлінеді:
1. Екі компоненті де бірдей мағыналы қосарлама қос сөздер, мысалы: сақал - мұрт, аяқ - қол, туып - өскен, т.б.
2. Бір компоненті мағыналы, бір компоненті мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: бала-шаға, қатын-қалаш, темір-терсек, т.б.
3. Екі компоненті де мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: некен-саяқ, жапыр-жұпыр, пыс-пыс, т.б. [12, 20 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" шығармасындағы қос сөздердің қолданысы төмендегідей:
Қайталама қос сөздер
Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қайталама қос сөздер:
1. Тақ-тұқ, тақ-тұқ (Көкейкесті, 6 бет).
2. Жүрегі зу-зу етіп, құзға қарай құлдырап барады (Көкейкесті, 6 бет).
3. Шекті іліп тартқан сайын жүрегінің басына балдай тәтті бірдеңе тамып-тамып кеткендей болады (Көкейкесті, 10 бет).
4. - Еркіндіктен қол үзу қанша ауыр болғанмен, адам баласы бірте-бірте бәріне де көндігеді екен (Көкейкесті, 19 бет).
5. Сонымен, отырып-отырып, осыдан он шақты күн бұрын мынадай ой келді (Көкейкесті, 21 бет).
6. Әлсіз алақанымен қолымды қайта-қайта қысып, мәз-майрам болып, бір жасап қалды (Көкейкесті, 23 бет).
7. Тық-тық еткен бір көк жөтел булықтырып әкетті де, өзіне-өзі келе алмай біраз жатты (Көкейкесті, 23 бет).
8. Мен ең ыстық туысымдай боп кеткен қадірлі қартты қия алмай, артыма қарай-қарай кете бардым (Көкейкесті, 24 бет).
9. Сонау түстік жақта көк пен жерді тұтастырған жасыл перде тартылғандай болды да, бірте-бірте ақ бас шыңдары айқындалып, арса-арса қарт Алатау мен мұндалап көсіле берді (Көкейкесті, 25 бет).
10. Салқын сумен жуынғанға қыз ажары бұл-бұл жанып, кірпігі төгіліп, бота көзі мөлдірей қалған (Көкейкесті, 26 бет).
11. Бір жаққа аттанарда қош-қош айтып, сермеліп қалатын қолдар, сапардан оралғанда жарқ етіп алдыңнан шығатын сағынышты ыстық дидар, бәрі-бәрі керек екен ғой адамға (Көкейкесті, 28 бет).
12. Сонан соң жиылғандар бір-бір күрек ұстады да, үюлі жатқан топырақты ордың үстіне бұрқыратып лақтыра бастады (Көкейкесті, 35 бет).
13. Талай-талай қызықтары бар мұның да (Көкейкесті, 38 бет).
14. Сабалақ тал-теректер арасында іртік-іртік боп ұйып қалған көк тұман сарғайыңқы сақал-мұрттың ішінен жаңа сейіліп бара жатқан темекі түтініне шынында да ұқсас еді (Көкейкесті, 39 бет).
15. Анда-санда шұңқырдың ішінен бұрқ-бұрқ етіп, жас топырақ ытқып шығады да, күректің күнге шағылып жарқ еткен қалағы шалынады (Көкейкесті, 43 бет).
16. Ресторанның іші араның ұясындай гу-гу етеді (Көкейкесті, 43 бет).
17. - Күлзипа сылқ-сылқ күлді (Көкейкесті, 54 бет).
18. Сені күте-күте шаршап ақыры қайтып барам (Көкейкесті, 55 бет).
19. Жүрегіңнің шымыр-шымыр етіп, сыздап ауырғанының өзінде бір тәттілік бар (Көкейкесті, 65 бет).
20. Егер бастан кешкен ұнамсыз жайларды өшіріп тастауға мүмкін болса, Жәнібек кейбір жылдарын қуана-қуана қияр еді (Көкейкесті, 66 бет).
21. Бұрынғыдай ұлдармен алысып-жұлысу, коридорда тасырлатып жүгіре жөнелу жоқ, аяғын тық-тық еткізіп сәнмен басатын болған (Көкейкесті, 67 бет).
22. Ақ маралдай әйелдердің қасына бұлшық еттері білеу-білеу атпал азаматтар көрші қоныпты (Көкейкесті, 69 бет).
23. Бет құбылысынан селт еткен сезім нышаны білінбейтін ақ шашты арық судьяның келте-келте сұрақтары балғамен ұрғандай зілді шығады (Көкейкесті, 79 бет).
24. Кезек-кезек заңға жүгініп, пікір таластыратын адам болмаған соң, қарсы жақ та өршелене қоймады (Көкейкесті, 80 бет).
25. Қысылғаннан жүрегі аузына тығылып, маңдайынан бүршік-бүршік тер шықты (Көкейкесті, 81 бет).
26. - Уһ, таптым-ау ақыры, - деді тәмпіш танауы желп-желп етіп, - мейманханада артық-кемі жоқ бір сағат күттім (Көкейкесті, 95 бет).
27. Найзадай шаншылған омырауы дір-дір қағып, буырқана тепсінген жас қайратты паш етеді (Көкейкесті, 102 бет).
28. Бұдан кейін әркім жеке-жеке өнер көрсетті (Көкейкесті, 103 бет).
29. Бір тамшы су көзінен быр-быр ұшқан жолаушы ернін жалап, тамсанғандай болады (Көкейкесті, 103 бет).
30. - Дұрыс-дұрыс (Көкейкесті, 115 бет).
31. Өнебойы сал-сал болып, қатты шаршағанын сезді (Көкейкесті, 119 бет).
32. Мойныма бұршақ салып, сол жалғызды бір көрсет деп, талай-талай зарланып ем бейуақта (Көкейкесті, 125 бет).
33. Амалым қайсы, ел көшкен ескі жұртқа барғандай болдым да, жылап-жылап ауылға қайттым (Көкейкесті, 130 бет).
34. Баззар қалтасынан ұзындығы бір қарыс қара шақшасын суырып алды да, бұп-бұйра күрең насыбайды екі танауына кезек-кезек тартты (Көкейкесті, 132 бет).
35. - Ойбай-ау, оған бригадир жібере ме, - деді Құрмаш шыр-шыр етіп, - кесіп тастаған талым бар еді (Көкейкесті, 137 бет).
36. Пыш-пыш әңгіме, күміс-сыңғыр күлкі естіледі сол жақтан (Көкейкесті, 137 бет).
37. Қалай-қалай сөйлейсіз өзіңіз?! (Көкейкесті, 140 бет).
38. Топ-топ болып жан-жаққа бытырап барады (Көкейкесті, 140 бет).
39. Жұлдыздар мөлт-мөлт етіп, баданадай боп, жерге тамып кеткелі тұрғандай (Көкейкесті, 141 бет).
40. - Е-е, жөн-жөн... (Көкейкесті, 143 бет).
41. - Тәк-тәк, бөпем (Көкейкесті, 144 бет).
42. Сары сақтиян саусақтары бұж-бұж боп шорланып біткен (Көкейкесті, 144 бет).
43. Балапан басына, тұрымтай тұсына, бір күні тартып-тартып жөнелеміз ғой, - деді Базар дастарқанға отырып жатып (Көкейкесті, 145 бет).
44. Жасыл қанаттарына көз ілеспей әрнеге торс-торс соғылады (Көкейкесті, 162 бет).
45. Бүкіл төңірек май шыжғырып жатқандай шыр-шыр, шыж-шыж етеді (Көкейкесті, 162 бет).
46. . Әңгіменің отына май құйып, қоламтасын көсеп-көсеп қалғанда, әлдеқашан күңгірт тартқан көмескі суреттер қызыл шоқтай жайнап шыға келеді (Көкейкесті, 167 бет).
47. Өздері қалай шешен сөйлейді?! - деп таңданады Жәнібек төсекте қисайып жатып, - қазақ сөзі нағыз иелерінің аузынан шыққанда қалай-қалай құлпырады? (Көкейкесті, 167 бет).
48. Құлаққа жағымды қоңыр үндердің арасында тыңқ-тыңқ шертілген домбыра дауысы естіледі (Көкейкесті, 167 бет).
49. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.Шығарматілініңлексикалықерекшеліг і
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.Қос сөздердің қолданысы ерекшілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... .92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Тіл - өмір бойы даму үстінде болатын жанды жүйе. Ол ғасырдан ғасырға ұласу барысында молығып, шыңдала түседі, жаңарады. Әрине, бұл жайдан-жай болатын құбылыс емес. Тілдің дамып-толығуына, өзгеріске ұшырауына қоғамда болып жатқан өзгерістер тікелей әсер етеді. Демек, қоғам мен тіл өзара бір-біріне тәуелді. Қоғамдық жаңарусыз тіл де дами алмайды, ал тіл жоқ жерде қоғам ұғымы өз мәнін жояды. Басқаша айтқанда, тілдегі лексикалық қор мен сөздік құрам, түрлі стильдер әр кезеңнің қоғамдық - әлеуметтік ахуалының айнасы болып табылады. Демек, қоғамда болып жатқан кез келген оқиға тілде өз көрінісін табады және ол тілдік бірлік бұқаралық ақпарат құралдары арқылы орнығып жалпыхалықтық қолданысқа түседі
Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияның зерттейтін обьектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді. Қазақ тілінің сөз байлығын лексикология ғылымының заңдылығына байланысты зерттегенде, біріншіден, мән-мағынасын, екіншіден, шығу тегін, үшіншіден, қарым-қатынас жасаудағы қолданылу аясын, төртіншіден, экспрессивті-стильдік қызметін жан-жақты тексереді. Сондықтан да лексикология сөз туралы сөз, сөздердің бүтін жайындағы ғылым деп түсінеміз.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыстың нысаны - Әбдіжәміл Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - шығарма тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
oo Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
oo Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
oo Мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
oo Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
oo Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың жаңалығы. Бұл жұмыста жазушы Ә. Нұрпейісовтың Соңғы парыз романы тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктері зерттелініп, төмендегідей нақты нәтижелер қорытындыланды:
oo Шығарма тілінің антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықталды, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөлінді;
oo Шығарма тіліндегі қос сөздердің стиьлдік қолданысының мағынасы ашылды;
oo Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметі, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясы анықталып, жеке - жеке стильдік қабаттарға бөлінді, талдауға түсті;
oo Мақал - мәтелдердің ұлттық - танымдық қызметі, шығармадағы кейіпкертіліндегі қолданылуы айқындалады, барлығы талдауға түсті;
oo Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтыланып, мәні ашылды;
oo Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі анықталды.
Курстық жұмыс құрылымы - кіріспеден, ІІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Антоним, омоним, синоним сөздердің қолданысы
Антоним сөздердің қолданыс ерекшелігі
Антоним (гр. аnti - қарсы, ynyna - ат, атау ) - мән-мағынасы бір-біріне қарама-қарсы қолданылатын сөздер.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса, мүлдем антоним кездеспеуі де мүмкін [ 1,44 бет].
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал - мәтелдерден жиі кездестіруге болады дейді зерттеуші ғалым С. Ғ. Қанапина өзінің Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі еңбегінде [2, 7 бет].
Зерттеуші-ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбектерінде антонимге мынадан анықтама береді: Антонимдер дүниедегі заттардың, қүбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады[3, 117 бет].
Ғалым К.Аханов ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық - айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді" деген [4, 29 - 30 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі" оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын - сапасын, артық - кем қасиетін, мөлшер - көлемін салыстырып, бір - біріне қарама - қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң - мырза, қапа - ырза, қайғы - шат, тұнық - ылат, тірі - өлі, паң - мүлайым, жұмсақ - қатты, т.б." [5, 117 бет].
Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж.Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [5,120 - 121 бет].
Тілдегі антонимдер қарама - қарсы құбылыстарды біріне - бірін шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен антонимдер өте - мөте мақал - мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен төрт жолы бар деп лексиколог - ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық өмірден ерлік өлім артық.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама - қарсы қойылып шендестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ, семірмек көңілден.
4. Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір - біріне қарама - қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік - тіл қысқа, қарға адым жер - ит өлген жер [5, 120 бет].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды - көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады [5, 49 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды, привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар - жоқ) және түбірлес (жанды - жансыз, таныс - бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама - қарсылық бар. Олардың өздерін іс - әрекетке байланысты туындаған қарама - қарсылықты лексемалар, лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды, ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар өнімсіз қатарға енеді [5, 51 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Зат есімге байланысты антонимдер
1. Өңі ме, түсі ме, белісіз (Көкейкесті, 5 бет).
2. Жақсылықтың да, жамандықтың да қыл мойынға тақалған шағы ауыр тиеді адамға (Көкейкесті, 10 бет).
3. Жаннада сұлулықпен бірге тәкаппарлық, алған бетінен қайтпайтын қатігез қайсарлық, кейде жіп тағуға болмайтын әсіре еркелік басым еді (Көкейкесті, 14 бет).
4. Рақаттың дәмін алған екенсің, бейнеттің де зарын татып көр (Көкейкесті, 16 бет).
5. Бұл өмірдің жақсысын да, жаманын да бір кісідей көріп бақтым (Көкейкесті, 21 бет).
6. Күн мен түннің, қыс пен жаздың ешқандай айырмасы жоқ (Көкейкесті, 41 бет).
Үстеуге байланысты антонимдер
1. Бірде жел көтеріп әкетіп, сәл сақауланып, көмескі тартқандай болады да, енді бірде мата жыртып жатқандай дар-дар айрылып, қатқыл естілді (Көкейкесті, 6 бет).
2. Мұның шешесі зираттың шетінде сияқты еді, қазір ортада қалған (Көкейкесті, 40 бет).
3. Қасындағы бұрынғы бір адамдар кетіп, олардың орнын жаңа жолаушылар басқан (Көкейкесті, 6 бет).
Етістікке байланысты антонимдер
1. Тіпті бір мезет Жәнібекке поезд орнынан жылжымай тұрған тәрізді де, тек мына кең жазира дала ғана жел айдаған күзгі бұлттай әлде қайда жөңкіле көшіп жатқан сияқтанды (Көкейкесті, 7 бет).
2. Біреу тыңдаса, біреу тыңдамайды (Көкейкесті, 20 бет).
3. Мәди машинадан секіріп түсіп, үйге еніп кетті де, кідірмей қайта шықты (Көкейкесті, 31 бет).
4. Дереу үйге қайтадан барғысы келіп бір оқталды да, батылы жетпеді (Көкейкесті, 55 бет).
5. Ертең көлік кездесер, кездеспесе биемді жеге салып, өзім апарып тастармын (Көкейкесті, 119 бет).
6. Жер қозғалса қозғалмайтын кісі екен (Көкейкесті, 119 бет).
Сын есімге байланысты антонимдер
1. Сым шектер шыбын қанатындай дірілдеп, кейде бебеу, кейде сыңқыл үн шығарады (Көкейкесті, 9 бет).
2. Кісімен сөйлесіп тұрғанда, сол бір сыр бүкпес шыншыл жүзімен, әр алуан ерке, ұяң жымиыстарымен, жалт ете қалатын кейде тұнжыр, кейде мүләйім көзқарастарымен айтар сезіне астар беріп, мән-мағынасын асыра түскендей болады (Көкейкесті, 14 бет).
3. Біреу сотталып, еркінен айрылды десе, аза бойым қаза болады (Көкейкесті, 16 бет).
4. Жұмысының нәтижесіне қарай, кейде жайдары, кейде қабағынан қар жауып түйіліп шығады (Көкейкесті, 22 бет).
5. Басынан кешірген жарқын, ыстық сәттері мен жәбір көріп, жапа шеккен шақтарын есіне алса, алыстан бұлдырап, әр түрлі адам тұлғалары көлең-дейді... (Көкейкесті, 45 бет).
6. Жәнібек осының бәрін кіресілі-шығасылы ғана сезіп жатыр (Көкейкесті, 218 бет).
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 21 антоним сөз теріліп, талдауға түсті.
Шығарма тіліндегі омоним сөздердің қолданысы
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, Т.М.Белбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаева, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханова. А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс.
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазақ тілінің лексикологиясы " еңбегінде: Омоним өз ішінде толық(лексикалық), жартылай (лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады.
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады [6, 16 - 18 бет].
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған ‟Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным.
1.Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына жататын ұғым - түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын дәлелдеудің бірден - бір ғылыми жолы - этимология. Гомоомоним табиғатын тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын, психикасын, ондағы сан алуан қарым - қатынас, құбылыстардың пайда болуын терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан, бүкіл рухани - материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар - жоқтығынан, шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу, сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [7, 13 - 15 бет].
Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз: лексикалық омонимдер, лексика - грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер.
1.Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына қатысты болып келеді.
2. Лексика - грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып, жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика - грамматикалық) қоса қамтиды [5, 45 - 46 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" романындағы омоним сөздердің қолданысы мынадай:
Лексикалық омонимдер
1. Жәнібек темекісін сора тұрып, Қарлығашқа көлденеңнен көз жіберді (Көкейкесті, 11 бет).
Көз 1) зат. Көру мүшесі.
Көз 2) зат. Аяқтың, (ыдыстың) ең кішкене түрі, кішкентай ыдыс [ҚТОС, 113 бет].
Лексикалық-граматикалық омонимдер
1. Өзіңді дарқан ұстa (Көкейкесті, 23 бет).
Ұста 1) зат. темірден түйін түйетін шебер.
Ұста 2) ет. қолға ал, ұстап тұр.
Аралас омонимдер
1. Аққұбаша балғын жүзі мен жұмыр мойнында бір сызық жоқ (Көкейкесті, 11 бет).
Жүз 1) Адамның беті - әлпеті, өңі
Жүз 2) Пышақ, ұстара, қылыш сияқты заттардың өткір жағы
Жүз 3) Қазақ халқының жер аумағын бөлімеен байланысты - экономикалық термин
Жүз 4) Тоқсан тоғыздан кейінгі сан
Жүз 5) Суда малту, жылжу, қозғалу
2. Күн ыстық қой, шөлдеген шығарсыз (Көкейкесті, 15 бет).
Қой 1) зат. күйіс қайыратын, тығыз жүнді, уақ мал.
Қой 2) ет. қолындағы затты бір жерге орналастырып қою.
Қой 3) ет. бір нәрсені тастау, істемеу.
Қой 4) мод. болмайды екен.
Қой 5) шыл. бір нәрсенің, істің растығын күшейте көрсететін көмекші сөз [ҚТОС, 139].
3. Қыс артынан жаз келеді қашанда (Көкейкесті, 23 бет).
Жаз 1) жыл мезгілі.
Жаз 2) ет. жайып, жиектерін жан-жаққа ысыру.
Жаз 3) ет. жазу жазу.
4. Сұлу суретті Қарлығашқа көрсеткісі келіп, қасына барып еді, ол әлі тәтті ұйқының құшағында екен (Көкейкесті, 25 бет).
Қас 1) зат. жау адам.
Қас 2) зат. көздің үстінгі жағындағы маңдай алды шығыңқы сүйекте орналасқан түкті қабат.
Қас 3) үст. маң, жуық жер.
5. Қарным ашып отыр (Көкейкесті, 69 бет).
Аш 1) сын. қарны ашқан, тамақ ішпеген.
Аш 2) ет. ашып, көзге көрсету, танымға жеткізу.
Аш 3) ( - у) сын. бүліну.
Аш 4) (-у) зат. ыза, кек.
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 7 омоним сөз теріліп, талдауға түсті.
Шығарма тіліндегі сининим сөздердің қолданысы
Тұлғасы басқаша болғанмен, мағынасы бір-біріне жуық, бірінің орнына бірі қолданыла беретін лексикалық бірлікті синонимдер деп атаймыз. Синоним сөздігін грек тілінен аударғанда қатар атау деген мағынаны білдіреді. Тілдегі синонимдер - сөз қорының асыл қазынасы.
Өйткені тілдің бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады. Қай тілдің болса да көне заманнан бергі даму тарихы, лексикалық, грамматикалық жағынан жетіле түсуі оның сөздік құрамындағы синонимдік қатардың молайып, толығып отыруымен де ерекшеленеді [6, 19 бет]..
Тілдің табиғатын айқын сезініп, синонимдерді таңдап, талғап пайдаланып, сөйлем ішінде дұрыс қолданудың күнделікті қарым-қатынаста айрықша маңызы бар. Лексиконы синонимге бай адам сөз мағыналарының нәзік реңктарін дөп басып, қолдану шеберлігінің арқасында шешен сөйлеп, ойын анық та тартымды жеткізе біледі. Демек, синонимдер - тіл байлығы дегенде біз сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, олардың кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз.
Қазақ тіліндегі синонимдерді жүйелі түрде зерттеу, оның сөздігін құрастыру, өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан басталды. Содан кейінгі жарты ғасырлық кезеңде синонимдерге қатысты тақырыпта бірнеше кандидаттық, докторлық диссертация қорғалды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты қазақ тілі лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналған филология ғылымының докторы Әсет Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер атты монографиясы (1970ж.) қазақ тіл біліміндегі іргелі ғылыми еңбек ретінде бағаланды[8, 617-618 бет].
. Оның құрастыруымен Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрді. Бұл сөздік 1975 жылы екінші рет басылып шықты. Ғалым өз еңбегінде қазақ тіліндегі синонимдік қатардың бәрінен гөрі етістікте, сондай-ақ зат есім мен сын есімде көбірек кездесетінін атап көрсетті.
Синонимдерге тән өзіндік белгілері болады:
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыз қолданыла беретін синонимдер. Мысалы: абырой - бедел - қадір - құрмет - атақ - даңқ - мәртебе, т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік жағынан бір - бірінен өзгешеленетін синонимдер. Мысалы: жылау - еңіреу - өкіру - өкпелеу - бұртию - өксу, т.б.
Мағыналық - стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер. Мысалы: мақтаншақ - бөспе - лепірме - суайт, т.б. [9, 40 бет].
Синонимдер қандай мақсаттарда қолданылады, оның қандай тәсілдері бар дегенде мынадай мәселелер назарда болуы тиіс:
1.Қатар келген сөйлемдерде бір сөзді қайталамау үшін мәндес сөздер пайдаланылады.
2. Белгілі бір ұғымның жан - жақты белгілерін сипаттауда мәндес сөздер бір - біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та келе береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық сипаттау үшін қатарынан 2 немесе 3 - 4 мәндес сөз қатар жұмсалады.
4. Қазақ тілінде екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысының мағынасын күшейтіп, анықтап тұрады. Мұны әдетте плеоназм дейді. Бұлай плеонастикалық тәсілмен жұмсау сөйлемге ерекше ажар беріп, мәнерлі болып шығады. Мәндес сөздердің бір-бірімен қабаттасып, өзара тіркесіп айтылуынан жасалған сөз тізбегі плеоназм немесе плеонастикалық синтагма деп аталынады.
5. Тілдегі синонимдер қосарланып та қолданыла береді.
6. Синонимдер жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де бола алады.
7. Тілімізде кейде құлаққа жағымсыз естілетін сөздерді жұмсартып, тыңдаушыларға жеңілдетіп айту тәсілін эвфемизм дейміз. Осындай тәсілді пайдалану да синонимдерді қолданудың бір жолы болып табылады.
8. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп, яғни бір заттың белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде немесе соған ерекше назар аударту мақсатында парафраза тәсілі қолданылады.
9. Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады [5, 35 - 37 бет].
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның ‟Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер" еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер [10, 78 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез - құлқына байланысты синонимдер: мейірімді - қайырымды - рақымды, ұшқалақ - күйгелек - жеңілтек, ашушаң - ашуланшақ, сотқар - бұзақы - тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен - сөзшең - ділмәр, сөзуар - мылжың, дарынды - талантты - талапты, табанды - тұрақты - орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді - абыройлы, атақты - даңқты - әйгілі - белгілі, епті - икемді, әлді - ауқатты - бай - дәулетті, көнтерлі - көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық - әлеуметтік өмірмен қарым - қатынасына байланысты синонимдер: азат - ерікті - еркін - тәуелсіз, діншіл - құдайшыл, тілектес - тілеулес, адал - ақ - пәк, жетім - панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер: науқас - аурушаң, кемтар - жарымжан - мүгедек - ғаріп, ақсақ - шойнақ - сылтыма, соқыр - әз - көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан - жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық - көтерем - көкбақа, мешкей - жалмауыз, тойымсыз - ашқарақ - қомағай, бұралқы - қаңғыбас, жабайы - тағы, т.б.
3. Барлық жанды - жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: бағалы - құнды - қымбат, қажет - керек - зәру - ділгір, терең - тұңғиық - шыңырау, ескі - көне - бағзы - баяғы - ежелгі - бұрынғы, дайын - әзір, аласа - тапал - кішкене - қысқа, т.б [10, 12 - 13 бет].
Синонимдер - омонимдерге қарама - қарсы лексика - семантикалық тілдік құбылыстар. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына қатысты болады. Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады.
Мағыналық синонимдер
1. Жаны нәзік, сыпайы қыз екен, -- деп ойлады оның өңіндегі құбылысты қалт жібермей бағып тұрған Жәнібек, -- менен үріккенін, шошынғанын сездіргісі келмегенін көрдің бе, сонысының өзі қаншалық? (Көкейкесті, 13 бет).
2. Бұрын түсіне де кірмеген өзгеше өмір, мүлде оқшау ойлар сезіміне бір түрлі ауыр тиген секілді (Көкейкесті, 16 бет).
3. Бәрі де ауыр, көнілсіз жайлар (Көкейкесті, 16 бет).
4. Өзінің киімі ретті, мұнтаздай (Көкейкесті, 19 бет).
5. Біреуден өш алып, кек қайтаруды ойламай-ақ қой (Көкейкесті, 23 бет).
6. Екеуі купелеріне көптен сырлас, жақын адамдарша, өздерін еркін ұстап қайтты (Көкейкесті, 24 бет).
7. Ол жоқта тартқан зар-мұңын, жәбір-жапасын айтып шағынады (Көкейкесті, 40 бет).
Стильдік синонимдер
1. Бүкіл ғалам төменде, аяғының астында қалды (Көкейкесті, 5 бет).
2. Кейде өршелене екпіндеп, гитар үнін басып, тұншықтырып та кетеді (Көкейкесті, 10 бет).
3. Әлдеқашан ада болған, құтылған іс қой, -- деді күліп (Көкейкесті, 13 бет).
4. Дәуірлеп, тасың өрге домалап тұрған кезде екен - айтқаныңның бәрі алтын боп, көкейге қона кететіні (Көкейкесті, 20 бет).
5. Көп кем-кетігі есіне енді түскендей, көңілі жасып, мойып қалды (Көкейкесті, 28 бет).
Мағыналық-стильдік синонимдер
1. Өне бойын жер тартып, сүйегі ауырлап, ұйқы ма, талықсу ма, бір меңіреу тыныштық өзіне қарай сүйреп бара жатқандай сезіледі (Көкейкесті, 218 бет).
Қорыта келгенде, жазушы Қ. Жұмаділовтің Көкейкесті шығармасынан 13 синоним сөз теріліп, талдауға түсті.
1.2. Шығарма тіліндегі қос сөздердің қолданыс ерекшелігі
Қос сөздер табиғаты жөнінде академик Ә. Қайдардың, профессор
А. Ысқақовтың, профессор Нұргелді Уәлиевтің, ғалым Әбілбек Нұрмағамбетовтің және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз
етілгені белгілі.
Түбір сөздердің қосарланып айтылуынан жасалған күрделі сөздің түрі -- қос сөз деп аталады. Қос сөздердің тілімізде алатын орны aca үлкен. Олар, негізінен, екі сөзді бірге қосақтау, бір сөзді қайталау арқылы, я оның бір буынын қабаттастыру арқылы жасалады.
Қос сөздердің мағыналық ерекшеліктері мынадай топтарға бөлінеді:
1. Кейбір қос сөздер дара мағыналы сөздерден құралып, жинақтық я жалпылық мағынаны білдіреді. Мысалы: аяқ-табақ, ыдыс-аяқ, бала-шаға, қыз-келіншек, кемпір-шал, т.б.
2. Кейбір қос сөздер белгілі бір ұтымды дәл атамай, екіұшты етіп болжау мағынасын береді. Мысалы: бүгін-ертең, кешелі-бүгінді, жеті-сегіз, қырық-отыз, алпыс-жетпіс т.б.
3. Кейбір қос сөздер белгілі амалдың бір рет емес, әлденеше рет қайталанғанын білдіреді. Мысалы, сөйлей-сөйлей, жүре-жүре, бара-бара, айтып-айтып т.б.
4. Кейбір қос сөздер екі субектінің арасындағы әрекеттің немесе қарым-қатынастың тікелей болатынын білдіреді. Мысалы: көзбе-көз, жүзбе-жүз, қарама-қарсы, қолма-қол, т.б.
5. Біралуан қос сөздер, бір жағынан, аталатын затты кемсіну, қомсыну мағынасын білдірсе, екінші жағынан, тағы сол тәрізді бірдеме деген сияқты белгісіздікті қоса қамтиды. Мысалы: сүт-мүт ішіп алайық дегенде, ішетін тамақ нағыз сүттің өзі емес, сол тәрізді бірдеме деген белгісіз нәрсені айтумен қатар, сол затты кемітіп, қомсынып айтқандықты білдіреді. Мысалы: ат-мат, ешкі-мешкі, кісі-місі, т.б.
6. Қос сөздер заттың түсін, көлемін я болмаса сапасын күшейту үшін де қолданылады. Мысалы: қып-қызыл, сап-сары, күп-күрең, үлкен-үлкен т.б. [11, 76 бет].
Біз профессор Ахмеди Ысқақовтың жасаған классификациясы бойынша қос сөздерді былай қарастыруды жөн көрдік.
1. Қайталама қос сөздер - дыбыстық және морфологиялық ерекшеліктеріне қарай 4 түрге бөлінеді:
1. Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер, мысалы: қайта-қайта, тілім-тілім, тырс-тырс, дір-дір, күбір-күбір т.б.
2. Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қос сөз. Қос сөздің бұл тобына түбірге жұрнақтар да, жалғаулар да жалғанып қайталанатын қос сөздер жатады. мысалы, жүйе-жүйесімен, ауыл-ауылға, қолма-қол, үй-үйде, үсті-үстіне, рет-ретімен т.б.
3. Түбірдің бір дыбысы өзгертіліп құралатын қайталама қос сөздер. мысалы, кісі-місі, қағаз-мағаз, жарбаң-жұрбаң, айқай-ұйқай, жүріс-тұрыс, біреу-міреу т.б.
4. Түбірі ықшамдалып құралған қос сөздер. әп-әдемі, жап-жақсы, кіп-кішкене, оп-оңай, тап-тақыр, қып-қызыл, жап-жалтыр, түп-түзу т.б.
2. Қосарлама қос сөздер - мағынасы жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады.
Қосарлама қос сөздер 3 түрге бөлінеді:
1. Екі компоненті де бірдей мағыналы қосарлама қос сөздер, мысалы: сақал - мұрт, аяқ - қол, туып - өскен, т.б.
2. Бір компоненті мағыналы, бір компоненті мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: бала-шаға, қатын-қалаш, темір-терсек, т.б.
3. Екі компоненті де мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: некен-саяқ, жапыр-жұпыр, пыс-пыс, т.б. [12, 20 бет].
Жазушы Қ. Жұмаділовтің "Көкейкесті" шығармасындағы қос сөздердің қолданысы төмендегідей:
Қайталама қос сөздер
Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қайталама қос сөздер:
1. Тақ-тұқ, тақ-тұқ (Көкейкесті, 6 бет).
2. Жүрегі зу-зу етіп, құзға қарай құлдырап барады (Көкейкесті, 6 бет).
3. Шекті іліп тартқан сайын жүрегінің басына балдай тәтті бірдеңе тамып-тамып кеткендей болады (Көкейкесті, 10 бет).
4. - Еркіндіктен қол үзу қанша ауыр болғанмен, адам баласы бірте-бірте бәріне де көндігеді екен (Көкейкесті, 19 бет).
5. Сонымен, отырып-отырып, осыдан он шақты күн бұрын мынадай ой келді (Көкейкесті, 21 бет).
6. Әлсіз алақанымен қолымды қайта-қайта қысып, мәз-майрам болып, бір жасап қалды (Көкейкесті, 23 бет).
7. Тық-тық еткен бір көк жөтел булықтырып әкетті де, өзіне-өзі келе алмай біраз жатты (Көкейкесті, 23 бет).
8. Мен ең ыстық туысымдай боп кеткен қадірлі қартты қия алмай, артыма қарай-қарай кете бардым (Көкейкесті, 24 бет).
9. Сонау түстік жақта көк пен жерді тұтастырған жасыл перде тартылғандай болды да, бірте-бірте ақ бас шыңдары айқындалып, арса-арса қарт Алатау мен мұндалап көсіле берді (Көкейкесті, 25 бет).
10. Салқын сумен жуынғанға қыз ажары бұл-бұл жанып, кірпігі төгіліп, бота көзі мөлдірей қалған (Көкейкесті, 26 бет).
11. Бір жаққа аттанарда қош-қош айтып, сермеліп қалатын қолдар, сапардан оралғанда жарқ етіп алдыңнан шығатын сағынышты ыстық дидар, бәрі-бәрі керек екен ғой адамға (Көкейкесті, 28 бет).
12. Сонан соң жиылғандар бір-бір күрек ұстады да, үюлі жатқан топырақты ордың үстіне бұрқыратып лақтыра бастады (Көкейкесті, 35 бет).
13. Талай-талай қызықтары бар мұның да (Көкейкесті, 38 бет).
14. Сабалақ тал-теректер арасында іртік-іртік боп ұйып қалған көк тұман сарғайыңқы сақал-мұрттың ішінен жаңа сейіліп бара жатқан темекі түтініне шынында да ұқсас еді (Көкейкесті, 39 бет).
15. Анда-санда шұңқырдың ішінен бұрқ-бұрқ етіп, жас топырақ ытқып шығады да, күректің күнге шағылып жарқ еткен қалағы шалынады (Көкейкесті, 43 бет).
16. Ресторанның іші араның ұясындай гу-гу етеді (Көкейкесті, 43 бет).
17. - Күлзипа сылқ-сылқ күлді (Көкейкесті, 54 бет).
18. Сені күте-күте шаршап ақыры қайтып барам (Көкейкесті, 55 бет).
19. Жүрегіңнің шымыр-шымыр етіп, сыздап ауырғанының өзінде бір тәттілік бар (Көкейкесті, 65 бет).
20. Егер бастан кешкен ұнамсыз жайларды өшіріп тастауға мүмкін болса, Жәнібек кейбір жылдарын қуана-қуана қияр еді (Көкейкесті, 66 бет).
21. Бұрынғыдай ұлдармен алысып-жұлысу, коридорда тасырлатып жүгіре жөнелу жоқ, аяғын тық-тық еткізіп сәнмен басатын болған (Көкейкесті, 67 бет).
22. Ақ маралдай әйелдердің қасына бұлшық еттері білеу-білеу атпал азаматтар көрші қоныпты (Көкейкесті, 69 бет).
23. Бет құбылысынан селт еткен сезім нышаны білінбейтін ақ шашты арық судьяның келте-келте сұрақтары балғамен ұрғандай зілді шығады (Көкейкесті, 79 бет).
24. Кезек-кезек заңға жүгініп, пікір таластыратын адам болмаған соң, қарсы жақ та өршелене қоймады (Көкейкесті, 80 бет).
25. Қысылғаннан жүрегі аузына тығылып, маңдайынан бүршік-бүршік тер шықты (Көкейкесті, 81 бет).
26. - Уһ, таптым-ау ақыры, - деді тәмпіш танауы желп-желп етіп, - мейманханада артық-кемі жоқ бір сағат күттім (Көкейкесті, 95 бет).
27. Найзадай шаншылған омырауы дір-дір қағып, буырқана тепсінген жас қайратты паш етеді (Көкейкесті, 102 бет).
28. Бұдан кейін әркім жеке-жеке өнер көрсетті (Көкейкесті, 103 бет).
29. Бір тамшы су көзінен быр-быр ұшқан жолаушы ернін жалап, тамсанғандай болады (Көкейкесті, 103 бет).
30. - Дұрыс-дұрыс (Көкейкесті, 115 бет).
31. Өнебойы сал-сал болып, қатты шаршағанын сезді (Көкейкесті, 119 бет).
32. Мойныма бұршақ салып, сол жалғызды бір көрсет деп, талай-талай зарланып ем бейуақта (Көкейкесті, 125 бет).
33. Амалым қайсы, ел көшкен ескі жұртқа барғандай болдым да, жылап-жылап ауылға қайттым (Көкейкесті, 130 бет).
34. Баззар қалтасынан ұзындығы бір қарыс қара шақшасын суырып алды да, бұп-бұйра күрең насыбайды екі танауына кезек-кезек тартты (Көкейкесті, 132 бет).
35. - Ойбай-ау, оған бригадир жібере ме, - деді Құрмаш шыр-шыр етіп, - кесіп тастаған талым бар еді (Көкейкесті, 137 бет).
36. Пыш-пыш әңгіме, күміс-сыңғыр күлкі естіледі сол жақтан (Көкейкесті, 137 бет).
37. Қалай-қалай сөйлейсіз өзіңіз?! (Көкейкесті, 140 бет).
38. Топ-топ болып жан-жаққа бытырап барады (Көкейкесті, 140 бет).
39. Жұлдыздар мөлт-мөлт етіп, баданадай боп, жерге тамып кеткелі тұрғандай (Көкейкесті, 141 бет).
40. - Е-е, жөн-жөн... (Көкейкесті, 143 бет).
41. - Тәк-тәк, бөпем (Көкейкесті, 144 бет).
42. Сары сақтиян саусақтары бұж-бұж боп шорланып біткен (Көкейкесті, 144 бет).
43. Балапан басына, тұрымтай тұсына, бір күні тартып-тартып жөнелеміз ғой, - деді Базар дастарқанға отырып жатып (Көкейкесті, 145 бет).
44. Жасыл қанаттарына көз ілеспей әрнеге торс-торс соғылады (Көкейкесті, 162 бет).
45. Бүкіл төңірек май шыжғырып жатқандай шыр-шыр, шыж-шыж етеді (Көкейкесті, 162 бет).
46. . Әңгіменің отына май құйып, қоламтасын көсеп-көсеп қалғанда, әлдеқашан күңгірт тартқан көмескі суреттер қызыл шоқтай жайнап шыға келеді (Көкейкесті, 167 бет).
47. Өздері қалай шешен сөйлейді?! - деп таңданады Жәнібек төсекте қисайып жатып, - қазақ сөзі нағыз иелерінің аузынан шыққанда қалай-қалай құлпырады? (Көкейкесті, 167 бет).
48. Құлаққа жағымды қоңыр үндердің арасында тыңқ-тыңқ шертілген домбыра дауысы естіледі (Көкейкесті, 167 бет).
49. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz