Ғұндардың атпаздығы мен жылқышылдығы

Ғұн (хун гун) көшпенді тайпаларының тарихы
Жылқы шаруашылығы
Атты әскер құру
Әскери тактика
Ғұндардың Қытайды жаулап алуы
Әдебиеттер

Ғұн (хун гун) көшпенді тайпаларының тарихы б.з.д. IV – III ғасырдан белгілі, қытай деректері мен қазіргі археологиялық қазбалардан шығып жатқан табыдыларға қарағанда қытай жерлерінің солтүстігі мен солтүстік батысындағы далалы және таулы Ордос пен Иншан аймақтарында өмір сүрген. Осыдан жиырма екі ғасыр бұрын ғұндар Еуроазияның апайтөс далаларында тұңғыш қаһарлы әскери империя құрып, Қытай мен Орталық Азияның басқа елдеріне үнемі қауіп төндіріп, басқыншылық соғыстар жүргізіп отырды. Ғұндар мен қытай халықтарының саны қандай болды дегенде қытай деректерінде оған нақты жауап табуға болады. «Ғұндардың (сюну) саны қытайдың бір облысының санына жетпейді, бірақ олардың киімі мен тамағы күшті, бұл жағынан Қытайға тәуелді емес» [201. 45б.]
Бұрынғы ақпарлар мен соңғы зерттеулерді қарастыратын болсақ гұндардың саны ең көп дегенде 1,5 млн артық болмаған, қытайлардың саны 60 млн-ға жетіп тұрған [202 104б.]
«Ғұндар өздерінің салттары бойынша тәкәпарлық пен күшті бәрінен жоғары қояды, біреуге міндеттенуді, борышқорлықты намыс көреді, олар ат жалында мемлекет құрды, сондықтан басқа халықтардың арасында беделді, даңқы зор». [201. 34б.]
Бұған ешқандай түсініктеменің қажеті жоқ шығар. «Қытайдың солтүстігінен әрі қарай өмір сүреді, бір жайылымнан екіншісіне малдарымен көшіп жүреді. Төрт түлік малдан ең көп өсіретіндері жылқылар, ірілі, ұсақты мүйізді малдар әрәдік түйе, есек, қашыр және асыл тұқымды жылқылар. Бір жерден екінші жерге көшу шөппен судың молдығына орай. Қаласы жоқ, отырықшылық, егіншілік дегенді білмейді, бірақ әрбіреуінің жеке жері бар. Жазуы жоқ заңдары ауызша айтылады. Бала кішкентайынан қойға мініп садақпен ұсақ құстар мен саршұнақтарды атады, өсе келе түлкі мен қоян аулап азық етеді. Садақты жақсы тартатындар сауытты атты әскерге алынады. Мал жаюға шыққанда аңшылықпен қоса әрекеттеніп оны азық қылады, қажет болғанда әркім шапқыншылық жасау үшін әскери жаттығулармен айналысады. Туғандарынан олардың қасиеттері сол. Ұзын қарулары (алыстан ататын А.Т.) садақ пен жебе, қысқа қарулары (қоян қолтық соғысқанда А.Т.) семсер мен найза. Шабуыл сәтті болса алға ұмтылады, сәтсіздік болса шегінеді, шегіністі ұят санамайды. Көсемдерінен бастап барлығы малдың етін жейді, терісін киімге жаратады, тері және жүннен киімдер киеді» [2011. 34б.]

1 Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Вып.I Введ., пер. коммент. В.С. Таскина. - М., Наука, 1968.
2 Крадин Н.Н. Империя хунну. - М., Логос, 2002.
3 Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов (основы жизнедеятельности номадного общества). А., Социнвест. - М. Горизонт, 1995.
4 Бахаддин Өгел. Ұлы Хун империясының тарихы. Том I. - А., Хант, 1998.
5 Худяков Ю.С. Вооружение центральноазиатских кочевников в эпоху раннего и развитого средневековья. - Новосибирск, 1991.
6 Худяков Ю.С. Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. - Новосибирск, 1986.
7 Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч. ІІІ. - М., 1850.
8 Засецкая И.П. Культура кочевников южнорусских степей в гуннскую эпоху (конец IV – V вв.). - СПБ., 1994.
8ª Засецкая И.П. Золотые украшения гуннской эпохи . По материалам особой кладовой Гос. Эрмитажа. - Л., 1975.
9 Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. - А., 1951.
10 Великая степь в античных и византийских источниках. Сборник материалов. Составление и редакция А.Н. Гаркавца. - А., 2005.
11 Никоноров В.П. Военное дело европейских гуннов в свете данных греко-латинской пмсьменной традиции // ЗВОРАО. Н.С. Т. І (ХХVI). 2002.
12 Ахметжан Қ. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. - А., Алматыкітап, 2006.
13 Кляшторный С.Г. Гуннская держава на Востоке ( ІІІ в. До н.э. – ІV в. н.э.) // История древнего мира. Изд. 3-е. Упадок древних обществ. - М., 1989.
14 Vedet. ДАМ. ІІІ. 7, 1. Jbid. ІІІ. 6.5.
15 Добросмыслов А.Н. Коневодство и его значение для киргизского населения Тургайской области. - Оренбург, 1845.
16 Werner J. Beitzage jur Archaologie des Attila – Reiches Munchen. 1956.