Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастыру жайлы
КІРІСПЕ
I. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысының ғылыми.педагогикалық негіздері
1.1. Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
1.2. Ұжым бірлігі, өзара қарым.катыпастарының тәрбиелік әсері
II. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Отбасы . балаларды тәрбиелеу
2.2. Сабақ процесінде этнопедагигика әлементтері арқылы тәрбие формаларын эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысының ғылыми.педагогикалық негіздері
1.1. Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
1.2. Ұжым бірлігі, өзара қарым.катыпастарының тәрбиелік әсері
II. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Отбасы . балаларды тәрбиелеу
2.2. Сабақ процесінде этнопедагигика әлементтері арқылы тәрбие формаларын эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Көкейкестілігі. Бүгінгі күнін жаңару бағыты бала тәрбиесінің арқауына ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр. Әр қазақ халқының азаматы ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жұртын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Қазіргі жеделдету, демократияландыру жағдайында қазақстан республикасында басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жастарға терең білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту әсіресе балалардың отбасындағы тәрбиесін жетілдіру болып табылады. Бұл жөнінде Республикамызда көптеген мемлекеттік құжаттар жарияланды. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Миниетрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында (Ақпан, 2003) былай да жазылды:
«Бүгінгі танда деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктіләігін іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.»
Міне осы тұрғыдан алып қарағанда біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты: қоғамға жан-жақты білімді, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлға қажеттілігін іздеп, іске асыру, ғылыми жолмен таадау, дайындау, оқу тарбие жұмысы жақсарту, жаңарту. Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан XII ғасырдың басына дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде қарастырылып келді. Шынында, осьт күннін өзінде де атақты философтардың қай-қайсысын да тәрбие мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық проблемалардың қоғам мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Бүгінгі тандағы оқу үрдісінің тәрбиемен бірлігін ескерсек, оқыту мерекесінде тәрбие формалары қоаданудың теориялық негізделеу мен қазіргі қоадануы арасындағы қайшылық зерттеуіміздің тақырыбын: «Бастауыш мектептегі оқу үрдісінде тәрбие формалырын қоадану» деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негізі мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі тәрбие үрдісі
Зерттеу объектісі: кіші мектеп жасындағы балалардың тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін анықтау.
2. Кіші мектеп оқушыларын тәрбиелеудің техңологиясын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми болжанмы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды тәрбиелеуге тиімді болар еді, егер де оқыту үрдісінде тәрбиелеу формаларын пайдаланудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса, мазмұны мен әдістемесі ғылыми-әдістемелік құраадар, бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін ұштастырып, тиімді коадану арқылы жүзеге асырылса ғана, онда оқушыларды қоғам сұранысына сәйкес тәрбиелеу нәтижелі болады.
Қазіргі жеделдету, демократияландыру жағдайында қазақстан республикасында басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жастарға терең білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту әсіресе балалардың отбасындағы тәрбиесін жетілдіру болып табылады. Бұл жөнінде Республикамызда көптеген мемлекеттік құжаттар жарияланды. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Миниетрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында (Ақпан, 2003) былай да жазылды:
«Бүгінгі танда деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктіләігін іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.»
Міне осы тұрғыдан алып қарағанда біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты: қоғамға жан-жақты білімді, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлға қажеттілігін іздеп, іске асыру, ғылыми жолмен таадау, дайындау, оқу тарбие жұмысы жақсарту, жаңарту. Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан XII ғасырдың басына дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде қарастырылып келді. Шынында, осьт күннін өзінде де атақты философтардың қай-қайсысын да тәрбие мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық проблемалардың қоғам мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Бүгінгі тандағы оқу үрдісінің тәрбиемен бірлігін ескерсек, оқыту мерекесінде тәрбие формалары қоаданудың теориялық негізделеу мен қазіргі қоадануы арасындағы қайшылық зерттеуіміздің тақырыбын: «Бастауыш мектептегі оқу үрдісінде тәрбие формалырын қоадану» деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негізі мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі тәрбие үрдісі
Зерттеу объектісі: кіші мектеп жасындағы балалардың тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін анықтау.
2. Кіші мектеп оқушыларын тәрбиелеудің техңологиясын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми болжанмы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды тәрбиелеуге тиімді болар еді, егер де оқыту үрдісінде тәрбиелеу формаларын пайдаланудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса, мазмұны мен әдістемесі ғылыми-әдістемелік құраадар, бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін ұштастырып, тиімді коадану арқылы жүзеге асырылса ғана, онда оқушыларды қоғам сұранысына сәйкес тәрбиелеу нәтижелі болады.
1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б, Жаңашыл педагогтар идсялары ментәжірибелері. 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжатюва Қ. т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985-
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А, 1991,
5. Айғабылова Н. Бала мінезінін қалыптасуы жөие оқы тәрбиелеу жолдары. -Алматы, Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәлениеттілікке тәрбиелеу жолдары. /Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994,
7. Алмәканова X. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру /Методикалық нұСҚАу. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А. Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқуигы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. –А. 1992,
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі,-А, 1999,
11. Әбдіразақова П. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12- Әбиев Ж. Жаңа ғаламды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13, Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Обиев Ж. Оқушыларға атеиетік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. №3.
15. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А, 1972,
16. Әбілова 3. Этнопедагогика, -А, 1997,
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жнналысының мәні. Қаз, мем. Ы996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987.
19. Боддырев Н. Класс жетекшісі. -А,, Мектеп, 1980.
20. Богословский В, т. б, Жалпы психология -А., Мектеп, 1980,
21. Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештер. -А.Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С. Мусин. Педагогика тарихы, -А, Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ, Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. Баранов С. Принципы обучения. -Москва, 1975,
26. Бабанский Ю. Педагогика, -Москва, 1988. 23-тарау.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
28. Дорженов С. Бүгінгі ислам, -Алматы, Білім қоғамы, 1988.
29. Дүйсенбинова А. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі.7-1991.
2. Айтмамбетова Б, Жаңашыл педагогтар идсялары ментәжірибелері. 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжатюва Қ. т. б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -Алматы, 1985-
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. -А, 1991,
5. Айғабылова Н. Бала мінезінін қалыптасуы жөие оқы тәрбиелеу жолдары. -Алматы, Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәлениеттілікке тәрбиелеу жолдары. /Қазақстан мұғалімі, 18 ақпан, 1994,
7. Алмәканова X. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру /Методикалық нұСҚАу. А., 1990.
8. Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А. Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқуигы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. –А. 1992,
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі,-А, 1999,
11. Әбдіразақова П. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. -Шымкент 1994.
12- Әбиев Ж. Жаңа ғаламды қалыптастыру. -Алматы, 1988.
13, Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. -Алматы, 1997.
14. Обиев Ж. Оқушыларға атеиетік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі, 1959. №3.
15. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру. -А, 1972,
16. Әбілова 3. Этнопедагогика, -А, 1997,
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жнналысының мәні. Қаз, мем. Ы996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987.
19. Боддырев Н. Класс жетекшісі. -А,, Мектеп, 1980.
20. Богословский В, т. б, Жалпы психология -А., Мектеп, 1980,
21. Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештер. -А.Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С. Мусин. Педагогика тарихы, -А, Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ, Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. Баранов С. Принципы обучения. -Москва, 1975,
26. Бабанский Ю. Педагогика, -Москва, 1988. 23-тарау.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
28. Дорженов С. Бүгінгі ислам, -Алматы, Білім қоғамы, 1988.
29. Дүйсенбинова А. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі.7-1991.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысының ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1. Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
1.2. Ұжым бірлігі, өзара қарым-катыпастарының тәрбиелік әсері
II. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Отбасы - балаларды тәрбиелеу
2.2. Сабақ процесінде этнопедагигика әлементтері арқылы тәрбие формаларын
эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі. Бүгінгі күнін жаңару бағыты бала тәрбиесінің арқауына
ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты
назарда болуы көзделініп отыр. Әр қазақ халқының азаматы ұлттық өмірге
немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық мәдениетін
толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие,
адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жұртын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Қазіргі жеделдету, демократияландыру жағдайында қазақстан республикасында
басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жастарға терең
білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту әсіресе балалардың отбасындағы
тәрбиесін жетілдіру болып табылады. Бұл жөнінде Республикамызда көптеген
мемлекеттік құжаттар жарияланды. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Миниетрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында (Ақпан, 2003) былай да
жазылды:
Бүгінгі танда деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы
мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр
адамның кәсіби біліктіләігін іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады.
Міне осы тұрғыдан алып қарағанда біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты:
қоғамға жан-жақты білімді, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлға қажеттілігін
іздеп, іске асыру, ғылыми жолмен таадау, дайындау, оқу тарбие жұмысы
жақсарту, жаңарту. Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан XII
ғасырдың басына дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде
қарастырылып келді. Шынында, осьт күннін өзінде де атақты философтардың қай-
қайсысын да тәрбие мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық
проблемалардың қоғам мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Бүгінгі тандағы оқу үрдісінің тәрбиемен бірлігін ескерсек, оқыту
мерекесінде тәрбие формалары қоаданудың теориялық негізделеу мен қазіргі
қоадануы арасындағы қайшылық зерттеуіміздің тақырыбын: Бастауыш мектептегі
оқу үрдісінде тәрбие формалырын қоадану деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-
теориялық негізі мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі тәрбие үрдісі
Зерттеу объектісі: кіші мектеп жасындағы балалардың тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін
анықтау.
2. Кіші мектеп оқушыларын тәрбиелеудің техңологиясын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми болжанмы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды тәрбиелеуге
тиімді болар еді, егер де оқыту үрдісінде тәрбиелеу формаларын пайдаланудың
ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса, мазмұны мен әдістемесі ғылыми-
әдістемелік құраадар, бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін
ұштастырып, тиімді коадану арқылы жүзеге асырылса ғана, онда оқушыларды
қоғам сұранысына сәйкес тәрбиелеу нәтижелі болады.
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін
айқындау;
- зерттеу нәтижесінде негізделген ғылыми-әдістемелік нұсқау дайындау және
оның тиімділігін тәжірибеде айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: оқу, тәрбие заңдылықтары тәрбие, тәрбие
жұмыстары туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар
ңегізге алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан таадау, жинақтау,
қорыту, тәжірибелік-экспериментті өткізу барысында сауалнама, салыстыру,
даму деңгейінің сапалық, сандық деректерін білуде математикалық өңдеу
әдістерін қоадану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын тәрбие жұмысының басты формаларының ғылыми-
теориялық негіздері айқындалды;
- бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен
жоадары нақтыданды;
- зерттеу мәселесінің әдістемссі анықталды.
I ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен XII
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің Ғылымның қадір-қасиеті және
жетілуі атты трактатын жария етті. Бұл енбегінде ол ғылымдарды сарапка
сапа отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканын өзіндік статусы аса кернекті
чех педагогы Ян Амос Коменскийдін 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүиие жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдін әйгілі Ұлы дидактика атты еңбегінде
балаларды оқутыдың негізгі теориялық мәселелері мен оларды ұйымдастырудың
жоадары баяндалады. Өз еңбектеріндс Я.А.Коменскнй балалардың адамгершілік
тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол Аналар мектебі атты кітабында отбасы
тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш егті.
Я.А.Коменский ізімен батыс еуропалық педагогика тарихында елеулі еңбегімен
көріеген ғылым өкілдері келіп шықты. Олардың ішінде аса көрнектілері
Англияда Джон Лоққ 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 3712-1781,
Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германняда Иогаин Гербарт
1776-1841 және Адольф Диетервег 1790-1866 т.б. болды.
Джон Лоққ өзінің Тәрбие жөніндегі ойлар деген енбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру моселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын таза тақтаға теңеумен, тәрбиенің үлкен күш екенін баса
айтты. Ал Жан-Жак Руссо, керісінше баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына кедергі
болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен құмарлығына
икемделуі тиіс-деген тұжырымға келді.
М.Г.Песталоцци педагогиқада алғашқынардың бірі болып тәрбие мекемелерінде
теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекегі бірлігінің маңыздылығын көре білді.
Өзінің Лингард пен Гертруда шығармасында, ол тәрбиенің адамгершіліққе
негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және оларда адамға деген мейірім
мен мен қайрымдылыққа баулу жақындағы демократиялық идеялары дамытты.
Құнделікті педагогикалық қызметінде Песталоцци балалардың оқуы мен
тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен ұштастыруға көңіл бөлді,
балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана білуді уағыздады.
Педагогикалық идеялары кейбір мәселелерде дағдарыс, сипатқа ие болғанымен,
педагогикалық теорияиы өрістетуле елеулі рөл таныткандардың бірі Иоганн
Гербарт. Ол балаларды өрескел бұзык қол жазасымен тойгарып отыру қажет,
олардың тәртібін үідіксіз қадағалап, арнаулы жүйрналға жазып отыру керек
деп есептеді. Сонымен қатар оның шығармаларында біршама пайдалы идеялар да
баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенің исихологиялық
негіздерін жобалап берді, баладағы адамгершілік қасиетті қалыптастыру, үшін
оның саналылығын көтеріп, онымен сыйластық катынас жасау қажеттігін
жариялады.
Өзінің психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық
бағытта дамыткандардың бірі Адольф Диетервег. Ол өрістсткен аса құнды
идеялар: балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің
өзіндік оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалімдерін дайындау.
ХҮІП ғ. Германияда алғашқы рет мұғалімдерді дайындайтын арнайы оқу орны
ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретінде психология оқытыла бастады. Осының
борі педагогикалық теорияның жедел дамуына себепші болып, ірі-ірі оқымысты
педагогтардың қалыптасуына мүмкіндік берді.
I. ОҚУ ПРОЦЕСІ КЕЗІНДЕ ТӘРБИЕ ФОРМАЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТЕОРИЯСЫ.
1.1. Педагог ғалымдардың оқу- ағарту, тәрбие туралы философиялық
көзқарастары
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісін жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады.
Өйткені мемлекет қажеітігінің орындалуы оның экономикалық күш қуаты мен
саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігініц ең
басты шарты-мемлкет мүмкіндігінен туындайтын қажеттіққе сай тәрбиенің
мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Егер тәрбиенің қалай өзгеріп отырғанына көз жібертсек, тәрбие мақсатын
белгілеудің қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз ешбір қоғамның емірі ілгері дамуы мүмкім емес.
Тәрбие бұл педагогикалық құбылыс. Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің
әлеуметтік маңызын сапарларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға, өзді-
өзінің қатынастарын жасауға олардың шеңберін кенейтуге бағытталады.
Педагогика тәрбие саласының дамуына қазақтың белгілі философтары, ағартушы-
педагогтары, психологтары айтарлықтай үлес косты. Олардың ой-пікірлерін
қыСҚАша пайымдау, еске түсіру, ғылыми және әдеби еңбектерін білім беру
саласында, өскелең өмір жағдайында кең түрде қоадануын қажет екендігі
сөзсіз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Ш.Уәлиханов еді. Оның
өэіндік педагогикалық көзқарастары болды. Ағартушы-ғалым казақ даласындағы
оқу мектеп ісін ғылыми негізіиде құрып, оқу білімнің табиғат сырларын ашуға
бағытталуын, туған халқының алдыңгы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін
аңсады. Ш. Уалихановтың ағартушы-ғалым, Демократ ретінде көздеген ой-
пікірі, негізгі мақсаты - халқыма қайткенде де білім беру, тәрбиелеу оқыту
оны дүниетануға жетелеу, сондай-ак бұл реформа арқылы іске асыру болған.
Қазақ халқының ағартушы-педагогтарының бірі Ы.Алтынсарин. Ол бүкіл омір
жолын мектеп ашуға, қазақ баласының тәрбиесіне көп мән беріп, қоғамдық
өмірдегі саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға тырысты.
Ал қазақ хадқының ғана емес, барлық әлем жұртшылығының ұлы ойшыл-философы
Абай Құнанбаевтың шығармалары тәрбие мәселесіне педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Абайдың осы бала тәрбиесі мәселесінің басты нысанасы Атаның баласы
болма, адамның баласы бол деген гуманиетік ой пікірі үлкстт философиялық
ой тулырады.
Казіргі күні Абай қалдырған із өнер-білім, тәрбие, адамгершілік, әдет,
мораль, мәселелері егеменді еліміздің рухани қатынасына айналып отыр.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі Шәкәрім
Құдайбергенов, сол Шоқан, Абай, Ыбырай Алтынсариндердің салған іздерін,
ағартушылық дәстүрді әрі қарай жалғастырлы. Шәкәрімнің жоспарға ұсынған
тәлім-тәрбиесі адамгершілік жолы адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшін
жастарды адал еңбектенуге, білім мен тәрбие алуға шақыру болды. Ағартушы-
педагог Ахмет Байтұрсынов та үлкен педагогикалық жастарға із қалдырады, Ол
өзінің барлық салалы өмірін қазақ қоғамына білім-ғылымның дамуына, мектеп
ісінің торбие жұмысына көңіл бөліп, кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп
ізденді.
Мағжан Жұмабаев зиялы қайратқерлердін бірі. Ол көптеген оқу-тәрбие жайлы
оқу-құраадарын шығарған. Айталық Бастауыш мектептегі ана тілі (1928),
Сауатты бол (1926), Педагогика (1922) оқу құралының бірінші бөлімі
жаллы педагогикалық мәселелеріне арналған, Ол тәрбиені төртке бөліп
қарайды: дене, жан, ақыл тәрбиесі, сұлулықпен әдеп-құлық тәрбиесі.
Егер осы төрт тәрбие адам баласына берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны -
дейді.
Казақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезов: Көпшілікті адамшылыққа
тәрбиелеу үшін жас буынды тәрбиелеу қажет.,. - деген екен.
М.Әуезовтың ойшыл, ғалым педагог ретінде таныткан іргелі жұмысының бірі
бастауыш мектеп бағдарламасына сәйкес жазылған Жеткіншек атты оқу құралы.
Ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрді. Ұлағатты жазушы әрі ұстаз
М.Әуезов өзінің үлгілі шығармаларымен дүние жүзі мәдениетінің дамуына
өшпестей із қалдырды. Ол үлкен суреткер, асқан ойшыл да кемеңгер жазушы.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Ш. Әлжанов кысқа өмір сурсе
де, артында үлкен рухани мұра қалдырды. Тәлім-тәрбие мәселесі жөнінде
жиырмадан астам еңбек жазган. Ол педагогика мен психология проблемаларын
сабақтастыра зерттеп, мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін ғылыми, ұсыныстар
жасады. Мысалы: Ес және есте сақтау мәселері, Ой мәселелері, Дағдылану
мәселері (1936),т.с.с.
Казақстан Республикасындағы әлеуметтік экономикалық өзгерістер жүріп жатқан
құрделі жаңғыру процесі жастардың оқу мен тәрбиенің мазмұнын жетілдіру
мәселелерін, жаңа тұрғыдан қарауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда
тарихшылдық ақтандақ пырақтарының қатарына XIX ғасырдың басындағы
зиялыларымыздың бірі Міржақып Дулатовтың өмір жолын, жалпы шығармашылығын
жаңаша қарап бағалау болып табылады. Ұлы ағартушымызды жастарға таныстыру
өте қажетті нәрсе. Міржақып туралы қалай окыту, сол оқытқанда жас ұрпақка
қалай меңгерту, сол меңгерткенді қалай жүзеге асыру керек екендігіне көңіл
бөлуіміз керек.
Жалпы мектеп оқушыларына Міржақып шығармаларын оқытқанда түсініктерін
молайту үшін ақынның поээиялық шығармаларымен таныстыру мақсатында Оян
қазақ өлендегі:
Көзінді аш,
оян қазақ көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кетті, дін нашарлап, қол қараш бол.
Қазағым, енді жату жарамасын, -
- деген төрт жолды сабақтың эпиграф ретінде ала отырың, патшаның отарлау
саясаты халықтың өнер - білімнен мақұрым калуын, тұрмыс күйінің нашарлығы,
ел ішіндегі алауыздықтан тағы әр түрлі қасіреттерден құткармақ болған
Міржакьттт өлендерінде халықтың жақсылыққа жетіп, камын ойлайтын саналы
азаматтар қажет екендігін айтын, әсіресе, жас жеткіншектерге көп үміт
артады.
Осындай шығармашылықпен еңбек етіп, оқыту мен тәрбие, проблемаларына елеулі
үлес қосып жүрген жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі мектеп үшін, келер
ұрпақ үшін зор сүйеніш.
Бүгінгі құнде жас ұрпақ өзінін шұрайлы тілі мен шешендік өнерінен.
Дәстүрінен, ата тәрбиесінен айырылып қала жаздады. Енді ғана тәрбие
жөнделіп ұлттық мектептеріміз ұлттық қатынамызға, отбасына көңіл бөлуде.
Бірақ отбасымен шектеліп калсақ, мектептеріміздің даму аясы да тарылып
калады. Ұлтымыздың парасаты болуы ең әдемі-анадан, кыз тәрбиесінен.
Болашақ мектеп кандай болу керек, әсіресе жас ұрпаққа ізгілікті тәрбие
калай беріледі? Бұл үлкен аукымды мәселе.
Тәрбие жұмысының нәтижесі мектепте мұғалім мен ата-ананың бірлескен
жұмысынан көрінеді. Өзін сыйлай білген адам өзгені де сыйлай алады. Адамның
асыл қасиеті. Олай болса ол өзге ұлт адамдарымен бірге әдеті қатынаста бола
алады. Бұл жерде халқымыздың ойшыл қаламгері Ғ.Мүсіреповтың: Өткенді аңсай
бергеннің бұл күнге жарасымы жоқ, ал өткеннің жақсысын білмегеннін келешегі
жоқ деген сөзі көңілге тиек.
Балалар мен жастар әрбір кезеңдегі дәуірдің жемісі, олардың іс-әрекстіндегі
көріиістер-өз заманының дәстүрі. Отбасы тәрбиесінің басты нышаны халық
педагогикасы.
Халық педагогикасынын мақсаты - өнегелі тәрбие. Дастандарданда
аңыздарданда, мақал-мәтелдерденде де осыны көреміз мысалы:
1. Кішіпейіл болғанмен, 2. Балаға байкап сөйлесең
Кішірейіп кетпейсің. Акылыңа көнер
Өр көкірек болғанмен, Байқамай шайқап сөйлесең
Ұлылықка жетпейсің. Көрсетер бір өнер.
Бірінші мақал балаға қалай керек болса, ата-анаға да қажет. Себебі, бұл
мақал-мәтел кішіпейіл болуға, өр көкірек болмауға шақырады. Ал бұл
дегеніміз адамзаттың рухани байлығының, адамгершілік қасиетінің бастау алар
бұлағы емеспе? Екінші мақал отбаеында бала тәрбиелеп отырған үлкендерге
арналған. Қазіргі құнде нарықтық экономика адымдап аяқ басқан кезеңінде
көптеген отбасында материалдық мәселелері көп алаңпатуда, Дәл мәніне
келгенде бұл дұрыста, ойткені нарьтқтық экономика әрбір адамды жұмыс
істеугс мүдделп отыр. Алайда, ата-ананың маидай терін тәгігт ақшасына
сьтқиып киініп алған балалар мен жасөспірімдер түсіне ме екен. Үстінде
жылтырған киімі болып, жан-дүниесі адамгершілік қасиеттен жұряай болса кім
кінәлі? Тағы да ата-ана. Олай дейтініміз, бұрынғы Іаманла халық басына
қаңдай киын-кыстау кезең туса ла, бала тәрбиесім көзден таса кылмаған.
Еңбск егіп, отбасын асырай отырып, бір меэгіл балаларын қасынан жиын алып
не ертегі, не аныз, не қиса айтып бермсген күйлері болмаған. Сондықтан да
осы екінші мақал аға-анаиый балаға ерекше сабырлылықкпен, шыламдылықпен
қарап, дұрыс тәрбие беруіпе міндеттей отырған.
Бүгікгі таіша ұлттық саиамсіг тәлім-тәрбие алу мәселесі ен алдымен,
әлеуметтік- зкоіюмикалық орталықтарымен де тығыз байланысты. Мысалы,
баспасөз, кино, радно телеақпаратты ағымдардың көріністері бйдің жастарға
ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы калыитасгыруға каншама ықпалы болатыны
белгілі. Тәрбие бесіктен басталады. Қазақ халқы отбасындағы тәрбиенің
негізгі мақсаты-жасөспірімге дұрыс тәрбие беру. Өйткені баланың алғашкы
өмір тану қадамы үиден басталадьт. Болашақ жақсы ісін мадактап, катесін
түсіндірсе, ол ересектерді сыйлап, тапсьтрмаңы орындауға Карсылық
білдірмейді, оган орынсыз ұрысып зекіріп, дұрыс талап қоя алмау ата-ананың
беделін жояды. Мұндай жағдай баланың жасқаіпітақ, ашуланшақ, тұйық болып
өсуіне соқтырады. Ал отбасында қалыптасқан сүйгіштік баланық болашағына жол
ашады.
Бұл маңызды мәселе біздің Президентіміздің білім және ғылым
кызметкерлерінің П съезінде сөйлеген сөзінде қысқаша тұжырымдалған: Бұл
жүййеде оқыту мең тәрбие берудін бірлігі үзіліп қалды. Сіздер мен біздер
тек болашак буындағы ғана емес, жаллы адамзагтық қадір-қасиеттердің мән-
маңьтзын түсініп, жаньт да, тэні де таза білімді патриот азаматтар буынын
тәрбиелеуге міндеттіміз.
Казақстаннын отантылық сеймін тәрбиелеу білім берудің мектеп жүйесі, отбасы
аралықтарында барлық ұйымдарды кекейкесті болып табылалы. Балаларды Отанды,
туған жсрді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалім мен ата-ананың аса
маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы-делінген.
Осыдам қорыта келе бала тәрбиесін, білім деңгейін тереңдету моделін
көрсететін темендегі кестені ұсынамыз:
Кесте 1
Кесте 1
Қазақтар Отан деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан.
Мұны ең алдымен, туған жер, атамекен, ел-жұрт деген ұғымдармен барынша
кеңінен байлаиыстырған. Қазақ баласы ұшін Отан -отбасынан, ата-жұрттан,
туып-өскен топырақтан басталады.
Мұның барлығы жастарлың бойына туған жср, атамекен туралы түсінік ұгымдары
өте қасиетті леген гтікірді қалыптастыруға куаттьт ықпал етеді, Сондықіан
да біздің ауьп әлебиетімізде, позэияда, акындар мен жыраулардың толғауларьі
мен термслеріиде жер-су тақырыбы жетекші түрақты тақырыгт болған, Бесік
жырына басталатын бұл тақырып өмір бойы қоғам мүшесінің серігі болып, қай
жерде жүрмесін сағыныш сеймін тұтатып, елге, жерге деген сүйсиеншілігін
өрістетіп отырған.
Соншама кен далада өмір сүрсе ле ата-абаларымьп үшІң атамсксм үгымы-
әрдайым кастерлі ле қасиетті үгым. Өйткені Оган біреу-ақ, ол- туған жер
топырағып, ата-баба сүйегі жатқан жер. Атамекен, жер, су аттары аламның
қанын тасытып, мактаныш сезімін тудыратын құрал екендігін Баянауыл,
Қарқаралы, Аякөз, Арал, Ұлытау, тарбағатай секілді атаулардың өзі-ақ
дәлеледемей ме? Сонлықтан ұрпақты Отаншылдыққа, Отаңды, елді сүюге
тәрбиелегенле атамекен тарнхымен таныстыру маңызды орыи алады. Бұл ең
алдымен, тіл байлығы, сосын-тарих, сосын -экология, т,б.
Қазақта қайтыс болған адамды түған жеріне, ата-бабасы жатқан қорымына
апарыл жерлеу дәстүрі бар, Бұл дәстүр өте ертеле қалыптасып, күні бүгінге
дейін жалғасын тауып келеді. Кейбір жағдайда атақты кісілер жатқан корымға
әкеп жерлейді. Қазақ даласында аты шыкқан осындай орындардың бірі - Әзірет
СұлтанньЕң, Қожа Ахмет Яссауидың Түркістандағы мавзолейі. Мұнда атақты
Абылайдан бастап Тәуекел хан, Есім хан, Қаз дауысты Қазытбек, Бөгенбай
батыр секіллі Қазақстаннын әр кеәлегі мемлекет қайратқерлері жерленген.
романынла Казангаптын сүйгін оның өтінішімен Найман ана бейІтіне апарып
жерленетінін әспеттеп суреттеген.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылымн гұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский Өмірде де, ғылымда ла барлық халықтарға бірдей тура
келетін тәрбие жүййесі жоқ. Әр халықтың ұлтттық тәрбие жүйесі де әр түрлі.
Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мумкін емес, себебі, халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа деп жазганы белгілІ.
Ендеше жас ұрпақтық бойында улттық сананы қалыптэстыруда олардың туғаң жері
мсн еліне сүйспеншілігін оятудый маңызы аса эор. Ұрпағын өз халқынын
патриоты етіп тәрбиелеу қай халықтын болса да тәрбиелеу жүйесінің негізгі
тапаптарының бірі. Ал біздің халқымызда бұл талап зрдайым жогары болған.
Қазақи тәрбие бойынша елін, туған жсріи суюге қалыптасгырады. Туған елІм
болмаса тумай-ак койсьгн ай мен күк, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз
еліңде ұлтан бол - дегт жас кезінен сліне деген інкәрлік ссзімін бойыіга
сініруге тырысқан. Ана отбасын қалай ұйытып отыруды, әке ұлына сол
отбасының берекейге келтіріп, кызуын арттырып, оны қас какиай қорғауды
үйрсткен. Мұны халқымьвдьтң ауыз әдебиетінің улкен бір тарауы болып
табылатын Батырлар жырынан көеруге болады. Бұл бекер емес, өйткені
казақта атадан ұл туса еді, ата жолыи куса еді деген сөт бар.
Жастар сонымсн бірге туған тарихын жақсы, жүйелі түрдс білуге тиіс, өйткені
тарих -ең алдымен, өткеннін шежіресі, адамзаттың, ата-бабаның өткен ұзақ
жолы.,
Мұны дұрыс түсінген ата-бабаларымьп жазбаша тарихымыадың жоқ кезінде
шежіренің негізінде даланын ауызша тарихьтч жасаи, оны халықгың зердесінде
ұқыптылықпен сақтап, атадан балаға мұра ретінде беріп, соғын суңене
отырьтп, оларды батылдық пен батырльЕққа тәрбиелеген.
Ұлттық мактаныш, өз елінін патриоты болу тек соғыс кезінде, не Отан
корғаумен ғана байланысты көрінбеңді. Халқын, жерйг, елін сую қажырлы еңбек
етуден көрінуге де тиіс, Өйткені қайбір слдін болсын, экономққалық, ғылыми,
мәдени прогресі, еқ алдымен, қоғам мүшелерінің адал, тәртіпті, сапалы,
өңімді еңбегіне байлаысты екендігі мәлім.
Ата-бабамыз кашанда өздерінің білгенінше ұрпақ қулағына ерлік,
адамгершілік, еңбеққорлық, достық, жоадастық туралы дастандарды, ертегі-
аңыздарды, өлең-жырларды құйып отырды. Сыпайлықты, кішіпейілдікті
дәріптеді. Ұлық болсаң, кіщік бол, Тура биде туған жок деген мақал-
мәтелдерде қарапайым қазақ данапығы жатыр. Байкап қарасақ бұрынғы ата-баба
тдрбиесі ұрпақтың боныңда елді, жерді, халқын сүюді үйретіп, оларды өз
халқының патриоты етіп қалыптастыруға барлық срік-жігерін жұмсаған. Егемеи
еліміздің педагогика ғылымы да соган негіздепгені жөн.
Отбасы тәрбиесі - көздеген нәтижеге жету мақсатын-да ата-аналар мен жаеұя
мүшелерінің тарапына жасалатын мкпал процестсрікіц жалпы атамасьь
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері аукымын құрайды. Отбасылық тәрбиекің мектеп тәрбиесімен тогысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогиқада қарасіырылады да, ал сол мәселеніи
әлсуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканық үлесінде
Отбасының жетекшілік макьпы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тәэн-дене және
рухани дамуына әсер етуші ықпаадар мәні мен мағынасының теренлІгіне тэуелді
келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса, екінші
жағынан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы ықпальі
басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдеріидс болатын ыиіаадардан басымдау
келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұүл мектеп те, ақпарат көзі
де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да отбасы - бұл әдеп
пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нактьт да дәл тұжырынга келіп отыр;
тұлғаның қалыптасу нәтижелігі ең алдымен отбасына тәуелді. Неғұрлым отбасы
жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-
адамгершілік, еңбектік тәрбиесінін өнімі де жоғары болса бір кездейсоқтық
болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя
қандай болса, онда өсіп, ержсеткен адамда сондай.
Жеке адамнын қалыптасу процесі мен оның нәтижесінле болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтьт болсақ, ендеше мемлекег пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрьтс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға
үлкен назар аудәрғаны жөн. Бүл өркениетті елдер ұстанган бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыга леген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шьттару, инабаттылық принциптерінен тайку, шектен тыс арсыәдық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салгыртық, ерлі-
зайыптылар арасында жогары белең алған ажырасулар -бәрі де отбасыдағы бала
тәрбиесіне берілетін теріс ықпаадар кезІ.
Отбасы - тұлға қалыптастыруш бесік. Осыдан, "Азамат қалытастырамын десең,
бесігінді түзе"- деп ұлы гұлама М. Әуезов бекер айтпағаи. Отбасында адам
аралық қатынастар негйі каланады, бүкіл өмІрге жетер енбектік және
длеуметтік бағыт-бағлар түзіледі. Огбасында оз ретімен қарапайым ла женіл
шешіліп жатқан көптегсн проблемалар, есейгсн, ерссек шакта бітіскеві
шырғалан күйге түсіп жатаіыны баріпаға аян,
Жогарыда әңгіме аркауы болған тұжырымларды жинактаумеп келесідей
корытындылар жасауға болады: 1 - отбасы ықпалына басқа тәрбиелік әсерлердің
бәрінен де күіптірек, Жас ұлғаюмен ол асер бэсс^иіеуі мүмкін де, бірак
ешкашан өз маңызын жоймайды;
- кандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-қасиеттер
тек отбасында ғана өрісті алады;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін камтамасыз етеді, оның тәндік- моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
косады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет зандарын
мойындап, құкытарын сауатты пайдалана білетін қоғам мушесін жетілдіру;
- отбасының кэсіп тандауға ла тигізер ыңпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің
кейбір себептері ретінде нелесі жағдайларды алға тартуға болады:
1. Көптеген енбеққер отбасылардың экономнкалық жағдайынын әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдеииетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - эйел мойнына артылған-жұмыс орнында, жаңұяда -
ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себетердін саадарынан болып
жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесіцде ер адам әйел комектесі деген қоғамдық пікірдің белен
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқак әулеттер арасымдағы бәсеке, дау-
даман.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күішен күнге элсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру жөне оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бүл орайда ледагогика кандай да тосын жаналық ашып беруі мүмкін емес.
Тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
теуелділігі объектинті шындық. Бәріміз де осы зандылық-тардың
құрсауыидамыз. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік
жақсылыісгарымьпды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, аадамщы ой-
пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға
орайластырғанын жөн деи білер едік:
- отбасындағы катынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықйал, заң алдыңдағы жауапкершілік, катаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратьгн лыпасы жок пенде неден корықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, ивісгы көмек,
ұстаздық жанашырлық кана күйзеліске үшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перезенттерінің жаркын болашағы үшін құресте шаршап-шалдыгудан
азат етері кэміл;
адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда мексп пен мұсьтлмандық
тәрбие ошағы - мешіттердщ ықпаадарын біріктіру әрі осы ықпаадарды
жалпыланган қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблсмасына
бағыттау;
псдагогикалық мудде миеттерді І-уманнтарлық кор, қоғамдар мсн ұжымдар
жұмыстарымен үйлсстіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағларламасын жасау,
Ең бастысы, жалпы адамға, онык табигатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге толған сенімнен ажырап калмау- әрбір тәрбиеленушішн негізгі
ұстамы боліаны жөн,
Атам қазақ басыман талай ақтабан шұбырынды, алқа көл сұламаның кешкен,
солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, гұлама үстаздарынын
болуынан өз болмысыи сақтап калғаны баршаға аян. Дүние ал педагогиканың
міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамуы. Әр дэуір ұрпақгары
арасындағы тартыс, бэсеке мәңгілік, бірақ олардық нақты кеэендердегі шешімі
әркашан жаналанып барғаны дүрьтс. Ал ондай шешімдерді ата-аналар есіне салу
отйасылық драмалардың астарлы, көзіден таса бұлтарыстарын тереңнен түсіну
педагогтың міндеті,
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты МОЛ. Алайда
олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядагьг ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы катынастар түрі сол катынастардың қай бағытта, кан
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келексіз ықпаадардың
саадарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырком, мейірлі отбасы.
3. Құнделікті дүниепарыздықка жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы,
6. Ата мен аналардың педагогнкалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасьг.
Отбасынағы тәрбие маэмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдпе-мүраттарына
орайластырьглады. Болашактағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық емірге бейім
дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты тұлға
дайындау отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмүнының құрамды бірліктері
ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тен-дене, адамгершілІк-имандылық, сана-
сезім, эстегикалық. еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезсгінде жас әулетті
зкономикалық, экологнялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толыгъш
отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйьтмдастырылғаң күн тәртібін, спорттық жаттығуларды,
дене шынықтыруларын т.б. камтидьт,
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың оэ балаларын білімдермен
банытып, соны ақпараттарға деген түрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үәдіксіз жаңалап отыру ұмтылыстарын баулуға негһделеді. Танымдық қьпыксыиу,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамыту бала тәрбиесіндегі ата-
аналардьтң аса өзекті шаруасы,
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бүлжымас төркіні. Бұл орайда алгы шепке тартылатын мәселе
мэңгілікті взгермес адамзаттық мораль құндылықтары -сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар намыс, қадір-қасиет пен борыш ссзімдерін
тәрбиелеу, Адамгершілік сапа, қасиеттердін басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершІлік, дербестік пен ұстамдылықта осы
отбасында болады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың талантьг мен дарындыльнегы
дамытуға бағытталып, өмір болмысы эсемдіктері женінде таглым беруге
арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің негізін
қаланды, Енбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде де бар
есілдерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп, шалқып өмір сүру. Ал
мұндай еңбексіз "құнде той" омірдің жаксылыққа апармайтынын тұрмыс қадам
сайым дәледеп отыр. Ата-аналар міндетіндегідегі отбасылық тәрбие балалардық
тэн-дене және рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты
істерге негіәделген үздіксіз жүретін процесс.
Әрбір эке мен кеі келгем ана өз перзентінс болашақта қай сапа-қасиеттерді
баулу ксреитігін жете білгені жөн. Отбасылық тдрбиенің саналылық сипаты меи
тәрбиелік мйгдеттерді парасагты шешу жоадары осымсн айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдісгері - бұл ата-аналардың өі баласының санасы мен
әрекет-қылығыма педагогикалық ыкиал жасаудық мақсатты көхаелген жөн-жосығы,
жольт, Бүлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен деңгейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақш әрекет-кыльтты мен ақыл-
парасатыңа икемделуінен болады;
- тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, оз қадір-қасиетіне Құндылықтық
бағыт-бағдарына, жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-сипатымен
қайнай бітіскел және олардан ажыратып қараластырылуы мүмкін емес. Қаншама
ата-ана болса, әдістері түрі де соишалықты: жылы сезбен кэндіру, коркыіу,
айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына салу және жазалау,
Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелдІ келеді:
біреулері өз баласының тіл алгыштықга тәрбиелегісі келеді, осыпан олардың
өдісі ересеюгер талабын мұлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші біреулері
дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жоадарды таңдастырып, қоаданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірден ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мактау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені тусіндіру аркылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы цостық катынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жав-дайлар әдейі жасалын қолданылады..
Отбасындағы тәрбкелік міқаеттерді атқарудың құраадары да әртүрлі. Олар
арасында кен коаданым-дағылар: сөэ, ауыз өдсбиеті, ата-ана беделі, енбек,
оқу, табигат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, коғамдық пікір, жанұядағы
руханн және материалпык болммс, ақпарат көздері (газет, жүйрнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыниіык^ар, дене шынықтырулар мен спорттық, мсйрамдар, рэміәдер,
ерекше белгілер (атрибут), кастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қоадануда келесідей жалпы шарпар
ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысыи жете тануы,
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрексттср әдістері басым келеді.
4. Педагогиканы меңгеру, тәрбиелік ықпаадардың қыр сырларын үйрену,
тұрмыстық қажеттіққе айналады.
5. Огбасылық тәрбие ережелері
Ұзаққа созылған ез тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында қарасан
көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде аса
маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасында балаларды тәрбиелеудің жалпы
зандылықгары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен олардың
бәрі ғылыми зандылық байланыс белгілеріне ие болмаса да5 өз дәрежесі
бойынша алғашкы турмыстьік деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жогары келеді. Олардың бәрінің төркіні мәні - ата-аналарға
кенес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрскстерін осы ережелер тұргысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелер педаготтар үшін, эсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негпді кенестер беріп отыруға қажетті.
1.2.Ұжым бірлігі, оіара карым-катынастарының тәрбиелік әсері.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметтіің ең маңызды
бағыттарының бірі-мектептің отбасының және жүртшылықтың күшін біріктіру.
Бүл жүмысіың мазмүны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік ерекшелігі
болады. Ол әрекепің озіндік ерекшелігі бірқатар факторларға байланысты,
Олар педагогнкапық проиестің обьективті заңдылықтарын білу; казіргі
жағдайдағы мектептің әлеуметтік кьтзметіне қанықк болуы қазіргі отбасының
ерекшеліктері мен даму тенденцияларын гүсіну, мүғалімнің, ата-аналар,
жұүртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты жүмысқа практикалық
түргьгдан дайын болуы.
Мекгеп балалар төрбиесі мен отбасы тәрбиесін тедагогикалық басқарудағы
тікелей іске асыратын маңызды әлеуметтік институт больсп табылады. Жас
ұрпақты өмірге дайындауда жаңа сапалық белгілер қалын-тасып, дербестікгі
дамыту, кәсітттік бағдар, білім алу жөне өздігінен білім алу, қабілеттерді
анықтау және дамыту сияқты мәселслерге ерекше маңыз берс бастады. Мектеп-
тің, отбасының жене жұртшылықтың тәрбиелік кьпметі-нін біртүтастығы
мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелІ жүмыстарының нәтижесі. Ал бүл
нәтиже қазіргі заманғы білім беру мекемесіне қойьтлатын бастьт талаптардың
бірі.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" үгымы кең қоаданыладьг. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасыльік деп қарастыруға болмайды, вйткені бала түлғасы біртүтас және оны
қальіптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртүтас
тәрбие процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.
Мектеп отбасының тәрбиелік мумкіндіктерін кеңітеді және дамытады, осы
бағыпта педагогикалық ағарту жүмыстарын жүргізеді, қоғамдық және мектептен
тыс ұйымдардың мектеп пен отбасына белсенді түрде көмек корсетуін
ұйымластырады жәие бағыттайды, олардың әрекеттерін үйлсстірсді. Мектеп
басщысының, сынып жстекшісйпң жүмыс жүиесі сң тиімді түрлер мен әдістер
таңдап алу аркылы ұзақ жылдар барысында қалыптасады, Ол жүййе жүмыстын
нәтижелігін камтамасьп ететіндей тапаптаріа жауап беруі тиіс.
Ең бірінші талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысының ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1. Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
1.2. Ұжым бірлігі, өзара қарым-катыпастарының тәрбиелік әсері
II. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАЛАРЫ
2.1. Отбасы - балаларды тәрбиелеу
2.2. Сабақ процесінде этнопедагигика әлементтері арқылы тәрбие формаларын
эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі. Бүгінгі күнін жаңару бағыты бала тәрбиесінің арқауына
ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты
назарда болуы көзделініп отыр. Әр қазақ халқының азаматы ұлттық өмірге
немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық мәдениетін
толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие,
адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жұртын сүйетін азамат болып
өсуін қамтамасыз етуі тиіс.
Қазіргі жеделдету, демократияландыру жағдайында қазақстан республикасында
басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жастарға терең
білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту әсіресе балалардың отбасындағы
тәрбиесін жетілдіру болып табылады. Бұл жөнінде Республикамызда көптеген
мемлекеттік құжаттар жарияланды. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Миниетрлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында (Ақпан, 2003) былай да
жазылды:
Бүгінгі танда деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы
мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр
адамның кәсіби біліктіләігін іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады.
Міне осы тұрғыдан алып қарағанда біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты:
қоғамға жан-жақты білімді, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлға қажеттілігін
іздеп, іске асыру, ғылыми жолмен таадау, дайындау, оқу тарбие жұмысы
жақсарту, жаңарту. Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан XII
ғасырдың басына дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде
қарастырылып келді. Шынында, осьт күннін өзінде де атақты философтардың қай-
қайсысын да тәрбие мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық
проблемалардың қоғам мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Бүгінгі тандағы оқу үрдісінің тәрбиемен бірлігін ескерсек, оқыту
мерекесінде тәрбие формалары қоаданудың теориялық негізделеу мен қазіргі
қоадануы арасындағы қайшылық зерттеуіміздің тақырыбын: Бастауыш мектептегі
оқу үрдісінде тәрбие формалырын қоадану деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-
теориялық негізі мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі тәрбие үрдісі
Зерттеу объектісі: кіші мектеп жасындағы балалардың тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін
анықтау.
2. Кіші мектеп оқушыларын тәрбиелеудің техңологиясын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми болжанмы: Оқу-тәрбие процесінде балаларды тәрбиелеуге
тиімді болар еді, егер де оқыту үрдісінде тәрбиелеу формаларын пайдаланудың
ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалса, мазмұны мен әдістемесі ғылыми-
әдістемелік құраадар, бағдарламамен қамтамасыз етілсе және тәрбие әдістерін
ұштастырып, тиімді коадану арқылы жүзеге асырылса ғана, онда оқушыларды
қоғам сұранысына сәйкес тәрбиелеу нәтижелі болады.
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың формалары мен түрлерін
айқындау;
- зерттеу нәтижесінде негізделген ғылыми-әдістемелік нұсқау дайындау және
оның тиімділігін тәжірибеде айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: оқу, тәрбие заңдылықтары тәрбие, тәрбие
жұмыстары туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық теориялар
ңегізге алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан таадау, жинақтау,
қорыту, тәжірибелік-экспериментті өткізу барысында сауалнама, салыстыру,
даму деңгейінің сапалық, сандық деректерін білуде математикалық өңдеу
әдістерін қоадану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларын тәрбие жұмысының басты формаларының ғылыми-
теориялық негіздері айқындалды;
- бастауыш мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен
жоадары нақтыданды;
- зерттеу мәселесінің әдістемссі анықталды.
I ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәрбие туралы философиялық көзқарастары
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен XII
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің Ғылымның қадір-қасиеті және
жетілуі атты трактатын жария етті. Бұл енбегінде ол ғылымдарды сарапка
сапа отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканын өзіндік статусы аса кернекті
чех педагогы Ян Амос Коменскийдін 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүиие жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдін әйгілі Ұлы дидактика атты еңбегінде
балаларды оқутыдың негізгі теориялық мәселелері мен оларды ұйымдастырудың
жоадары баяндалады. Өз еңбектеріндс Я.А.Коменскнй балалардың адамгершілік
тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол Аналар мектебі атты кітабында отбасы
тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш егті.
Я.А.Коменский ізімен батыс еуропалық педагогика тарихында елеулі еңбегімен
көріеген ғылым өкілдері келіп шықты. Олардың ішінде аса көрнектілері
Англияда Джон Лоққ 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 3712-1781,
Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германняда Иогаин Гербарт
1776-1841 және Адольф Диетервег 1790-1866 т.б. болды.
Джон Лоққ өзінің Тәрбие жөніндегі ойлар деген енбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру моселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын таза тақтаға теңеумен, тәрбиенің үлкен күш екенін баса
айтты. Ал Жан-Жак Руссо, керісінше баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына кедергі
болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен құмарлығына
икемделуі тиіс-деген тұжырымға келді.
М.Г.Песталоцци педагогиқада алғашқынардың бірі болып тәрбие мекемелерінде
теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекегі бірлігінің маңыздылығын көре білді.
Өзінің Лингард пен Гертруда шығармасында, ол тәрбиенің адамгершіліққе
негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және оларда адамға деген мейірім
мен мен қайрымдылыққа баулу жақындағы демократиялық идеялары дамытты.
Құнделікті педагогикалық қызметінде Песталоцци балалардың оқуы мен
тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен ұштастыруға көңіл бөлді,
балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана білуді уағыздады.
Педагогикалық идеялары кейбір мәселелерде дағдарыс, сипатқа ие болғанымен,
педагогикалық теорияиы өрістетуле елеулі рөл таныткандардың бірі Иоганн
Гербарт. Ол балаларды өрескел бұзык қол жазасымен тойгарып отыру қажет,
олардың тәртібін үідіксіз қадағалап, арнаулы жүйрналға жазып отыру керек
деп есептеді. Сонымен қатар оның шығармаларында біршама пайдалы идеялар да
баршылық. Ол алғашқылардың қатарында оқыту мен тәрбиенің исихологиялық
негіздерін жобалап берді, баладағы адамгершілік қасиетті қалыптастыру, үшін
оның саналылығын көтеріп, онымен сыйластық катынас жасау қажеттігін
жариялады.
Өзінің психологиялық-педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық
бағытта дамыткандардың бірі Адольф Диетервег. Ол өрістсткен аса құнды
идеялар: балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің
өзіндік оқуына мән беру, сондай-ақ халық мұғалімдерін дайындау.
ХҮІП ғ. Германияда алғашқы рет мұғалімдерді дайындайтын арнайы оқу орны
ашылып, онда ерекше ғылыми пән ретінде психология оқытыла бастады. Осының
борі педагогикалық теорияның жедел дамуына себепші болып, ірі-ірі оқымысты
педагогтардың қалыптасуына мүмкіндік берді.
I. ОҚУ ПРОЦЕСІ КЕЗІНДЕ ТӘРБИЕ ФОРМАЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТЕОРИЯСЫ.
1.1. Педагог ғалымдардың оқу- ағарту, тәрбие туралы философиялық
көзқарастары
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісін жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады.
Өйткені мемлекет қажеітігінің орындалуы оның экономикалық күш қуаты мен
саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігініц ең
басты шарты-мемлкет мүмкіндігінен туындайтын қажеттіққе сай тәрбиенің
мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Егер тәрбиенің қалай өзгеріп отырғанына көз жібертсек, тәрбие мақсатын
белгілеудің қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз ешбір қоғамның емірі ілгері дамуы мүмкім емес.
Тәрбие бұл педагогикалық құбылыс. Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің
әлеуметтік маңызын сапарларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға, өзді-
өзінің қатынастарын жасауға олардың шеңберін кенейтуге бағытталады.
Педагогика тәрбие саласының дамуына қазақтың белгілі философтары, ағартушы-
педагогтары, психологтары айтарлықтай үлес косты. Олардың ой-пікірлерін
қыСҚАша пайымдау, еске түсіру, ғылыми және әдеби еңбектерін білім беру
саласында, өскелең өмір жағдайында кең түрде қоадануын қажет екендігі
сөзсіз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі - Ш.Уәлиханов еді. Оның
өэіндік педагогикалық көзқарастары болды. Ағартушы-ғалым казақ даласындағы
оқу мектеп ісін ғылыми негізіиде құрып, оқу білімнің табиғат сырларын ашуға
бағытталуын, туған халқының алдыңгы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін
аңсады. Ш. Уалихановтың ағартушы-ғалым, Демократ ретінде көздеген ой-
пікірі, негізгі мақсаты - халқыма қайткенде де білім беру, тәрбиелеу оқыту
оны дүниетануға жетелеу, сондай-ак бұл реформа арқылы іске асыру болған.
Қазақ халқының ағартушы-педагогтарының бірі Ы.Алтынсарин. Ол бүкіл омір
жолын мектеп ашуға, қазақ баласының тәрбиесіне көп мән беріп, қоғамдық
өмірдегі саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға тырысты.
Ал қазақ хадқының ғана емес, барлық әлем жұртшылығының ұлы ойшыл-философы
Абай Құнанбаевтың шығармалары тәрбие мәселесіне педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Абайдың осы бала тәрбиесі мәселесінің басты нысанасы Атаның баласы
болма, адамның баласы бол деген гуманиетік ой пікірі үлкстт философиялық
ой тулырады.
Казіргі күні Абай қалдырған із өнер-білім, тәрбие, адамгершілік, әдет,
мораль, мәселелері егеменді еліміздің рухани қатынасына айналып отыр.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі Шәкәрім
Құдайбергенов, сол Шоқан, Абай, Ыбырай Алтынсариндердің салған іздерін,
ағартушылық дәстүрді әрі қарай жалғастырлы. Шәкәрімнің жоспарға ұсынған
тәлім-тәрбиесі адамгершілік жолы адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшін
жастарды адал еңбектенуге, білім мен тәрбие алуға шақыру болды. Ағартушы-
педагог Ахмет Байтұрсынов та үлкен педагогикалық жастарға із қалдырады, Ол
өзінің барлық салалы өмірін қазақ қоғамына білім-ғылымның дамуына, мектеп
ісінің торбие жұмысына көңіл бөліп, кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп
ізденді.
Мағжан Жұмабаев зиялы қайратқерлердін бірі. Ол көптеген оқу-тәрбие жайлы
оқу-құраадарын шығарған. Айталық Бастауыш мектептегі ана тілі (1928),
Сауатты бол (1926), Педагогика (1922) оқу құралының бірінші бөлімі
жаллы педагогикалық мәселелеріне арналған, Ол тәрбиені төртке бөліп
қарайды: дене, жан, ақыл тәрбиесі, сұлулықпен әдеп-құлық тәрбиесі.
Егер осы төрт тәрбие адам баласына берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны -
дейді.
Казақ халқының кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезов: Көпшілікті адамшылыққа
тәрбиелеу үшін жас буынды тәрбиелеу қажет.,. - деген екен.
М.Әуезовтың ойшыл, ғалым педагог ретінде таныткан іргелі жұмысының бірі
бастауыш мектеп бағдарламасына сәйкес жазылған Жеткіншек атты оқу құралы.
Ол 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрді. Ұлағатты жазушы әрі ұстаз
М.Әуезов өзінің үлгілі шығармаларымен дүние жүзі мәдениетінің дамуына
өшпестей із қалдырды. Ол үлкен суреткер, асқан ойшыл да кемеңгер жазушы.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Ш. Әлжанов кысқа өмір сурсе
де, артында үлкен рухани мұра қалдырды. Тәлім-тәрбие мәселесі жөнінде
жиырмадан астам еңбек жазган. Ол педагогика мен психология проблемаларын
сабақтастыра зерттеп, мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін ғылыми, ұсыныстар
жасады. Мысалы: Ес және есте сақтау мәселері, Ой мәселелері, Дағдылану
мәселері (1936),т.с.с.
Казақстан Республикасындағы әлеуметтік экономикалық өзгерістер жүріп жатқан
құрделі жаңғыру процесі жастардың оқу мен тәрбиенің мазмұнын жетілдіру
мәселелерін, жаңа тұрғыдан қарауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда
тарихшылдық ақтандақ пырақтарының қатарына XIX ғасырдың басындағы
зиялыларымыздың бірі Міржақып Дулатовтың өмір жолын, жалпы шығармашылығын
жаңаша қарап бағалау болып табылады. Ұлы ағартушымызды жастарға таныстыру
өте қажетті нәрсе. Міржақып туралы қалай окыту, сол оқытқанда жас ұрпақка
қалай меңгерту, сол меңгерткенді қалай жүзеге асыру керек екендігіне көңіл
бөлуіміз керек.
Жалпы мектеп оқушыларына Міржақып шығармаларын оқытқанда түсініктерін
молайту үшін ақынның поээиялық шығармаларымен таныстыру мақсатында Оян
қазақ өлендегі:
Көзінді аш,
оян қазақ көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кетті, дін нашарлап, қол қараш бол.
Қазағым, енді жату жарамасын, -
- деген төрт жолды сабақтың эпиграф ретінде ала отырың, патшаның отарлау
саясаты халықтың өнер - білімнен мақұрым калуын, тұрмыс күйінің нашарлығы,
ел ішіндегі алауыздықтан тағы әр түрлі қасіреттерден құткармақ болған
Міржакьттт өлендерінде халықтың жақсылыққа жетіп, камын ойлайтын саналы
азаматтар қажет екендігін айтын, әсіресе, жас жеткіншектерге көп үміт
артады.
Осындай шығармашылықпен еңбек етіп, оқыту мен тәрбие, проблемаларына елеулі
үлес қосып жүрген жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі мектеп үшін, келер
ұрпақ үшін зор сүйеніш.
Бүгінгі құнде жас ұрпақ өзінін шұрайлы тілі мен шешендік өнерінен.
Дәстүрінен, ата тәрбиесінен айырылып қала жаздады. Енді ғана тәрбие
жөнделіп ұлттық мектептеріміз ұлттық қатынамызға, отбасына көңіл бөлуде.
Бірақ отбасымен шектеліп калсақ, мектептеріміздің даму аясы да тарылып
калады. Ұлтымыздың парасаты болуы ең әдемі-анадан, кыз тәрбиесінен.
Болашақ мектеп кандай болу керек, әсіресе жас ұрпаққа ізгілікті тәрбие
калай беріледі? Бұл үлкен аукымды мәселе.
Тәрбие жұмысының нәтижесі мектепте мұғалім мен ата-ананың бірлескен
жұмысынан көрінеді. Өзін сыйлай білген адам өзгені де сыйлай алады. Адамның
асыл қасиеті. Олай болса ол өзге ұлт адамдарымен бірге әдеті қатынаста бола
алады. Бұл жерде халқымыздың ойшыл қаламгері Ғ.Мүсіреповтың: Өткенді аңсай
бергеннің бұл күнге жарасымы жоқ, ал өткеннің жақсысын білмегеннін келешегі
жоқ деген сөзі көңілге тиек.
Балалар мен жастар әрбір кезеңдегі дәуірдің жемісі, олардың іс-әрекстіндегі
көріиістер-өз заманының дәстүрі. Отбасы тәрбиесінің басты нышаны халық
педагогикасы.
Халық педагогикасынын мақсаты - өнегелі тәрбие. Дастандарданда
аңыздарданда, мақал-мәтелдерденде де осыны көреміз мысалы:
1. Кішіпейіл болғанмен, 2. Балаға байкап сөйлесең
Кішірейіп кетпейсің. Акылыңа көнер
Өр көкірек болғанмен, Байқамай шайқап сөйлесең
Ұлылықка жетпейсің. Көрсетер бір өнер.
Бірінші мақал балаға қалай керек болса, ата-анаға да қажет. Себебі, бұл
мақал-мәтел кішіпейіл болуға, өр көкірек болмауға шақырады. Ал бұл
дегеніміз адамзаттың рухани байлығының, адамгершілік қасиетінің бастау алар
бұлағы емеспе? Екінші мақал отбаеында бала тәрбиелеп отырған үлкендерге
арналған. Қазіргі құнде нарықтық экономика адымдап аяқ басқан кезеңінде
көптеген отбасында материалдық мәселелері көп алаңпатуда, Дәл мәніне
келгенде бұл дұрыста, ойткені нарьтқтық экономика әрбір адамды жұмыс
істеугс мүдделп отыр. Алайда, ата-ананың маидай терін тәгігт ақшасына
сьтқиып киініп алған балалар мен жасөспірімдер түсіне ме екен. Үстінде
жылтырған киімі болып, жан-дүниесі адамгершілік қасиеттен жұряай болса кім
кінәлі? Тағы да ата-ана. Олай дейтініміз, бұрынғы Іаманла халық басына
қаңдай киын-кыстау кезең туса ла, бала тәрбиесім көзден таса кылмаған.
Еңбск егіп, отбасын асырай отырып, бір меэгіл балаларын қасынан жиын алып
не ертегі, не аныз, не қиса айтып бермсген күйлері болмаған. Сондықтан да
осы екінші мақал аға-анаиый балаға ерекше сабырлылықкпен, шыламдылықпен
қарап, дұрыс тәрбие беруіпе міндеттей отырған.
Бүгікгі таіша ұлттық саиамсіг тәлім-тәрбие алу мәселесі ен алдымен,
әлеуметтік- зкоіюмикалық орталықтарымен де тығыз байланысты. Мысалы,
баспасөз, кино, радно телеақпаратты ағымдардың көріністері бйдің жастарға
ұлттық тәрбие мен ұлттық сананы калыитасгыруға каншама ықпалы болатыны
белгілі. Тәрбие бесіктен басталады. Қазақ халқы отбасындағы тәрбиенің
негізгі мақсаты-жасөспірімге дұрыс тәрбие беру. Өйткені баланың алғашкы
өмір тану қадамы үиден басталадьт. Болашақ жақсы ісін мадактап, катесін
түсіндірсе, ол ересектерді сыйлап, тапсьтрмаңы орындауға Карсылық
білдірмейді, оган орынсыз ұрысып зекіріп, дұрыс талап қоя алмау ата-ананың
беделін жояды. Мұндай жағдай баланың жасқаіпітақ, ашуланшақ, тұйық болып
өсуіне соқтырады. Ал отбасында қалыптасқан сүйгіштік баланық болашағына жол
ашады.
Бұл маңызды мәселе біздің Президентіміздің білім және ғылым
кызметкерлерінің П съезінде сөйлеген сөзінде қысқаша тұжырымдалған: Бұл
жүййеде оқыту мең тәрбие берудін бірлігі үзіліп қалды. Сіздер мен біздер
тек болашак буындағы ғана емес, жаллы адамзагтық қадір-қасиеттердің мән-
маңьтзын түсініп, жаньт да, тэні де таза білімді патриот азаматтар буынын
тәрбиелеуге міндеттіміз.
Казақстаннын отантылық сеймін тәрбиелеу білім берудің мектеп жүйесі, отбасы
аралықтарында барлық ұйымдарды кекейкесті болып табылалы. Балаларды Отанды,
туған жсрді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалім мен ата-ананың аса
маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы-делінген.
Осыдам қорыта келе бала тәрбиесін, білім деңгейін тереңдету моделін
көрсететін темендегі кестені ұсынамыз:
Кесте 1
Кесте 1
Қазақтар Отан деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан.
Мұны ең алдымен, туған жер, атамекен, ел-жұрт деген ұғымдармен барынша
кеңінен байлаиыстырған. Қазақ баласы ұшін Отан -отбасынан, ата-жұрттан,
туып-өскен топырақтан басталады.
Мұның барлығы жастарлың бойына туған жср, атамекен туралы түсінік ұгымдары
өте қасиетті леген гтікірді қалыптастыруға куаттьт ықпал етеді, Сондықіан
да біздің ауьп әлебиетімізде, позэияда, акындар мен жыраулардың толғауларьі
мен термслеріиде жер-су тақырыбы жетекші түрақты тақырыгт болған, Бесік
жырына басталатын бұл тақырып өмір бойы қоғам мүшесінің серігі болып, қай
жерде жүрмесін сағыныш сеймін тұтатып, елге, жерге деген сүйсиеншілігін
өрістетіп отырған.
Соншама кен далада өмір сүрсе ле ата-абаларымьп үшІң атамсксм үгымы-
әрдайым кастерлі ле қасиетті үгым. Өйткені Оган біреу-ақ, ол- туған жер
топырағып, ата-баба сүйегі жатқан жер. Атамекен, жер, су аттары аламның
қанын тасытып, мактаныш сезімін тудыратын құрал екендігін Баянауыл,
Қарқаралы, Аякөз, Арал, Ұлытау, тарбағатай секілді атаулардың өзі-ақ
дәлеледемей ме? Сонлықтан ұрпақты Отаншылдыққа, Отаңды, елді сүюге
тәрбиелегенле атамекен тарнхымен таныстыру маңызды орыи алады. Бұл ең
алдымен, тіл байлығы, сосын-тарих, сосын -экология, т,б.
Қазақта қайтыс болған адамды түған жеріне, ата-бабасы жатқан қорымына
апарыл жерлеу дәстүрі бар, Бұл дәстүр өте ертеле қалыптасып, күні бүгінге
дейін жалғасын тауып келеді. Кейбір жағдайда атақты кісілер жатқан корымға
әкеп жерлейді. Қазақ даласында аты шыкқан осындай орындардың бірі - Әзірет
СұлтанньЕң, Қожа Ахмет Яссауидың Түркістандағы мавзолейі. Мұнда атақты
Абылайдан бастап Тәуекел хан, Есім хан, Қаз дауысты Қазытбек, Бөгенбай
батыр секіллі Қазақстаннын әр кеәлегі мемлекет қайратқерлері жерленген.
романынла Казангаптын сүйгін оның өтінішімен Найман ана бейІтіне апарып
жерленетінін әспеттеп суреттеген.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылымн гұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский Өмірде де, ғылымда ла барлық халықтарға бірдей тура
келетін тәрбие жүййесі жоқ. Әр халықтың ұлтттық тәрбие жүйесі де әр түрлі.
Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мумкін емес, себебі, халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа деп жазганы белгілІ.
Ендеше жас ұрпақтық бойында улттық сананы қалыптэстыруда олардың туғаң жері
мсн еліне сүйспеншілігін оятудый маңызы аса эор. Ұрпағын өз халқынын
патриоты етіп тәрбиелеу қай халықтын болса да тәрбиелеу жүйесінің негізгі
тапаптарының бірі. Ал біздің халқымызда бұл талап зрдайым жогары болған.
Қазақи тәрбие бойынша елін, туған жсріи суюге қалыптасгырады. Туған елІм
болмаса тумай-ак койсьгн ай мен күк, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз
еліңде ұлтан бол - дегт жас кезінен сліне деген інкәрлік ссзімін бойыіга
сініруге тырысқан. Ана отбасын қалай ұйытып отыруды, әке ұлына сол
отбасының берекейге келтіріп, кызуын арттырып, оны қас какиай қорғауды
үйрсткен. Мұны халқымьвдьтң ауыз әдебиетінің улкен бір тарауы болып
табылатын Батырлар жырынан көеруге болады. Бұл бекер емес, өйткені
казақта атадан ұл туса еді, ата жолыи куса еді деген сөт бар.
Жастар сонымсн бірге туған тарихын жақсы, жүйелі түрдс білуге тиіс, өйткені
тарих -ең алдымен, өткеннін шежіресі, адамзаттың, ата-бабаның өткен ұзақ
жолы.,
Мұны дұрыс түсінген ата-бабаларымьп жазбаша тарихымыадың жоқ кезінде
шежіренің негізінде даланын ауызша тарихьтч жасаи, оны халықгың зердесінде
ұқыптылықпен сақтап, атадан балаға мұра ретінде беріп, соғын суңене
отырьтп, оларды батылдық пен батырльЕққа тәрбиелеген.
Ұлттық мактаныш, өз елінін патриоты болу тек соғыс кезінде, не Отан
корғаумен ғана байланысты көрінбеңді. Халқын, жерйг, елін сую қажырлы еңбек
етуден көрінуге де тиіс, Өйткені қайбір слдін болсын, экономққалық, ғылыми,
мәдени прогресі, еқ алдымен, қоғам мүшелерінің адал, тәртіпті, сапалы,
өңімді еңбегіне байлаысты екендігі мәлім.
Ата-бабамыз кашанда өздерінің білгенінше ұрпақ қулағына ерлік,
адамгершілік, еңбеққорлық, достық, жоадастық туралы дастандарды, ертегі-
аңыздарды, өлең-жырларды құйып отырды. Сыпайлықты, кішіпейілдікті
дәріптеді. Ұлық болсаң, кіщік бол, Тура биде туған жок деген мақал-
мәтелдерде қарапайым қазақ данапығы жатыр. Байкап қарасақ бұрынғы ата-баба
тдрбиесі ұрпақтың боныңда елді, жерді, халқын сүюді үйретіп, оларды өз
халқының патриоты етіп қалыптастыруға барлық срік-жігерін жұмсаған. Егемеи
еліміздің педагогика ғылымы да соган негіздепгені жөн.
Отбасы тәрбиесі - көздеген нәтижеге жету мақсатын-да ата-аналар мен жаеұя
мүшелерінің тарапына жасалатын мкпал процестсрікіц жалпы атамасьь
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері аукымын құрайды. Отбасылық тәрбиекің мектеп тәрбиесімен тогысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогиқада қарасіырылады да, ал сол мәселеніи
әлсуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканық үлесінде
Отбасының жетекшілік макьпы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тәэн-дене және
рухани дамуына әсер етуші ықпаадар мәні мен мағынасының теренлІгіне тэуелді
келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса, екінші
жағынан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы ықпальі
басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдеріидс болатын ыиіаадардан басымдау
келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұүл мектеп те, ақпарат көзі
де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да отбасы - бұл әдеп
пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нактьт да дәл тұжырынга келіп отыр;
тұлғаның қалыптасу нәтижелігі ең алдымен отбасына тәуелді. Неғұрлым отбасы
жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-
адамгершілік, еңбектік тәрбиесінін өнімі де жоғары болса бір кездейсоқтық
болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя
қандай болса, онда өсіп, ержсеткен адамда сондай.
Жеке адамнын қалыптасу процесі мен оның нәтижесінле болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтьт болсақ, ендеше мемлекег пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрьтс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға
үлкен назар аудәрғаны жөн. Бүл өркениетті елдер ұстанган бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыга леген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық үрдістерді
естен шьттару, инабаттылық принциптерінен тайку, шектен тыс арсыәдық пен
маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салгыртық, ерлі-
зайыптылар арасында жогары белең алған ажырасулар -бәрі де отбасыдағы бала
тәрбиесіне берілетін теріс ықпаадар кезІ.
Отбасы - тұлға қалыптастыруш бесік. Осыдан, "Азамат қалытастырамын десең,
бесігінді түзе"- деп ұлы гұлама М. Әуезов бекер айтпағаи. Отбасында адам
аралық қатынастар негйі каланады, бүкіл өмІрге жетер енбектік және
длеуметтік бағыт-бағлар түзіледі. Огбасында оз ретімен қарапайым ла женіл
шешіліп жатқан көптегсн проблемалар, есейгсн, ерссек шакта бітіскеві
шырғалан күйге түсіп жатаіыны баріпаға аян,
Жогарыда әңгіме аркауы болған тұжырымларды жинактаумеп келесідей
корытындылар жасауға болады: 1 - отбасы ықпалына басқа тәрбиелік әсерлердің
бәрінен де күіптірек, Жас ұлғаюмен ол асер бэсс^иіеуі мүмкін де, бірак
ешкашан өз маңызын жоймайды;
- кандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-қасиеттер
тек отбасында ғана өрісті алады;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін камтамасыз етеді, оның тәндік- моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
косады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
- салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
- отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанұя иегерін кемелдендіру және мемлекет зандарын
мойындап, құкытарын сауатты пайдалана білетін қоғам мушесін жетілдіру;
- отбасының кэсіп тандауға ла тигізер ыңпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің
кейбір себептері ретінде нелесі жағдайларды алға тартуға болады:
1. Көптеген енбеққер отбасылардың экономнкалық жағдайынын әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдеииетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - эйел мойнына артылған-жұмыс орнында, жаңұяда -
ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себетердін саадарынан болып
жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесіцде ер адам әйел комектесі деген қоғамдық пікірдің белен
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқак әулеттер арасымдағы бәсеке, дау-
даман.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күішен күнге элсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру жөне оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бүл орайда ледагогика кандай да тосын жаналық ашып беруі мүмкін емес.
Тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
теуелділігі объектинті шындық. Бәріміз де осы зандылық-тардың
құрсауыидамыз. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік
жақсылыісгарымьпды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, аадамщы ой-
пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға
орайластырғанын жөн деи білер едік:
- отбасындағы катынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықйал, заң алдыңдағы жауапкершілік, катаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратьгн лыпасы жок пенде неден корықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, ивісгы көмек,
ұстаздық жанашырлық кана күйзеліске үшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перезенттерінің жаркын болашағы үшін құресте шаршап-шалдыгудан
азат етері кэміл;
адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда мексп пен мұсьтлмандық
тәрбие ошағы - мешіттердщ ықпаадарын біріктіру әрі осы ықпаадарды
жалпыланган қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблсмасына
бағыттау;
псдагогикалық мудде миеттерді І-уманнтарлық кор, қоғамдар мсн ұжымдар
жұмыстарымен үйлсстіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағларламасын жасау,
Ең бастысы, жалпы адамға, онык табигатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге толған сенімнен ажырап калмау- әрбір тәрбиеленушішн негізгі
ұстамы боліаны жөн,
Атам қазақ басыман талай ақтабан шұбырынды, алқа көл сұламаның кешкен,
солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, гұлама үстаздарынын
болуынан өз болмысыи сақтап калғаны баршаға аян. Дүние ал педагогиканың
міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамуы. Әр дэуір ұрпақгары
арасындағы тартыс, бэсеке мәңгілік, бірақ олардық нақты кеэендердегі шешімі
әркашан жаналанып барғаны дүрьтс. Ал ондай шешімдерді ата-аналар есіне салу
отйасылық драмалардың астарлы, көзіден таса бұлтарыстарын тереңнен түсіну
педагогтың міндеті,
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты МОЛ. Алайда
олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядагьг ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы катынастар түрі сол катынастардың қай бағытта, кан
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келексіз ықпаадардың
саадарына тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырком, мейірлі отбасы.
3. Құнделікті дүниепарыздықка жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы,
6. Ата мен аналардың педагогнкалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасьг.
Отбасынағы тәрбие маэмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдпе-мүраттарына
орайластырьглады. Болашактағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық емірге бейім
дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты тұлға
дайындау отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмүнының құрамды бірліктері
ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тен-дене, адамгершілІк-имандылық, сана-
сезім, эстегикалық. еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз кезсгінде жас әулетті
зкономикалық, экологнялық, саяси, жыныстық білімдендіру істерімен толыгъш
отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйьтмдастырылғаң күн тәртібін, спорттық жаттығуларды,
дене шынықтыруларын т.б. камтидьт,
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың оэ балаларын білімдермен
банытып, соны ақпараттарға деген түрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үәдіксіз жаңалап отыру ұмтылыстарын баулуға негһделеді. Танымдық қьпыксыиу,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамыту бала тәрбиесіндегі ата-
аналардьтң аса өзекті шаруасы,
3. Отбасындағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бүлжымас төркіні. Бұл орайда алгы шепке тартылатын мәселе
мэңгілікті взгермес адамзаттық мораль құндылықтары -сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар намыс, қадір-қасиет пен борыш ссзімдерін
тәрбиелеу, Адамгершілік сапа, қасиеттердін басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершІлік, дербестік пен ұстамдылықта осы
отбасында болады.
4. Отбасындағы эстетикалық тәрбие балалардың талантьг мен дарындыльнегы
дамытуға бағытталып, өмір болмысы эсемдіктері женінде таглым беруге
арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің негізін
қаланды, Енбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде де бар
есілдерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп, шалқып өмір сүру. Ал
мұндай еңбексіз "құнде той" омірдің жаксылыққа апармайтынын тұрмыс қадам
сайым дәледеп отыр. Ата-аналар міндетіндегідегі отбасылық тәрбие балалардық
тэн-дене және рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты
істерге негіәделген үздіксіз жүретін процесс.
Әрбір эке мен кеі келгем ана өз перзентінс болашақта қай сапа-қасиеттерді
баулу ксреитігін жете білгені жөн. Отбасылық тдрбиенің саналылық сипаты меи
тәрбиелік мйгдеттерді парасагты шешу жоадары осымсн айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдісгері - бұл ата-аналардың өі баласының санасы мен
әрекет-қылығыма педагогикалық ыкиал жасаудық мақсатты көхаелген жөн-жосығы,
жольт, Бүлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен деңгейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
- әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақш әрекет-кыльтты мен ақыл-
парасатыңа икемделуінен болады;
- тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, оз қадір-қасиетіне Құндылықтық
бағыт-бағдарына, жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-сипатымен
қайнай бітіскел және олардан ажыратып қараластырылуы мүмкін емес. Қаншама
ата-ана болса, әдістері түрі де соишалықты: жылы сезбен кэндіру, коркыіу,
айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына салу және жазалау,
Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелдІ келеді:
біреулері өз баласының тіл алгыштықга тәрбиелегісі келеді, осыпан олардың
өдісі ересеюгер талабын мұлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші біреулері
дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жоадарды таңдастырып, қоаданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірден ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендіру (мактау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені тусіндіру аркылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы цостық катынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жав-дайлар әдейі жасалын қолданылады..
Отбасындағы тәрбкелік міқаеттерді атқарудың құраадары да әртүрлі. Олар
арасында кен коаданым-дағылар: сөэ, ауыз өдсбиеті, ата-ана беделі, енбек,
оқу, табигат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, коғамдық пікір, жанұядағы
руханн және материалпык болммс, ақпарат көздері (газет, жүйрнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыниіык^ар, дене шынықтырулар мен спорттық, мсйрамдар, рэміәдер,
ерекше белгілер (атрибут), кастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қоадануда келесідей жалпы шарпар
ескерілуі тиіс:
1. Ата-аналардың өз баласының болмысыи жете тануы,
2. Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
3. Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-
әрексттср әдістері басым келеді.
4. Педагогиканы меңгеру, тәрбиелік ықпаадардың қыр сырларын үйрену,
тұрмыстық қажеттіққе айналады.
5. Огбасылық тәрбие ережелері
Ұзаққа созылған ез тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында қарасан
көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде аса
маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасында балаларды тәрбиелеудің жалпы
зандылықгары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен олардың
бәрі ғылыми зандылық байланыс белгілеріне ие болмаса да5 өз дәрежесі
бойынша алғашкы турмыстьік деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жогары келеді. Олардың бәрінің төркіні мәні - ата-аналарға
кенес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрскстерін осы ережелер тұргысынан салыстыра
бағалап барады, сонымен бірге ережелер педаготтар үшін, эсіресе егде ата-
аналарға өнімді де негпді кенестер беріп отыруға қажетті.
1.2.Ұжым бірлігі, оіара карым-катынастарының тәрбиелік әсері.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметтіің ең маңызды
бағыттарының бірі-мектептің отбасының және жүртшылықтың күшін біріктіру.
Бүл жүмысіың мазмүны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік ерекшелігі
болады. Ол әрекепің озіндік ерекшелігі бірқатар факторларға байланысты,
Олар педагогнкапық проиестің обьективті заңдылықтарын білу; казіргі
жағдайдағы мектептің әлеуметтік кьтзметіне қанықк болуы қазіргі отбасының
ерекшеліктері мен даму тенденцияларын гүсіну, мүғалімнің, ата-аналар,
жұүртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты жүмысқа практикалық
түргьгдан дайын болуы.
Мекгеп балалар төрбиесі мен отбасы тәрбиесін тедагогикалық басқарудағы
тікелей іске асыратын маңызды әлеуметтік институт больсп табылады. Жас
ұрпақты өмірге дайындауда жаңа сапалық белгілер қалын-тасып, дербестікгі
дамыту, кәсітттік бағдар, білім алу жөне өздігінен білім алу, қабілеттерді
анықтау және дамыту сияқты мәселслерге ерекше маңыз берс бастады. Мектеп-
тің, отбасының жене жұртшылықтың тәрбиелік кьпметі-нін біртүтастығы
мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелІ жүмыстарының нәтижесі. Ал бүл
нәтиже қазіргі заманғы білім беру мекемесіне қойьтлатын бастьт талаптардың
бірі.
Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің еңбектерінде "мектептік-отбасылық
тәрбие" үгымы кең қоаданыладьг. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасыльік деп қарастыруға болмайды, вйткені бала түлғасы біртүтас және оны
қальіптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртүтас
тәрбие процесінде мектеп жетекші рөл атқарады.
Мектеп отбасының тәрбиелік мумкіндіктерін кеңітеді және дамытады, осы
бағыпта педагогикалық ағарту жүмыстарын жүргізеді, қоғамдық және мектептен
тыс ұйымдардың мектеп пен отбасына белсенді түрде көмек корсетуін
ұйымластырады жәие бағыттайды, олардың әрекеттерін үйлсстірсді. Мектеп
басщысының, сынып жстекшісйпң жүмыс жүиесі сң тиімді түрлер мен әдістер
таңдап алу аркылы ұзақ жылдар барысында қалыптасады, Ол жүййе жүмыстын
нәтижелігін камтамасьп ететіндей тапаптаріа жауап беруі тиіс.
Ең бірінші талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz