Қазақстан Республикасының экономикалық проблемалары
КІРІСПЕ
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың жайы, барысы және теориясы
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ, ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
2.2 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
2.3 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың жайы, барысы және теориясы
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ, ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
2.2 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
2.3 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш-жігер жұмсауды қажет ететінін көрсетті. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз әкеліп соғады, мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжірибесі айқын дәлелдейді.
Өткен жылдардың қорытыңдылары оптимистік тұжырымдар жасау үшін негіз бермейді. Кезінде жарияланған мақсаттар мен бағыттар тым қарама-қайшы жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-экономикалық реформалаудың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз кезінде аяғына дейін ұғынылмауына, реформаны жүзеге асырудың уақытша параметрлері мен кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің арасыңда алшақтық көп болды.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң жетістіктері мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттің қауіпсіздік және халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың бір-тұтас жүйесін қажет ететіні айқын болды.
Қазақстан Республикасының Президеиті жүргізіп жатқан экономикалық реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.
Бірақ Қазақстаңдағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдері мен кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді. Реформаларды жүзеге асыру барысында елеулі қателіктерге жол берілді.
Әлеуметтік экономикалық міндеттерді жыртықты жaмay әдісімен шешуден бас тартатын мезгіл жетті, тактикалық міндеттерді әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру стратегиясына сәйкестендіре шыңдап қолға алу мақсатымен жүйелі жұмыс бастайтын уақыт келді. Қазақстан Республикасын өз ерекшеліктеріне, ұлттың менталитетіне сай, дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып әлеуметтік-экономикалық дамыту моделін жасайтын және іске асыратын мезгіл жетті.
Ел экономикасы XXI ғасыр шебінде түр. Мәселе XXI ғасырдың табалдырығынан қандай нарықтық жетістікпен, қандай дайындықпен аттағалы отырғанымызда. Монография авторы экономикалық реформаның барысын, оның жетістіктері мен кемшіліктерін ашық көрсетуге тырысты. Соның негізінде автор отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсету басты мақсаты болып табылатын жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) концепциялық негізін әзірледі. Эканомикалық реформаның түрлі салалары, жолдары осы ЖЭС концепциясымен негізделуге, онымен байланыстырылуға тиіс. Дипломның бүкіл мазмұнына осы идея өзек болған. Нарықтық экономиканы басқаруды реформалау жөніңдегі жаңа тәсілдер, Қазақстан Республикасының экономикасын дағдарыстан шығарудың әдістері мен жолдары ұсынылған.
Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы болып табылады. Осыған байланысты автор шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған. Дипломда шағын және орта бизнес саласыңда сондай тауар өндірушілер тобын қалыптастыру міндеті қойылған, ал олар дамыған елдерде жалпы ұлттық өнімнің жартысынан астамын өндіретіні тілге тиек етілген.
Өткен жылдардың қорытыңдылары оптимистік тұжырымдар жасау үшін негіз бермейді. Кезінде жарияланған мақсаттар мен бағыттар тым қарама-қайшы жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-экономикалық реформалаудың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз кезінде аяғына дейін ұғынылмауына, реформаны жүзеге асырудың уақытша параметрлері мен кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің арасыңда алшақтық көп болды.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң жетістіктері мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттің қауіпсіздік және халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың бір-тұтас жүйесін қажет ететіні айқын болды.
Қазақстан Республикасының Президеиті жүргізіп жатқан экономикалық реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.
Бірақ Қазақстаңдағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдері мен кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді. Реформаларды жүзеге асыру барысында елеулі қателіктерге жол берілді.
Әлеуметтік экономикалық міндеттерді жыртықты жaмay әдісімен шешуден бас тартатын мезгіл жетті, тактикалық міндеттерді әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру стратегиясына сәйкестендіре шыңдап қолға алу мақсатымен жүйелі жұмыс бастайтын уақыт келді. Қазақстан Республикасын өз ерекшеліктеріне, ұлттың менталитетіне сай, дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып әлеуметтік-экономикалық дамыту моделін жасайтын және іске асыратын мезгіл жетті.
Ел экономикасы XXI ғасыр шебінде түр. Мәселе XXI ғасырдың табалдырығынан қандай нарықтық жетістікпен, қандай дайындықпен аттағалы отырғанымызда. Монография авторы экономикалық реформаның барысын, оның жетістіктері мен кемшіліктерін ашық көрсетуге тырысты. Соның негізінде автор отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсету басты мақсаты болып табылатын жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) концепциялық негізін әзірледі. Эканомикалық реформаның түрлі салалары, жолдары осы ЖЭС концепциясымен негізделуге, онымен байланыстырылуға тиіс. Дипломның бүкіл мазмұнына осы идея өзек болған. Нарықтық экономиканы басқаруды реформалау жөніңдегі жаңа тәсілдер, Қазақстан Республикасының экономикасын дағдарыстан шығарудың әдістері мен жолдары ұсынылған.
Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы болып табылады. Осыған байланысты автор шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған. Дипломда шағын және орта бизнес саласыңда сондай тауар өндірушілер тобын қалыптастыру міндеті қойылған, ал олар дамыған елдерде жалпы ұлттық өнімнің жартысынан астамын өндіретіні тілге тиек етілген.
1. Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношением. // Известия HAH РК. Серия «Общественные науки» — Алма-Ата, 1993. №2.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
15. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.
16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.
17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.
18. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
19. Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
20. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
21. Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
22. Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
15. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.
16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.
17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.
18. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
19. Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
20. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
21. Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
22. Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың жайы, барысы және теориясы
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ,
ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
2.2 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
2.3 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ:
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде
түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және
дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш-жігер жұмсауды қажет
ететінін көрсетті. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде
негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз
әкеліп соғады, мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжірибесі айқын
дәлелдейді.
Өткен жылдардың қорытыңдылары оптимистік тұжырымдар жасау үшін негіз
бермейді. Кезінде жарияланған мақсаттар мен бағыттар тым қарама-қайшы
жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып
отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-
экономикалық реформалаудың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз
кезінде аяғына дейін ұғынылмауына, реформаны жүзеге асырудың уақытша
параметрлері мен кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің
арасыңда алшақтық көп болды.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң
жетістіктері мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттің қауіпсіздік және
халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету
принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың бір-тұтас жүйесін қажет
ететіні айқын болды.
Қазақстан Республикасының Президеиті жүргізіп жатқан экономикалық
реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.
Бірақ Қазақстаңдағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау
және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып
отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдері мен
кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді. Реформаларды жүзеге асыру барысында
елеулі қателіктерге жол берілді.
Әлеуметтік экономикалық міндеттерді жыртықты жaмay әдісімен шешуден
бас тартатын мезгіл жетті, тактикалық міндеттерді әлеуметтік-экономикалық
реформаларды жүзеге асыру стратегиясына сәйкестендіре шыңдап қолға алу
мақсатымен жүйелі жұмыс бастайтын уақыт келді. Қазақстан Республикасын өз
ерекшеліктеріне, ұлттың менталитетіне сай, дүниежүзілік тәжірибені ескере
отырып әлеуметтік-экономикалық дамыту моделін жасайтын және іске асыратын
мезгіл жетті.
Ел экономикасы XXI ғасыр шебінде түр. Мәселе XXI ғасырдың
табалдырығынан қандай нарықтық жетістікпен, қандай дайындықпен аттағалы
отырғанымызда. Монография авторы экономикалық реформаның барысын, оның
жетістіктері мен кемшіліктерін ашық көрсетуге тырысты. Соның негізінде
автор отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсету басты мақсаты
болып табылатын жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) концепциялық негізін
әзірледі. Эканомикалық реформаның түрлі салалары, жолдары осы ЖЭС
концепциясымен негізделуге, онымен байланыстырылуға тиіс. Дипломның бүкіл
мазмұнына осы идея өзек болған. Нарықтық экономиканы басқаруды реформалау
жөніңдегі жаңа тәсілдер, Қазақстан Республикасының экономикасын дағдарыстан
шығарудың әдістері мен жолдары ұсынылған.
Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы
болып табылады. Осыған байланысты автор шағын және орта бизнеске
мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық
және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған. Дипломда шағын және орта бизнес
саласыңда сондай тауар өндірушілер тобын қалыптастыру міндеті қойылған, ал
олар дамыған елдерде жалпы ұлттық өнімнің жартысынан астамын өндіретіні
тілге тиек етілген.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың
жайы, барысы және теориясы
Республикада жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар және оларды
жеделдету мен жақсарту бағдарламаларын жүзеге асыру күткендегідей
әлеуметтік-экономикалық нәтижелердің бәрін бірдей берген жоқ. Ең алдымен
инфляцияны және өндірістің құлдырауын толық дәрежеде жою мүмкін болмады.
Дағдарысқа қарсы шаралардың орташа мерзімді болашаққа (1993—1995
жылдарға) арналған бірінші бағдарламасында инфляцияны жарамды деңгейге
дейін төмендету өндірістің құлдырауын тоқтатуға және 1995 жылдың аяқ кезіне
дейін оның өсуі үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді деп болжанған
болатын.
Алайда 1993 жылы инфляция деңгейі 2265 процентке жетті. 1994 жыддық
орта тұсыңда ауыр жағдай қалыптасты: оның бірінші жартысында 1993 жылғы
деңгейден бір ай (наурыз) ғана төмен болмай, бұл қарқын үдей түсті де,
алдыңғы жылдағы 116,1 процентпен салыстырғанда мамыр айында 133,8 процентке
жетті. Инфляциялық процестің үдей түсуі өндірістің күрт құлдырауына әкеліп
соқты. Сөйтіп, экономикалық реформаларды дағдарысқа қарсы шаралардың 1993 —
1995 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша одан әрі жүзеге асыру мүмкін
емес екені 1994 жылдың орта тұсында айқын болды. Бұл жағдайларда ел
президенті Н. Ә. Назарбаев Республика Министрлер Кабинетінің жұмысына өте
қатал баға беріп, оның басшылығын ауыстырды.
Сонымен бір мезгілде экономикалық реформаларды жеделдетуінің жаңа
бағдарламасы енгізіліп, оны 15 айда (1994—1995 жж.) жүзеге асыру
белгіленді. Бұл бағдарламаның да негізгі мақсаты инфляцияны, өндірісті
тұрақтандыру мен жандандыру үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік беретіндей
деңгейге дейін төмендету болды.
1995 жылғы алдын-ала деректер инфляция деңгейінің бағдардамада
көзделгендегіден жоғары болғанын көрсетеді. Өндірістің құлдырауын да
тоқтату мүмкін болмады. Егер өндіріс құлдырауының қарқынын қадағалайтын
болсақ, 1992 жылы өндірістің құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен
салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы-28%, 1994 жылы-48%, 1995 жылы-57% болған.
Осы фактілерге орай бізді үкіметтің орта мерзімді жаңа бағдарламасында
да инфляцияның жылдық қарқыны 9—12 процентке дейін төмендетілуі 1997 жылдың
аяғына дейін қалдырылғаны ерекше аландатады. Мұның өзі: егер үкімет өзінің
ескі принципін ұстанатын болса (ең әуелі тауар өндірісін жандандыруға
мүмкіндік беретін макроэкономикалық тұрақтандыру, ал оның өзі 9—10% жылдың
инфляция жағдайында мүмкін болатын нәрсе), онда отандық тауар өндірушілер
1998 жылға дейін жанданады деп күтпесе де болады, деген сөз.
Бірқатар салаларда іскерлік белсенділіктің жандануына біздің
алданбауымыз керек, дегенмен мұндай нышандарды құптамасқа болмайды.
Қазақстанның бірде-бір саласы әлі де болса дағдарыстан шыққан жоқ және
тұрақты даму дәрежесіне жеткен жоқ, ал халықтың күнделікті қажеттерін
қамтамасыз етуші жеңіл және тамақ өнеркәсібі сияқты салалар тұңғиыққа
одан әрі құлдилауда. Мәселен, 1995 жылдың сегіз айы ішінде ғана жеңіл
өнеркәсіп өндірістің тағы да 68 процентінен, ал тамақ өнеркәсібі —39,5
процентінен айырылды. Отандық тұтыну тауарлары өңдірісіндегі шығын олардың
ішкі рыногынан да айырылып қалуға әкеліп соғады да, онда әрдайым сапалы
бола бермейтін импорттық көпшілік қолды тауарлар бірден қаптатылады, сөйтіп
болашақта бұл салаларды қалпына келтіру мүмкіндігінен айырады.
Азық-түлік тауарлары өндірісінің кемуі бізді ерекше мазасыздандырады:
1994 жылдың сегіз айымен салыстырғанда 1995 жылғы қаңтар-тамызда ет өндіру
— 33,7%, шұжық тағамдары — 40,1%, сүтке шаққанда қаймағы алынбаған сүт
өнімі — 45,2%, сары май — 34,1 процент, нан және нан-тоқаш тағамдары —
43,2 процент кеміген, яғни Қазақстан үшін дәстүрлі жоғары сапалы азық-түлік
өнімдерін өндіру ең жоғары қарқынмен төмендеп, тамақтану құрылымы өзгеруде.
Мұның өзі болашақ ұрпақтардың денсаулығына әсер етуі мүмкін.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1995 жылдық 9 айы ішінде алдыңғы
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 19% болды, яғни ауылшаруашылығы
өнімдерін өндіру бестің біріндей кеміді. Егін жинау қызған кезде егін
жинайтын техниканық 21 проценттен 29 процентіне дейіні, механикаландырылған
астық қырмандарының 28 проценті жұмыс істеген жоқ.
1996 жылы егін жинауға ауылшаруашылық техникасының жартысынан азы
қатысты. Жаңа техника сатып алу туралы айтпағанның өзінде, қолда бар
техниканың өзін қалпына келтіре алмады. Егер тағы да бірнеше жыл осылай
жалғасатын болса, онда біз ауа райы қолайлы жағдайлардың өзінде
республиканың ауылшаруашылық қуатын таяу болашақта қалпына келтіре алмайды.
Техника жаңартылып жатқан жоқ, ал оның 50 проценттен астамы тозған.
Мал санының кемуі ерекше аландатады. Өткен жылдық осы кезеңімен (1
қыркүйек) салыстырғанда, 1995 жылы ірі қараның жалпы саны 17%, соның ішінде
сиыр —10%, қой —21%, шошқа —26%, жылқы —8% және құс — 40% азайған. Малдың
өнімділігі де кеміді.
Бұл фактілерге селқос қарауға болмайды, өйткені мал село халқының,
әсіресе жергілікті халықтың әл-ауқатының негізі болып келді және болып
отыр. Егер біз бұл процесті тоқтата алмасақ, кейін республикада азық-
түліктің қалыпты тепе-теңдігін өте ұзақ уақыт қалпына келтіруімізге тура
келеді.
Реформа қарқыны неліктен баяу. Нарықтық реформаларға балама жоқ екенін
біз мойындап отыр. Алайда республиканың өркениетті нарыққа кіруі ұзаққа
созылып барады, мұның өзі экономикалық реформалардың өзіне қауіп төндіріп
отыр. Кешеуілдеудің нақты себептері көп, бірақ қазір әңгіме олар жайында
емес. Кезіңде (1994 жылдың бас кезінде) біз реформаларды жүзеге асырудың
себеп-салдарларына егжей-тегжейлі талдау жасауға тырысқан едік (Өрге басу
стратегиясы және экономикалық дағдарыстан шығу тактикасы, Алматы, 1994 ж.)
5.
Онда біз қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларында реформаларды
жеделдету, оларды, әсіресе экономикалық реформаларды заңмен қамтамасыз ету
жолдарын өзімізше көрсеткен едік. Бірақ олар, көптеген идеялар осы күнге
дейін маңызын жоймағанымен, елеусіз күйінде қалды. Сондықтан проблемалардың
шешімі жөніндегі өз көзқарасымыздың басты идеяларын қайталауымызға және
соның негізінде макроэкономикалық сәйкессіздіктерге микроэкономикалық
анықтама беруге тура келіп отыр:
1. Экономиканың қазіргі дағдарысты жағдайларында мемлекеттік басқару
тактикасына министрліктер мен ведомстволардың осы бағыттардағы іс-
қимылдарына талдау жасауды және оларды экономикалық тұрғыдан реттеуді
күшейту жағына қарай түзету енгізетін мезгіл жетті. Ең алдымен баспа-бас
айырбастың экономикалық себептерін анықтау және өндірістегі, тауар бөлу мен
айырбастаудағы нарықтық қатынастардың үзілген тізбегін қалпына келтіру
қажет. Экономикаға мемлекеттің ықпал ету тұтқаларын жүйелеуге мүмкіндік
беретін және министрліктер мен ведомстволардың экономикалық қызметінің
барлық салаларын қамтитын, жоспарлау бұл бағыттағы шешуші әдіс болуы
мүмкін.
Әңгіме үкіметтің реформаларды жеделдету жөніндегі бағдарламасында алға
қойылған нақты мақсаттарға министрліктер мен ведомстволардың, жергілікті
өкімет органдарының жетуі жөніңдегі олардың әрқайсысының өзара іс-қимылының
алгоритмдерін белгілейтін нақты (сапасы мен саны белгіленген) жүйелі
құралдар жасау жайында болып отыр.
Республикалық және жергілікті өкімет органдарының үкіметтің екі
бағдарламасы бойынша үш жылғы жұмысы экономикалық реформалардың жүзеге
асырылуы үшін жауапты республикалық министрліктер мен ведомстволар жұмысты
жекедара, көбінесе өз мүдделерін көздеп, іс-қимылдарын өзара үйлестірместен
және, ең жаманы, бір-бірінің мақсат-мүдделерін ескерместен жұмыс істейтінің
көрсетті.
Мәселен, Экономика министрлігінің бұрынғы басшылығы 1993 жылы
жоспарлаудың әжептәуір тетігін жасаған болатын, бірақ ол, практиканың
көрсеткеніндей, мүлдем пайдасыз болды. Ішкі жалпы өнімнің 1994 жылға
арналған макроболжамы үш нұсқада белгіленіп, олардың ең жоғарғысы 195 млрд.
теңге болды. ІЖӨ-нің нақты көлемі 462 млрд. теңгеге жетті. 240% болды.
Айналымдағы ақша массасы өсімінің сол жылға арналған макроболжамы ХВҚ-мен
бірлесе 1,5—2 есе болып белгіленген еді, болжамдағы нақты жаңсақтық — 6
еседен астам. Көтөрме және тұтыну бағаларының болжамдары да қате болды.
Бірақ бұл жерде әңгіме бұл министрліктің 1993 жылғы жағдайларда
жіберілген жаңсақтықтары жайында емес, ал қалыптасатын экономикалық
жағдайға жедел көңіл бөлу құралының жоқ екені, пайда болатын теріс
процестерді реттеудің рынок жағдайларына барабар әдісінің жоқ екені жайында
болып отыр. Келтірілгөн фактілер біздің реформаторлар өз алдына өздері
қойған мақсаттарға қол жеткізуге үйренбегенін көрсетеді. Сұраныс пен
ұсыныстың нарық арқылы өзінен өзі теңдестірілетініне үміт арту алдағы
уақытта да жайсыз жағдайда қалдыруы мүмкін.
2. Рынок реттеу құралы емес, ол болып жатқан экономикалық процестердің
индикаторы ғана, ол туралы ақпарат тауар өндірушілер үшін де, сондай-ақ
министрліктер мен ведмостволар үшін де қажет, олардың әрқайсысы сол ақпарат
негізінде үкіметтің бағдарламалы іс-қимылдары шеңберінде белгіленген өз
мақсаттары мен мүдделеріне сәйкес шешім қабылдайды.
Ал біздің айқындамамыз мемлекеттің реттеуінсіз нарықтық экономиканың
жұмыс істей алмайтынына негізделген. Қазіргі нарықтық экономикада жақсы
үкімет бағдарламасының болуы жеткіліксіз. Нарықтық процестерге ықпал
жасаудың пәрменді құралдарынсыз ондай бағдарламалар түкке де жарамайды.
Оған қоса бағдарлар болуы, сол бағдарлардан ауытқуды көрсететін
индикаторлар болуы керек. Осы құралдарды әзірлеу мен іске қосу рыноктың
емес, ол үкіметтің ісі. Сонымен бірге олар үкімет үшін де, рынок
субъектілері үшін де ойын ережелерін белгілейтін заңдармен немесе басқа
да нормативтік актілермен баянды етілуге тиіс. Заңдар әзірлеу мен қабылдау
да рыноктың емес, ол мемлекеттің ісі. Осы айқын ақиқатты түсінбейімізше
реформаларды қажетті бағытта жылжыта алмаймыз.
3. Жапонияда, мысалы, аймақтардың экономикасын ғана реттеу үшін 20-
дан астам заңдар қабылданған, мемлекеттің 10-нан астам институттары
аймақтарды дамыту жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеп, олардың
орындалуын бақылайды. Аймақты дамыту заңдары атауларының өзі көп нәрсені
аңғартады: Автомобиль жолдарын салу жөніндегі төтенше шаралар туралы,
Арнаулы порттарды жабдықтау жөніндегі ерекше шаралар туралы, Сол
порттарды жабдықтау жөніндегі жұмыстарды ерекше қаржылаңдыру туралы, Тюбу
аймағын дамыту туралы және т. т.
Жапонияда осы заңдар негізінде мемлекет барлық аймақтың жобаларды
жүзеге, асыруға белсене қатысып, күрделі қаржының жалпы көлемінің 20
процентіне дейінін қосады, сол арқылы жеке меншік компанияларға жол ашады.
Жеке меншік сектор өз тарапынан аймақтарды дамытудың мемлекеттік жобаларын
елеусіз қалдыра алмайды, өйткені ол жобалар оның мүдделерін көздеп жүзеге
асырылады және елеулі үкімет тапсырыстары жасалуына себеп болады. Аймақтық
жобаларды жүзеге асыруға қосыла отырып, жеке меншік сектор түрлі
жеңілдіктер, несиелер және заемдар алу ісінде үкіметтің қолдауына үміт арта
алады.
Аймақтардағы адамдардың жалпы әл-ауқаты үшін, бір жағынан, мемлекеттің
рынокты реттеуінің механизмі және, екінші жағынан, мемлекет пен кәсіпкердің
тең құқықты әріптестігінің механизмі дегеніміз принципінде міне осы.
4. Қазіргі кезде экономиканың жалпы жұрт таныған өлшемдері ең
төменгі күнкөріс деңгейі, ең төменгі тұтыну бюджеті, ең төменгі зейнетақы,
ең төменгі жалақы, жұмыссыздық шегі сияқты әлеуметтік индикаторлары
бюджет тапшылығының деңгейі, ақша эмиссиясының жалпы массасы, жалпы
ұлттық өнім өсімінің қарқыны, капитал тиімділігінің шекті нормасы сияқты
макроэкономикалық, кәсіпорындар кірістілігі мен рентабельділігінің деңгейі,
өндіріс банкроттығы мен залалдығы өлшемдерінің, себептерді ашып
көрсетудің жүйесі сияқты микроэкономикалық аумақтардың қаржы-ақша
ресурстарымен, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерімен, көлікпен,
коммуникациялармен, ағарту және денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз
етілуі сияқты аймақтық сыртқы сауда сальдосы, экспорттық мәмілелер
сертификаты (көлем, номенклатура, сана, жеткізілім құны және орындау
мерзімі), арнаулы экспортшылардың және басқа да экспорттық ұйымдардың
валюта түсімін қайтаруын бақылау сияқты сыртқы экономикалық индикаторлар
болып отыр.
Макроэкономикалық процестердің реттеушілері (шипасы) баланстық және
оңтайландырушы есептердің көмегімен талдау жасау мен болжау әдістемесі,
әдісі және алгоритмдері болып табылады. Нарықтық экономика жағдайларында
методикалық және талдау жұмыстарының, нормативтік және заңдық актілердің,
экономиканың сан көрсеткіштерін есептеу процедуралары мен алгоритмдерін
жасау механизмдерінің рөлі өлшеусіз арта түседі. Бір-екі индикатордың
көмегімен макроэкономикалық реттеу мүмкіндігі туралы баспасөзде жиі пайда
болып жүрген пайымдаулар, жұмсақтау айтқанда, қисынсыздық.
5. Реформалардың ілгері басуына қарай біздің көршілерде мемлекеттік
реттеудің өзіндік нысандары пайда болуда. Мысалы, Ресейде Еуропалық қайта
құру және даму банкінің көмегімен Мурманск және Архангельск облыстарында,
Карелияда аймақтық даму қорларын құру белгіленген. Орта мерзімді
перспективаның жаңа бағдарламасына сәйкес бізде де басқарудың міндеттері
мен функцияларын орынды түрде орталықсыздандыру көзделіп отыр. Экономиканы
реттеу функцияларын атқарушы биліктің республикалық және жергілікті
деңгейлері арасында бөлу көптен бері қажет болып отыр. Мынадай нұсқа
ықтимал: республикалық басқару органдары мемлекеттің аймақтық саясатының
концепциялық және стратегиялық ережелерін және тиісті индикаторларды
белгілейді. Ал жергілікті органдар сол индикаторлар шеңберінде стратегияны
жүзеге асырады, ал жергілікті маңызы бар әлеуметтік-экономикалық
проблемаларды шешу тактикасын олар өздерінше белгілейді.
Бұдан жасайтын тұжырым: үкіметтің бағдарламалық іс-қимылдарын жүзеге
асыру жөніндегі жұмысты ұйымдастырудағы ең бастысы —бағдарламаның басты
міндеттеріне, кезеңдеріне сәйкес белгіленген айқын бағдарламалар көмегімен
оның құрылымдарының іс-қимылдарын үйлестіру, олардың орындалуын бақылау.
6. Қалыптасқан жағдайларда мемлекеттік реттеу жүйесін, отандық ғылыми
кадрлармен тиісті жұмыс жүргізілмейінше, сапалы жаңа деңгейге көтеру мүмкін
емес. Ғалымдардың тек шетелдік консультанттарға бағдар жасау, тәжірибелі
кадрлардың қызметінен бас тарту (олардың ескіше ойлайтынына байланысты
болар?) қате болды. Жаңа кезеңде аға ұрпақтық тәжірибесін жастарды
ұсынумен тиімді ұштастыруға бағдарланған макроэкономикалық процестерді
басқаруға жаңа кадр саясаты керек. Республикада нарықтық экономика
саласында ғалым экономистер жоқ деп жазғыру орынсыз: республикада нарық
заңдарымен қатар, сондай-ақ, ең маңыздысы, Қазақстан экономикасын, оның
халқын, әдет-ғұрпын, дәстүрін және басқа да ерекшеліктерін білетін
ғалым экономистер жеткілікті, мұның өзі эконамикалық реформалар жасау үшін
өте маңызды.
Республиканың өте арзан ғылыми потенциалының белгілі деңгейде қажет
етілмей отырғаны таңдандырады (олардың көбінің шетелдік тәжірибені егжей-
тегжейлі зерделеп, республикада қолдануы үшін азынаулақ қаражат керек).
Ғылым және жаңа технологиялар министрлігі де, Білім министрлігі де,
Экономика министрлігі де, Ғылым академиясы да талдау жұмысымен шұғылдануға
және заң шығаруға қабілетті ғалым-экономистерді, заңгерлерді және басқа
мамандарды іріктеуге бір рет те әрекеттенбеген. Өзіміздің ғылыми
потенциалды одан әрі елемеу республикаға, әсіресе шетелдік мамандардың
техникалық көмегі кеміп келе жатқан кезде, өте теріс әсер етуі мүмкін.
7. Жаңа экономикалық саясат концепциясында баяндалып. Ондағы басты
идея — барлық меншік нысандарындағы отандық тауар өндірушілерге іріктеп
қолдау көрсету идеясы өз маңызын жойған жоқ. Көрісінше, макроэкономикалық
процестердің тұрақтануына қарай бұл идеяның мәңділігі арта түсуде,
өйткені Қазақстанда экономиканың барлық, бірдей секторларына қолдау
көрсететіндей қаражат жоқ. Концепцияны үкімет қабылдамағанымен, бұл жұмыс
босқа кеткен жоқ деп санаймыз. Қазақстан Республикасының Министрлер
Кабинеті 1995 жылғы ақпанның бас кезінде Экономикалық реформалардың
жаңа кезеңі және 1995 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамудың болжамдары
деген атпен әзірлеген байыпты құжатта жаңа экономикалық саясат
концепциясын әзірлеушілер қозғаған көптеген мәселелер қамтылған. Өкінішке
қарай, қозғалған проблемалардың кешенді сипаты, олардың өзара байланысы
ескерілмеген.
1996 жылдың бас кезінде Республикада жаңа жағдай қалыптасып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің реформаларды тереңдету жөніндегі іс-
қимылдарының 1996—1998 жылдарға арналған жаңа орта мерзімді бағдарламасы
қабылданды 8.
Біз үшін ең бастысы — мемлекеттік органдар өз іс-қимылдарын
үйлестіруге тиісті дағдарысқа қарсы бағдарламаның бар екенін ұмытып,
бюрократтық ойындарға кешкен бұдан бұрынғы бағдарламаның көбін кимесе екен.
Тап жаңа бағдарламаның мйсіздігінде емес, ол белгіленген шараларға қол
жеткізілуге тиіс екенінде, мұның өзі барлық қазақстандықтардың күшін
еселеп, сенімін нығайтады.
3) Экономикалық реформаларды 1996—1998 жылдары жүзеге асыру шарттары.
Экономиканы реформалаудың табысты болуы бағдарламалардың, жоспарлардың
сапасына ғана байланысты емес. Ол үшін бағдарламалардың жүзеге асырылуы
өздерінсіз мүмкін болмайтын белгілі бір жағдайлар жасалуға тиіс.
1995 жылдың екінші жартысында Республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
күш салуымен экономикалық реформалардың заң негіздерін жақсарту жағына
қарай белгілі бір бетбұрыс жасалды. Ел Конституциясы қабылданып, биліктің
үш тармағының функциялары айқындалды, Президенттің Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы заң күші бар Жарлығы шықты, Парламенттің
екі палатасының сайлауы өткізілді. Үкімет құрылымы едәуір жақсарды,
Президент пен Үкімет аппараттары өкілеттіктерінің ара жігі ажыратылды. Ең
бастысы, Үкіметтің алдағы үш жылғы іс-қимыл бағдарламасы елеулі жаңартылып,
онда экономикалық реформаларды тереңдету мен жеделдету міндеттері
белгіленді.
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
Қазақстан мемлекеттердің евразиялыққа дейін пісіп-жетілуін күткен
жоқ, ол ТМД елдерінің болашақта ЕАО қаңқасын құрай алуы үшін ТМД шеңберінде
түрлі бағыттарда интеграциялық байланыстар орнатты. Сөйтіп біздің
мемлекетіміздің дербес дамуы үшін айтарлықтай саяси және экономикалық негіз
қаланды. Бірақ бұл, аса маңызды болса да, қажетті алғышарттардың бірі ғана.
Қазіргі кезде өзіміз тап болған әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан
шығудың, тиімді өз экономикамызды жасаудың және осы заманғы дүниежүзілік
экономикалық жүйеде өз орнымызды орнықтырудың маңызы зор.
Біз нақ осы бағытта ең көп қиыншылықтар мен шығындарға тап болдық.
1995 жылды республика 1990 жылмен салыстырғанда экономикалық потенциалдың
40 процентінің сәл астамымен аяқтады, яғни нақты шығарылатын жалпы ішкі
өнімнің тең жартысынан астымынан айырылды. Жалпы өнеркәсіпте де, ауыл
шаруашылығында да әлі жағдай қыйын, жалақы мен зейнет ақының қарызы
көбеюде, төлемсіздік проблемасы күшейе түсуде. Әлбетте, мұндай жағдай
әлеуметтік сала жағдайына, халықтың тұрмыс дәрежесіне әсерін тигізбей
қоймады. Барлық қырсықтарды реформаларға аудара салғымыз, немесе оларды
реформа нәтижесі етіп көрсеткіміз келмейді.
Экономикалық жүйенің өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу сөзсіз болды.
Бар мәселе сол реформалардың қалай жүргізілгенінде, қателіктердің санын
азайтуға болатын болмайтынында. Реформалар жылдары ішінде үкімет бірқатар
бағдарламалар қабылдады, бірақ оларды жүзеге асыру нәтижелері тіптен
қанағаттанғысыз болды. 1993—1995 жылдарға арналған бағдарламалар
нұсқамаларында инфляцияны төмендету өндірістің құлдырауын тоқтатуға және
осы мерзімнің аяқ кезінде өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасауға
мүмкіндік береді деп көзделген болатын, бірақ бұдан ешнәрсе шықпады. Содан
соң үкімет сол мақсатты нұсқамалармен 15 айға арналған бағдарлама
қабылдады. Бұл бағдарламаны жүзеге асырудың негізгі оң нәтижесі деп
инфляцияның баяулауын санауға болады, бірақ бағдарлама нұсқамаларына
түгелдей толық қол жеткен жоқ. Өндіріс құлдырауының тенденциясы да
сақталды, рас, оның қарқыны біршама баяулады. Бірқатар салаларда іскерлік
белсенділікті жандандырудың кейбір белгілері пайда болды. Мысалы, мұнай
және газ өндіру, түісті металл туралы айтуға болады. Қажетті теңденцияға
айналуы үшін мұндай процесті құптау керек болғанымен, бұрынғыдан да,
әсіресе микро деңгейде, көп күш жігер жұмсау керек. Ал әзірше бірде-бір
сала дағдарыстан шығып, жағдайды тұрақтандыра алған жоқ, ал жеңіл және
тамақ өнеркәсібі одан әрі құлдырауда. Осы салаларды жоғалтып та алуымыз
ықтимал. Тұтыну тауарлары өндірісіндегі шығындар осы тауарлардың ішкі
рыногынан да айырылуға әкеліп соғып, онда әрдайым бірдей сапалы бола
бермейтін көпшілік қолды импорттық тауарлар дереу қаптатылуда. Бұл процесс
осы салаларды болашақта қалпына келтіру мүмкіндігінен айыратынымен қауіпті.
Бұл жағдайларда не істеу керек, қандай қадамдар жасау қажет? Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің тапсыруы бойынша, 1995 жылдың бас кезінде.
Жаңа экономикалық саясат концепциясын әзірлеген. Бұл құжаттың негізгі
идеясы отандық тауар өндірушілерге іріктеп қолдау көрсету болды, өйткені
еліміздің нағыз байлығы — ең алдымен өндіріс және өнімді еңбек. Концепцияда
біз реформалар жөніндегі өз пікіріді білдірді, бірақ көптеген ұсыныстар,
бірсыпырасы өз маңызын жоймағанымен (мемлекеттің дамуы үшін өнімді оның
өзінің өндіруі керек), назардан тыс қалып қойды.
1996—1998 жылдарға арналған бағдарлама жүзеге асырылып жатқан
жағдайларда реформаның ең күрделі деген тұстарының шешімі жөніндегі
бірқатар көзқарас ерекше маңызды деп саналады.
Біршама қатаң қаржы және ақша саясатын одан әрі жалғастырудың қажет
екені айқын, бұл — барлық басқа іс-қимылдардың негізі. Бірақ мұндай
саясаттың шектерін ескере, инфляцияға қарсы күресте үмітті әп-сәттік емес,
ал ұзақ мерзімді нәтижеге арту керек. Мұның өзі мемлекеттік шығын мен ақша
массасының өсімін тежей отырып, әрбір қосымша теңгенің сұраным тауып
отырған өнімге, қызметке сұраныстың, бюджет кірісінің арта түсуі түрінде
пайда келтіруіне күш салу деген сөз. Түрлі деңгейлердегі бюджеттердің өзара
қатынасын нақты реттеу, өз қаржы жағдайы үшін аймақтардың жауапкершілігін
арттыру деген сөз. Кезекті жан-жақты реформаларға бармастан салық жүйесіне
елеулі өзгерістер енгізу: өздерінен жоғары жағдайда көтеріңкі ставкалар
алынатын кірістер сомасы инфляцияны ескере, үнемі қайта қаралатын
жағдайларда жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты көбейту,
жылжымайтын мүлік пен көлікке салық салу ставкаларын елеулі арттыру,
пайдалы қазбалардың ренталық төлемдерінің жүйесін жетілдіру керек 17.
Саяси тұрақтылықты сақтау, Президенттің, Үкіметтің және Парламенттің
екі палатасының сындарлы ынтымақтастығын жүзеге асыру, жағдайды
тұрақсыздандыру және ауыр жағдайды тар өрісті топтық мақсаттарда пайдалану
әрекеттеріне жол бермеу қажет. Заңдарды жетілдіру жөніндегі дәйекті,
табанды жұмысты ұйымдастыру керек. Үкімет бағдарламасы қабылданғаннан бері
бір жылдан астам уақыт өтсе де, Парламентке экономикалық блок бойынша кіші
бизнес және кәсіпкерлікті қорғау туралы, бәсекелестік және монополистік
қызметті шектеу туралы, жергілікті өкіметті және атқарушы органдар туралы,
тура инвестицияларды мемлекеттік түрде қолдау және басқа маңызды заң
жобалары осы кезге дейін берілген жоқ. Мемлекетте қарапайым тәртіп орнатуға
ерекше көңіл бөлу керек. Бұл жұмыстың басты бағыттары: сот және құқық
қорғау жүйелері, салық және кеден қызметтерінің тиімділігін арттыру.
Кәсіпкерлік нақты қолдау көрсетілуін қажет етеді, бұл туралы Президент
өзінің халыққа деген 1997 жылға жолдамасында ерекше атап айтқан болатын.
Осы кезге дейін ол негізінен өз бетінше дамыды және белгілі бір дәрежеде,
тіпті қолдау көрсетілмесе де, одан әрі дами беретін болады. Біздің
экономикамыздың болашақ құрылымы нақ осы процесте айқындалады. Ал әзірше
оның отын-энергетика және шикізат салалары есебінен түсіп отыр. Бұл
құрылымдық, қайта құрудың бірінші кезеңі үшін орынды құбылыс, бірақ
болашағымыздың мүдделері тұрғысынан — қажетсіз құбылыс. Қосымша құн үлесі
жоғары салалардың дамығаны қажет. Мәселе біздің кәсіпкерліктің қоғам
қажеттеріне сай келетін өндірісті ұйымдастыру мен айналым, экономиканы өрге
бастыру міндеттерін өзіне ала алатындай көлемдерге қаншалықты шапшаң жете
алатынында. Әлбетте, мемлекет бұған тезірек қол жетуіне, экономиканы
тұрақтандару міндеттерінің шешіміне кәсіпкерлердің белсене қатысуына
мүдделі. Себебі дамыған өркениетті мемлекеттерде кәсіпкерлердің есебінен
ұлттық табыстың 50% мөлшерінде алады екен.
Кәсіпкерлер үшін бүгінде ең маңыздысы мына проблемалар болып отыр:
салық ауыртпалығы, несиелердің қымбаттығы және оларды алудың қиындығы,
меншік құқықтарының рәкеттен және шенеуніктердің озбырлығынан сенімді түрде
қорғалмауы, экономиканы жандандыруда ерекше маңызды рөл атқаратын бизнесті
ұйымдастыру және бәсекелік орта қалыптастыру қажет үй-жайлар, жер
учаскелерін сатып алудың мүмкін емес екені. Бүгінде оларды қолдау үшін
мемлекет көп нәрсе істеп жатыр деп айта алмаймыз.
Өндіріске жеке меншік инвестицияларды барынша ынталандыру қажет, мұның
өзі ең алдымен мемлекет пен аймақтық билік орындарының қатысуын қажет
етеді.
Олардың қатысуы ондай салымдарды жеке инвесторлар үшін тиімді етер
еді, ол салымдарға байланысты тәуекелді барынша азайтар еді. Мұның қажет
болатын себебі — жеке меншік инвестициялар әдетте мемлекеттік
инвестициялардан тиімдірек, тезірек қайтарым береді. Бұл жерде нысандардың
алуан түрлі болуы мүмкін: үлесті түрде қатысу, мемлекет кепілдіктері мен
инвестициялық қорлардың жарғылық капиталына салымдар, қор рыногын барынша
дамыту және т. т. Осының бәрі сонымен бірге отандық кәсіпкерлікті қолдау
болар еді. Банктер мен инвестициялық компаниялардың жарғылық капиталын
көбейтуіне және өндіріске инвестициялау үшін көп қаржы ресурстарын
жұмылдыруына мүмкіндік беретіндей етіп олардың артықшылықты акцияларын
сатып алу да — мемлекеттік инвестициялар, бірақ неғұрлым тиімділеу,
сондықтан да неғұрлым орындылау. Қазіргі кезеңде құрылымдық-инвестициялық
саясаттың мәні мемлекеттің өте нақты, нүктелі болса да артықшылықтарды
белгілеп, қаржыны соларға сәйкес бөлуінде ғана емес, ең бір жағынан
дотациялар мен субсидияларды қысқартуында, ал екінші жағынан — жеке
инвестицияларды ынталандырып, әрбір жолы барабар нысандар таңдауында .
Реформаның жаңа кезеңінің мақсаттарына шетелдік инвестициялардың
белсене қатысуымен, олар үшін барынша қолайлы жағдайлар жасалуымен ғана қол
жетеді, өйткені ішкі нақты қор көздері тіптен жеткіліксіз. Сол себептен
жақында ғана Парламентте қабылданған тікелей инвестиция заңы көп көмек
беретіні сөзсіз. Сонымен бірге егер тек соларға үміт артатын болсақ,
дағдарыстан шығу, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, оны осы
заманғы техникалық база негізінде жаңғырту ондаған жылдарға созылып, жалпы
алғанда екіталай болуы мүмкін.
Осы саланы реттейтін заң актілерін мұқият талдау және қажет болса
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет. Салық салу, пайданың орнын
толтыру, жекешелендіруге шетелдік инвесторлар қатысуының мәселелері ерекше
айқын пысықталуға тиіс. Қазір, микроэкономикалық жаңғыртулар кезеңінде,
кәсіпорындарды реформалау рөлі зор болып отыр. Бұл — барлық салалардағы
кәсіпорындардың нарықтық жағдайларға бейімделуін жеделдету мақсатында
олардың құрылымын өзгертуге және қайта ұйымдастыруға бағытталған шаралар
кешені. Іс-жүзінде бұл — одан әрі жекешелендіру де, дотациялар мен
жеңілдіктерді қысқарту да, жеке және шетелдік инвестицияларды ынталандыру
да.
Халықтың басым көшпілігінің тұрмыс дәрежесінің төмендеуі қаупін ендігі
жерде елемеуге болмайды. Ол, бір жағынан, адамдардың селқостануына, үмітін
жоғалтуына, екінші жағынан, ресми жанжалдар ықтималдығының халық топтары
арасында біркелкі бөлінуі қажет негізінін, ұлғаюына әкеліп соғады. Дағдарыс
ауыртпалығының халық топтары арасында біркелкі бөлінуі қажет. Халықтың
табысы бойынша саралана түсуін тоқтату, яғни бір жағынан оң осал әлеуметтік
топтарға қолдау көрсету, екінші жағынан — ең ауқатты деген топтар кірісінің
өсуін шектеу керек. Өте күрделі міндет, әдістерге келетін болсақ, біреулер
үшін салықты арттырудан, ал екіншілеріне қолдау көрсетуден басқа жол жоқ.
Қай проблеманы қозғасақ та, бірінші проблема — Қажетті біліктілігі бар
сауатты мамандардың жетіспеуі. Олар, әсіресе экономистер, заңгерлер,
басқарушылар, мемлекеттік аппаратта да, ең таңдаулы дегендерді өзіне тартып
отырған бизнесте де, өндірісте де жетіспеуде.
Ал экономиканың болашағын, демек мемлекеттің болашағын ұзақ жылдар
бойы осы саладағы мамандар айқындайтын болады. Сондықтан оқыту мен қайта
оқыту, біліктілікті арттыру таяу және алыс болашақта шешуші маңызға ие
болып отыр. Мұның өзі жеке іс немесе әлде-бір ведомство ісі болмауға тиіс,
бұл — жалпы мемлекеттік міндет.
Экономиканы басқару мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажет. Мемлекеттік
басқару жүйесінің рөлі маңызды және сан алуан. Біздің экономиканы басқару
жүйесі осы тұрғыдан алғаңда қандай? Ең бастысы — ол өтпелі кезеңнің
ерекшеліктеріне, функциялар мен жауапкершіліктің ара жігін ажырату,
қайталаушылық пен бірізділікті жою, атқарушылық тәртіпті жолға қою
талаптарына сай келуге тиіс.
Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік басқару ұйымы мақсатты
экономикалық саясат жүргізуге әлі де болса жеткілікті түрде бейімделген
жоқ. Істің мәні экономикалық саясаттың белгілі бір бағыттарына сәйкес
басқарудың түрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша шашыратылуында,
оның функциялар мен өкілеттіктердің қайталануына, сонымен бірге
жауапкершіліктің төмендеуіне сөзсіз әкеліп соғатынында, сондай-ақ
ведомствоаралық үйлесімділіктің әлсіздігінде және белгілі бір шараларды
жүзеге асыру кезінде түрлі ведомстволардың қарама-қайшы іс-қимылдар
жасайтынында. Елуден астам министрліктер мен ведометволардың қазіргі
құрылымының әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі құрылымнан айырмашылығы шамалы.
Бұрынғыдай әрбір саланың өз ведомствосы бар, оның функциялары азайған
сияқты болғанымен, ол бұрынғысынша жұмыс істеуде.
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында
халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді
жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде түр, өйткені
әлеуметтік беріктік резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты
әлеуметтік қорғаудың және халыққа әлеуметтік кепілдік берудің қазіргі
механизмдерімен салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып
отыр. Барлық деңгейлерде республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек
ұжымдары мен жеке адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа
жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының
жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат
алып, халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша
өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына
ғана бағытталуға тиіс.
Рынокқа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен
нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш
қосалқы жүйе болуға тиіс: а) халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық
топтарының мүдделерін білдіретін; б) қоғамның еңбекке жарамды мүшелеріне
әлеуметтік кепілдіктер берілуіне бағытталған; в) қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл қоғамның әлеуметтік мәселесіне
қатыстысы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге бөлінуге тиіс: республикалық,
аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны. Республика деңгейінде қоғамның барлық
мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер, соның ішінде табыстың белгілі бір
деңгейіне (жалақының, ставкалар мен окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі
мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен
қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне) кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ
деңгейінде, оның мүмкіндіктерін негізге ала отырып, аймақтың әлеуметтік-
мәдени, демографиялық ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің
одан әрі дамытылуы, нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғайтылуы қамтамасыз
етілуге тиіс. Еңбек ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы
төлеу және әлеуметтік дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша
әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе
құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну
бюджеті секілді индикатордың рөлін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік
нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере
аймақтар деңгейіне көшу қажет. Қоғамның әлеуметтік саралануын күшейту және
ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді
жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін
болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз
ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның меншікті, одан
алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне қарамастан, біліктілікке
байланысты еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы,
жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты индекстеу
механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;
2) халықтың экономикалық тұрғыдан ең осал топтарына — көп балалы
және толық емес отбасыларына, зейнеткерлерге, уақытша жұмыс
істемейтіндерге, студенттерге, қызметкерлердің төмен жалақы алатын
топтарына әлеуметтік қолдау көрсету.
Басты кепілдіктердің бірі әрбір еңбеккердің белсенді және өнімді еңбек
етуі үшін жағдайлар жасау кепілдігі болуға тиіс, оның өзі шаруашылық
жүргізуші кез келген субъектіге экономикалық қызметпен және кәсіпкерлікпен
шұғылдану бостандығының берілуін көздейді. Әлеуметтік шиеленістіру елеулі
ошағы барған сайын өткір сипат алып келе жатқан: жұмыссыздық болуы мүмкін,
бұл процестердің алдағы уақытта күшейе түсуі ықтимал болып отырғандықтан,
ондай жағдайда іс-қимыл жасаудың түрлі құсқаларын қазірден бастап ойластыру
қажет. Республикада әлеуметтік шиеленіс дәрежесін бағалау үшін тұрақты
мониторинг, әлеуметтік индикаторлардың өзгеруіне кешенді талдау жасау
қажет.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ,
ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
Ең алдымен аса маңызды екі мәселеге ерекше көңіл бөлу керек:
біріншіден, халық шаруашыпығының құрылымдық өзгерістеріне нарықтық механизм
әсер ете алмайды, сондықтан бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан реттеу
қажет; екіншіден, өзгерістерді инвестициялық процестермен және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің инвестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз
байланыста қарастырмасақ өндірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай-ақ,
болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің қажеттілігі —
әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер
қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
мен деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен
болашақтағы кезеңдерге белгіленген мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі
нақтылы мақроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік экономикалық саясат — макроэкономикалық, салық және аймақтық
деңгейлерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың жайы, барысы және теориясы
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ,
ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
2.2 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің
реттеушілік ролі
2.3 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ:
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде
түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және
дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш-жігер жұмсауды қажет
ететінін көрсетті. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде
негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз
әкеліп соғады, мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжірибесі айқын
дәлелдейді.
Өткен жылдардың қорытыңдылары оптимистік тұжырымдар жасау үшін негіз
бермейді. Кезінде жарияланған мақсаттар мен бағыттар тым қарама-қайшы
жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып
отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-
экономикалық реформалаудың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз
кезінде аяғына дейін ұғынылмауына, реформаны жүзеге асырудың уақытша
параметрлері мен кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің
арасыңда алшақтық көп болды.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң
жетістіктері мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттің қауіпсіздік және
халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету
принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың бір-тұтас жүйесін қажет
ететіні айқын болды.
Қазақстан Республикасының Президеиті жүргізіп жатқан экономикалық
реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.
Бірақ Қазақстаңдағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау
және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып
отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдері мен
кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді. Реформаларды жүзеге асыру барысында
елеулі қателіктерге жол берілді.
Әлеуметтік экономикалық міндеттерді жыртықты жaмay әдісімен шешуден
бас тартатын мезгіл жетті, тактикалық міндеттерді әлеуметтік-экономикалық
реформаларды жүзеге асыру стратегиясына сәйкестендіре шыңдап қолға алу
мақсатымен жүйелі жұмыс бастайтын уақыт келді. Қазақстан Республикасын өз
ерекшеліктеріне, ұлттың менталитетіне сай, дүниежүзілік тәжірибені ескере
отырып әлеуметтік-экономикалық дамыту моделін жасайтын және іске асыратын
мезгіл жетті.
Ел экономикасы XXI ғасыр шебінде түр. Мәселе XXI ғасырдың
табалдырығынан қандай нарықтық жетістікпен, қандай дайындықпен аттағалы
отырғанымызда. Монография авторы экономикалық реформаның барысын, оның
жетістіктері мен кемшіліктерін ашық көрсетуге тырысты. Соның негізінде
автор отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсету басты мақсаты
болып табылатын жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) концепциялық негізін
әзірледі. Эканомикалық реформаның түрлі салалары, жолдары осы ЖЭС
концепциясымен негізделуге, онымен байланыстырылуға тиіс. Дипломның бүкіл
мазмұнына осы идея өзек болған. Нарықтық экономиканы басқаруды реформалау
жөніңдегі жаңа тәсілдер, Қазақстан Республикасының экономикасын дағдарыстан
шығарудың әдістері мен жолдары ұсынылған.
Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы
болып табылады. Осыған байланысты автор шағын және орта бизнеске
мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық
және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған. Дипломда шағын және орта бизнес
саласыңда сондай тауар өндірушілер тобын қалыптастыру міндеті қойылған, ал
олар дамыған елдерде жалпы ұлттық өнімнің жартысынан астамын өндіретіні
тілге тиек етілген.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕФОРМАСЫ, НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ
ЖАҢА ЖОЛДАРЫ
1.1 Қазақстандағы экономикалық реформалардың
жайы, барысы және теориясы
Республикада жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар және оларды
жеделдету мен жақсарту бағдарламаларын жүзеге асыру күткендегідей
әлеуметтік-экономикалық нәтижелердің бәрін бірдей берген жоқ. Ең алдымен
инфляцияны және өндірістің құлдырауын толық дәрежеде жою мүмкін болмады.
Дағдарысқа қарсы шаралардың орташа мерзімді болашаққа (1993—1995
жылдарға) арналған бірінші бағдарламасында инфляцияны жарамды деңгейге
дейін төмендету өндірістің құлдырауын тоқтатуға және 1995 жылдың аяқ кезіне
дейін оның өсуі үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді деп болжанған
болатын.
Алайда 1993 жылы инфляция деңгейі 2265 процентке жетті. 1994 жыддық
орта тұсыңда ауыр жағдай қалыптасты: оның бірінші жартысында 1993 жылғы
деңгейден бір ай (наурыз) ғана төмен болмай, бұл қарқын үдей түсті де,
алдыңғы жылдағы 116,1 процентпен салыстырғанда мамыр айында 133,8 процентке
жетті. Инфляциялық процестің үдей түсуі өндірістің күрт құлдырауына әкеліп
соқты. Сөйтіп, экономикалық реформаларды дағдарысқа қарсы шаралардың 1993 —
1995 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша одан әрі жүзеге асыру мүмкін
емес екені 1994 жылдың орта тұсында айқын болды. Бұл жағдайларда ел
президенті Н. Ә. Назарбаев Республика Министрлер Кабинетінің жұмысына өте
қатал баға беріп, оның басшылығын ауыстырды.
Сонымен бір мезгілде экономикалық реформаларды жеделдетуінің жаңа
бағдарламасы енгізіліп, оны 15 айда (1994—1995 жж.) жүзеге асыру
белгіленді. Бұл бағдарламаның да негізгі мақсаты инфляцияны, өндірісті
тұрақтандыру мен жандандыру үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік беретіндей
деңгейге дейін төмендету болды.
1995 жылғы алдын-ала деректер инфляция деңгейінің бағдардамада
көзделгендегіден жоғары болғанын көрсетеді. Өндірістің құлдырауын да
тоқтату мүмкін болмады. Егер өндіріс құлдырауының қарқынын қадағалайтын
болсақ, 1992 жылы өндірістің құлдырауы біршама тұрақты болған 1990 жылмен
салыстырғанда 14,6%, 1993 жылы-28%, 1994 жылы-48%, 1995 жылы-57% болған.
Осы фактілерге орай бізді үкіметтің орта мерзімді жаңа бағдарламасында
да инфляцияның жылдық қарқыны 9—12 процентке дейін төмендетілуі 1997 жылдың
аяғына дейін қалдырылғаны ерекше аландатады. Мұның өзі: егер үкімет өзінің
ескі принципін ұстанатын болса (ең әуелі тауар өндірісін жандандыруға
мүмкіндік беретін макроэкономикалық тұрақтандыру, ал оның өзі 9—10% жылдың
инфляция жағдайында мүмкін болатын нәрсе), онда отандық тауар өндірушілер
1998 жылға дейін жанданады деп күтпесе де болады, деген сөз.
Бірқатар салаларда іскерлік белсенділіктің жандануына біздің
алданбауымыз керек, дегенмен мұндай нышандарды құптамасқа болмайды.
Қазақстанның бірде-бір саласы әлі де болса дағдарыстан шыққан жоқ және
тұрақты даму дәрежесіне жеткен жоқ, ал халықтың күнделікті қажеттерін
қамтамасыз етуші жеңіл және тамақ өнеркәсібі сияқты салалар тұңғиыққа
одан әрі құлдилауда. Мәселен, 1995 жылдың сегіз айы ішінде ғана жеңіл
өнеркәсіп өндірістің тағы да 68 процентінен, ал тамақ өнеркәсібі —39,5
процентінен айырылды. Отандық тұтыну тауарлары өңдірісіндегі шығын олардың
ішкі рыногынан да айырылып қалуға әкеліп соғады да, онда әрдайым сапалы
бола бермейтін импорттық көпшілік қолды тауарлар бірден қаптатылады, сөйтіп
болашақта бұл салаларды қалпына келтіру мүмкіндігінен айырады.
Азық-түлік тауарлары өндірісінің кемуі бізді ерекше мазасыздандырады:
1994 жылдың сегіз айымен салыстырғанда 1995 жылғы қаңтар-тамызда ет өндіру
— 33,7%, шұжық тағамдары — 40,1%, сүтке шаққанда қаймағы алынбаған сүт
өнімі — 45,2%, сары май — 34,1 процент, нан және нан-тоқаш тағамдары —
43,2 процент кеміген, яғни Қазақстан үшін дәстүрлі жоғары сапалы азық-түлік
өнімдерін өндіру ең жоғары қарқынмен төмендеп, тамақтану құрылымы өзгеруде.
Мұның өзі болашақ ұрпақтардың денсаулығына әсер етуі мүмкін.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1995 жылдық 9 айы ішінде алдыңғы
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 19% болды, яғни ауылшаруашылығы
өнімдерін өндіру бестің біріндей кеміді. Егін жинау қызған кезде егін
жинайтын техниканық 21 проценттен 29 процентіне дейіні, механикаландырылған
астық қырмандарының 28 проценті жұмыс істеген жоқ.
1996 жылы егін жинауға ауылшаруашылық техникасының жартысынан азы
қатысты. Жаңа техника сатып алу туралы айтпағанның өзінде, қолда бар
техниканың өзін қалпына келтіре алмады. Егер тағы да бірнеше жыл осылай
жалғасатын болса, онда біз ауа райы қолайлы жағдайлардың өзінде
республиканың ауылшаруашылық қуатын таяу болашақта қалпына келтіре алмайды.
Техника жаңартылып жатқан жоқ, ал оның 50 проценттен астамы тозған.
Мал санының кемуі ерекше аландатады. Өткен жылдық осы кезеңімен (1
қыркүйек) салыстырғанда, 1995 жылы ірі қараның жалпы саны 17%, соның ішінде
сиыр —10%, қой —21%, шошқа —26%, жылқы —8% және құс — 40% азайған. Малдың
өнімділігі де кеміді.
Бұл фактілерге селқос қарауға болмайды, өйткені мал село халқының,
әсіресе жергілікті халықтың әл-ауқатының негізі болып келді және болып
отыр. Егер біз бұл процесті тоқтата алмасақ, кейін республикада азық-
түліктің қалыпты тепе-теңдігін өте ұзақ уақыт қалпына келтіруімізге тура
келеді.
Реформа қарқыны неліктен баяу. Нарықтық реформаларға балама жоқ екенін
біз мойындап отыр. Алайда республиканың өркениетті нарыққа кіруі ұзаққа
созылып барады, мұның өзі экономикалық реформалардың өзіне қауіп төндіріп
отыр. Кешеуілдеудің нақты себептері көп, бірақ қазір әңгіме олар жайында
емес. Кезіңде (1994 жылдың бас кезінде) біз реформаларды жүзеге асырудың
себеп-салдарларына егжей-тегжейлі талдау жасауға тырысқан едік (Өрге басу
стратегиясы және экономикалық дағдарыстан шығу тактикасы, Алматы, 1994 ж.)
5.
Онда біз қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларында реформаларды
жеделдету, оларды, әсіресе экономикалық реформаларды заңмен қамтамасыз ету
жолдарын өзімізше көрсеткен едік. Бірақ олар, көптеген идеялар осы күнге
дейін маңызын жоймағанымен, елеусіз күйінде қалды. Сондықтан проблемалардың
шешімі жөніндегі өз көзқарасымыздың басты идеяларын қайталауымызға және
соның негізінде макроэкономикалық сәйкессіздіктерге микроэкономикалық
анықтама беруге тура келіп отыр:
1. Экономиканың қазіргі дағдарысты жағдайларында мемлекеттік басқару
тактикасына министрліктер мен ведомстволардың осы бағыттардағы іс-
қимылдарына талдау жасауды және оларды экономикалық тұрғыдан реттеуді
күшейту жағына қарай түзету енгізетін мезгіл жетті. Ең алдымен баспа-бас
айырбастың экономикалық себептерін анықтау және өндірістегі, тауар бөлу мен
айырбастаудағы нарықтық қатынастардың үзілген тізбегін қалпына келтіру
қажет. Экономикаға мемлекеттің ықпал ету тұтқаларын жүйелеуге мүмкіндік
беретін және министрліктер мен ведомстволардың экономикалық қызметінің
барлық салаларын қамтитын, жоспарлау бұл бағыттағы шешуші әдіс болуы
мүмкін.
Әңгіме үкіметтің реформаларды жеделдету жөніндегі бағдарламасында алға
қойылған нақты мақсаттарға министрліктер мен ведомстволардың, жергілікті
өкімет органдарының жетуі жөніңдегі олардың әрқайсысының өзара іс-қимылының
алгоритмдерін белгілейтін нақты (сапасы мен саны белгіленген) жүйелі
құралдар жасау жайында болып отыр.
Республикалық және жергілікті өкімет органдарының үкіметтің екі
бағдарламасы бойынша үш жылғы жұмысы экономикалық реформалардың жүзеге
асырылуы үшін жауапты республикалық министрліктер мен ведомстволар жұмысты
жекедара, көбінесе өз мүдделерін көздеп, іс-қимылдарын өзара үйлестірместен
және, ең жаманы, бір-бірінің мақсат-мүдделерін ескерместен жұмыс істейтінің
көрсетті.
Мәселен, Экономика министрлігінің бұрынғы басшылығы 1993 жылы
жоспарлаудың әжептәуір тетігін жасаған болатын, бірақ ол, практиканың
көрсеткеніндей, мүлдем пайдасыз болды. Ішкі жалпы өнімнің 1994 жылға
арналған макроболжамы үш нұсқада белгіленіп, олардың ең жоғарғысы 195 млрд.
теңге болды. ІЖӨ-нің нақты көлемі 462 млрд. теңгеге жетті. 240% болды.
Айналымдағы ақша массасы өсімінің сол жылға арналған макроболжамы ХВҚ-мен
бірлесе 1,5—2 есе болып белгіленген еді, болжамдағы нақты жаңсақтық — 6
еседен астам. Көтөрме және тұтыну бағаларының болжамдары да қате болды.
Бірақ бұл жерде әңгіме бұл министрліктің 1993 жылғы жағдайларда
жіберілген жаңсақтықтары жайында емес, ал қалыптасатын экономикалық
жағдайға жедел көңіл бөлу құралының жоқ екені, пайда болатын теріс
процестерді реттеудің рынок жағдайларына барабар әдісінің жоқ екені жайында
болып отыр. Келтірілгөн фактілер біздің реформаторлар өз алдына өздері
қойған мақсаттарға қол жеткізуге үйренбегенін көрсетеді. Сұраныс пен
ұсыныстың нарық арқылы өзінен өзі теңдестірілетініне үміт арту алдағы
уақытта да жайсыз жағдайда қалдыруы мүмкін.
2. Рынок реттеу құралы емес, ол болып жатқан экономикалық процестердің
индикаторы ғана, ол туралы ақпарат тауар өндірушілер үшін де, сондай-ақ
министрліктер мен ведмостволар үшін де қажет, олардың әрқайсысы сол ақпарат
негізінде үкіметтің бағдарламалы іс-қимылдары шеңберінде белгіленген өз
мақсаттары мен мүдделеріне сәйкес шешім қабылдайды.
Ал біздің айқындамамыз мемлекеттің реттеуінсіз нарықтық экономиканың
жұмыс істей алмайтынына негізделген. Қазіргі нарықтық экономикада жақсы
үкімет бағдарламасының болуы жеткіліксіз. Нарықтық процестерге ықпал
жасаудың пәрменді құралдарынсыз ондай бағдарламалар түкке де жарамайды.
Оған қоса бағдарлар болуы, сол бағдарлардан ауытқуды көрсететін
индикаторлар болуы керек. Осы құралдарды әзірлеу мен іске қосу рыноктың
емес, ол үкіметтің ісі. Сонымен бірге олар үкімет үшін де, рынок
субъектілері үшін де ойын ережелерін белгілейтін заңдармен немесе басқа
да нормативтік актілермен баянды етілуге тиіс. Заңдар әзірлеу мен қабылдау
да рыноктың емес, ол мемлекеттің ісі. Осы айқын ақиқатты түсінбейімізше
реформаларды қажетті бағытта жылжыта алмаймыз.
3. Жапонияда, мысалы, аймақтардың экономикасын ғана реттеу үшін 20-
дан астам заңдар қабылданған, мемлекеттің 10-нан астам институттары
аймақтарды дамыту жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеп, олардың
орындалуын бақылайды. Аймақты дамыту заңдары атауларының өзі көп нәрсені
аңғартады: Автомобиль жолдарын салу жөніндегі төтенше шаралар туралы,
Арнаулы порттарды жабдықтау жөніндегі ерекше шаралар туралы, Сол
порттарды жабдықтау жөніндегі жұмыстарды ерекше қаржылаңдыру туралы, Тюбу
аймағын дамыту туралы және т. т.
Жапонияда осы заңдар негізінде мемлекет барлық аймақтың жобаларды
жүзеге, асыруға белсене қатысып, күрделі қаржының жалпы көлемінің 20
процентіне дейінін қосады, сол арқылы жеке меншік компанияларға жол ашады.
Жеке меншік сектор өз тарапынан аймақтарды дамытудың мемлекеттік жобаларын
елеусіз қалдыра алмайды, өйткені ол жобалар оның мүдделерін көздеп жүзеге
асырылады және елеулі үкімет тапсырыстары жасалуына себеп болады. Аймақтық
жобаларды жүзеге асыруға қосыла отырып, жеке меншік сектор түрлі
жеңілдіктер, несиелер және заемдар алу ісінде үкіметтің қолдауына үміт арта
алады.
Аймақтардағы адамдардың жалпы әл-ауқаты үшін, бір жағынан, мемлекеттің
рынокты реттеуінің механизмі және, екінші жағынан, мемлекет пен кәсіпкердің
тең құқықты әріптестігінің механизмі дегеніміз принципінде міне осы.
4. Қазіргі кезде экономиканың жалпы жұрт таныған өлшемдері ең
төменгі күнкөріс деңгейі, ең төменгі тұтыну бюджеті, ең төменгі зейнетақы,
ең төменгі жалақы, жұмыссыздық шегі сияқты әлеуметтік индикаторлары
бюджет тапшылығының деңгейі, ақша эмиссиясының жалпы массасы, жалпы
ұлттық өнім өсімінің қарқыны, капитал тиімділігінің шекті нормасы сияқты
макроэкономикалық, кәсіпорындар кірістілігі мен рентабельділігінің деңгейі,
өндіріс банкроттығы мен залалдығы өлшемдерінің, себептерді ашып
көрсетудің жүйесі сияқты микроэкономикалық аумақтардың қаржы-ақша
ресурстарымен, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерімен, көлікпен,
коммуникациялармен, ағарту және денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз
етілуі сияқты аймақтық сыртқы сауда сальдосы, экспорттық мәмілелер
сертификаты (көлем, номенклатура, сана, жеткізілім құны және орындау
мерзімі), арнаулы экспортшылардың және басқа да экспорттық ұйымдардың
валюта түсімін қайтаруын бақылау сияқты сыртқы экономикалық индикаторлар
болып отыр.
Макроэкономикалық процестердің реттеушілері (шипасы) баланстық және
оңтайландырушы есептердің көмегімен талдау жасау мен болжау әдістемесі,
әдісі және алгоритмдері болып табылады. Нарықтық экономика жағдайларында
методикалық және талдау жұмыстарының, нормативтік және заңдық актілердің,
экономиканың сан көрсеткіштерін есептеу процедуралары мен алгоритмдерін
жасау механизмдерінің рөлі өлшеусіз арта түседі. Бір-екі индикатордың
көмегімен макроэкономикалық реттеу мүмкіндігі туралы баспасөзде жиі пайда
болып жүрген пайымдаулар, жұмсақтау айтқанда, қисынсыздық.
5. Реформалардың ілгері басуына қарай біздің көршілерде мемлекеттік
реттеудің өзіндік нысандары пайда болуда. Мысалы, Ресейде Еуропалық қайта
құру және даму банкінің көмегімен Мурманск және Архангельск облыстарында,
Карелияда аймақтық даму қорларын құру белгіленген. Орта мерзімді
перспективаның жаңа бағдарламасына сәйкес бізде де басқарудың міндеттері
мен функцияларын орынды түрде орталықсыздандыру көзделіп отыр. Экономиканы
реттеу функцияларын атқарушы биліктің республикалық және жергілікті
деңгейлері арасында бөлу көптен бері қажет болып отыр. Мынадай нұсқа
ықтимал: республикалық басқару органдары мемлекеттің аймақтық саясатының
концепциялық және стратегиялық ережелерін және тиісті индикаторларды
белгілейді. Ал жергілікті органдар сол индикаторлар шеңберінде стратегияны
жүзеге асырады, ал жергілікті маңызы бар әлеуметтік-экономикалық
проблемаларды шешу тактикасын олар өздерінше белгілейді.
Бұдан жасайтын тұжырым: үкіметтің бағдарламалық іс-қимылдарын жүзеге
асыру жөніндегі жұмысты ұйымдастырудағы ең бастысы —бағдарламаның басты
міндеттеріне, кезеңдеріне сәйкес белгіленген айқын бағдарламалар көмегімен
оның құрылымдарының іс-қимылдарын үйлестіру, олардың орындалуын бақылау.
6. Қалыптасқан жағдайларда мемлекеттік реттеу жүйесін, отандық ғылыми
кадрлармен тиісті жұмыс жүргізілмейінше, сапалы жаңа деңгейге көтеру мүмкін
емес. Ғалымдардың тек шетелдік консультанттарға бағдар жасау, тәжірибелі
кадрлардың қызметінен бас тарту (олардың ескіше ойлайтынына байланысты
болар?) қате болды. Жаңа кезеңде аға ұрпақтық тәжірибесін жастарды
ұсынумен тиімді ұштастыруға бағдарланған макроэкономикалық процестерді
басқаруға жаңа кадр саясаты керек. Республикада нарықтық экономика
саласында ғалым экономистер жоқ деп жазғыру орынсыз: республикада нарық
заңдарымен қатар, сондай-ақ, ең маңыздысы, Қазақстан экономикасын, оның
халқын, әдет-ғұрпын, дәстүрін және басқа да ерекшеліктерін білетін
ғалым экономистер жеткілікті, мұның өзі эконамикалық реформалар жасау үшін
өте маңызды.
Республиканың өте арзан ғылыми потенциалының белгілі деңгейде қажет
етілмей отырғаны таңдандырады (олардың көбінің шетелдік тәжірибені егжей-
тегжейлі зерделеп, республикада қолдануы үшін азынаулақ қаражат керек).
Ғылым және жаңа технологиялар министрлігі де, Білім министрлігі де,
Экономика министрлігі де, Ғылым академиясы да талдау жұмысымен шұғылдануға
және заң шығаруға қабілетті ғалым-экономистерді, заңгерлерді және басқа
мамандарды іріктеуге бір рет те әрекеттенбеген. Өзіміздің ғылыми
потенциалды одан әрі елемеу республикаға, әсіресе шетелдік мамандардың
техникалық көмегі кеміп келе жатқан кезде, өте теріс әсер етуі мүмкін.
7. Жаңа экономикалық саясат концепциясында баяндалып. Ондағы басты
идея — барлық меншік нысандарындағы отандық тауар өндірушілерге іріктеп
қолдау көрсету идеясы өз маңызын жойған жоқ. Көрісінше, макроэкономикалық
процестердің тұрақтануына қарай бұл идеяның мәңділігі арта түсуде,
өйткені Қазақстанда экономиканың барлық, бірдей секторларына қолдау
көрсететіндей қаражат жоқ. Концепцияны үкімет қабылдамағанымен, бұл жұмыс
босқа кеткен жоқ деп санаймыз. Қазақстан Республикасының Министрлер
Кабинеті 1995 жылғы ақпанның бас кезінде Экономикалық реформалардың
жаңа кезеңі және 1995 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамудың болжамдары
деген атпен әзірлеген байыпты құжатта жаңа экономикалық саясат
концепциясын әзірлеушілер қозғаған көптеген мәселелер қамтылған. Өкінішке
қарай, қозғалған проблемалардың кешенді сипаты, олардың өзара байланысы
ескерілмеген.
1996 жылдың бас кезінде Республикада жаңа жағдай қалыптасып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің реформаларды тереңдету жөніндегі іс-
қимылдарының 1996—1998 жылдарға арналған жаңа орта мерзімді бағдарламасы
қабылданды 8.
Біз үшін ең бастысы — мемлекеттік органдар өз іс-қимылдарын
үйлестіруге тиісті дағдарысқа қарсы бағдарламаның бар екенін ұмытып,
бюрократтық ойындарға кешкен бұдан бұрынғы бағдарламаның көбін кимесе екен.
Тап жаңа бағдарламаның мйсіздігінде емес, ол белгіленген шараларға қол
жеткізілуге тиіс екенінде, мұның өзі барлық қазақстандықтардың күшін
еселеп, сенімін нығайтады.
3) Экономикалық реформаларды 1996—1998 жылдары жүзеге асыру шарттары.
Экономиканы реформалаудың табысты болуы бағдарламалардың, жоспарлардың
сапасына ғана байланысты емес. Ол үшін бағдарламалардың жүзеге асырылуы
өздерінсіз мүмкін болмайтын белгілі бір жағдайлар жасалуға тиіс.
1995 жылдың екінші жартысында Республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
күш салуымен экономикалық реформалардың заң негіздерін жақсарту жағына
қарай белгілі бір бетбұрыс жасалды. Ел Конституциясы қабылданып, биліктің
үш тармағының функциялары айқындалды, Президенттің Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы заң күші бар Жарлығы шықты, Парламенттің
екі палатасының сайлауы өткізілді. Үкімет құрылымы едәуір жақсарды,
Президент пен Үкімет аппараттары өкілеттіктерінің ара жігі ажыратылды. Ең
бастысы, Үкіметтің алдағы үш жылғы іс-қимыл бағдарламасы елеулі жаңартылып,
онда экономикалық реформаларды тереңдету мен жеделдету міндеттері
белгіленді.
1.2 Экономиканы басқару жүйесін жаңарту
Қазақстан мемлекеттердің евразиялыққа дейін пісіп-жетілуін күткен
жоқ, ол ТМД елдерінің болашақта ЕАО қаңқасын құрай алуы үшін ТМД шеңберінде
түрлі бағыттарда интеграциялық байланыстар орнатты. Сөйтіп біздің
мемлекетіміздің дербес дамуы үшін айтарлықтай саяси және экономикалық негіз
қаланды. Бірақ бұл, аса маңызды болса да, қажетті алғышарттардың бірі ғана.
Қазіргі кезде өзіміз тап болған әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан
шығудың, тиімді өз экономикамызды жасаудың және осы заманғы дүниежүзілік
экономикалық жүйеде өз орнымызды орнықтырудың маңызы зор.
Біз нақ осы бағытта ең көп қиыншылықтар мен шығындарға тап болдық.
1995 жылды республика 1990 жылмен салыстырғанда экономикалық потенциалдың
40 процентінің сәл астамымен аяқтады, яғни нақты шығарылатын жалпы ішкі
өнімнің тең жартысынан астымынан айырылды. Жалпы өнеркәсіпте де, ауыл
шаруашылығында да әлі жағдай қыйын, жалақы мен зейнет ақының қарызы
көбеюде, төлемсіздік проблемасы күшейе түсуде. Әлбетте, мұндай жағдай
әлеуметтік сала жағдайына, халықтың тұрмыс дәрежесіне әсерін тигізбей
қоймады. Барлық қырсықтарды реформаларға аудара салғымыз, немесе оларды
реформа нәтижесі етіп көрсеткіміз келмейді.
Экономикалық жүйенің өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу сөзсіз болды.
Бар мәселе сол реформалардың қалай жүргізілгенінде, қателіктердің санын
азайтуға болатын болмайтынында. Реформалар жылдары ішінде үкімет бірқатар
бағдарламалар қабылдады, бірақ оларды жүзеге асыру нәтижелері тіптен
қанағаттанғысыз болды. 1993—1995 жылдарға арналған бағдарламалар
нұсқамаларында инфляцияны төмендету өндірістің құлдырауын тоқтатуға және
осы мерзімнің аяқ кезінде өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасауға
мүмкіндік береді деп көзделген болатын, бірақ бұдан ешнәрсе шықпады. Содан
соң үкімет сол мақсатты нұсқамалармен 15 айға арналған бағдарлама
қабылдады. Бұл бағдарламаны жүзеге асырудың негізгі оң нәтижесі деп
инфляцияның баяулауын санауға болады, бірақ бағдарлама нұсқамаларына
түгелдей толық қол жеткен жоқ. Өндіріс құлдырауының тенденциясы да
сақталды, рас, оның қарқыны біршама баяулады. Бірқатар салаларда іскерлік
белсенділікті жандандырудың кейбір белгілері пайда болды. Мысалы, мұнай
және газ өндіру, түісті металл туралы айтуға болады. Қажетті теңденцияға
айналуы үшін мұндай процесті құптау керек болғанымен, бұрынғыдан да,
әсіресе микро деңгейде, көп күш жігер жұмсау керек. Ал әзірше бірде-бір
сала дағдарыстан шығып, жағдайды тұрақтандыра алған жоқ, ал жеңіл және
тамақ өнеркәсібі одан әрі құлдырауда. Осы салаларды жоғалтып та алуымыз
ықтимал. Тұтыну тауарлары өндірісіндегі шығындар осы тауарлардың ішкі
рыногынан да айырылуға әкеліп соғып, онда әрдайым бірдей сапалы бола
бермейтін көпшілік қолды импорттық тауарлар дереу қаптатылуда. Бұл процесс
осы салаларды болашақта қалпына келтіру мүмкіндігінен айыратынымен қауіпті.
Бұл жағдайларда не істеу керек, қандай қадамдар жасау қажет? Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің тапсыруы бойынша, 1995 жылдың бас кезінде.
Жаңа экономикалық саясат концепциясын әзірлеген. Бұл құжаттың негізгі
идеясы отандық тауар өндірушілерге іріктеп қолдау көрсету болды, өйткені
еліміздің нағыз байлығы — ең алдымен өндіріс және өнімді еңбек. Концепцияда
біз реформалар жөніндегі өз пікіріді білдірді, бірақ көптеген ұсыныстар,
бірсыпырасы өз маңызын жоймағанымен (мемлекеттің дамуы үшін өнімді оның
өзінің өндіруі керек), назардан тыс қалып қойды.
1996—1998 жылдарға арналған бағдарлама жүзеге асырылып жатқан
жағдайларда реформаның ең күрделі деген тұстарының шешімі жөніндегі
бірқатар көзқарас ерекше маңызды деп саналады.
Біршама қатаң қаржы және ақша саясатын одан әрі жалғастырудың қажет
екені айқын, бұл — барлық басқа іс-қимылдардың негізі. Бірақ мұндай
саясаттың шектерін ескере, инфляцияға қарсы күресте үмітті әп-сәттік емес,
ал ұзақ мерзімді нәтижеге арту керек. Мұның өзі мемлекеттік шығын мен ақша
массасының өсімін тежей отырып, әрбір қосымша теңгенің сұраным тауып
отырған өнімге, қызметке сұраныстың, бюджет кірісінің арта түсуі түрінде
пайда келтіруіне күш салу деген сөз. Түрлі деңгейлердегі бюджеттердің өзара
қатынасын нақты реттеу, өз қаржы жағдайы үшін аймақтардың жауапкершілігін
арттыру деген сөз. Кезекті жан-жақты реформаларға бармастан салық жүйесіне
елеулі өзгерістер енгізу: өздерінен жоғары жағдайда көтеріңкі ставкалар
алынатын кірістер сомасы инфляцияны ескере, үнемі қайта қаралатын
жағдайларда жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты көбейту,
жылжымайтын мүлік пен көлікке салық салу ставкаларын елеулі арттыру,
пайдалы қазбалардың ренталық төлемдерінің жүйесін жетілдіру керек 17.
Саяси тұрақтылықты сақтау, Президенттің, Үкіметтің және Парламенттің
екі палатасының сындарлы ынтымақтастығын жүзеге асыру, жағдайды
тұрақсыздандыру және ауыр жағдайды тар өрісті топтық мақсаттарда пайдалану
әрекеттеріне жол бермеу қажет. Заңдарды жетілдіру жөніндегі дәйекті,
табанды жұмысты ұйымдастыру керек. Үкімет бағдарламасы қабылданғаннан бері
бір жылдан астам уақыт өтсе де, Парламентке экономикалық блок бойынша кіші
бизнес және кәсіпкерлікті қорғау туралы, бәсекелестік және монополистік
қызметті шектеу туралы, жергілікті өкіметті және атқарушы органдар туралы,
тура инвестицияларды мемлекеттік түрде қолдау және басқа маңызды заң
жобалары осы кезге дейін берілген жоқ. Мемлекетте қарапайым тәртіп орнатуға
ерекше көңіл бөлу керек. Бұл жұмыстың басты бағыттары: сот және құқық
қорғау жүйелері, салық және кеден қызметтерінің тиімділігін арттыру.
Кәсіпкерлік нақты қолдау көрсетілуін қажет етеді, бұл туралы Президент
өзінің халыққа деген 1997 жылға жолдамасында ерекше атап айтқан болатын.
Осы кезге дейін ол негізінен өз бетінше дамыды және белгілі бір дәрежеде,
тіпті қолдау көрсетілмесе де, одан әрі дами беретін болады. Біздің
экономикамыздың болашақ құрылымы нақ осы процесте айқындалады. Ал әзірше
оның отын-энергетика және шикізат салалары есебінен түсіп отыр. Бұл
құрылымдық, қайта құрудың бірінші кезеңі үшін орынды құбылыс, бірақ
болашағымыздың мүдделері тұрғысынан — қажетсіз құбылыс. Қосымша құн үлесі
жоғары салалардың дамығаны қажет. Мәселе біздің кәсіпкерліктің қоғам
қажеттеріне сай келетін өндірісті ұйымдастыру мен айналым, экономиканы өрге
бастыру міндеттерін өзіне ала алатындай көлемдерге қаншалықты шапшаң жете
алатынында. Әлбетте, мемлекет бұған тезірек қол жетуіне, экономиканы
тұрақтандару міндеттерінің шешіміне кәсіпкерлердің белсене қатысуына
мүдделі. Себебі дамыған өркениетті мемлекеттерде кәсіпкерлердің есебінен
ұлттық табыстың 50% мөлшерінде алады екен.
Кәсіпкерлер үшін бүгінде ең маңыздысы мына проблемалар болып отыр:
салық ауыртпалығы, несиелердің қымбаттығы және оларды алудың қиындығы,
меншік құқықтарының рәкеттен және шенеуніктердің озбырлығынан сенімді түрде
қорғалмауы, экономиканы жандандыруда ерекше маңызды рөл атқаратын бизнесті
ұйымдастыру және бәсекелік орта қалыптастыру қажет үй-жайлар, жер
учаскелерін сатып алудың мүмкін емес екені. Бүгінде оларды қолдау үшін
мемлекет көп нәрсе істеп жатыр деп айта алмаймыз.
Өндіріске жеке меншік инвестицияларды барынша ынталандыру қажет, мұның
өзі ең алдымен мемлекет пен аймақтық билік орындарының қатысуын қажет
етеді.
Олардың қатысуы ондай салымдарды жеке инвесторлар үшін тиімді етер
еді, ол салымдарға байланысты тәуекелді барынша азайтар еді. Мұның қажет
болатын себебі — жеке меншік инвестициялар әдетте мемлекеттік
инвестициялардан тиімдірек, тезірек қайтарым береді. Бұл жерде нысандардың
алуан түрлі болуы мүмкін: үлесті түрде қатысу, мемлекет кепілдіктері мен
инвестициялық қорлардың жарғылық капиталына салымдар, қор рыногын барынша
дамыту және т. т. Осының бәрі сонымен бірге отандық кәсіпкерлікті қолдау
болар еді. Банктер мен инвестициялық компаниялардың жарғылық капиталын
көбейтуіне және өндіріске инвестициялау үшін көп қаржы ресурстарын
жұмылдыруына мүмкіндік беретіндей етіп олардың артықшылықты акцияларын
сатып алу да — мемлекеттік инвестициялар, бірақ неғұрлым тиімділеу,
сондықтан да неғұрлым орындылау. Қазіргі кезеңде құрылымдық-инвестициялық
саясаттың мәні мемлекеттің өте нақты, нүктелі болса да артықшылықтарды
белгілеп, қаржыны соларға сәйкес бөлуінде ғана емес, ең бір жағынан
дотациялар мен субсидияларды қысқартуында, ал екінші жағынан — жеке
инвестицияларды ынталандырып, әрбір жолы барабар нысандар таңдауында .
Реформаның жаңа кезеңінің мақсаттарына шетелдік инвестициялардың
белсене қатысуымен, олар үшін барынша қолайлы жағдайлар жасалуымен ғана қол
жетеді, өйткені ішкі нақты қор көздері тіптен жеткіліксіз. Сол себептен
жақында ғана Парламентте қабылданған тікелей инвестиция заңы көп көмек
беретіні сөзсіз. Сонымен бірге егер тек соларға үміт артатын болсақ,
дағдарыстан шығу, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, оны осы
заманғы техникалық база негізінде жаңғырту ондаған жылдарға созылып, жалпы
алғанда екіталай болуы мүмкін.
Осы саланы реттейтін заң актілерін мұқият талдау және қажет болса
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет. Салық салу, пайданың орнын
толтыру, жекешелендіруге шетелдік инвесторлар қатысуының мәселелері ерекше
айқын пысықталуға тиіс. Қазір, микроэкономикалық жаңғыртулар кезеңінде,
кәсіпорындарды реформалау рөлі зор болып отыр. Бұл — барлық салалардағы
кәсіпорындардың нарықтық жағдайларға бейімделуін жеделдету мақсатында
олардың құрылымын өзгертуге және қайта ұйымдастыруға бағытталған шаралар
кешені. Іс-жүзінде бұл — одан әрі жекешелендіру де, дотациялар мен
жеңілдіктерді қысқарту да, жеке және шетелдік инвестицияларды ынталандыру
да.
Халықтың басым көшпілігінің тұрмыс дәрежесінің төмендеуі қаупін ендігі
жерде елемеуге болмайды. Ол, бір жағынан, адамдардың селқостануына, үмітін
жоғалтуына, екінші жағынан, ресми жанжалдар ықтималдығының халық топтары
арасында біркелкі бөлінуі қажет негізінін, ұлғаюына әкеліп соғады. Дағдарыс
ауыртпалығының халық топтары арасында біркелкі бөлінуі қажет. Халықтың
табысы бойынша саралана түсуін тоқтату, яғни бір жағынан оң осал әлеуметтік
топтарға қолдау көрсету, екінші жағынан — ең ауқатты деген топтар кірісінің
өсуін шектеу керек. Өте күрделі міндет, әдістерге келетін болсақ, біреулер
үшін салықты арттырудан, ал екіншілеріне қолдау көрсетуден басқа жол жоқ.
Қай проблеманы қозғасақ та, бірінші проблема — Қажетті біліктілігі бар
сауатты мамандардың жетіспеуі. Олар, әсіресе экономистер, заңгерлер,
басқарушылар, мемлекеттік аппаратта да, ең таңдаулы дегендерді өзіне тартып
отырған бизнесте де, өндірісте де жетіспеуде.
Ал экономиканың болашағын, демек мемлекеттің болашағын ұзақ жылдар
бойы осы саладағы мамандар айқындайтын болады. Сондықтан оқыту мен қайта
оқыту, біліктілікті арттыру таяу және алыс болашақта шешуші маңызға ие
болып отыр. Мұның өзі жеке іс немесе әлде-бір ведомство ісі болмауға тиіс,
бұл — жалпы мемлекеттік міндет.
Экономиканы басқару мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажет. Мемлекеттік
басқару жүйесінің рөлі маңызды және сан алуан. Біздің экономиканы басқару
жүйесі осы тұрғыдан алғаңда қандай? Ең бастысы — ол өтпелі кезеңнің
ерекшеліктеріне, функциялар мен жауапкершіліктің ара жігін ажырату,
қайталаушылық пен бірізділікті жою, атқарушылық тәртіпті жолға қою
талаптарына сай келуге тиіс.
Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік басқару ұйымы мақсатты
экономикалық саясат жүргізуге әлі де болса жеткілікті түрде бейімделген
жоқ. Істің мәні экономикалық саясаттың белгілі бір бағыттарына сәйкес
басқарудың түрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша шашыратылуында,
оның функциялар мен өкілеттіктердің қайталануына, сонымен бірге
жауапкершіліктің төмендеуіне сөзсіз әкеліп соғатынында, сондай-ақ
ведомствоаралық үйлесімділіктің әлсіздігінде және белгілі бір шараларды
жүзеге асыру кезінде түрлі ведомстволардың қарама-қайшы іс-қимылдар
жасайтынында. Елуден астам министрліктер мен ведометволардың қазіргі
құрылымының әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі құрылымнан айырмашылығы шамалы.
Бұрынғыдай әрбір саланың өз ведомствосы бар, оның функциялары азайған
сияқты болғанымен, ол бұрынғысынша жұмыс істеуде.
1.3 Әлеуметтік экономикалық сала.
Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында
халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді
жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде түр, өйткені
әлеуметтік беріктік резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты
әлеуметтік қорғаудың және халыққа әлеуметтік кепілдік берудің қазіргі
механизмдерімен салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып
отыр. Барлық деңгейлерде республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек
ұжымдары мен жеке адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа
жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының
жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат
алып, халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша
өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына
ғана бағытталуға тиіс.
Рынокқа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен
нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш
қосалқы жүйе болуға тиіс: а) халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық
топтарының мүдделерін білдіретін; б) қоғамның еңбекке жарамды мүшелеріне
әлеуметтік кепілдіктер берілуіне бағытталған; в) қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл қоғамның әлеуметтік мәселесіне
қатыстысы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге бөлінуге тиіс: республикалық,
аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны. Республика деңгейінде қоғамның барлық
мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер, соның ішінде табыстың белгілі бір
деңгейіне (жалақының, ставкалар мен окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі
мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен
қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне) кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ
деңгейінде, оның мүмкіндіктерін негізге ала отырып, аймақтың әлеуметтік-
мәдени, демографиялық ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің
одан әрі дамытылуы, нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғайтылуы қамтамасыз
етілуге тиіс. Еңбек ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы
төлеу және әлеуметтік дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша
әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе
құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну
бюджеті секілді индикатордың рөлін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік
нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере
аймақтар деңгейіне көшу қажет. Қоғамның әлеуметтік саралануын күшейту және
ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді
жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін
болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз
ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның меншікті, одан
алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне қарамастан, біліктілікке
байланысты еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы,
жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты индекстеу
механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;
2) халықтың экономикалық тұрғыдан ең осал топтарына — көп балалы
және толық емес отбасыларына, зейнеткерлерге, уақытша жұмыс
істемейтіндерге, студенттерге, қызметкерлердің төмен жалақы алатын
топтарына әлеуметтік қолдау көрсету.
Басты кепілдіктердің бірі әрбір еңбеккердің белсенді және өнімді еңбек
етуі үшін жағдайлар жасау кепілдігі болуға тиіс, оның өзі шаруашылық
жүргізуші кез келген субъектіге экономикалық қызметпен және кәсіпкерлікпен
шұғылдану бостандығының берілуін көздейді. Әлеуметтік шиеленістіру елеулі
ошағы барған сайын өткір сипат алып келе жатқан: жұмыссыздық болуы мүмкін,
бұл процестердің алдағы уақытта күшейе түсуі ықтимал болып отырғандықтан,
ондай жағдайда іс-қимыл жасаудың түрлі құсқаларын қазірден бастап ойластыру
қажет. Республикада әлеуметтік шиеленіс дәрежесін бағалау үшін тұрақты
мониторинг, әлеуметтік индикаторлардың өзгеруіне кешенді талдау жасау
қажет.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ,
ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясатын дамыту
Ең алдымен аса маңызды екі мәселеге ерекше көңіл бөлу керек:
біріншіден, халық шаруашыпығының құрылымдық өзгерістеріне нарықтық механизм
әсер ете алмайды, сондықтан бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан реттеу
қажет; екіншіден, өзгерістерді инвестициялық процестермен және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің инвестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз
байланыста қарастырмасақ өндірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай-ақ,
болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің қажеттілігі —
әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер
қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
мен деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен
болашақтағы кезеңдерге белгіленген мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі
нақтылы мақроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік экономикалық саясат — макроэкономикалық, салық және аймақтық
деңгейлерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz