Диалектілік сөз тіркесі
Кіріспе 4
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі 6
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері 17
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 21
2.2. Матаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 23
2.3. Меңгеріле байланысқан диалектілік сөз тіркестері 24
2.4. Қабыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 30
2.5. Жанаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 42
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі 6
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері 17
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 21
2.2. Матаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 23
2.3. Меңгеріле байланысқан диалектілік сөз тіркестері 24
2.4. Қабыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 30
2.5. Жанаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 42
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
Тіл білімінде диалектологияға қатысты біршама ірі еңбектер жасалғаны мәлім. С.Аманжолов, Досқараев, Мұсабаев, М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Қалиев сынды ғалымдар осы салада терең зерттеулер жүргізіп, өзіндік ғылыми көзқарастарымен дараланды.
Ең алдымен, «қазақ тілінің диалектісі бар ма?» деген сұрақтың өзіне ғалымдар әртүрлі жауап беріп, түрлі негізде дәйектер келтірді. М.Балақаевтың: «Қазіргі қазақ тілінде лексикалық, фонетикалық, әрі грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланған, өздеріне ғана тән негізгі сөздік қорымен ерекшеленіп көзге түскен диалектілер жоқ, говорлар тобы бар», [1, 362]- деген пікіріне сүйендік те, жұмысымызда говорды сөйленіс деп алып, кейде аймақтық ерекшеліктер дегенді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халқымыздың ұзақ замандар бойы тырнақтап жиып шаң жуытпай сақтап, атадан балаға мұра ретінде қалдырып келе жатқан асыл қазынасының бірі — ұлттың тілі. Ұлттық тілдің аймақтық ерекшеліктерін зерттеу де тіл білімінің маңызды нысаны болып табылады. Жан-жақты зерттелінген аймақтық ерекшеліктердің назардан тыс қалып келген жері – олардың синтаксистік ерекшеліктері, тіркесімділік қабілеттері, сөйлем, мәтін құрамына енуі. Жұмысымызда сөйленістердің тіркесімділік ерекшеліктерін сөз етуге тырыстық. Сөйленістерде кездесетін байланысу әдістері мен түрлеріне тоқталып, олардың байланысындағы сыртқы және ішкі заңдылықтарды ашуға талпыныс жасалынды.
Зерттеудің нысаны. Аймақтық ерекшеліктерде келетін сөз тіркестері, олардың байланысу түрлері
Зерттеудің мақсаты. Диалектологиялық еңбектерде синтаксистік ерекшеліктердің зерттелу жайына тоқталып, диалектологиялық сөздіктерге енген сөз тіркестерінің қолданыс ерекшеліктерінің тілдік табиғатын, синтаксистік қызметін анықтау басты мақсат болып табылды. Осы мақсат төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық ерекшеліктердің зерттелу жайына шолу жасау:
- сөйленістік тіркестердің қолданыстағы ерекшеліктерін көрсету;
- сөйленістердегі сөз тіркестерінің тіркесімділігін, байланысу формаларын көрсету.
Ең алдымен, «қазақ тілінің диалектісі бар ма?» деген сұрақтың өзіне ғалымдар әртүрлі жауап беріп, түрлі негізде дәйектер келтірді. М.Балақаевтың: «Қазіргі қазақ тілінде лексикалық, фонетикалық, әрі грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланған, өздеріне ғана тән негізгі сөздік қорымен ерекшеленіп көзге түскен диалектілер жоқ, говорлар тобы бар», [1, 362]- деген пікіріне сүйендік те, жұмысымызда говорды сөйленіс деп алып, кейде аймақтық ерекшеліктер дегенді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халқымыздың ұзақ замандар бойы тырнақтап жиып шаң жуытпай сақтап, атадан балаға мұра ретінде қалдырып келе жатқан асыл қазынасының бірі — ұлттың тілі. Ұлттық тілдің аймақтық ерекшеліктерін зерттеу де тіл білімінің маңызды нысаны болып табылады. Жан-жақты зерттелінген аймақтық ерекшеліктердің назардан тыс қалып келген жері – олардың синтаксистік ерекшеліктері, тіркесімділік қабілеттері, сөйлем, мәтін құрамына енуі. Жұмысымызда сөйленістердің тіркесімділік ерекшеліктерін сөз етуге тырыстық. Сөйленістерде кездесетін байланысу әдістері мен түрлеріне тоқталып, олардың байланысындағы сыртқы және ішкі заңдылықтарды ашуға талпыныс жасалынды.
Зерттеудің нысаны. Аймақтық ерекшеліктерде келетін сөз тіркестері, олардың байланысу түрлері
Зерттеудің мақсаты. Диалектологиялық еңбектерде синтаксистік ерекшеліктердің зерттелу жайына тоқталып, диалектологиялық сөздіктерге енген сөз тіркестерінің қолданыс ерекшеліктерінің тілдік табиғатын, синтаксистік қызметін анықтау басты мақсат болып табылды. Осы мақсат төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық ерекшеліктердің зерттелу жайына шолу жасау:
- сөйленістік тіркестердің қолданыстағы ерекшеліктерін көрсету;
- сөйленістердегі сөз тіркестерінің тіркесімділігін, байланысу формаларын көрсету.
1. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі/ Казахский литературный язык. – Алматы, 2007
2. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы. (Проф. Б.Әбілқасымұлының 70 жылдығына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-теориялық конф. матер.). – Алматы: Арыс, 2001
3. Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1998
4. Досқараев, Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951
5. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – Алматы: Ана тілі, 1991
6. Қалиев Ғ. Арал говорының кейбір ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1953, – 271 б.
7. Бөрібаев Ә. Орда қазақтарының тіл ерекшеліктері. Ф.ғ.к. – Алматы, 1964, – 268 б.
8. Нұрмағамбетов Ә. Түркменстандағы қазақ говоры. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1965
9. Айдаров Т. Өзбекстандағы Тамды ауданы қазақтарының тіліндегі ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс. Таш., 1967 – 236 б.
10. Бектұров Ш. Қазақ тілінің Қызылорда говоры. Ф.ғ.к. дисс. – Алматы, 1968, – 245 б.
11. Нұрмағамбетов Ә. Қазақ тілі говорларының Батыс тобы. Ф.ғ.докт. дисс., – Алматы, 1974, – 379 б.
12. Өтебеков Б. Ауған, Иран қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1998, – 144 б.
13. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1972, – 256 б.
14. Атабаева М. Диалектілік сөз тіркесі. – Алматы: Респ.баспа каб. 1996, – 95 б.
15. Ш.Ш.Сарыбаев ред. Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. – Алматы: Ғылым, 1990, – 212 б.
16. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы, 1951
17. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981, – 200 б.
18. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1991
19. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы, 1992
20. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. І кітап. – Алматы: Ғылым 1996 – 195 б.
21. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. ІІ кітап. – Алматы: Ғылым 1999 – 236 б.
22. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2005 – 819 б.
23. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы, 1959
24. Айдаров Т. Проблемы диалектной географии и лингвистической географии. – Алматы: Рауан, 1991
25. Аванесов Р.И. Общенородный язык и местные диалекты на разных этапах развития общества. М,. 1954, – 344 б.
26. Сарыбаев Ш., Нақысбаев О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. – Алматы: Ғылым, 1989
27. Горшкова К.В. Историческая диалектология русского языка. М,. Просв., 1972
28. Диалектологические исследования по русскому языку. Под. ред. Р.И.Аванесова. М.: Наука, 1977
29. Трубинский В.И. Очерки русского диалектного синтаксиса. М., 1984, – 315 б.
30. Абдувалиев Ю. Қазақ тілінің Ташкент говорындағы фонетика-морфологиялық ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс. Таш., 1967, – 285 б.
31. Жүнісов Н. Қарақалпаұстандағы қазақ тілінің ауыспалы говоры. (Батыс және Солтүстік-шығыс аудандарының материалдары бойынша). Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1965, – 290 б.
32. Жүсіпова Б. Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 2003, – 121 б.
33. Құрманәлиев К. Батыс Сібір қазақтарының тіліндегі аймақтық тіл ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1992, –129 б.
34. Нақысбеков О. Шу бойындағы қазақтардың тіліндегі. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1963, – 341 б.
35. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Ф.ғ.докт. дисс., – Алматы, 1994, – 79 б.
36. Тасымов А. Еділ бойындағы қазақтардың тіл ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1975, – 148 б.
2. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы. (Проф. Б.Әбілқасымұлының 70 жылдығына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-теориялық конф. матер.). – Алматы: Арыс, 2001
3. Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1998
4. Досқараев, Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951
5. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – Алматы: Ана тілі, 1991
6. Қалиев Ғ. Арал говорының кейбір ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1953, – 271 б.
7. Бөрібаев Ә. Орда қазақтарының тіл ерекшеліктері. Ф.ғ.к. – Алматы, 1964, – 268 б.
8. Нұрмағамбетов Ә. Түркменстандағы қазақ говоры. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1965
9. Айдаров Т. Өзбекстандағы Тамды ауданы қазақтарының тіліндегі ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс. Таш., 1967 – 236 б.
10. Бектұров Ш. Қазақ тілінің Қызылорда говоры. Ф.ғ.к. дисс. – Алматы, 1968, – 245 б.
11. Нұрмағамбетов Ә. Қазақ тілі говорларының Батыс тобы. Ф.ғ.докт. дисс., – Алматы, 1974, – 379 б.
12. Өтебеков Б. Ауған, Иран қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1998, – 144 б.
13. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1972, – 256 б.
14. Атабаева М. Диалектілік сөз тіркесі. – Алматы: Респ.баспа каб. 1996, – 95 б.
15. Ш.Ш.Сарыбаев ред. Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. – Алматы: Ғылым, 1990, – 212 б.
16. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы, 1951
17. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981, – 200 б.
18. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1991
19. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы, 1992
20. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. І кітап. – Алматы: Ғылым 1996 – 195 б.
21. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. ІІ кітап. – Алматы: Ғылым 1999 – 236 б.
22. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2005 – 819 б.
23. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы, 1959
24. Айдаров Т. Проблемы диалектной географии и лингвистической географии. – Алматы: Рауан, 1991
25. Аванесов Р.И. Общенородный язык и местные диалекты на разных этапах развития общества. М,. 1954, – 344 б.
26. Сарыбаев Ш., Нақысбаев О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. – Алматы: Ғылым, 1989
27. Горшкова К.В. Историческая диалектология русского языка. М,. Просв., 1972
28. Диалектологические исследования по русскому языку. Под. ред. Р.И.Аванесова. М.: Наука, 1977
29. Трубинский В.И. Очерки русского диалектного синтаксиса. М., 1984, – 315 б.
30. Абдувалиев Ю. Қазақ тілінің Ташкент говорындағы фонетика-морфологиялық ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс. Таш., 1967, – 285 б.
31. Жүнісов Н. Қарақалпаұстандағы қазақ тілінің ауыспалы говоры. (Батыс және Солтүстік-шығыс аудандарының материалдары бойынша). Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1965, – 290 б.
32. Жүсіпова Б. Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 2003, – 121 б.
33. Құрманәлиев К. Батыс Сібір қазақтарының тіліндегі аймақтық тіл ерекшеліктер. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1992, –129 б.
34. Нақысбеков О. Шу бойындағы қазақтардың тіліндегі. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1963, – 341 б.
35. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Ф.ғ.докт. дисс., – Алматы, 1994, – 79 б.
36. Тасымов А. Еділ бойындағы қазақтардың тіл ерекшеліктері. Ф.ғ.к. дисс., – Алматы, 1975, – 148 б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
филология факультеті
қазақ филологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Диалектілік сөз тіркесі
Орындаған:
4 курс студенті Ергубекова Ж.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.докт., проф. Сайрамбаев Т.
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доц. Әміров Ә.
Қорғауға жіберілді:
″ ″ 2008
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.докт., проф. Момынова Б.
Алматы, 2008
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Диалектілік сөз тіркестері
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 46 бет
Тірек сөздер: диалектілік сөз тіркесі, сөз тіркесі, аймақтық
ерекшелік, сөйленіс, сөз тіркесінің байланысу түрлері, диалектілік қиыса
байланысқан сөз тіркестері, диалектілік матаса байланысқан сөз тіркестері,
диалектілік меңгеріле байланысқан сөз тіркестері, диалектілік қабыса
байланысқан сөз тіркестері, диалектілік жанаса байланысқан сөз тіркестері
т.б.
Зерттеу нысаны: Аймақтық ерекшеліктерде келетін синтаксистік
ерекшеліктер, олардың қазақ тіл білімінде зерттелуі, сөз тіркестері және
олардың байланысу түрлері. Диалектілік сөз тіркестерінің де әдеби тіл сөз
тіркестері секілді зерттелуі керек екендігін дәлелдеу.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысында диалектілердің
синтаксистік ерекшеліктері, оның ішінде, сөз тіркестерінің сөйленістегі
келуі, олардың тіркесімділік қабілетін жан-жақты қарастыру негізгі мақсат
болып табылды. Осы мақсатта диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық
ерекшеліктердің зерттелу жайына шолу жасалынып, сөйленістік тіркестердің
қолданыстағы ерекшеліктерін көрсетіп, сөйленістегі сөз тіркестерінің
тіркестімділік қасиеті мен олардың байланысу түрлері жеке-жеке мысалдармен
дәлелденіп берілді.
Жұмыстың мазмұны: Зерттеу жұмысының негізгі бөлімі екі тараудан
тұрады. Оның бірінші тарауында диалектілердің синтаксистік ерекшеліктерінің
ғылыми еңбектердегі зерттелінуі сөз болды. Ал екінші тарау диалектілік сөз
тіркесіне тікелей қатысты. Онда диалектілік сөз тіркесі атауы, яғни
термині нақтыланып, диалектілік сөз тіркестерінің байланысу формалары
мысалдармен берілген.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Екі томдық Қазақ тілінің
диалектологиялық сөздігі мен Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. Басқаша
айтқанда, біздің қолданған дерек көзіміз – ол халықтың жергілікті тіл
ерекшеліктері, тіліміздің ауызша, таза табиғи формасы десек қателеспеген
болар едік.
Жоспар
Кіріспе 4
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі 6
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері 17
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 21
2.2. Матаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 23
2.3. Меңгеріле байланысқан диалектілік сөз тіркестері 24
2.4. Қабыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 30
2.5. Жанаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 42
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
Кіріспе
Тіл білімінде диалектологияға қатысты біршама ірі еңбектер жасалғаны
мәлім. С.Аманжолов, Досқараев, Мұсабаев, М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Қалиев
сынды ғалымдар осы салада терең зерттеулер жүргізіп, өзіндік ғылыми
көзқарастарымен дараланды.
Ең алдымен, қазақ тілінің диалектісі бар ма? деген сұрақтың өзіне
ғалымдар әртүрлі жауап беріп, түрлі негізде дәйектер келтірді.
М.Балақаевтың: Қазіргі қазақ тілінде лексикалық, фонетикалық, әрі
грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланған, өздеріне ғана тән негізгі
сөздік қорымен ерекшеленіп көзге түскен диалектілер жоқ, говорлар тобы
бар, [1, 362]- деген пікіріне сүйендік те, жұмысымызда говорды сөйленіс
деп алып, кейде аймақтық ерекшеліктер дегенді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халқымыздың ұзақ замандар бойы тырнақтап
жиып шаң жуытпай сақтап, атадан балаға мұра ретінде қалдырып келе жатқан
асыл қазынасының бірі — ұлттың тілі. Ұлттық тілдің аймақтық ерекшеліктерін
зерттеу де тіл білімінің маңызды нысаны болып табылады. Жан-жақты
зерттелінген аймақтық ерекшеліктердің назардан тыс қалып келген жері –
олардың синтаксистік ерекшеліктері, тіркесімділік қабілеттері, сөйлем,
мәтін құрамына енуі. Жұмысымызда сөйленістердің тіркесімділік
ерекшеліктерін сөз етуге тырыстық. Сөйленістерде кездесетін байланысу
әдістері мен түрлеріне тоқталып, олардың байланысындағы сыртқы және ішкі
заңдылықтарды ашуға талпыныс жасалынды.
Зерттеудің нысаны. Аймақтық ерекшеліктерде келетін сөз тіркестері,
олардың байланысу түрлері
Зерттеудің мақсаты. Диалектологиялық еңбектерде синтаксистік
ерекшеліктердің зерттелу жайына тоқталып, диалектологиялық сөздіктерге
енген сөз тіркестерінің қолданыс ерекшеліктерінің тілдік табиғатын,
синтаксистік қызметін анықтау басты мақсат болып табылды. Осы мақсат
төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық ерекшеліктердің
зерттелу жайына шолу жасау:
- сөйленістік тіркестердің қолданыстағы ерекшеліктерін көрсету;
- сөйленістердегі сөз тіркестерінің тіркесімділігін, байланысу
формаларын көрсету.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Бұрын-соңды жазылған диалектологиялық
еңбектерде синтаксистік ерекшеліктердің жеткілікті дәрежеде айтылмағаны
белгілі болды. Говорлық ерекшеліктердің лексикалық және фонетикалық тұрғыда
айтылып, ал грамматикалық ерекшеліктер деп морфологиялық, соның ішінде
сөзжасамдық тұрғыда сөз етілуі диалектілік ерекшеліктердің тіркесімділік
қабілетін зерттеуге негіз болды. Диалектілік сөз тіркесінің түрлері әдеби
тіл байланысу түрлерімен көп жағдайда бірдей келетіні белгілі болды.
Сонымен қатар, байланысу формаларының барлық түрі, яғни қиыса, матаса,
меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркестерін көптеп кездестірдік
және олардың тіркесімділік қабілеттерінің табиғатын анықтауға тырыстық.
Грамматикалық ерекшеліктері жете сөз болмаған, аймақтық элементтердің
арнайы зерттеуге тұрарлық тілдік ерекшеліктері көп. Бұл диплом жұмысында
диалектілік сөз тіркестерінің синтаксистік қолданылу ерекшелік жайттары сөз
етілмек.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста ғылыми талдауға аймақтық ерекшеліктер
сөздігіндегі нақты тілдік материалдар объект болды.
Зерттеу жұмысына сөз тіркесі синтаксисі бойынша ғалымдардың пікірлері
негізге алынды. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, негізінен,
сипаттама әдісі таңдап алынды. Сөйлемнің құрылымдық ерекшеліктерін айқындап
белгілеу тұстарында кешенді талдау және грамматикалық модельдеу әдістері де
кеңінен пайдаланылды.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
диалектілік сөз тіркестерінің өзіндік лексика-семантикалық, құрылымдық
талдану теориясына қосары бар деп білеміз.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі
Диалектология мәселесі алғаш Ж.Аймауытовтың 1926 жылы Еңбекші қазақ
газетінің 9-санында жарық көрген Тіл туралы деген мақаласында сөз болады
[2, 48]. Жалпы диалекті мәселелерінің кең көлемді қойылып, жоспарлы түрде
жүргізілуі кеңестік құрылыстың 30 жылдарынан басталады. Осы мезгілден
бастап арнаулы диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырылып, түркі
республикалары аймақтарынан диалектілік материалдар жинала бастайды,
республикалық ғылыми мекемелер ішінен арнаулы диалектологиялық бөлімдер,
секторлар құрылады. Олар жергілікті жерлердегі диалектілерді зерттеумен
айналысады: белгілі бір аймақтағы ерекшеліктерден өзгешелігі, олардың пайда
болу жолдары, диалектілік ерекшеліктердің материалдық сипаттары деген
мәселелерді қарастырған монографиялық зерттеулер, ғылыми жинақтар,
оқулықтар, сөздіктер шығарылды. Диалектологиялық жұмыстарға бір орталықтан
басшылық етіп, оларды үйлестіріп отыру мақсатында диалектологиялық комитет
құрылды. оның жұмысына Әзірбайжан Ғылым академиясының академигі М.Ширалиев
басшылық етеді [3, 122]. Сонымен қазақ диалектологиясының қалыптасып,
ғылыми түрде зерттелуіне түркі диалектологиясының жалпы одақ көлемінде
зерттелуі әсер етті.
Қазақ диалектологиясы тек Кеңес дәуірінде ғана туып, қалыптасты.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілін зерттеген ғалымдар қазақ тілі
диалектіге бөлінбейтін біртұтас тіл деп есептеді. Сондықтан олар бұл
нәрсемен онша айналыспады. ...50-жылдарға дейін зерттеу жұмыстары өнімді
қарқын ала алмады, тілдік материалдар жинау, соның негізінде шағын көлемді
мақалалар жазу сияқтылар ғана болды. Сондай жұмыстардың бастапқы бірін
Н.Сауранбаев пен Ғ.Бегалиевтің 1944 жылы жарық көрген оқулығынан табуға
болады. Педучилищеге арналған бұл оқулықта авторлар қазақ тілі диалектісін
қоныс ыңғайына қарай емес, тілдік ерекшеліктер түрлеріне қарай жіктейді.
Қазақ тіліндегі диалектілер сөздік диалектілер, дыбыстық диалектілер болып
екіге бөлінеді дейді де, әрқайсысына мысалдар келтіреді. Бұдан әрі
диалектілер үш түрлі жолмен пайда болады: оның бірі тарихи жол, екіншісі –
шаруашылық, кәсіп түрлеріне қарай болады, үшіншісі – көрші тілдердің
әсерінен туады дегенді айтады [сонда, 123].
1943 жылы академияның кейбір қызметкерлері Түлкібас, Жуалы,
Талдықорған аудандарынан диалектологиялық материалдар жинаған. 1944 жылы
Ж.Досқараев Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері деген тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғаса, 1948 жылы С.Аманжолов докторлық
диссертация қорғады. Ж.Досқараев 1955 жылы Қазақ тілінің жергілікті
ерекшеліктері деген атпен екі бөлімнен тұратын зерттеу жұмысын жариялады.
Ал 1959 жылы С.Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка
атты күрделі еңбегін жариялайды. Осы екі еңбек әлі де болса өзінің ғылыми
құндылығын жоймай келе жатыр. С.Аманжолов еңбегі тек диалектология ғылымы
үшін ғана емес, бүкіл қазақ ғылымдары үшін бағалы еңбек болмақ. Кеңес
үкіметі тұсында бір ғана совет халқы бар деген идея шарықтау шегіне
жетіп тұрған кезеңде қазақтың ұлттық тілі туралы, оның қалыптасуына қазақ
тайпа, ұлыстарының әсері туралы сөз қозғаған ғалым өзінің еңбегінде қазақ
тілінің негізгі үш диалектілерін көрсетіп, олардың фонетикалық,
грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерін атап көрсетеді. Грамматикалық
ерекшеліктері морфологиялық және синтаксистік болып бөліп қарастырылмай,
жалпы сөз өзгерістерінің түрлері көрсетілген. Мысалыға, оңтүстік
диалектінің сөз өзгерісінің 47 түрі көрсетілген:
Айтқын – айт, көрің – көр, баралы – баралық, қайтай – қайтайын,
оқығың жоқ – оқығың келмейді, амады – алмады деген тәріздес өзгешеліктерді
көрсетеді. Бұл жерден байқайтынымыз С.Аманжолов өзінің еңбегінде
жоғарыдағыдай сөз өзгерістерін морфологиялық тұрғыдан, идиомалық және
тұрақты тіркестердегі өзгерістерді синтаксистік тұрғыдан қарастырған
секілді. Сөзге жалғау жалғанса болды, ол сөз міндетті түрде екінші сөзді
талап етеді. Осыдан келіп диалектологияда да сөз тіркесін айтуымызға тура
келеді.
Ж. Досқараев мен Мұсабаевтың бірлесіп жазған екі бөлімді Қазақ
тілінің жергілікті тіл ерекшеліктері деген еңбегінде де соншалықты
өзгешелік жоқ. Бұл еңбекте де грамматиканың салаларын бөліп жармай бірге
қарастырған [4, 11].
Одан кейінгі диалектология саласындағы іргелі еңбектердің бірі 1985
жылы жарыққа шыққан Қалиев Ғұбайдолланың Қазақ говорларындағы сөз тудыру
еңбегінде де диалектілердің грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Әрине,
синтаксистік тұрғыдан емес, таза морфологиялық, нақтырақ айтқанда,
сөзжасамдық тұрғыда сөз болады. Синтаксистік ерекшеліктер зерттеу
объектісіне кірмейді.
1990 жылы Ш.Ш.Сарыбаевтың редакциялығымен Ғылым академиясы баспасынан
Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер атты еңбек шығады. Онда ғалымдар
Болатов Ж., Қалиев Ғ., Тасымов А. өздерінің мақалаларында диалектілердің
грамматикалық ерекшеліктерін сөз етеді:
Ж.Болатов өзінің Қытайдан келген қазақтар тіліндегі жергілікті
ерекшеліктері атты мақаласында грамматикалық ерекшеліктер жеке бөлім
есебінде қарастырылады. Морфологиялық өзгерістерді айта келіп, ғалым септік
жалғауларындағы өзгерістерді атап кетеді. Мысалы, көмектес жалғауының
орнына барыс септігінің жалғауы жалғанады. мен білетін кісіге сөйлестім.
Сөзге шығыс жалғауының артық қосылатындығы байқалады: мен колхоздан жаңадан
келдім. Автор бұл өзгерісті тек қана атап көрсетіп, морфологиялық тұрғыдан
ғана септік жалғауларының бірінің орнына бірін қолдануын жалаң түрде айтып
кетеді. Әрине, мақаланың қарастырар объектісіне кірмегендіктен еді.
Біздіңше, жалғаудың өзгеруі сөз тіркесінің формасының өзгерісіне алып
келеді. Кейінгі мысалдағы жаңадан келдім мен әдеби норма болып табылатын
жаңа келдім дегендердің байланысу формасы бір емес екендігі
белгілі.Формасы жағынан әдеби норманы қабысу деп диалектілік ерекшелікті
меңгеру ретінде қабылдасақ керек-ті.
Ал Қалиев Ғ. өзінің Компоненттері сабақтаса байланысқан күрделі
сөздер деген мақаласында диалектілік күрделі сөздер табиғатын ашады. Бұл
мәселе 1985 жылғы кітабында кеңірек сөз болғаны белгілі. Автордың
диссертациясында да салаласа, сабақтаса байланысқан күрделі сөздер деген
мәселелер зерттеу объектісінің бірі болған еді.
Жоғарыдағы 1990 жылғы жинақта ғалым А.Тасымовтың Еділ бойындағы
қазақтардың тіліндегі грамматикалық ерекшеліктер деген зерттеуінде
диалектілік сөз тіркесі сөз болады. Автор сөз тіркесінің тұлғаларына қарай
бірнеше топқа бөліп қарастырады:
▪ ... зерттеліп отырған тіл ерекшелігінде баяндауыш есім сөз бен
етістіктің тіркесіп келуі арқылы жасалады. Мысалы, ақыл ұйғару, ақыл
сынасу (ақылдасу), дауал болу(дауласу), қарсы болу немесе қарсы келу
(кездесу), шабыс болу(жауласу, шабысу) т.б.
▪ Кейде екі зат есім тіркесі келіп, тіліміздегі бір сөз берерлік
мағынаға ие бола береді. Мысалы, Сізде шаруа сөз бар еді десе де
түсінікті болмақ.
▪ Етістіктен құралған күрделі баяндауыштың соңғы көмекшісі әдеби тілде
тұрақты сөздер болып келеді. Ал мына тіл ерекшелігінде күрделі
баяндауыштағы көмекші етістік дәстүрді бұзып, басқа сөзбен
ауыстырылады. Солардың бірнешеуін атап өтеміз: қарап қоя (қарап
отыру), кетіп қою (кетіп қалу), шығып болу(шығып кету).
Бұл жағдай есім есім сөз бен етістік тіркесінде де байқалады. Мұнда
соңғы етістік орнына басқа сөз қолданылады. Мысалы, Қой, мен шай сала
берейін. Бұл сөйлемді мен шай қоя берейін мағынада ғана түсінсек дұрыс
ұғым аламыз. (ас жетті – ас желініп бітті).
Әдеби тілімізде тұрақты тіркес дәрежесінде қалыптасқан екі сөздің
алғашқысы басқа сөздер арқылы беріледі. (ата соғысы – Отан соғысы)
▪ Сөз тіркесінің ендігі бір түрі құрамындағы сөздердің әдеби
тілдегіден басқа болып келуімен байланысты. Ол тіркестердің кейбіреуін
әдеби тілде бір сөзбен беруге де болады: мысалы, беті түсу – ұялу
т.б.
Байқап отырғанымыздай осы зерттеу жұмысында диалектілік сөз тіркесінің
ерекшеліктері сөз етіледі, яғни синтаксистік ерекшелігіне барады десек
болады.
Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаевтың 1991 жылы жарыққа шыққан Қазақ
диалектологиясы (3-басылым) атты оқу құралының грамматика бөлімінде арнайы
синтаксистік ерекшеліктер сөз болады. Нақтылай айта кетсек, септік
жалғауларының сөйлем ішінде алмасып қолданылуы, сөз тіркестері,
синтаксистік түйдектер, жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері
деген секілді мәселелерді сөз етеді.
Диалектілік сөз тіркесі мәселесін ғалым ә дегеннен былай бастайды:
Сөз тіркестері көбіне әдеби тілдің материалдары негізінде сөз болып
жүр де, диалектілердегі сөз тіркестерінің мол қоры жөнінде арнаулы еңбектер
жазылмай келеді. Бұл материалдарды жинаудың, зерттеудің қазақ тіліндегі сөз
тіркестерін жан-жақты тексеруде, заңдылықтарын ашуда және қазақ тілінің
жалпы тіл байлығын көрсетуде үлкен маңызы бар[5, 117],- деп диалектілік
сөз тіркестерінің зерттелінбей келе жатқандығына өкініш білдіреді.
Ғалымның пікірінше, говорлардағы құрамындағы сөздердің байланысу
тәсілдері немесе жасалу тәсілі әдеби тілдегідей[сонда]. Әдеби тілдегідей
болатын болса, оны синтаксистің жеке зерттеу объектісі ретінде
қарастыруымыз керек пе? Біздіңше, сөйленістердегі байланысу формаларында
өзгешелік бар демей-ақ қояйық, дегенмен, ішкі заңдылық бар, ол
заңдылықтардың болуының және де себептері бар. Осы тұстан келгенде, біз
диалектілерді синтаксистің жеке зерттеу объектісі ретінде қарастыруымыз
керек.
Қалиев пен Сарыбаев еңбегінде сөйленістердегі сөз тіркесінің бірнеше
ерекшеліктері көрсетіледі. Оларды жеке-жеке жіктеп көрсетсек, төмендегіше
болып келеді:
✓ Бірінші ерекшелік олардың құрамындағы сөздерге байланысты. Көптеген
сөз тіркестерінің құрамында әдеби тілде жоқ сөздерді кездестіруге
болады. Мысалы, зыбан ұру(әлек салу);
✓ Екінші ерекшелік – сөздердің мағыналық жағына байланысты. Көптеген
сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер – әдеби тілде де бар сөздер.
Бірақ олар әдеби тілде бір-бірімен тіркесіп айтылмайды. Мысалы, жан
созу(жан таласу);
✓ Говорлардағы сөз тіркестерінің ендігі бір тобы әдеби тілде де
кездеседі, бірақ олар говорда тұрақты тіркес түрінде, ал әдеби тілде
еркін тіркестер түрінде кездеседі: шетіне шығу, жүзі жапырылу деген
тіркестер әдеби тілде қаланың шетіне шықты, жүзі жапырылған пышақ
тіркестеріндегідей нақтылы мағынасында қолданылып еркін тіркес құрап
тұр, ал сөйленістерде асып туған, жүзі шыдамау түрінде кездеседі.
Мысалы: Абай – адам баласының шетіне шыққан адам (Қ.орда, Арал).
Алажағы бар дам кездессе, жүзім жапырылып жүре береді (Қ.орда, Арал).
✓ Кейбір тіркестердің құрамындағы сөздер түсіріліп айтылады: жексен
болу – жермен жексен болу;
✓ Кейбір сөз тіркестерінде көбінесе, көмекші етістіктердің, әсіресе
деп және бол көмекші етістіктерінің түсіп қалуы жиі кездеседі: мақсат
білу – мақсат деп білу;
✓ Әдеби тілдегі баламаларымен салыстырғанда, құрамында басы артық
сөздері бар сөз тіркестері кездеседі: ешқандай нәрсе – ешнәрсе.
Зертеудегі жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері деген
мәселеге жанасудың қатысы бар ма? Осы тұсы түсініксіздеу болып қалған
секілді. Ғалым бұл сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің жеке мағыналары
болғанымен, көпшілігі бастапқы түйдектер секілді лексикалық бір топ болып,
сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады дейді де оған мына мысалдарды
келтіреді: Мынау бір сабық құлақ бала екен (экс. мат.). Ол алған әйелі
аққұба, зиба бойлы адам екен (экс.мат.) [5, 117-124].
Ғалымның сөз тіркесіндегі ерекшеліктеріне қосылғанымызбен, соңғы
жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері дегенімен келісу қиын.
Мүмкін, ғалым қабысуды айтқысы келді ме екен?
Сонымен, диалектологиялық еңбектердің біразына шолу жасап өттік,
ондағы синтаксистің зерттелу дәрежесі қандай деген сұрақтарға жауап беруге
тырыстық. Төменде осы күнге дейінгі тіл білімінің диалектология саласы
бойынша жасалған диссертация жұмыстарының жалпы саны – 19. (Қазақ Ғылым
академиясың диссертациялар қоры).
Біз диссертациялық жұмыстарды жазылу, қорғалу ретімен, яғни жылдық
ретте беруді негізге алдық. Олай болса, осы жұмыстар арасындағы ең алғаш
жасалынған зерттеу жұмысы ғалым Ғ.Қалиев еңбегіне бірінші тоқталуды жөн
көрдік.
Ғ.Қалиев өзінің 1953 жылғы Арал говорының кейбір ерекшеліктері
кандидаттық жұмысында сөйленістегі, яғни говордағы грамматикалық
ерекшеліктерді жеке-жеке бөліп, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктер
деп нақтылап зерттейді. Ғалым говордағы синтаксистік ерекшеліктерді екі
салаға бөледі:
1. Септік жалғауларында, жұрнақ, кейбір жеке сөз, шылау қызметтеріне
байланысты болған ерекшеліктер;
2. Құрамында әдеби тілде жоқ сөздер бар немесе құрамындағы сөздер
әдеби тілде болғанмен беретін ұғымы басқаша сөз тіркестеріне байланысты
болған ерекшеліктер.
Ғалымның сонымен қатар сөз тіркесі деген тақырыпшамен арнайы жұмыс
жасағанын көреміз. Ол сөз тіркесі деген ұғымға азды-көпті тоқтала келіп,
говордағы сөз тіркестерінің көпшілігінің құрамы әдеби тілде кездеспейтін
басқа сөздермен қалыптасқан, онымен қатар құрамындағы сөздері әдеби тілде
кездесетін сөздер бола тұра беретін ұғымы басқа сөз тіркестері де
кездеседі,- дейді [6, 234].
Ғалымның синтаксистік ерекшеліктер дегендегі басты назар аударғаны
септік жалғауларының бірінің орнына бірі келе беру қасиеті еді.
Қалиевтен кейін біздің қолымызда бар материалдар бойынша, он жылдан
кейін барып 1963 жылы О.Нақыспаев Шу бойындағы қазақ тіліндегі
ерекшеліктер деген тақырыпта кандидаттық диссертацияны қорғайды. Ол
еңбекте грамматикалық ерекшеліктер жеке тарау етіп алынып, еңбектің жиырма
шақты беті жұрнақтардың жалғануындағы ерекшеліктерді сөз етеді. Әрине, тек
осы жұрнақтардың жалғануында ерекшелік бар деп қана фонетикалық және
морфологиялық жақтан тоқталғанды жөн көреді. Жұрнақтың жалғануындағы
ерекшеліктер тек морфологияның зерттейтін мәселесі емес екені белгілі.
Мысалыға, зерттеуде кездесетін есім сөзден сын есім тудырушы жұрнақ –лы,
-лі, -ды, -ді, -ты, -ті сөз тіркесіндік байланысқа түскенде қабыса
байланысып, анықтауыш қызметін атқаратыны белгілі. Әрине, еңбекте ол
жұрнақтардың синтаксистік жағын баса зерттеу басты нысан болмағаны анық.
Келесі жұмыс – 1964 жылы қорғалған Бөрібаевтың Орда қазақтарының
тіліндегі ерекшеліктер атты кандидаттық диссертация жұмысы.
Ғалым ІІІ тарауда грамматикалық ерекшеліктерге тоқталып, ол
грамматикалық ерекшеліктердің басым көпшілігі морфологияға байланысты,-
дейді [7, 189]. Зерттеуші ғалым жұрнақ, жалғау жалғанғандағы ерекшеліктің
себебін де іздеп, кейбір жұрнақтарға этимологиялық талдау жасайды десек те
болады. Негізінен, Мелиоранский, Кононов секілді түрколог ғалымдар еңбегіне
сілтемелер жасайды. Ғалым тоқталған жұрнақтардың бірді-екісіне біз де
тоқталғанды жөн көрдік. Мысалы, -у-лы, -у-лі жұрнақтары. Ғалым бұл жұрнақты
екі жұрнақтан тұрады деп көрсетеді [Сонда, 192]. Осы жұрнақтың Орда
говорындағы екі түрлі қолданысын көрсетеді:
1. -улы, -улі. Мысалы, Ол барулы, Ант ішулі [7, 192]. Сонда жұрнақтың
бұл түрі көбінесе сөйлем соңында келіп, баяндауыш қызметін атқарады
екен, яғни сөз тіркесіндік қызметіне келер болсақ, онда ол қиыса
байланысып, предикаттық қызмет атқармақ.
2. -улы, -улі қосымшасы әдеби тіліміздегі сын есімнің –дай-дей т.б.
жұрнақтарының да қызметін атқарады. Ол айтулы жүйрік жылқы емес. Ол
тындырулы жұмыс жасаған адам [7, 193].
Айтулы жүйрік, тындырулы жұмыс деген сөз тіркестері байланысу түрі
жағынан қабысу ғой. Ғалым бізге бұл қабысу деп көрсетпесе де, дәл осы
құбылысты біз басқа байланысу формасына жатқызбасымыз анық. Дәл осы
еңбектен қабысуға мына мысалды келтіре кетсек: Мына құттақандай кітап ірә
қызық екен.
Бөрібаев синтаксистік ерекшеліктер ретінде жеке тақырып беріп септік
жалғауының ауыс қолданылуына тоқталады. [7, 209]. Ғалым сөз тіркесі деген
ұғымға анықтама бере кетуді де жөн көреді. Сонда біз диалектілік сөз
тіркесі ұғымының нақтылана түсуіне Бөрібаевтың орны ерекше екенін
байқаймыз.
Сөздің сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі, кейде сөйлем
қызметтерінде жұмсалуы синтаксисте қаралады БалақаевМ., Қордабаев Т.
Қазіргі қазақ тілі. Алм.,1961 деген қағиданы ескерсек, сөздің сөйлемсіз
тіршілігі жоқтығын аңғару қиын емес. Бұл қағида әдеби тіліміз тұрғысынан
айтылғандықтан, мұның тіл ерекшеліктеріне де тікелей қатынасы бар екені
ешбір күмәнсіз. Себебі, Орда қазақтарының тіліне тән синтаксистік
ерекшеліктерден басқаша бір қағида шығарудың мүмкіндігі жоқ. Оның
мүмкіндігі жоқтығы сол тіл ерекшелігі белгілі бір территория тұрғындарына
ғана түсінікті, ал әдеби тіл қандай говорға болмасын қарқынды ықпал етумен
қатар сол халықтың (біздің айтып отырғанымыз қазақ халқының) өңделген,
ұстартылған, екшеле барып сұрыпталған тілі. Әдеби тіліміз барлық говордың
өкілдеріне де түсінікті. Сондықтан қазақ тілінде әдеби тілден бөлек өз
алдына грамматикалық құрылысы бар, өз алдына негізгі сөздік қоры бар
диалектілер жоқ І.Кеңесбаев, Қазақ әдебиеті, 15-май, 1959 деген пікір
қазақ тілінде дара диалектілер жоқ екендігін айқындаумен қатар, тілімізде
жергілікті ерекшеліктер бар екенін, ол ерекшеліктерді тіл мамандары говор
деп атап жүргенін де ағңартатын тәрізді. Демек, тіл ерекшелігі деп
атағанымызға байланысты оның өзіне тән айырмашылығы болуға тиіс. Ол
айырмашылықтар тіл білімінің фонетика, лексика, фразеология, морфология,
синтаксис сияқты салаларының барлығында да байқалады [7, 210].
Жүнісов Н. өзінің Қарақалпақстандағы қазақ тілінің ауыспалы говоры
атты диссертация жұмысында септік жалғауларының бірінің орнына бірі алмасып
келетіндігіне тоқталады. Грамматикалық ерекшеліктер ретінде, негізінен,
морфологиялық ерекшеліктерді сөз етеді.
Түрікменстандағы қазақ говоры атты кандидаттық диссертацияның авторы
ғалым Ә.Нұрмағамбетов 1965 жылы өзінің жұмысын үш тарауға бөледі.
Фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер деп жеке-жеке тарау
ретінде бөліп қарастырып, грамматикалық ерекшеліктерді іштей тағы екі
тарауға бөліп қарайды. Бұл жұмыстың артықшылығы ретінде синтаксистік
ерекшеліктерді, әсіресе сөз тіркесіндегі ерекшеліктерге тоқталғандығын айта
аламыз. Ерекшеліктердің бұл түрін іштей екіге бөліп қарастыруға тура
келеді. Олардың бірі – меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері де,
екіншісі – матаса байланысқан сөз тіркестері [8, 351],деп ерекшелігі,
өзгешелігі бар сөз тіркестерін екіге бөледі:
1. Меңгеріле байланысқан бағыныңқы сыңар:
Әдеби нормадағы жатыс септік жалғауының орнына шығыс септік жалғауы
қолданылады: Олар мақтаның арқасынан күн көрді. Арадан бір жеті өтпей келіп
қалыпты.
Шығыс септік орнына барыс септік: Саған сұрап, мен мектепке іскер
алмаймын. Ноғайға оқып едім. Барыс септік орнына шығыс септік жалғауы
қолданылады: Өлеңді жаттан үйренбелі. Менен өкпелесең өзің біл. Мұндай
ерекшеліктің қазақта ертеден бар деуге қолда дәйекті дәлеліміз жоқ [8,
353].
Зерттелініп отырған говорда табыс жалғауының орнына барыс жалғаулы сөз
тіркестерінің айтылатын реттері де кездесіп қалып отырады: Маған
тыңдамайды, апасы-ау [8, 353].
Ең соңында, меңгеру тіркесімен байланысты бір ерекшелік әдеби тілдегі
барыс жалғаулы сөз орнына жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің келеді. Мысалы:
Жақын жерде мәшіниің керегі не?
2. Матаса байланысқан сөз тіркестері:
Зерттелініп отырған говорда матаса байланысқан сөз тіркестерінің
құрамындағы бірінші сыңарының ілік, екінші сыңарының тәуелдік жалғаулары
түсіріліп, сырт қарағанда қабыса байланысқан сөз тіркестеріне ұқсас келетін
жағдайлар бар. Мысалы: Мына жердегі Тельман колхозға барып едім. Ленин
районда да қазақ мектебі бар ғой, деймін. Осы көрсетілген сөйлемдердегі
матасу тәсілімен байланысуға тиісті сөздер әдеби тілде Тельман колхозына,
Ленин районында тұлғаларында кездескен болар еді. Алайда, біз мұндай
байланысқан сөздерді кездестірмегендіктен, говорға тән ерекшелік деп
қараймыз. Ескерте кететін бір нәрсе, жергілікті қазақтар тіліндегі бұл
ерекшеліктер көбіне, аудан, колхоз, совхоз аттарымен байланысты тіркесіп
келген сөздер төңірегінде өте жиі қолданылады [8, 360].
1967 жылы қорғалған Айдаров Т. Диссертациясының орны ерекше екендігін
байқаймыз. Ғалым говор материалының басты бір саласы – грамматикалық
ерекшеліктер. Оны морфологиялық және синтаксистік деп бөліп жатпадық,
өйткені кейбір грамматикалық категориялар бірде морфологиялық жағынан,
бірде синтаксистік тұрғыдан зерттеледі[9, 136],- дейді. Бұл сөздің жаны
бар. Себебі, кез келген қатыстық сын есім тудыратын жұрнақты алайық,
мұнымыз қабыса байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары. Ғалым септік
жалғауларының бірінің орнына бірінің келу себептерін, олардың тарихи
арналарда кездесу-кездеспеуін сөз етеді де соңында мынандай қорытындыға
келеді: түркі тілдерінде септіктер санының біркелкі болмауы кейбір
тілдерде ілік пен табыс, барыс пен жатыс көрсеткіштерінің бір болуы,
ешқандай көрсеткіші жоқ атау септігінің басқа септіктер орнына жүре беруі
және септік көрсеткіштерінің орнына шылаулардың қолданыла беруі түркі
тілдерінде септіктердің толық дифференцияланып болмағанын көрсетеді.
Сондықтан кейбір септіктердің сөздерде айтылмауын яғни атау тұлғада келіп,
басқа септіктердің қызметін атқаруын түсіп қалған, не жасырын тұр деп
қарамай, септіктердің бұл қасиетін тілдегі ескі дәстүрдің қалдығы деп қарау
жөн бе дейміз. Өйткені, 5-7 ғғ ескерткіштерінде атау септігі басқа
септіктердің барлық қызметін атқарып келген [9, 149].
Бектұров Ш. Өзінің жұмысында қатыстық сын есім тудырушы жұрнақтарға
тоқталады. Ол морфологияның обьектісі болумен қатар, қабыса байланысатын
сөз тіркестерін жасаушы бірліктер ретінде синтаксистің де нысанына
айналады. Ғалым, әрине, бұл жұрнақтарды атап-атап көрсеткенмен, олардың
синтаксистік қызметіне бармайды. Мысалы, -лы, -лі (атымды – қолайлы, доңды
жер – атақты жер) [10, 194], -сыз, -сіз(тақайырсыз – бөгетсіз,
тоқтаусыз)[Сонда, 195], -дай, -дей (зыңғыттай, шөңгедей, іспеттей,
зілмендей, местей, пілдей)[10, 196], -ғырт(салғырт), -гер(сөзгер-сөзшең),
-ыс, -іс (көгеріс – көгерген) [10, 197] т.б. жұрнақтар арқылы жасалған
сөздерді мысалға келтіреді.
Бұл еңбекте де материалдардың көлемі жағынан шағын, сипаты жағынан
әртүрлі болып келетіні говордың синтаксис саласына қатысты ерекшеліктер,-
деп және ол ерекшеліктердің негізінен септік жалғауларының бірінің орнына
бірінің қолданылуымен байланыстылығында екені айтылады [10, 213].
Ә.Нұрмағамбетовтың 1974 жылғы еңбегінің ерекшелігі синтаксистік
ерекшеліктерге, соның ішінде септік жалғауларының бірінің орнына бірінің
жұмсалуына айрықша назар аударғандығында.
Еңбектің ІV тарауы грамматикалық ерекшеліктерге арналған. Көсемше
жұрнақтарының, есім сөз тудыратын жұрнақтардың ерекшеліктерін сөз ете келіп
автор: Қазақ тілінің көптеген говорларына тән синтаксистік ерекшеліктердің
басым түрі – бір септік жалғауының орнына екіншісінің қолданылуы. Мұндай
жағдай батыс говорлар тобында да жиі кездеседі. Синтаксистік
ерекшеліктердің бұл түрі осы топтағы говорлардың бірнешеуіне ортақ болса,
кейбіреуі тек бір говор көлемінен ауыспайды[11, 267], септік жалғауларының
ауысуының ареалды сипаттамасын беруге де тырысады.
Ғалым атау септікте болуға тиісті сөздің барыс септігімен (Мен жұмыс
істегелі отыз жылға болды.) келетінін, атау септік орнына шығыс септік
(Үйде де бәрі екі-ақ сағаттан болдым.), барыс септік орнына табыс және
жатыс септіктерінің келуі (Телефонмен редакцияны хабарлап отыр. Кеште
киноға барамыз ғой), шығыс септік орнына бір жерде көмектес септіктің, енді
бір жерде жатыс септіктің келуі (Соның бәрін жетіскенімен істеп отырған
жоқ. Сауат ашуда ойсыраған олқылықта бел бауырымыз да батпақта отырмыз.),
көмектес септіктің үнемі жатыс септігінде айтылатындығы (Арам шөппен бойлай
күресуде келеміз.) жөнінде нақты тоқталып, мысалдармен әр сөзін дәлелдей
түседі. Кей жерлерде тіпті де етістігінің көсемше формасының орнына да
шығыс септігінің жалғауы жұмсалатындығын, (Үлкен кісіге сәлем беріп тұруды
керектен санамайды.) күрделі баяндауыштың негізгісі болымсыз тұлғада
көрінгенде, соңғысының көсемше –й жұрнағымен аяқталуға тиісті етістікке -у
жұрнағы жалғанып, оған қосымша көмектес септік жалғауының келетіндігін
(Жылда бәйгі алып сүрінбеумен келеді.) айтады [11, 299].
Ғалым синтаксистік ерекшеліктерге жалпы тоқталып, одан ары жеке-жеке
жергілікті жерлерде кездесетін ерекшеліктерге ойысып, Арал – Сыр
говорындағы, қарақалпақ қазақтары, Түрікменстан қазақтары сөйленістеріндегі
морфологиялық ерекшеліктерді, синтаксистік ерекшеліктерді жеке-жеке
қарастырады.
Ғалым бір септіктің еекінші бір септік жалғауымен алмасып отыруы
ертеден түркі тілдеріне тән нәрсе ретінде ұғыну теріс емес,- дегенді
айтады [сонда, 356].
Тасымов еңбегінде де септік мәселесіне көңіл бөлінеді. Ғалым жұрнақ
жалғануындағы ерекшеліктерді біраз сөз ете келіп, қос сөз, сан есім,
есімдік т.б. сөз таптарында болатын ерекшеліктерге тоқталады. Негізінен,
еңбектің грамматикалық ерекшеліктер бөлімінде жұрнақтың жалғануындағы
өзгешеліктерге назар аудартады.
Ғалым Өтебеков Балтакесті жұмысының ІІІ тарауы түгел грамматикалық
ерекшеліктерге арналған. Ғалым бұл сөйленістің грамматикалық жағынан
ерекшеліктері бар екенін айта келіп, ерекшеліктердің әсіресе морфология
саласында екеніне көңіл бөледі [12, 48]. Жұрнақ жалғауындағы өзгерістерге
қатысты ғалым айырмашылықтар септік, жіктік, тәуелдік жалғауларда, шылау,
префикстерде кездесетінін айтады.
Зерттеуші қос сөз, қысқарған сөз, зат есім тудыратын жұрнақ
мәселелеріне тоқтала келіп, септік жалғауларында кездесетін ерекшеліктерді
саралап көрсетеді. Ол айырмашылықтардың септік жалғауларының бірінің орнына
бірі келуіне немесе жалғаулардың үстемелеп жалғана беруіне, кейбір септік
жалғауларының түсіп те қалатындығымен байланысты болатындығына назар
аударады.
Сонымен, қазақ диалектологиясында күні бүгінге дейін фонетикалық
ерекшеліктерге, лексикалық ерекшеліктерге, морфологиялық ерекшеліктерге
баса назар аударылып келді. Ал енді синтаксистік ерекшеліктер жайлы
зерттеулерді біздің ғалымдарымыз әлі де болса кешеуілдетіп жүр. Әйтпегенде,
қазақ диалектілерінде синтаксистік ерекшеліктердің бар екендігі еш дау
туғызбайды. Мәселе тек оның зерттелуінде ғана болып отыр.
Қазіргі таңда сөз тіркестері көбінесе әдеби тілдің материалдары
негізінде сөз болып жүр де, диалектілердегі сөз тіркесінің мол қоры жөнінде
арнаулы еңбектер жазылмай келеді. Бұл материалды жинаудың, зерттеудің қазақ
тіліндегі сөз тіркестерін жан-жақты тексеруде, заңдылықтарын ашуда және
қазақ тілінің жалпы байлығын көрсетуде үлкен маңызы бар.
Қазақ тілінің сөйленістері тіл білімінің синтаксис саласында да
зерттелуі тиіс дейтін себебіміз, ең алдымен, диалектілік сөз тіркестеріне
қатысты. Сонымен бірге, диалектілік сөйлемдер де кездесетіні байқалады. Ал,
сөз тіркесінің синтаксисі байланысу тәсілдері, соған орай сөз тіркесінің
түрлерін зерттегендіктен, диалектілік синтаксисте де осы мәселеге баса
назар аударылуы тиіс деп білеміз.
Ал, орыс тіл білімінде орыс говорларының синтаксистік қасиеттері алғаш
1984 жылы жарыққа шыққан В.И.Трубинский жүргізген зерттеу жұмысында толық
дерлік ашылды. Оған дейін бұл мәселе арнайы зерттеу нысаны болмаған еді.
Тіпті, Аванесовтың диалектология оқулықтарының өзінде де фонетикалық және
лексикалық ерекшеліктерді терең зерттеумен шектелген еді (1962).
Аванесовтың редакторлығымен шыққан 1977 жылғы Диалектологиялық зерттеулер
деген жинақтың граммтика бөліміндегі И.Б.Кузьмина, Е.В.Немченконың К
характеристике класса односоставных предложений в современных русских
говорах деген зерттеуінде алғаш орыс говорындағы жай сөйлемдердің
байланысуының ерекшеліктері сөз болды. Бұл мақалаға дейін Кузьмина мен
Немченко 1956 ж диалектілердің таралу аймағының картасын жасаған кезде орыс
говорларының кейбір синтаксистік құбылыстарын сөз еткен болатын. Яғни 1984
жылы жарыққа шыққан Трубинскийдің Очерки русского диалектного синтаксиса
деген іргелі еңбегі ұзақ жылдар жемісі болып табылады.
Орыс тіл білімі лингвистикалық карта жасап жатқан тұста қазақ
диалектологиясының іргетасы әлі қалану үстінде болатын. Сол себепті де
қазақ тіл білімінде диалектілік синтаксис тақырыбынан жасалатын іргелі
жұмыстардың легі әлі алда деп білеміз.
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері
Сөз тіркесі – мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өз ара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Синтаксистік единица ретінде қаралатын сөз тіркестінің лингвистикалық
табиғатын айқындап, оған анықтама беру үшін, біріншіден, - сөз тіркесін
өзімен сырттай ұқсас құбылыстардан, атап айтқанда, күрделі сөзден, жалпы
сөздердің тіркесінен (атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, сөздердің
салалас қатары), фразеологиялық сөз тіркесінен және сөйлемнен ажырату,
екіншіден, - оған (сөз тіркесіне) тән басты белгілерді айқындап алу керек
[13,177]
Әсіресе, диалектілік сөз тіркесіне қатысты бірізді пікір жоқтың қасы.
Мысалыға, өзінің Диалекітілік сөз мағынасы деген еңбегінде М.Атабаева ақ
мұрт - етіктің ішкі ұлтаны, етек көйлек - юбка, қалеті киім - жұқа
асыл матадан тігілген киім, айна перде - терезе пердесі [14, 9]
дегендерді сөз деп танып, қылышын ішіне буып тұру - қулық, арамдық
ойлау, қырман қыру - ақша табу, жер жамау - пысықтық, білгірлік, қырық
темірдің құрауынан жиылған - әртүрлі, ит бұйда ету - ұрсу, сөгу, ұялту,
жығысты сөз - шешімді, қорытынды сөз, төкпе шығарғыш - суырып салма
дегендерді фразеологизмдер деп таниды [сонда, 53].
Ғалымның айтуына қарағанда, диалектілік фразеологизмдер туралы арнайы
зерттеу аз. Сондықтан, диалектологтардың бір қатары фразеологизмдерді
грамматикалық құрылыста синтаксистік категориялармен байланыстырып қараса,
енді бір қатары лексикалық құрылыста қарайды.
Диалектілік фразеологизмдер туралы арнайы пікір Ж.Досқараевтың Арыс
говорының сөз тіркестері атты мақаласында кездеседі. Автор мұнда сөз
тіркестеріне қарағанда тұрақты сөз тіркестерінің көбірек ұшырайтынын
көрсете отырып, говордағы сөз тіркестерін идиомалық тіркестер,
фразеологиялық түйдектер деп екіге бөледі. Фразалық тіркестер өз ішінен
орнықты.
С.Омарбеков тұрақты тіркестерді білдіретін мағынасын құрамындағы
сөздердің лексикалық мағынасы арқылы түсіндіреуге болатын тіркестер және
түсіндіруге болмайтын тіркетер деп қарайды. Мысалы, мағынасы құрамындағы
сөздердің лексикалық мағынасына белгілі дәрежеде қатысты болып келеді. Құт
қара басы – қу қара басы, жалғыз өзі; мінезі келу - ашуы келу; аузы
қысқаш - тілі ащы, тілі удай.
Ал тәсіпе етпеу - таласпау, бәсекелеспеу, тақып тұлым ақыр тақтай -
түгі жоқ сияқты тіркестерінде құрамындағы сөздердің лексикалық мағынасы
арқылы мәнін ажыратуға болмайды. Тұрақты тіркестерді осылайша бөлу
диалектологтардың көпшілігіне тән.
Ғ.Қалиев Арал говорының сөз тіркесін мағыналық ерекшеліктері мен
құрылысына қарай фразалық түйдектер, есімдермен, көмекші етістіктерден
болған синтаксистік түйдектер деп қарастырады. Фразалық түйдектерге: бас
құсу – бас жару, дыбысты адам – атақты адам, ерекше қолтыққа алу – ерекше
қамқорлыққа алу т.б. Соңғы топқа жататындар: арық құлату – арыққа су
жіберу, балық бағу – балықты кәсіп ету, дерек қату – хабарласу т.б.
Диалектілік тұрақты тіркес құрамы жағынан біркелкі емес. Тіркестердің
ішінен әдеби тілге қатысты сөздерді де, говорлық сөздерді де байқауға
болады[14, 52].
Ал Тасымов Еділ бойындағы қазақтардың тіліндегі грамматикалық
ерекшеліктер деген мақаласында ақыл ұйғару, ақыл сынасу (ақылдасу), дауа
болу (дауласу), қарсы болу немесе қарсы келу (кездесу), шабыс болу
(жауласу, шабысу), қарап қою (қарап отыру), кетіп қою (кетіп қалу), шығып
болу (шығып кету), ас жетті (ас желінді), ата соғысы (Отан соғысы), беті
түсу – ұялу дегендерді сөз тіркестері ретінде қарастырады[15]. Ал бұл
пікірдің алдыңғы ғалымдар пікірлеріне кереғар келетін тұстары баршылық.
Қалиев пен Сарыбаевтың еңбегінде де зыбан ұру (әлек салу); жан созу (жан
таласу), шетіне шығу, жүзі жапырылу, жексен болу, мақсат білу, ешқандай
нәрсе [13] дегендер сөз тіркесі ретінде қаралады.
Бұдан шығар қорытынды диалектілік ерекшеліктерді сөз еткенде оның
күрделі сөз, сөз тіркесі немесе фразеологизм екендігін ажырату біраз
қиындық туғызатынға ұқсайды. Еркін сөз тіркесі құрылымы жағынан
фразеологиялық единицалармен ұқсас келеді [13, 181], дейді Аханов. Сол
себепті сөз тіркесінің табиғатын айқындап ашып, оның басқа тілдік
бірліктерден айырудың басты критерийлерін нақтылап алғанымыз жөн болар.
Диалектілік сөз тіркесінің ерекшелігі оның өзі қолданылатын жергілікті
жерде тұрақты тіркес сияқты қолданылуында, яғни оның құрамындағы сөздердің
тұрақты болып келуінде. Сөз тіркесі деп тануымыз үшін Ахановтың пікірінше,
сөз тіркесі құрамындағы сыңарлар ыңғайына қарай басқа бір сыңарлармен
ауыстырыла алады[13, 178]. Ал диалектілік сөз тіркестерінде бұл қағида
орындала бермейді. Кереғар пікірлердің туу себебі де сондықтан болар.
Оның үстіне, далектілік сөз тіркестерін кейде қосып жазу үрдісі де
байқалады. Кейде қосылып жазылуы керек-ау деген күрделі сөздің арасы алшақ
тұратын тұстары да бар. Бұл да сөздіктен сөз тіркестерін ажыратқанда
қиындық тудыратыны белгілі. Олай болса, диалектілердің зерттеле беретін
сала болғандықтан, ондағы тіркес немесе күрделі сөз мәселесінің ара жігінің
жақсылап ашылып, оның орфографиясына мән берілуі тиіс секілді. Мысалы, ағ
ауыз (Орал, Чап.) шортанның ірісі [22, 16]. Арасын ашып жазатын болсақ,
ағ деп жазудың қажеті бар ма? Ағашатты 1996 жылғы сөздікте қосып, ал
2005 жылғы сөздікте бөлек жазыпты. Қайсысын дұрыс деп қабылдағанымыз жөн?
Сөз тіркесі – мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Сөз тіркесінің арасындағы байланыс сөздің бөлшектерінің арасындағы
байланыстан анағұрлым еркінірек болады. Алайда, бұл еркіндік сөз тіркесінің
мағыналық және синтаксистік бүтіндігін бұзатындай дәрежеде болмауға тиіс
[13, 177].
Сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін де, синтаксистік те
дербестігін сақтайды. Күрделі сөздің әрбір сыңары сөйлемнің өз алдына
дербес мүшелері емес, тұтасқан күйінде бір ғана мүше ретінде қызмет
атқарса, еркін сөз тіркесінің әрбір сыңары синтаксистік дербестігін сақтап,
сөйлемде әр басқа мүшелер ретінде қызмет атқара алады.
Сөздердің тілде атаушы қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының
қатарына жататындығы сияқты, сөз тіркестері де заттардың, сапа-белгілердің,
іс-әрекеттердің атаулары ретінде қолданылып, тілдің номинативті
құралдарының қатарына жатады. Грамматикалық және мағыналық бірлікте болатын
сөз тіркесі күрделі ұғым болғанымен, қалайда әйтеуір бір ұғымды білдіреді
және оны белгілеуші ретінде қызмет атқара алады. Ол (сөз тіркесі – К.А.) –
фразеологиялық единицаның еркін эквиваленті ал фразеологиялық единица
мағыналық жақтан сөздің эквиваленті бола алады.
Алайда, фразеологиялық сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерінің
түбірлі айырмашылықтар бар. Жеке сөздердің даяр тұрған единица ретінде
сөйлем құрамына енетіні сияқты, фразеологиялық единицалар да бұрыннан
жасалып қойған, даяр тұрған единицалар ретінде еркін сөз тіркесінің немесе
сөйлемнің құрамына енеді[13, 181].
Сөздер өз ара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп
сөздердің өз ара тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты грамматикалық
қасиеттерінің бірі болып есептеледі.
Сөздердің өз ара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық топтағы
сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне сүйенеді. Оның
үстіне тіркескен сөздер тобының сапасы әр уақытта бір түрлі болмайды, әр
алуан болады. ...Лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне-
бірі сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі
деп есептеледі. Өз ара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі
деп тану үшін оның мынадай белгілеріне қарау керек:
1. Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады:
2. ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік
байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса
байланысады;
3. Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста
жұмсалады.
Осындай, синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің не түйдекті
тіркес пен толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысу нәтижесінде пайда
болады. Басқаша айтқанда, лексика-грамматикалық дербестігі бар сөздерден
басыңқы-бағыныңқылы сөз тіркестері жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы
мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды; мүшелік қарым-
қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық мағына пайда болады[16, 26].
Профессор Т.Сайрамбаев өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз
тіркестері атты іргелі еңбегінде сөз тіркесі деп тануымыз үшін қажетті
критерийлер есебінде төмендегілерді келтіреді:
1. сөз тіркесінің байланысу формалары,
2. сөз тіркесінің байланысу амалдары,
3. сөз тіркесінің синтаксистік қатынастары,
4. сөз тіркесінің түрлері.
...Кез келген сөздер сөз тіркесін құрау үшін олардың қалыптасқан
семантикалық мазмұны үлкен роль атқарады. Яғни, басыңқының семантикалық
мазмұны бағыныңқы мүшенің мағынасына сай келуі тиіс[17,12]. Диалектілік
сөз тіркестерінде де осы заңдылықтар сақталынып отырады. Бірақ ауытқитын
тұстары жоқ емес. Мысалы, қабыса байланысқан сөз тіркестері кейде күрделі
сөзге ұқсап кететін жайттары бар.
Сөйленістердегі сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің өзара
байланысу тәсілдері мен түрлері әдеби тілдегідей.
Говордағы көптеген сөздердің тіркесу қабілеті күшті. Кейбір сөздер
бірнеше тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы, батыс говорлар тобында
өз алдына жеке қолданылатын ілкі (алғашқы) мен әзірде сөздері өзара
тіркесіп те, басқа сөздермен тіркесіп те көптеген тіркестердің жасалуына
негіз болады.
Сөйленістердегі сөз тіркестерінің байланысу түрлері мен тәсілдері
әдеби тілдегімен бірдей деп жоғарыда айтып өттік. Мұны біршама нақтылау
үшін біз сөз тіркесінің байланысу түрлерінің барлық түріне мысалдар
жинақтадық. Бұл жұмыста біз 1969 жылы жарық көрген, 1996 жылғы екі томдық,
2005 жылғы сөздіктерді пайдаландық. Картотека жинау барысында түсінгеніміз,
жергілікті тіл ерекшеліктерінде әдеби тілдегі сөз тіркестерінің барлық
байланысу түрлері мен тәсілдері кездеседі екен. Бұған жұмыс барысында
арнайы тоқталамыз.
Сөйленістердегі сөз тіркесінің тіркесу қабілеті күшті екені белгілі,
мұнда әдеби тілдегі сөз тіркесінің барлық байланысу формаларын кездестіруге
болады. Яғни диалектілік сөз тіркесінің қиыса байланысқан, матаса
байланысқан, матаса байланысқан, меңгеріле байланысатын, қабыса және жанаса
байланысатын да түрлері бар және сөз тіркесінің барлық түрлері: есімді сөз
тіркестері, етістікті сөз тіркестері, тіпті ортақ басыңқылы сөз тіркестері
де кездесіп жатады. Төменде әрқайсысына тоқталып өтеміз.
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері
Қиысу – синтаксистік байланыстың көп қолданылатын бір түрі. Қиысу
сөйлемдегі бағыныңқы мүше (баяндауыш) басыңқы мүшенің (бастауыштың)
грамматикалық тұлғасына не грамматикалық мағынасына қарай тұлғаланады [18,
78].
Зерттеу барысында біз диалектілік қиыса байланысқан сөз тіркестерінің
де көптеп кездесетінінбайқадық. Демек, тілімізде диалектілік сөз және
диалетілік сөз тіркесімен қатар, диалектілік сөйлемнің де болатындығын
дәлелдейді.
Диалектілік қиыса байланысқан сөз тіркесінің бастауышы тәуелдік
формада келуі өте кездеседі. Басқалай келуі өте сирек кездеседі.
Ағызам сау (Торғ., Жанг.). тамағым сау.
Адам беті күшала (Орал: Шыңғ., Орда, Жән.). адам бетінің өзгермеуі,
беті бүлкі етпеу.
Аза бойым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
филология факультеті
қазақ филологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Диалектілік сөз тіркесі
Орындаған:
4 курс студенті Ергубекова Ж.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.докт., проф. Сайрамбаев Т.
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доц. Әміров Ә.
Қорғауға жіберілді:
″ ″ 2008
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.докт., проф. Момынова Б.
Алматы, 2008
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Диалектілік сөз тіркестері
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 46 бет
Тірек сөздер: диалектілік сөз тіркесі, сөз тіркесі, аймақтық
ерекшелік, сөйленіс, сөз тіркесінің байланысу түрлері, диалектілік қиыса
байланысқан сөз тіркестері, диалектілік матаса байланысқан сөз тіркестері,
диалектілік меңгеріле байланысқан сөз тіркестері, диалектілік қабыса
байланысқан сөз тіркестері, диалектілік жанаса байланысқан сөз тіркестері
т.б.
Зерттеу нысаны: Аймақтық ерекшеліктерде келетін синтаксистік
ерекшеліктер, олардың қазақ тіл білімінде зерттелуі, сөз тіркестері және
олардың байланысу түрлері. Диалектілік сөз тіркестерінің де әдеби тіл сөз
тіркестері секілді зерттелуі керек екендігін дәлелдеу.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысында диалектілердің
синтаксистік ерекшеліктері, оның ішінде, сөз тіркестерінің сөйленістегі
келуі, олардың тіркесімділік қабілетін жан-жақты қарастыру негізгі мақсат
болып табылды. Осы мақсатта диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық
ерекшеліктердің зерттелу жайына шолу жасалынып, сөйленістік тіркестердің
қолданыстағы ерекшеліктерін көрсетіп, сөйленістегі сөз тіркестерінің
тіркестімділік қасиеті мен олардың байланысу түрлері жеке-жеке мысалдармен
дәлелденіп берілді.
Жұмыстың мазмұны: Зерттеу жұмысының негізгі бөлімі екі тараудан
тұрады. Оның бірінші тарауында диалектілердің синтаксистік ерекшеліктерінің
ғылыми еңбектердегі зерттелінуі сөз болды. Ал екінші тарау диалектілік сөз
тіркесіне тікелей қатысты. Онда диалектілік сөз тіркесі атауы, яғни
термині нақтыланып, диалектілік сөз тіркестерінің байланысу формалары
мысалдармен берілген.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Екі томдық Қазақ тілінің
диалектологиялық сөздігі мен Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. Басқаша
айтқанда, біздің қолданған дерек көзіміз – ол халықтың жергілікті тіл
ерекшеліктері, тіліміздің ауызша, таза табиғи формасы десек қателеспеген
болар едік.
Жоспар
Кіріспе 4
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі 6
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері 17
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 21
2.2. Матаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 23
2.3. Меңгеріле байланысқан диалектілік сөз тіркестері 24
2.4. Қабыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 30
2.5. Жанаса байланысқан диалектілік сөз тіркестері 42
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
Кіріспе
Тіл білімінде диалектологияға қатысты біршама ірі еңбектер жасалғаны
мәлім. С.Аманжолов, Досқараев, Мұсабаев, М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Қалиев
сынды ғалымдар осы салада терең зерттеулер жүргізіп, өзіндік ғылыми
көзқарастарымен дараланды.
Ең алдымен, қазақ тілінің диалектісі бар ма? деген сұрақтың өзіне
ғалымдар әртүрлі жауап беріп, түрлі негізде дәйектер келтірді.
М.Балақаевтың: Қазіргі қазақ тілінде лексикалық, фонетикалық, әрі
грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланған, өздеріне ғана тән негізгі
сөздік қорымен ерекшеленіп көзге түскен диалектілер жоқ, говорлар тобы
бар, [1, 362]- деген пікіріне сүйендік те, жұмысымызда говорды сөйленіс
деп алып, кейде аймақтық ерекшеліктер дегенді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халқымыздың ұзақ замандар бойы тырнақтап
жиып шаң жуытпай сақтап, атадан балаға мұра ретінде қалдырып келе жатқан
асыл қазынасының бірі — ұлттың тілі. Ұлттық тілдің аймақтық ерекшеліктерін
зерттеу де тіл білімінің маңызды нысаны болып табылады. Жан-жақты
зерттелінген аймақтық ерекшеліктердің назардан тыс қалып келген жері –
олардың синтаксистік ерекшеліктері, тіркесімділік қабілеттері, сөйлем,
мәтін құрамына енуі. Жұмысымызда сөйленістердің тіркесімділік
ерекшеліктерін сөз етуге тырыстық. Сөйленістерде кездесетін байланысу
әдістері мен түрлеріне тоқталып, олардың байланысындағы сыртқы және ішкі
заңдылықтарды ашуға талпыныс жасалынды.
Зерттеудің нысаны. Аймақтық ерекшеліктерде келетін сөз тіркестері,
олардың байланысу түрлері
Зерттеудің мақсаты. Диалектологиялық еңбектерде синтаксистік
ерекшеліктердің зерттелу жайына тоқталып, диалектологиялық сөздіктерге
енген сөз тіркестерінің қолданыс ерекшеліктерінің тілдік табиғатын,
синтаксистік қызметін анықтау басты мақсат болып табылды. Осы мақсат
төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Диалектологиялық еңбектердегі грамматикалық ерекшеліктердің
зерттелу жайына шолу жасау:
- сөйленістік тіркестердің қолданыстағы ерекшеліктерін көрсету;
- сөйленістердегі сөз тіркестерінің тіркесімділігін, байланысу
формаларын көрсету.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Бұрын-соңды жазылған диалектологиялық
еңбектерде синтаксистік ерекшеліктердің жеткілікті дәрежеде айтылмағаны
белгілі болды. Говорлық ерекшеліктердің лексикалық және фонетикалық тұрғыда
айтылып, ал грамматикалық ерекшеліктер деп морфологиялық, соның ішінде
сөзжасамдық тұрғыда сөз етілуі диалектілік ерекшеліктердің тіркесімділік
қабілетін зерттеуге негіз болды. Диалектілік сөз тіркесінің түрлері әдеби
тіл байланысу түрлерімен көп жағдайда бірдей келетіні белгілі болды.
Сонымен қатар, байланысу формаларының барлық түрі, яғни қиыса, матаса,
меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркестерін көптеп кездестірдік
және олардың тіркесімділік қабілеттерінің табиғатын анықтауға тырыстық.
Грамматикалық ерекшеліктері жете сөз болмаған, аймақтық элементтердің
арнайы зерттеуге тұрарлық тілдік ерекшеліктері көп. Бұл диплом жұмысында
диалектілік сөз тіркестерінің синтаксистік қолданылу ерекшелік жайттары сөз
етілмек.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста ғылыми талдауға аймақтық ерекшеліктер
сөздігіндегі нақты тілдік материалдар объект болды.
Зерттеу жұмысына сөз тіркесі синтаксисі бойынша ғалымдардың пікірлері
негізге алынды. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, негізінен,
сипаттама әдісі таңдап алынды. Сөйлемнің құрылымдық ерекшеліктерін айқындап
белгілеу тұстарында кешенді талдау және грамматикалық модельдеу әдістері де
кеңінен пайдаланылды.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
диалектілік сөз тіркестерінің өзіндік лексика-семантикалық, құрылымдық
талдану теориясына қосары бар деп білеміз.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Диалектілік синтаксистің зерттелуі
Диалектология мәселесі алғаш Ж.Аймауытовтың 1926 жылы Еңбекші қазақ
газетінің 9-санында жарық көрген Тіл туралы деген мақаласында сөз болады
[2, 48]. Жалпы диалекті мәселелерінің кең көлемді қойылып, жоспарлы түрде
жүргізілуі кеңестік құрылыстың 30 жылдарынан басталады. Осы мезгілден
бастап арнаулы диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырылып, түркі
республикалары аймақтарынан диалектілік материалдар жинала бастайды,
республикалық ғылыми мекемелер ішінен арнаулы диалектологиялық бөлімдер,
секторлар құрылады. Олар жергілікті жерлердегі диалектілерді зерттеумен
айналысады: белгілі бір аймақтағы ерекшеліктерден өзгешелігі, олардың пайда
болу жолдары, диалектілік ерекшеліктердің материалдық сипаттары деген
мәселелерді қарастырған монографиялық зерттеулер, ғылыми жинақтар,
оқулықтар, сөздіктер шығарылды. Диалектологиялық жұмыстарға бір орталықтан
басшылық етіп, оларды үйлестіріп отыру мақсатында диалектологиялық комитет
құрылды. оның жұмысына Әзірбайжан Ғылым академиясының академигі М.Ширалиев
басшылық етеді [3, 122]. Сонымен қазақ диалектологиясының қалыптасып,
ғылыми түрде зерттелуіне түркі диалектологиясының жалпы одақ көлемінде
зерттелуі әсер етті.
Қазақ диалектологиясы тек Кеңес дәуірінде ғана туып, қалыптасты.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілін зерттеген ғалымдар қазақ тілі
диалектіге бөлінбейтін біртұтас тіл деп есептеді. Сондықтан олар бұл
нәрсемен онша айналыспады. ...50-жылдарға дейін зерттеу жұмыстары өнімді
қарқын ала алмады, тілдік материалдар жинау, соның негізінде шағын көлемді
мақалалар жазу сияқтылар ғана болды. Сондай жұмыстардың бастапқы бірін
Н.Сауранбаев пен Ғ.Бегалиевтің 1944 жылы жарық көрген оқулығынан табуға
болады. Педучилищеге арналған бұл оқулықта авторлар қазақ тілі диалектісін
қоныс ыңғайына қарай емес, тілдік ерекшеліктер түрлеріне қарай жіктейді.
Қазақ тіліндегі диалектілер сөздік диалектілер, дыбыстық диалектілер болып
екіге бөлінеді дейді де, әрқайсысына мысалдар келтіреді. Бұдан әрі
диалектілер үш түрлі жолмен пайда болады: оның бірі тарихи жол, екіншісі –
шаруашылық, кәсіп түрлеріне қарай болады, үшіншісі – көрші тілдердің
әсерінен туады дегенді айтады [сонда, 123].
1943 жылы академияның кейбір қызметкерлері Түлкібас, Жуалы,
Талдықорған аудандарынан диалектологиялық материалдар жинаған. 1944 жылы
Ж.Досқараев Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері деген тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғаса, 1948 жылы С.Аманжолов докторлық
диссертация қорғады. Ж.Досқараев 1955 жылы Қазақ тілінің жергілікті
ерекшеліктері деген атпен екі бөлімнен тұратын зерттеу жұмысын жариялады.
Ал 1959 жылы С.Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка
атты күрделі еңбегін жариялайды. Осы екі еңбек әлі де болса өзінің ғылыми
құндылығын жоймай келе жатыр. С.Аманжолов еңбегі тек диалектология ғылымы
үшін ғана емес, бүкіл қазақ ғылымдары үшін бағалы еңбек болмақ. Кеңес
үкіметі тұсында бір ғана совет халқы бар деген идея шарықтау шегіне
жетіп тұрған кезеңде қазақтың ұлттық тілі туралы, оның қалыптасуына қазақ
тайпа, ұлыстарының әсері туралы сөз қозғаған ғалым өзінің еңбегінде қазақ
тілінің негізгі үш диалектілерін көрсетіп, олардың фонетикалық,
грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерін атап көрсетеді. Грамматикалық
ерекшеліктері морфологиялық және синтаксистік болып бөліп қарастырылмай,
жалпы сөз өзгерістерінің түрлері көрсетілген. Мысалыға, оңтүстік
диалектінің сөз өзгерісінің 47 түрі көрсетілген:
Айтқын – айт, көрің – көр, баралы – баралық, қайтай – қайтайын,
оқығың жоқ – оқығың келмейді, амады – алмады деген тәріздес өзгешеліктерді
көрсетеді. Бұл жерден байқайтынымыз С.Аманжолов өзінің еңбегінде
жоғарыдағыдай сөз өзгерістерін морфологиялық тұрғыдан, идиомалық және
тұрақты тіркестердегі өзгерістерді синтаксистік тұрғыдан қарастырған
секілді. Сөзге жалғау жалғанса болды, ол сөз міндетті түрде екінші сөзді
талап етеді. Осыдан келіп диалектологияда да сөз тіркесін айтуымызға тура
келеді.
Ж. Досқараев мен Мұсабаевтың бірлесіп жазған екі бөлімді Қазақ
тілінің жергілікті тіл ерекшеліктері деген еңбегінде де соншалықты
өзгешелік жоқ. Бұл еңбекте де грамматиканың салаларын бөліп жармай бірге
қарастырған [4, 11].
Одан кейінгі диалектология саласындағы іргелі еңбектердің бірі 1985
жылы жарыққа шыққан Қалиев Ғұбайдолланың Қазақ говорларындағы сөз тудыру
еңбегінде де диалектілердің грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Әрине,
синтаксистік тұрғыдан емес, таза морфологиялық, нақтырақ айтқанда,
сөзжасамдық тұрғыда сөз болады. Синтаксистік ерекшеліктер зерттеу
объектісіне кірмейді.
1990 жылы Ш.Ш.Сарыбаевтың редакциялығымен Ғылым академиясы баспасынан
Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер атты еңбек шығады. Онда ғалымдар
Болатов Ж., Қалиев Ғ., Тасымов А. өздерінің мақалаларында диалектілердің
грамматикалық ерекшеліктерін сөз етеді:
Ж.Болатов өзінің Қытайдан келген қазақтар тіліндегі жергілікті
ерекшеліктері атты мақаласында грамматикалық ерекшеліктер жеке бөлім
есебінде қарастырылады. Морфологиялық өзгерістерді айта келіп, ғалым септік
жалғауларындағы өзгерістерді атап кетеді. Мысалы, көмектес жалғауының
орнына барыс септігінің жалғауы жалғанады. мен білетін кісіге сөйлестім.
Сөзге шығыс жалғауының артық қосылатындығы байқалады: мен колхоздан жаңадан
келдім. Автор бұл өзгерісті тек қана атап көрсетіп, морфологиялық тұрғыдан
ғана септік жалғауларының бірінің орнына бірін қолдануын жалаң түрде айтып
кетеді. Әрине, мақаланың қарастырар объектісіне кірмегендіктен еді.
Біздіңше, жалғаудың өзгеруі сөз тіркесінің формасының өзгерісіне алып
келеді. Кейінгі мысалдағы жаңадан келдім мен әдеби норма болып табылатын
жаңа келдім дегендердің байланысу формасы бір емес екендігі
белгілі.Формасы жағынан әдеби норманы қабысу деп диалектілік ерекшелікті
меңгеру ретінде қабылдасақ керек-ті.
Ал Қалиев Ғ. өзінің Компоненттері сабақтаса байланысқан күрделі
сөздер деген мақаласында диалектілік күрделі сөздер табиғатын ашады. Бұл
мәселе 1985 жылғы кітабында кеңірек сөз болғаны белгілі. Автордың
диссертациясында да салаласа, сабақтаса байланысқан күрделі сөздер деген
мәселелер зерттеу объектісінің бірі болған еді.
Жоғарыдағы 1990 жылғы жинақта ғалым А.Тасымовтың Еділ бойындағы
қазақтардың тіліндегі грамматикалық ерекшеліктер деген зерттеуінде
диалектілік сөз тіркесі сөз болады. Автор сөз тіркесінің тұлғаларына қарай
бірнеше топқа бөліп қарастырады:
▪ ... зерттеліп отырған тіл ерекшелігінде баяндауыш есім сөз бен
етістіктің тіркесіп келуі арқылы жасалады. Мысалы, ақыл ұйғару, ақыл
сынасу (ақылдасу), дауал болу(дауласу), қарсы болу немесе қарсы келу
(кездесу), шабыс болу(жауласу, шабысу) т.б.
▪ Кейде екі зат есім тіркесі келіп, тіліміздегі бір сөз берерлік
мағынаға ие бола береді. Мысалы, Сізде шаруа сөз бар еді десе де
түсінікті болмақ.
▪ Етістіктен құралған күрделі баяндауыштың соңғы көмекшісі әдеби тілде
тұрақты сөздер болып келеді. Ал мына тіл ерекшелігінде күрделі
баяндауыштағы көмекші етістік дәстүрді бұзып, басқа сөзбен
ауыстырылады. Солардың бірнешеуін атап өтеміз: қарап қоя (қарап
отыру), кетіп қою (кетіп қалу), шығып болу(шығып кету).
Бұл жағдай есім есім сөз бен етістік тіркесінде де байқалады. Мұнда
соңғы етістік орнына басқа сөз қолданылады. Мысалы, Қой, мен шай сала
берейін. Бұл сөйлемді мен шай қоя берейін мағынада ғана түсінсек дұрыс
ұғым аламыз. (ас жетті – ас желініп бітті).
Әдеби тілімізде тұрақты тіркес дәрежесінде қалыптасқан екі сөздің
алғашқысы басқа сөздер арқылы беріледі. (ата соғысы – Отан соғысы)
▪ Сөз тіркесінің ендігі бір түрі құрамындағы сөздердің әдеби
тілдегіден басқа болып келуімен байланысты. Ол тіркестердің кейбіреуін
әдеби тілде бір сөзбен беруге де болады: мысалы, беті түсу – ұялу
т.б.
Байқап отырғанымыздай осы зерттеу жұмысында диалектілік сөз тіркесінің
ерекшеліктері сөз етіледі, яғни синтаксистік ерекшелігіне барады десек
болады.
Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаевтың 1991 жылы жарыққа шыққан Қазақ
диалектологиясы (3-басылым) атты оқу құралының грамматика бөлімінде арнайы
синтаксистік ерекшеліктер сөз болады. Нақтылай айта кетсек, септік
жалғауларының сөйлем ішінде алмасып қолданылуы, сөз тіркестері,
синтаксистік түйдектер, жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері
деген секілді мәселелерді сөз етеді.
Диалектілік сөз тіркесі мәселесін ғалым ә дегеннен былай бастайды:
Сөз тіркестері көбіне әдеби тілдің материалдары негізінде сөз болып
жүр де, диалектілердегі сөз тіркестерінің мол қоры жөнінде арнаулы еңбектер
жазылмай келеді. Бұл материалдарды жинаудың, зерттеудің қазақ тіліндегі сөз
тіркестерін жан-жақты тексеруде, заңдылықтарын ашуда және қазақ тілінің
жалпы тіл байлығын көрсетуде үлкен маңызы бар[5, 117],- деп диалектілік
сөз тіркестерінің зерттелінбей келе жатқандығына өкініш білдіреді.
Ғалымның пікірінше, говорлардағы құрамындағы сөздердің байланысу
тәсілдері немесе жасалу тәсілі әдеби тілдегідей[сонда]. Әдеби тілдегідей
болатын болса, оны синтаксистің жеке зерттеу объектісі ретінде
қарастыруымыз керек пе? Біздіңше, сөйленістердегі байланысу формаларында
өзгешелік бар демей-ақ қояйық, дегенмен, ішкі заңдылық бар, ол
заңдылықтардың болуының және де себептері бар. Осы тұстан келгенде, біз
диалектілерді синтаксистің жеке зерттеу объектісі ретінде қарастыруымыз
керек.
Қалиев пен Сарыбаев еңбегінде сөйленістердегі сөз тіркесінің бірнеше
ерекшеліктері көрсетіледі. Оларды жеке-жеке жіктеп көрсетсек, төмендегіше
болып келеді:
✓ Бірінші ерекшелік олардың құрамындағы сөздерге байланысты. Көптеген
сөз тіркестерінің құрамында әдеби тілде жоқ сөздерді кездестіруге
болады. Мысалы, зыбан ұру(әлек салу);
✓ Екінші ерекшелік – сөздердің мағыналық жағына байланысты. Көптеген
сөз тіркестерінің құрамындағы сөздер – әдеби тілде де бар сөздер.
Бірақ олар әдеби тілде бір-бірімен тіркесіп айтылмайды. Мысалы, жан
созу(жан таласу);
✓ Говорлардағы сөз тіркестерінің ендігі бір тобы әдеби тілде де
кездеседі, бірақ олар говорда тұрақты тіркес түрінде, ал әдеби тілде
еркін тіркестер түрінде кездеседі: шетіне шығу, жүзі жапырылу деген
тіркестер әдеби тілде қаланың шетіне шықты, жүзі жапырылған пышақ
тіркестеріндегідей нақтылы мағынасында қолданылып еркін тіркес құрап
тұр, ал сөйленістерде асып туған, жүзі шыдамау түрінде кездеседі.
Мысалы: Абай – адам баласының шетіне шыққан адам (Қ.орда, Арал).
Алажағы бар дам кездессе, жүзім жапырылып жүре береді (Қ.орда, Арал).
✓ Кейбір тіркестердің құрамындағы сөздер түсіріліп айтылады: жексен
болу – жермен жексен болу;
✓ Кейбір сөз тіркестерінде көбінесе, көмекші етістіктердің, әсіресе
деп және бол көмекші етістіктерінің түсіп қалуы жиі кездеседі: мақсат
білу – мақсат деп білу;
✓ Әдеби тілдегі баламаларымен салыстырғанда, құрамында басы артық
сөздері бар сөз тіркестері кездеседі: ешқандай нәрсе – ешнәрсе.
Зертеудегі жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері деген
мәселеге жанасудың қатысы бар ма? Осы тұсы түсініксіздеу болып қалған
секілді. Ғалым бұл сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің жеке мағыналары
болғанымен, көпшілігі бастапқы түйдектер секілді лексикалық бір топ болып,
сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады дейді де оған мына мысалдарды
келтіреді: Мынау бір сабық құлақ бала екен (экс. мат.). Ол алған әйелі
аққұба, зиба бойлы адам екен (экс.мат.) [5, 117-124].
Ғалымның сөз тіркесіндегі ерекшеліктеріне қосылғанымызбен, соңғы
жанасу арқылы есімдерден болған сөз тіркестері дегенімен келісу қиын.
Мүмкін, ғалым қабысуды айтқысы келді ме екен?
Сонымен, диалектологиялық еңбектердің біразына шолу жасап өттік,
ондағы синтаксистің зерттелу дәрежесі қандай деген сұрақтарға жауап беруге
тырыстық. Төменде осы күнге дейінгі тіл білімінің диалектология саласы
бойынша жасалған диссертация жұмыстарының жалпы саны – 19. (Қазақ Ғылым
академиясың диссертациялар қоры).
Біз диссертациялық жұмыстарды жазылу, қорғалу ретімен, яғни жылдық
ретте беруді негізге алдық. Олай болса, осы жұмыстар арасындағы ең алғаш
жасалынған зерттеу жұмысы ғалым Ғ.Қалиев еңбегіне бірінші тоқталуды жөн
көрдік.
Ғ.Қалиев өзінің 1953 жылғы Арал говорының кейбір ерекшеліктері
кандидаттық жұмысында сөйленістегі, яғни говордағы грамматикалық
ерекшеліктерді жеке-жеке бөліп, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктер
деп нақтылап зерттейді. Ғалым говордағы синтаксистік ерекшеліктерді екі
салаға бөледі:
1. Септік жалғауларында, жұрнақ, кейбір жеке сөз, шылау қызметтеріне
байланысты болған ерекшеліктер;
2. Құрамында әдеби тілде жоқ сөздер бар немесе құрамындағы сөздер
әдеби тілде болғанмен беретін ұғымы басқаша сөз тіркестеріне байланысты
болған ерекшеліктер.
Ғалымның сонымен қатар сөз тіркесі деген тақырыпшамен арнайы жұмыс
жасағанын көреміз. Ол сөз тіркесі деген ұғымға азды-көпті тоқтала келіп,
говордағы сөз тіркестерінің көпшілігінің құрамы әдеби тілде кездеспейтін
басқа сөздермен қалыптасқан, онымен қатар құрамындағы сөздері әдеби тілде
кездесетін сөздер бола тұра беретін ұғымы басқа сөз тіркестері де
кездеседі,- дейді [6, 234].
Ғалымның синтаксистік ерекшеліктер дегендегі басты назар аударғаны
септік жалғауларының бірінің орнына бірі келе беру қасиеті еді.
Қалиевтен кейін біздің қолымызда бар материалдар бойынша, он жылдан
кейін барып 1963 жылы О.Нақыспаев Шу бойындағы қазақ тіліндегі
ерекшеліктер деген тақырыпта кандидаттық диссертацияны қорғайды. Ол
еңбекте грамматикалық ерекшеліктер жеке тарау етіп алынып, еңбектің жиырма
шақты беті жұрнақтардың жалғануындағы ерекшеліктерді сөз етеді. Әрине, тек
осы жұрнақтардың жалғануында ерекшелік бар деп қана фонетикалық және
морфологиялық жақтан тоқталғанды жөн көреді. Жұрнақтың жалғануындағы
ерекшеліктер тек морфологияның зерттейтін мәселесі емес екені белгілі.
Мысалыға, зерттеуде кездесетін есім сөзден сын есім тудырушы жұрнақ –лы,
-лі, -ды, -ді, -ты, -ті сөз тіркесіндік байланысқа түскенде қабыса
байланысып, анықтауыш қызметін атқаратыны белгілі. Әрине, еңбекте ол
жұрнақтардың синтаксистік жағын баса зерттеу басты нысан болмағаны анық.
Келесі жұмыс – 1964 жылы қорғалған Бөрібаевтың Орда қазақтарының
тіліндегі ерекшеліктер атты кандидаттық диссертация жұмысы.
Ғалым ІІІ тарауда грамматикалық ерекшеліктерге тоқталып, ол
грамматикалық ерекшеліктердің басым көпшілігі морфологияға байланысты,-
дейді [7, 189]. Зерттеуші ғалым жұрнақ, жалғау жалғанғандағы ерекшеліктің
себебін де іздеп, кейбір жұрнақтарға этимологиялық талдау жасайды десек те
болады. Негізінен, Мелиоранский, Кононов секілді түрколог ғалымдар еңбегіне
сілтемелер жасайды. Ғалым тоқталған жұрнақтардың бірді-екісіне біз де
тоқталғанды жөн көрдік. Мысалы, -у-лы, -у-лі жұрнақтары. Ғалым бұл жұрнақты
екі жұрнақтан тұрады деп көрсетеді [Сонда, 192]. Осы жұрнақтың Орда
говорындағы екі түрлі қолданысын көрсетеді:
1. -улы, -улі. Мысалы, Ол барулы, Ант ішулі [7, 192]. Сонда жұрнақтың
бұл түрі көбінесе сөйлем соңында келіп, баяндауыш қызметін атқарады
екен, яғни сөз тіркесіндік қызметіне келер болсақ, онда ол қиыса
байланысып, предикаттық қызмет атқармақ.
2. -улы, -улі қосымшасы әдеби тіліміздегі сын есімнің –дай-дей т.б.
жұрнақтарының да қызметін атқарады. Ол айтулы жүйрік жылқы емес. Ол
тындырулы жұмыс жасаған адам [7, 193].
Айтулы жүйрік, тындырулы жұмыс деген сөз тіркестері байланысу түрі
жағынан қабысу ғой. Ғалым бізге бұл қабысу деп көрсетпесе де, дәл осы
құбылысты біз басқа байланысу формасына жатқызбасымыз анық. Дәл осы
еңбектен қабысуға мына мысалды келтіре кетсек: Мына құттақандай кітап ірә
қызық екен.
Бөрібаев синтаксистік ерекшеліктер ретінде жеке тақырып беріп септік
жалғауының ауыс қолданылуына тоқталады. [7, 209]. Ғалым сөз тіркесі деген
ұғымға анықтама бере кетуді де жөн көреді. Сонда біз диалектілік сөз
тіркесі ұғымының нақтылана түсуіне Бөрібаевтың орны ерекше екенін
байқаймыз.
Сөздің сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі, кейде сөйлем
қызметтерінде жұмсалуы синтаксисте қаралады БалақаевМ., Қордабаев Т.
Қазіргі қазақ тілі. Алм.,1961 деген қағиданы ескерсек, сөздің сөйлемсіз
тіршілігі жоқтығын аңғару қиын емес. Бұл қағида әдеби тіліміз тұрғысынан
айтылғандықтан, мұның тіл ерекшеліктеріне де тікелей қатынасы бар екені
ешбір күмәнсіз. Себебі, Орда қазақтарының тіліне тән синтаксистік
ерекшеліктерден басқаша бір қағида шығарудың мүмкіндігі жоқ. Оның
мүмкіндігі жоқтығы сол тіл ерекшелігі белгілі бір территория тұрғындарына
ғана түсінікті, ал әдеби тіл қандай говорға болмасын қарқынды ықпал етумен
қатар сол халықтың (біздің айтып отырғанымыз қазақ халқының) өңделген,
ұстартылған, екшеле барып сұрыпталған тілі. Әдеби тіліміз барлық говордың
өкілдеріне де түсінікті. Сондықтан қазақ тілінде әдеби тілден бөлек өз
алдына грамматикалық құрылысы бар, өз алдына негізгі сөздік қоры бар
диалектілер жоқ І.Кеңесбаев, Қазақ әдебиеті, 15-май, 1959 деген пікір
қазақ тілінде дара диалектілер жоқ екендігін айқындаумен қатар, тілімізде
жергілікті ерекшеліктер бар екенін, ол ерекшеліктерді тіл мамандары говор
деп атап жүргенін де ағңартатын тәрізді. Демек, тіл ерекшелігі деп
атағанымызға байланысты оның өзіне тән айырмашылығы болуға тиіс. Ол
айырмашылықтар тіл білімінің фонетика, лексика, фразеология, морфология,
синтаксис сияқты салаларының барлығында да байқалады [7, 210].
Жүнісов Н. өзінің Қарақалпақстандағы қазақ тілінің ауыспалы говоры
атты диссертация жұмысында септік жалғауларының бірінің орнына бірі алмасып
келетіндігіне тоқталады. Грамматикалық ерекшеліктер ретінде, негізінен,
морфологиялық ерекшеліктерді сөз етеді.
Түрікменстандағы қазақ говоры атты кандидаттық диссертацияның авторы
ғалым Ә.Нұрмағамбетов 1965 жылы өзінің жұмысын үш тарауға бөледі.
Фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер деп жеке-жеке тарау
ретінде бөліп қарастырып, грамматикалық ерекшеліктерді іштей тағы екі
тарауға бөліп қарайды. Бұл жұмыстың артықшылығы ретінде синтаксистік
ерекшеліктерді, әсіресе сөз тіркесіндегі ерекшеліктерге тоқталғандығын айта
аламыз. Ерекшеліктердің бұл түрін іштей екіге бөліп қарастыруға тура
келеді. Олардың бірі – меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері де,
екіншісі – матаса байланысқан сөз тіркестері [8, 351],деп ерекшелігі,
өзгешелігі бар сөз тіркестерін екіге бөледі:
1. Меңгеріле байланысқан бағыныңқы сыңар:
Әдеби нормадағы жатыс септік жалғауының орнына шығыс септік жалғауы
қолданылады: Олар мақтаның арқасынан күн көрді. Арадан бір жеті өтпей келіп
қалыпты.
Шығыс септік орнына барыс септік: Саған сұрап, мен мектепке іскер
алмаймын. Ноғайға оқып едім. Барыс септік орнына шығыс септік жалғауы
қолданылады: Өлеңді жаттан үйренбелі. Менен өкпелесең өзің біл. Мұндай
ерекшеліктің қазақта ертеден бар деуге қолда дәйекті дәлеліміз жоқ [8,
353].
Зерттелініп отырған говорда табыс жалғауының орнына барыс жалғаулы сөз
тіркестерінің айтылатын реттері де кездесіп қалып отырады: Маған
тыңдамайды, апасы-ау [8, 353].
Ең соңында, меңгеру тіркесімен байланысты бір ерекшелік әдеби тілдегі
барыс жалғаулы сөз орнына жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің келеді. Мысалы:
Жақын жерде мәшіниің керегі не?
2. Матаса байланысқан сөз тіркестері:
Зерттелініп отырған говорда матаса байланысқан сөз тіркестерінің
құрамындағы бірінші сыңарының ілік, екінші сыңарының тәуелдік жалғаулары
түсіріліп, сырт қарағанда қабыса байланысқан сөз тіркестеріне ұқсас келетін
жағдайлар бар. Мысалы: Мына жердегі Тельман колхозға барып едім. Ленин
районда да қазақ мектебі бар ғой, деймін. Осы көрсетілген сөйлемдердегі
матасу тәсілімен байланысуға тиісті сөздер әдеби тілде Тельман колхозына,
Ленин районында тұлғаларында кездескен болар еді. Алайда, біз мұндай
байланысқан сөздерді кездестірмегендіктен, говорға тән ерекшелік деп
қараймыз. Ескерте кететін бір нәрсе, жергілікті қазақтар тіліндегі бұл
ерекшеліктер көбіне, аудан, колхоз, совхоз аттарымен байланысты тіркесіп
келген сөздер төңірегінде өте жиі қолданылады [8, 360].
1967 жылы қорғалған Айдаров Т. Диссертациясының орны ерекше екендігін
байқаймыз. Ғалым говор материалының басты бір саласы – грамматикалық
ерекшеліктер. Оны морфологиялық және синтаксистік деп бөліп жатпадық,
өйткені кейбір грамматикалық категориялар бірде морфологиялық жағынан,
бірде синтаксистік тұрғыдан зерттеледі[9, 136],- дейді. Бұл сөздің жаны
бар. Себебі, кез келген қатыстық сын есім тудыратын жұрнақты алайық,
мұнымыз қабыса байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары. Ғалым септік
жалғауларының бірінің орнына бірінің келу себептерін, олардың тарихи
арналарда кездесу-кездеспеуін сөз етеді де соңында мынандай қорытындыға
келеді: түркі тілдерінде септіктер санының біркелкі болмауы кейбір
тілдерде ілік пен табыс, барыс пен жатыс көрсеткіштерінің бір болуы,
ешқандай көрсеткіші жоқ атау септігінің басқа септіктер орнына жүре беруі
және септік көрсеткіштерінің орнына шылаулардың қолданыла беруі түркі
тілдерінде септіктердің толық дифференцияланып болмағанын көрсетеді.
Сондықтан кейбір септіктердің сөздерде айтылмауын яғни атау тұлғада келіп,
басқа септіктердің қызметін атқаруын түсіп қалған, не жасырын тұр деп
қарамай, септіктердің бұл қасиетін тілдегі ескі дәстүрдің қалдығы деп қарау
жөн бе дейміз. Өйткені, 5-7 ғғ ескерткіштерінде атау септігі басқа
септіктердің барлық қызметін атқарып келген [9, 149].
Бектұров Ш. Өзінің жұмысында қатыстық сын есім тудырушы жұрнақтарға
тоқталады. Ол морфологияның обьектісі болумен қатар, қабыса байланысатын
сөз тіркестерін жасаушы бірліктер ретінде синтаксистің де нысанына
айналады. Ғалым, әрине, бұл жұрнақтарды атап-атап көрсеткенмен, олардың
синтаксистік қызметіне бармайды. Мысалы, -лы, -лі (атымды – қолайлы, доңды
жер – атақты жер) [10, 194], -сыз, -сіз(тақайырсыз – бөгетсіз,
тоқтаусыз)[Сонда, 195], -дай, -дей (зыңғыттай, шөңгедей, іспеттей,
зілмендей, местей, пілдей)[10, 196], -ғырт(салғырт), -гер(сөзгер-сөзшең),
-ыс, -іс (көгеріс – көгерген) [10, 197] т.б. жұрнақтар арқылы жасалған
сөздерді мысалға келтіреді.
Бұл еңбекте де материалдардың көлемі жағынан шағын, сипаты жағынан
әртүрлі болып келетіні говордың синтаксис саласына қатысты ерекшеліктер,-
деп және ол ерекшеліктердің негізінен септік жалғауларының бірінің орнына
бірінің қолданылуымен байланыстылығында екені айтылады [10, 213].
Ә.Нұрмағамбетовтың 1974 жылғы еңбегінің ерекшелігі синтаксистік
ерекшеліктерге, соның ішінде септік жалғауларының бірінің орнына бірінің
жұмсалуына айрықша назар аударғандығында.
Еңбектің ІV тарауы грамматикалық ерекшеліктерге арналған. Көсемше
жұрнақтарының, есім сөз тудыратын жұрнақтардың ерекшеліктерін сөз ете келіп
автор: Қазақ тілінің көптеген говорларына тән синтаксистік ерекшеліктердің
басым түрі – бір септік жалғауының орнына екіншісінің қолданылуы. Мұндай
жағдай батыс говорлар тобында да жиі кездеседі. Синтаксистік
ерекшеліктердің бұл түрі осы топтағы говорлардың бірнешеуіне ортақ болса,
кейбіреуі тек бір говор көлемінен ауыспайды[11, 267], септік жалғауларының
ауысуының ареалды сипаттамасын беруге де тырысады.
Ғалым атау септікте болуға тиісті сөздің барыс септігімен (Мен жұмыс
істегелі отыз жылға болды.) келетінін, атау септік орнына шығыс септік
(Үйде де бәрі екі-ақ сағаттан болдым.), барыс септік орнына табыс және
жатыс септіктерінің келуі (Телефонмен редакцияны хабарлап отыр. Кеште
киноға барамыз ғой), шығыс септік орнына бір жерде көмектес септіктің, енді
бір жерде жатыс септіктің келуі (Соның бәрін жетіскенімен істеп отырған
жоқ. Сауат ашуда ойсыраған олқылықта бел бауырымыз да батпақта отырмыз.),
көмектес септіктің үнемі жатыс септігінде айтылатындығы (Арам шөппен бойлай
күресуде келеміз.) жөнінде нақты тоқталып, мысалдармен әр сөзін дәлелдей
түседі. Кей жерлерде тіпті де етістігінің көсемше формасының орнына да
шығыс септігінің жалғауы жұмсалатындығын, (Үлкен кісіге сәлем беріп тұруды
керектен санамайды.) күрделі баяндауыштың негізгісі болымсыз тұлғада
көрінгенде, соңғысының көсемше –й жұрнағымен аяқталуға тиісті етістікке -у
жұрнағы жалғанып, оған қосымша көмектес септік жалғауының келетіндігін
(Жылда бәйгі алып сүрінбеумен келеді.) айтады [11, 299].
Ғалым синтаксистік ерекшеліктерге жалпы тоқталып, одан ары жеке-жеке
жергілікті жерлерде кездесетін ерекшеліктерге ойысып, Арал – Сыр
говорындағы, қарақалпақ қазақтары, Түрікменстан қазақтары сөйленістеріндегі
морфологиялық ерекшеліктерді, синтаксистік ерекшеліктерді жеке-жеке
қарастырады.
Ғалым бір септіктің еекінші бір септік жалғауымен алмасып отыруы
ертеден түркі тілдеріне тән нәрсе ретінде ұғыну теріс емес,- дегенді
айтады [сонда, 356].
Тасымов еңбегінде де септік мәселесіне көңіл бөлінеді. Ғалым жұрнақ
жалғануындағы ерекшеліктерді біраз сөз ете келіп, қос сөз, сан есім,
есімдік т.б. сөз таптарында болатын ерекшеліктерге тоқталады. Негізінен,
еңбектің грамматикалық ерекшеліктер бөлімінде жұрнақтың жалғануындағы
өзгешеліктерге назар аудартады.
Ғалым Өтебеков Балтакесті жұмысының ІІІ тарауы түгел грамматикалық
ерекшеліктерге арналған. Ғалым бұл сөйленістің грамматикалық жағынан
ерекшеліктері бар екенін айта келіп, ерекшеліктердің әсіресе морфология
саласында екеніне көңіл бөледі [12, 48]. Жұрнақ жалғауындағы өзгерістерге
қатысты ғалым айырмашылықтар септік, жіктік, тәуелдік жалғауларда, шылау,
префикстерде кездесетінін айтады.
Зерттеуші қос сөз, қысқарған сөз, зат есім тудыратын жұрнақ
мәселелеріне тоқтала келіп, септік жалғауларында кездесетін ерекшеліктерді
саралап көрсетеді. Ол айырмашылықтардың септік жалғауларының бірінің орнына
бірі келуіне немесе жалғаулардың үстемелеп жалғана беруіне, кейбір септік
жалғауларының түсіп те қалатындығымен байланысты болатындығына назар
аударады.
Сонымен, қазақ диалектологиясында күні бүгінге дейін фонетикалық
ерекшеліктерге, лексикалық ерекшеліктерге, морфологиялық ерекшеліктерге
баса назар аударылып келді. Ал енді синтаксистік ерекшеліктер жайлы
зерттеулерді біздің ғалымдарымыз әлі де болса кешеуілдетіп жүр. Әйтпегенде,
қазақ диалектілерінде синтаксистік ерекшеліктердің бар екендігі еш дау
туғызбайды. Мәселе тек оның зерттелуінде ғана болып отыр.
Қазіргі таңда сөз тіркестері көбінесе әдеби тілдің материалдары
негізінде сөз болып жүр де, диалектілердегі сөз тіркесінің мол қоры жөнінде
арнаулы еңбектер жазылмай келеді. Бұл материалды жинаудың, зерттеудің қазақ
тіліндегі сөз тіркестерін жан-жақты тексеруде, заңдылықтарын ашуда және
қазақ тілінің жалпы байлығын көрсетуде үлкен маңызы бар.
Қазақ тілінің сөйленістері тіл білімінің синтаксис саласында да
зерттелуі тиіс дейтін себебіміз, ең алдымен, диалектілік сөз тіркестеріне
қатысты. Сонымен бірге, диалектілік сөйлемдер де кездесетіні байқалады. Ал,
сөз тіркесінің синтаксисі байланысу тәсілдері, соған орай сөз тіркесінің
түрлерін зерттегендіктен, диалектілік синтаксисте де осы мәселеге баса
назар аударылуы тиіс деп білеміз.
Ал, орыс тіл білімінде орыс говорларының синтаксистік қасиеттері алғаш
1984 жылы жарыққа шыққан В.И.Трубинский жүргізген зерттеу жұмысында толық
дерлік ашылды. Оған дейін бұл мәселе арнайы зерттеу нысаны болмаған еді.
Тіпті, Аванесовтың диалектология оқулықтарының өзінде де фонетикалық және
лексикалық ерекшеліктерді терең зерттеумен шектелген еді (1962).
Аванесовтың редакторлығымен шыққан 1977 жылғы Диалектологиялық зерттеулер
деген жинақтың граммтика бөліміндегі И.Б.Кузьмина, Е.В.Немченконың К
характеристике класса односоставных предложений в современных русских
говорах деген зерттеуінде алғаш орыс говорындағы жай сөйлемдердің
байланысуының ерекшеліктері сөз болды. Бұл мақалаға дейін Кузьмина мен
Немченко 1956 ж диалектілердің таралу аймағының картасын жасаған кезде орыс
говорларының кейбір синтаксистік құбылыстарын сөз еткен болатын. Яғни 1984
жылы жарыққа шыққан Трубинскийдің Очерки русского диалектного синтаксиса
деген іргелі еңбегі ұзақ жылдар жемісі болып табылады.
Орыс тіл білімі лингвистикалық карта жасап жатқан тұста қазақ
диалектологиясының іргетасы әлі қалану үстінде болатын. Сол себепті де
қазақ тіл білімінде диалектілік синтаксис тақырыбынан жасалатын іргелі
жұмыстардың легі әлі алда деп білеміз.
2. Диалектілік сөз тіркестері, оның байланысу түрлері
Сөз тіркесі – мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өз ара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Синтаксистік единица ретінде қаралатын сөз тіркестінің лингвистикалық
табиғатын айқындап, оған анықтама беру үшін, біріншіден, - сөз тіркесін
өзімен сырттай ұқсас құбылыстардан, атап айтқанда, күрделі сөзден, жалпы
сөздердің тіркесінен (атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, сөздердің
салалас қатары), фразеологиялық сөз тіркесінен және сөйлемнен ажырату,
екіншіден, - оған (сөз тіркесіне) тән басты белгілерді айқындап алу керек
[13,177]
Әсіресе, диалектілік сөз тіркесіне қатысты бірізді пікір жоқтың қасы.
Мысалыға, өзінің Диалекітілік сөз мағынасы деген еңбегінде М.Атабаева ақ
мұрт - етіктің ішкі ұлтаны, етек көйлек - юбка, қалеті киім - жұқа
асыл матадан тігілген киім, айна перде - терезе пердесі [14, 9]
дегендерді сөз деп танып, қылышын ішіне буып тұру - қулық, арамдық
ойлау, қырман қыру - ақша табу, жер жамау - пысықтық, білгірлік, қырық
темірдің құрауынан жиылған - әртүрлі, ит бұйда ету - ұрсу, сөгу, ұялту,
жығысты сөз - шешімді, қорытынды сөз, төкпе шығарғыш - суырып салма
дегендерді фразеологизмдер деп таниды [сонда, 53].
Ғалымның айтуына қарағанда, диалектілік фразеологизмдер туралы арнайы
зерттеу аз. Сондықтан, диалектологтардың бір қатары фразеологизмдерді
грамматикалық құрылыста синтаксистік категориялармен байланыстырып қараса,
енді бір қатары лексикалық құрылыста қарайды.
Диалектілік фразеологизмдер туралы арнайы пікір Ж.Досқараевтың Арыс
говорының сөз тіркестері атты мақаласында кездеседі. Автор мұнда сөз
тіркестеріне қарағанда тұрақты сөз тіркестерінің көбірек ұшырайтынын
көрсете отырып, говордағы сөз тіркестерін идиомалық тіркестер,
фразеологиялық түйдектер деп екіге бөледі. Фразалық тіркестер өз ішінен
орнықты.
С.Омарбеков тұрақты тіркестерді білдіретін мағынасын құрамындағы
сөздердің лексикалық мағынасы арқылы түсіндіреуге болатын тіркестер және
түсіндіруге болмайтын тіркетер деп қарайды. Мысалы, мағынасы құрамындағы
сөздердің лексикалық мағынасына белгілі дәрежеде қатысты болып келеді. Құт
қара басы – қу қара басы, жалғыз өзі; мінезі келу - ашуы келу; аузы
қысқаш - тілі ащы, тілі удай.
Ал тәсіпе етпеу - таласпау, бәсекелеспеу, тақып тұлым ақыр тақтай -
түгі жоқ сияқты тіркестерінде құрамындағы сөздердің лексикалық мағынасы
арқылы мәнін ажыратуға болмайды. Тұрақты тіркестерді осылайша бөлу
диалектологтардың көпшілігіне тән.
Ғ.Қалиев Арал говорының сөз тіркесін мағыналық ерекшеліктері мен
құрылысына қарай фразалық түйдектер, есімдермен, көмекші етістіктерден
болған синтаксистік түйдектер деп қарастырады. Фразалық түйдектерге: бас
құсу – бас жару, дыбысты адам – атақты адам, ерекше қолтыққа алу – ерекше
қамқорлыққа алу т.б. Соңғы топқа жататындар: арық құлату – арыққа су
жіберу, балық бағу – балықты кәсіп ету, дерек қату – хабарласу т.б.
Диалектілік тұрақты тіркес құрамы жағынан біркелкі емес. Тіркестердің
ішінен әдеби тілге қатысты сөздерді де, говорлық сөздерді де байқауға
болады[14, 52].
Ал Тасымов Еділ бойындағы қазақтардың тіліндегі грамматикалық
ерекшеліктер деген мақаласында ақыл ұйғару, ақыл сынасу (ақылдасу), дауа
болу (дауласу), қарсы болу немесе қарсы келу (кездесу), шабыс болу
(жауласу, шабысу), қарап қою (қарап отыру), кетіп қою (кетіп қалу), шығып
болу (шығып кету), ас жетті (ас желінді), ата соғысы (Отан соғысы), беті
түсу – ұялу дегендерді сөз тіркестері ретінде қарастырады[15]. Ал бұл
пікірдің алдыңғы ғалымдар пікірлеріне кереғар келетін тұстары баршылық.
Қалиев пен Сарыбаевтың еңбегінде де зыбан ұру (әлек салу); жан созу (жан
таласу), шетіне шығу, жүзі жапырылу, жексен болу, мақсат білу, ешқандай
нәрсе [13] дегендер сөз тіркесі ретінде қаралады.
Бұдан шығар қорытынды диалектілік ерекшеліктерді сөз еткенде оның
күрделі сөз, сөз тіркесі немесе фразеологизм екендігін ажырату біраз
қиындық туғызатынға ұқсайды. Еркін сөз тіркесі құрылымы жағынан
фразеологиялық единицалармен ұқсас келеді [13, 181], дейді Аханов. Сол
себепті сөз тіркесінің табиғатын айқындап ашып, оның басқа тілдік
бірліктерден айырудың басты критерийлерін нақтылап алғанымыз жөн болар.
Диалектілік сөз тіркесінің ерекшелігі оның өзі қолданылатын жергілікті
жерде тұрақты тіркес сияқты қолданылуында, яғни оның құрамындағы сөздердің
тұрақты болып келуінде. Сөз тіркесі деп тануымыз үшін Ахановтың пікірінше,
сөз тіркесі құрамындағы сыңарлар ыңғайына қарай басқа бір сыңарлармен
ауыстырыла алады[13, 178]. Ал диалектілік сөз тіркестерінде бұл қағида
орындала бермейді. Кереғар пікірлердің туу себебі де сондықтан болар.
Оның үстіне, далектілік сөз тіркестерін кейде қосып жазу үрдісі де
байқалады. Кейде қосылып жазылуы керек-ау деген күрделі сөздің арасы алшақ
тұратын тұстары да бар. Бұл да сөздіктен сөз тіркестерін ажыратқанда
қиындық тудыратыны белгілі. Олай болса, диалектілердің зерттеле беретін
сала болғандықтан, ондағы тіркес немесе күрделі сөз мәселесінің ара жігінің
жақсылап ашылып, оның орфографиясына мән берілуі тиіс секілді. Мысалы, ағ
ауыз (Орал, Чап.) шортанның ірісі [22, 16]. Арасын ашып жазатын болсақ,
ағ деп жазудың қажеті бар ма? Ағашатты 1996 жылғы сөздікте қосып, ал
2005 жылғы сөздікте бөлек жазыпты. Қайсысын дұрыс деп қабылдағанымыз жөн?
Сөз тіркесі – мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара
байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің тіркесі.
Сөз тіркесінің арасындағы байланыс сөздің бөлшектерінің арасындағы
байланыстан анағұрлым еркінірек болады. Алайда, бұл еркіндік сөз тіркесінің
мағыналық және синтаксистік бүтіндігін бұзатындай дәрежеде болмауға тиіс
[13, 177].
Сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін де, синтаксистік те
дербестігін сақтайды. Күрделі сөздің әрбір сыңары сөйлемнің өз алдына
дербес мүшелері емес, тұтасқан күйінде бір ғана мүше ретінде қызмет
атқарса, еркін сөз тіркесінің әрбір сыңары синтаксистік дербестігін сақтап,
сөйлемде әр басқа мүшелер ретінде қызмет атқара алады.
Сөздердің тілде атаушы қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының
қатарына жататындығы сияқты, сөз тіркестері де заттардың, сапа-белгілердің,
іс-әрекеттердің атаулары ретінде қолданылып, тілдің номинативті
құралдарының қатарына жатады. Грамматикалық және мағыналық бірлікте болатын
сөз тіркесі күрделі ұғым болғанымен, қалайда әйтеуір бір ұғымды білдіреді
және оны белгілеуші ретінде қызмет атқара алады. Ол (сөз тіркесі – К.А.) –
фразеологиялық единицаның еркін эквиваленті ал фразеологиялық единица
мағыналық жақтан сөздің эквиваленті бола алады.
Алайда, фразеологиялық сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерінің
түбірлі айырмашылықтар бар. Жеке сөздердің даяр тұрған единица ретінде
сөйлем құрамына енетіні сияқты, фразеологиялық единицалар да бұрыннан
жасалып қойған, даяр тұрған единицалар ретінде еркін сөз тіркесінің немесе
сөйлемнің құрамына енеді[13, 181].
Сөздер өз ара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп
сөздердің өз ара тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты грамматикалық
қасиеттерінің бірі болып есептеледі.
Сөздердің өз ара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық топтағы
сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне сүйенеді. Оның
үстіне тіркескен сөздер тобының сапасы әр уақытта бір түрлі болмайды, әр
алуан болады. ...Лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне-
бірі сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі
деп есептеледі. Өз ара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі
деп тану үшін оның мынадай белгілеріне қарау керек:
1. Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады:
2. ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік
байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса
байланысады;
3. Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста
жұмсалады.
Осындай, синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің не түйдекті
тіркес пен толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысу нәтижесінде пайда
болады. Басқаша айтқанда, лексика-грамматикалық дербестігі бар сөздерден
басыңқы-бағыныңқылы сөз тіркестері жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы
мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды; мүшелік қарым-
қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық мағына пайда болады[16, 26].
Профессор Т.Сайрамбаев өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз
тіркестері атты іргелі еңбегінде сөз тіркесі деп тануымыз үшін қажетті
критерийлер есебінде төмендегілерді келтіреді:
1. сөз тіркесінің байланысу формалары,
2. сөз тіркесінің байланысу амалдары,
3. сөз тіркесінің синтаксистік қатынастары,
4. сөз тіркесінің түрлері.
...Кез келген сөздер сөз тіркесін құрау үшін олардың қалыптасқан
семантикалық мазмұны үлкен роль атқарады. Яғни, басыңқының семантикалық
мазмұны бағыныңқы мүшенің мағынасына сай келуі тиіс[17,12]. Диалектілік
сөз тіркестерінде де осы заңдылықтар сақталынып отырады. Бірақ ауытқитын
тұстары жоқ емес. Мысалы, қабыса байланысқан сөз тіркестері кейде күрделі
сөзге ұқсап кететін жайттары бар.
Сөйленістердегі сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің өзара
байланысу тәсілдері мен түрлері әдеби тілдегідей.
Говордағы көптеген сөздердің тіркесу қабілеті күшті. Кейбір сөздер
бірнеше тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы, батыс говорлар тобында
өз алдына жеке қолданылатын ілкі (алғашқы) мен әзірде сөздері өзара
тіркесіп те, басқа сөздермен тіркесіп те көптеген тіркестердің жасалуына
негіз болады.
Сөйленістердегі сөз тіркестерінің байланысу түрлері мен тәсілдері
әдеби тілдегімен бірдей деп жоғарыда айтып өттік. Мұны біршама нақтылау
үшін біз сөз тіркесінің байланысу түрлерінің барлық түріне мысалдар
жинақтадық. Бұл жұмыста біз 1969 жылы жарық көрген, 1996 жылғы екі томдық,
2005 жылғы сөздіктерді пайдаландық. Картотека жинау барысында түсінгеніміз,
жергілікті тіл ерекшеліктерінде әдеби тілдегі сөз тіркестерінің барлық
байланысу түрлері мен тәсілдері кездеседі екен. Бұған жұмыс барысында
арнайы тоқталамыз.
Сөйленістердегі сөз тіркесінің тіркесу қабілеті күшті екені белгілі,
мұнда әдеби тілдегі сөз тіркесінің барлық байланысу формаларын кездестіруге
болады. Яғни диалектілік сөз тіркесінің қиыса байланысқан, матаса
байланысқан, матаса байланысқан, меңгеріле байланысатын, қабыса және жанаса
байланысатын да түрлері бар және сөз тіркесінің барлық түрлері: есімді сөз
тіркестері, етістікті сөз тіркестері, тіпті ортақ басыңқылы сөз тіркестері
де кездесіп жатады. Төменде әрқайсысына тоқталып өтеміз.
2.1. Қиыса байланысқан диалектілік сөз тіркестері
Қиысу – синтаксистік байланыстың көп қолданылатын бір түрі. Қиысу
сөйлемдегі бағыныңқы мүше (баяндауыш) басыңқы мүшенің (бастауыштың)
грамматикалық тұлғасына не грамматикалық мағынасына қарай тұлғаланады [18,
78].
Зерттеу барысында біз диалектілік қиыса байланысқан сөз тіркестерінің
де көптеп кездесетінінбайқадық. Демек, тілімізде диалектілік сөз және
диалетілік сөз тіркесімен қатар, диалектілік сөйлемнің де болатындығын
дәлелдейді.
Диалектілік қиыса байланысқан сөз тіркесінің бастауышы тәуелдік
формада келуі өте кездеседі. Басқалай келуі өте сирек кездеседі.
Ағызам сау (Торғ., Жанг.). тамағым сау.
Адам беті күшала (Орал: Шыңғ., Орда, Жән.). адам бетінің өзгермеуі,
беті бүлкі етпеу.
Аза бойым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz