Тіларалық коммуникация
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.5
1.2Аударманың қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.7
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.ТАРАУ. АУДАРМА ПРАГМАТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.1 Аударма прагматикасының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
2.2 Аударма прогматикасының негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.5
1.2Аударманың қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.7
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.ТАРАУ. АУДАРМА ПРАГМАТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.1 Аударма прагматикасының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
2.2 Аударма прогматикасының негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11.15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Қазіргі кезде аударманың қолданылмайтын саласы жоқ. Телеграф агенттіктерінің хабарларын, газет матералдарын, техника мен ғылым мағұлыматтарын алмасудың және көпшілікке таратудан ең тиімді жолы – аударма. Бұл – көпұлтты, көптілді қоғамымыздың біртұтас дамуын ұйымдастыруда, халықтардың мәдени және рухани табыстарын ортақтастыруда, халықтардың қарым – қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз дәнекерлеуші күш болып отыр деген сөз.
Аударма барысында аудармашы тек қана екі тілді меңгерумен ғана шектелмей, аударманың тәсілдері, құралдарын, тәсілдемелерін және әр түрлі аударма трансформациясының түрлерін қолдана отырып, аударма стратегиясының теориялық принциптерін мүмкіндігінше башылыққа алады. Бірақ аудармашы аударма процесінде үнемі қайталанатын, типтік заңдылықтармен қатар, жеке, тұрақсыз, жалпылапуға көнбейтін фактларға да кездеседі. Мұндай жағдайда әр аудармашы бұл мәселені өзінше шешеді. Ол өзі лабиринттің жағдайына түсіп, мақсатқа жетуді тиімді жолмен шешуге тырысады. Бірақ қандай да аудармашы болсын аударманың толық және керекті барлық нұсқаларын қамти алмайды, әр аудармашы мүмкін нұсқалар мен интерпретцияның жартысын ғана керектен алады. Аудармашы өз бетінше әрекет жасайды, осы кезде түйсігін негіздеген ғылыми тұғырнама керек болады. Аударма шығармаылық үдеріс болғандықтан ол аудармашының білімі, санаткерлігі, тәжірибесі, өнертапқыштық, алдына қойған мақсатқа жеру үшінгі талпынысымен қатар, оның франтизиясының шыеайлығы және түйсігімен де байланысты болады.
Мақсаты: Аударманы пайдалануды және тіларалық коммуникацияны ашып, толықтырып көрсету. Және олардың пайдаланатын кезеңдерін талқылау. Айдарма прагматикасын ашып, пайдалануын ашып көрсету.
Аударма барысында аудармашы тек қана екі тілді меңгерумен ғана шектелмей, аударманың тәсілдері, құралдарын, тәсілдемелерін және әр түрлі аударма трансформациясының түрлерін қолдана отырып, аударма стратегиясының теориялық принциптерін мүмкіндігінше башылыққа алады. Бірақ аудармашы аударма процесінде үнемі қайталанатын, типтік заңдылықтармен қатар, жеке, тұрақсыз, жалпылапуға көнбейтін фактларға да кездеседі. Мұндай жағдайда әр аудармашы бұл мәселені өзінше шешеді. Ол өзі лабиринттің жағдайына түсіп, мақсатқа жетуді тиімді жолмен шешуге тырысады. Бірақ қандай да аудармашы болсын аударманың толық және керекті барлық нұсқаларын қамти алмайды, әр аудармашы мүмкін нұсқалар мен интерпретцияның жартысын ғана керектен алады. Аудармашы өз бетінше әрекет жасайды, осы кезде түйсігін негіздеген ғылыми тұғырнама керек болады. Аударма шығармаылық үдеріс болғандықтан ол аудармашының білімі, санаткерлігі, тәжірибесі, өнертапқыштық, алдына қойған мақсатқа жеру үшінгі талпынысымен қатар, оның франтизиясының шыеайлығы және түйсігімен де байланысты болады.
Мақсаты: Аударманы пайдалануды және тіларалық коммуникацияны ашып, толықтырып көрсету. Және олардың пайдаланатын кезеңдерін талқылау. Айдарма прагматикасын ашып, пайдалануын ашып көрсету.
1. Лексико-стилистические вопросы перевода. – Алматы, 1987.
2. Хасанов Б.Х. Социальная лингвистика. – Алматы, 1998.
3. Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1987.
4. Бархадуров Л.С. Язык и перевод. – Москва, 1975.
5. Талжанов С. Көркем аударма туралы. – Алматы, 1962.
6. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Қарағанды, 1997.
7. Комиссаров Н. Теория перевода. – Москва, 1990.
8. Айтбаев О.А. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы, 1975.
9. Чернов Г.П. Основы синхронного перевода. – Москва, 1982.
10. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы, 1987.
11. Смағұлова Г. Өлең контексі прагматикасы. – Алматы, 1987.
12. Мастерство перевода. – Москва, 1963.
13. Феодоров А.Б. Основы общей теории перевода. – Москва, 1983.
14. Шарпиев А.В. Синхронный перевод. – Москва, 1979.
15. Верещагин К.М., Костомеров В.Г. Язык и литература. – Москва, 1973.
16. Қазақ тілі энциклопедиясы. – Алматы, 1997.
17. Крысин Л.П. Языковое заимствование как проблема диахронической социолингвистики // Диахроническая социолингвистика. - М.: Наука - 1993.
18. Князева Г.Ю. Понятие ассимиляции заимствований и методика ее исследования // Лингвистика и методика в высшей ппсоле. Вып V. М., 1970.
19. Крысин Л.П. Современный русский язык: социальная и функциональная дифференциация. - М.: Языки славянской культуры, 2003.
20. Орусбаев А.О. Языковая жизнь Киргизии (Функциональная дистрибуция языков).-Фрунзе: Илим, 1990.
21. Гаркавец А.Н. Конвергенция армяно-кыпчакского языка к славянским в ХУІ-ХУІІ вв-Киев: Наукова думка, 1979.
22. Крысин Л.П. Этапы освоения иноязычного слова // Русский язык в школе, 1991, №2.
23. Бектаев К- Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. - Алматы: Алтын қазына, 2001.
24. Ахметова С.Г., ТұрсынбаеваЖ..Б., Ысқакова Ж..Ы., Яровая Е.Ф. Заң терминдерінің казақша-орысша. орысша -қазақша аныктамалық сөздігі.- Алматы: Жеті жарғы, 2001.
25. Ағылшынша-қазақша сөздік. -Алматы: Мектеп, 2004.
2. Хасанов Б.Х. Социальная лингвистика. – Алматы, 1998.
3. Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1987.
4. Бархадуров Л.С. Язык и перевод. – Москва, 1975.
5. Талжанов С. Көркем аударма туралы. – Алматы, 1962.
6. Жақыпов Ж.А. Аударматануды аңдату. – Қарағанды, 1997.
7. Комиссаров Н. Теория перевода. – Москва, 1990.
8. Айтбаев О.А. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы, 1975.
9. Чернов Г.П. Основы синхронного перевода. – Москва, 1982.
10. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы, 1987.
11. Смағұлова Г. Өлең контексі прагматикасы. – Алматы, 1987.
12. Мастерство перевода. – Москва, 1963.
13. Феодоров А.Б. Основы общей теории перевода. – Москва, 1983.
14. Шарпиев А.В. Синхронный перевод. – Москва, 1979.
15. Верещагин К.М., Костомеров В.Г. Язык и литература. – Москва, 1973.
16. Қазақ тілі энциклопедиясы. – Алматы, 1997.
17. Крысин Л.П. Языковое заимствование как проблема диахронической социолингвистики // Диахроническая социолингвистика. - М.: Наука - 1993.
18. Князева Г.Ю. Понятие ассимиляции заимствований и методика ее исследования // Лингвистика и методика в высшей ппсоле. Вып V. М., 1970.
19. Крысин Л.П. Современный русский язык: социальная и функциональная дифференциация. - М.: Языки славянской культуры, 2003.
20. Орусбаев А.О. Языковая жизнь Киргизии (Функциональная дистрибуция языков).-Фрунзе: Илим, 1990.
21. Гаркавец А.Н. Конвергенция армяно-кыпчакского языка к славянским в ХУІ-ХУІІ вв-Киев: Наукова думка, 1979.
22. Крысин Л.П. Этапы освоения иноязычного слова // Русский язык в школе, 1991, №2.
23. Бектаев К- Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. - Алматы: Алтын қазына, 2001.
24. Ахметова С.Г., ТұрсынбаеваЖ..Б., Ысқакова Ж..Ы., Яровая Е.Ф. Заң терминдерінің казақша-орысша. орысша -қазақша аныктамалық сөздігі.- Алматы: Жеті жарғы, 2001.
25. Ағылшынша-қазақша сөздік. -Алматы: Мектеп, 2004.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ
КОММУНИКАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..2-5
1.2Аударманың қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6-7
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
2-ТАРАУ. АУДАРМА
ПРАГМАТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.1 Аударма прагматикасының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 1
2.2 Аударма прогматикасының негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 17
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде аударманың қолданылмайтын саласы жоқ. Телеграф
агенттіктерінің хабарларын, газет матералдарын, техника мен ғылым
мағұлыматтарын алмасудың және көпшілікке таратудан ең тиімді жолы –
аударма. Бұл – көпұлтты, көптілді қоғамымыздың біртұтас дамуын
ұйымдастыруда, халықтардың мәдени және рухани табыстарын ортақтастыруда,
халықтардың қарым – қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз дәнекерлеуші күш
болып отыр деген сөз.
Аударма барысында аудармашы тек қана екі тілді меңгерумен ғана
шектелмей, аударманың тәсілдері, құралдарын, тәсілдемелерін және әр түрлі
аударма трансформациясының түрлерін қолдана отырып, аударма стратегиясының
теориялық принциптерін мүмкіндігінше башылыққа алады. Бірақ аудармашы
аударма процесінде үнемі қайталанатын, типтік заңдылықтармен қатар, жеке,
тұрақсыз, жалпылапуға көнбейтін фактларға да кездеседі. Мұндай жағдайда әр
аудармашы бұл мәселені өзінше шешеді. Ол өзі лабиринттің жағдайына түсіп,
мақсатқа жетуді тиімді жолмен шешуге тырысады. Бірақ қандай да аудармашы
болсын аударманың толық және керекті барлық нұсқаларын қамти алмайды, әр
аудармашы мүмкін нұсқалар мен интерпретцияның жартысын ғана керектен алады.
Аудармашы өз бетінше әрекет жасайды, осы кезде түйсігін негіздеген ғылыми
тұғырнама керек болады. Аударма шығармаылық үдеріс болғандықтан ол
аудармашының білімі, санаткерлігі, тәжірибесі, өнертапқыштық, алдына қойған
мақсатқа жеру үшінгі талпынысымен қатар, оның франтизиясының шыеайлығы және
түйсігімен де байланысты болады.
Мақсаты: Аударманы пайдалануды және тіларалық коммуникацияны ашып,
толықтырып көрсету. Және олардың пайдаланатын кезеңдерін талқылау. Айдарма
прагматикасын ашып, пайдалануын ашып көрсету.
1-ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ
Тіларалық коммуникацияның қатысушылары (1-қатысушы және 2-қатысушы)
түрлі ұлттық тілдерде сөйлеушілер ғана емес, олар Ұрпақтан ұрпаққа
берілетін өзіндік өмірліқ құндылықтары, сана және мінез-құлық
стереотиптері, қарым-қатынас жасау және бірлесе жұмыс істеуді
ұйымдастырудағы өзіндік ерекшеліктері бар әртүрлі ұлттың, мәдениеттің
өкілдері болып табылады. Ұлттық мәдениет кез келген нақты бір этностың
мүшесінің ұлт өкілінің қабылдауына, ойлауына, мінез-құлқына тікелей әсер
етеді. Сондықтан да түрлі этнос, ұлт өкілдері бір-бірімен кездескенде бір
ғана жағдайды әртүрлі қабылдап әрі оған түрліше баға беріп, өз ұлтының
сөйлесу, өзін өзі ұстау мәнеріне сәйкес іс-әрекет етеді. Осыдан келіп,
тіларалық коммуникацияның тіларалық мәдениет ұғымына сәйкес екендігін
аңғарамыз.
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының
қызметі
Схема -1. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ
(байланыс екі тілде түрлі кодтарды қолдану арқылы орнайды)
Ортақ коммуникация
БАЙЛАНЫС АРНАСЫ
(ауызша немесе жазбаша)
ТІЛДІК ДӘНЕКЕР
Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесінде аудармашының
басты міндеті қарым-қатынас орната білу болып табылады, яғни қатысушылар
арасында өзара түсіністіктің орнауы, басқаша айтқанда, аудармашы
хабарламада берілген ақпараттың бұрмаланбай, толығымен қабылдануын
қамтамасыз етуі керек. Сонымен қатар олар адамның мінез-құлық ережелерін
нұсқап отыратын тәлім-тәрбиенің, ұлттық салт-дәстүрдің ерекшеліктері
қатысушылар арасында өмірлік жағдайлар мен келелі мәселелерді қабылдау және
оған баға беруде коммуникацияның әртүрлі бағдарының пайда болатынын ескеру
керек.
Мысалы, ағылшынның A rolling stone gathers no moss деген мақалы бір
қарағанда орыс тіліне Катящийся камень мха не собирает деп аударуға өте
оңай көрінгенімен, екі түрлі коммуникант -өзге мәдениет өкілдері оны мүлдем
басқаша қабылдап, басқаша түсінеді. Ағылшын адамы үшін мүк байлық, жақсылық
(түсінің сұр болуына байланысты) дегенді білдіреді, яғни мүктің болмауы
байлық пен ізгіліктің де болмауы дегенге келіп, кері мағына береді. Бұдан
шығар қорытынды: жер-көкті аралап жүргенше, үйде отырып ақша жинау керек.
Ал орыстар үшін мүк басқан кез келген нәрсе артта қалу, түзелмеу, алға
қарай дамуға ұмтылмау дегеннің белгісі. Яғни мүктің болуы теріс әсер
қалдырады. Қорытынды: бір жерде отырып мүк басуға болмайды.
Сол себепті келтірілген мысал (Катящийся камень мха не собирает) айтылу
керек ойды дұрыс жеткізбейді. Сондықтан өзара түсіністік орнату үшін мұндай
мақалдарды сөзбе-сөз емес,ағылшын тіліндегі мақалдың мазмұнын беретін
орыстың Кому на месте не сидится, тот добра наживет сияқты басқа мақалымен
алмастыру керек.
Яғни тіларалық және мәдениетаралық коммуникпцияда басқа ұлт өкілінің
тілін ғана білу өзара түсіністікті қажетті деңгейде орнату үшін маңызды
болғанымен, жеткілікті емес. Бұл жағдай аудармашының тіларалық және
мәдениетаралық дәнекер қызметін атқару арқылы жұмысын күрделендіреді. (2-
схеманы қараңыз).
2-схема. Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі
аудармашының негізгі қызметі.
Қалай болғанда да ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері осы мәдениетті
жасаушы әрі қолданушы халықтың тілінде көрініс табады.
Тіларалық коммуникация барысында тек бір халықтың мәдениетінде ғана
кездесетін, ал екінші этностың тұрмысында мүлдем жоқ сөздер кездесуі
мүмкін. Мысалы мынадай қазақ сөздері: ауыл, киіз үй, шаңырақ, кереге,
бүркітші т.б., орыс: зипун, шушун, поддевка және т.б.
Басқа тілдерде мұндай сөздердің дәл сол мағынаға сәйкес келетін
баламасы жоқ. Өйткені киіз үй деген қазақ сөзінің баламасын баспана ұғымын
білдіретін орыстың изба, ағылшынның house (үй) немесе tent (шатыр), испан
халқының Іа casa (үй), эстон халқының maja (үй) және kodu (үй) сөздері бере
алмайды.
Ағылшынның Boston tea-drinking деген қалыптасқан тіркесі америкалықтар
үшін Бостон қаласында отырып шай ішу рәсімі дегенді білдірмейді. Бұл тарихи
оқиға Солтүстік Америкадағы ағылшын колонияларының тәуелсіздік үшін
күресінің бір эпизоды - колонияның экономикасына кері әсерін тигізіп,
Солтүстік Америкаға шайдың ағылшындардың алымсыз әкелуіне қарсылық
білдірудің белгісі ретінде 1773 жылдың желтоқсанында Бостандық ұлдары
ұйымының мүшелері Бостон портындағы ағылшын кемелеріне ұрланып кіріп,
теңізге шайдың бір бөлігін тастап жіберген.
Мұндай жағдайлар кездескенде аудармашы не істеу керек? Осы сынды сөздер
мен тіркестерді аударудың тәсілдері бар ма? Кәсіби қызметінің өркендей
түсуі үшін аудармашы не білу керек?
Әртүрлі мәтіндерді аударуда көмекші болатын, аудару барысында
кездесетін қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін, аудармашының кәсіби
білімінің кешенін қалыптастыратын, ең қажетті білімнің белгілі бір жиынтығы
бар. Бұл кешенге мыналар кіреді:
Осылайша, адамзат қызметінің күрделі де көп қырлы түрі ретіндегі
аударма бір тілден екінші тілге аударудың оңай іс емес екендігін көрсетеді.
Ол түрлі мәдениеттің, тұлғалардың, ойлау жүйесінің және дүниеге
көзқарасының, әдеби әдет-ғұрпының, түрлі тарихи кезеңдердің, даму
деңгейлерінің және т.б. арақатынасы болып табылады.
Сол үшін де аударма мәдениеттану, лингвомәдениет, этнография,
психология, когнитология, тарих, әдебиеттану сынды түрлі ғылым салаларынан
хабардар болуды қажет етеді. Аударматанудың өзінде де мәдени, когнитивтік,
психологиялық, әдеби т.б. аспектілер болуы мүмкін. Аударматанудың негізінде
лингвисикалық амал
(аспект) бар.
Аударма жасаудың негізгі әдістерін, тәсілдерін және жолдарын білу
НЕГІЗГІ БІЛІМ АЯЛЫҚ БІЛІМ
(аудармашының қызметі (аудармашының қызметі
онсыз еш мүмкін болмайтын онсыз еш мүмкін болмайтын қосымша
негізгі білім) білім, бірақ
кесіби деңгейде емес)
1. шет тілін толыққанды 1. Белгілі бір ұлттың тілінен ғана
меңгеру, оның ішінде: көрініс табатын мәдени-әлеуметтік
• фонетикасын мәліметтерді білу.
• лексикасы мен фразеологиясын Олар:
• морфологиясын • сол ұлттық қауымның
• синтаксисін тарихының және мемлекеттік
• стилистикасын құрылысының
• сол тілдің тарихын деректері,
• географиялық
ортасының ерекшеліктері,
• өткені мен бүгінгі
Материалдық мәдениетінің ерекше
бұйымдары.
• этнографиялық және
фольклорлық түсініктері
2. Аударма жасаудың негізгі
әдістерін, тәсілдерін және
жолдарын білу
Аударманың табысты болуы мыналарды талап етеді: аударма процесінің
заңдылығын ұғына білу, аударма жасау үшін қажетті заңдылықтар кешені және
негізгі ережелермен таныс болу, аударма нормаларын анықтай білу. Бұл
мәселелермен, салыстырмалы түрде айтқанда, жақында ғана пайда болған тіл
білімінің ерекше тармағы - аударма теориясы айналысады. Бұл ғылымды
қалыптастыру үшін аудармашылардың аударма процесінің заңдылығы жөніндегі
білімін кеңейтуге мүмкіндік берген практикалық қызметінің мыңдаған жылдары
кетті.
1.2Аударманың қысқаша тарихы
Аударма адамның практикалық әлеуметтік-тілдік қызметінің ерекше түрі
ретінде ататіл әртүрлі бөлек тілдерге бөлініп, әртүрлі тілдерде сөйлейтін
тайпа өкілдерінің (тас дәуірі адамдары) арасында байланысты орнату үшін
дәнекердің көмегі қажет болған ерте заманда пайда болды.
Дегенмен, саналы түрде әлеуметтік-тілдік қызметтің бір түрі ретіндегі
аударма антикалық кезеңде жазудың пайда болып, дамуымен байланысты. Алғашқы
жазбаша аудармалар пайда болғанда аударма да арнайы дайындық және белгілі
бір ережелер мен нормаларды ұстануды талап ететін ерекше қызмет түрі деп
қабылданды.
Адамзат тарихының кейбір кезеңдерінде аударма көпұлтты империялар мен
мемлекеттердің (ежелгі Вавилон, Ассирия, Рим империясы, Ұлы Моғол
империясы, Оттоман империясы және т.б. еске түсіріңіз; салыстырыңыз: ХХғ.
ең көпұлтты мемлекеті - КСРО) өмірінде ерекше әлеуметтік маңызға ие болды.
Бұл мемлекеттік құрылымдарда аударма ынтымақтастықтың таптырмас құралы
болды. Себебі маңызды мемлекеттік құжаттар (басқарушылар мен үкіметтің
жарлықтары, заңдар жинағы т.б.) қоластындағы халықтардың тіліне аударылды.
Бұл мемлекеттің құқықтық бірлігін, билік пен халықтың өзара әрекет етуін
қаматамсыз етті.
Аударма пайда болған сәттен бастап оның адамзат дамуындағы орны ерекше
болды: әртүрлі этностар мен ұлттардың ақпарат алмасуына мүмкіндік тудырды,
олардың мәдениетінің өзара байи түсуіне жол ашты. Аудармашылардың ежелгі
әлемдегі, ерте және кейінгі орта ғасырдағы адамдардың ой-өрісінің кеңеюі
үшін қоршаған орта туралы білімнің қалыптасуына және сол білімнің халықтар
арасында тарауына сіңірген еңбегі аз емес. Марко Поло, Афанасий Никитин
т.б. атақты саяхатшылар, жаңа жерлерді зерттеушілер өз мақсаттарына
аудармашылардың арқасында жеткен. Сол кездері аудармашыларды түркі
тілдерінен енген тілмаш кірме сөзімен атайтын.
Аударманың дамуының ерекше сатысы болып діни мәтіндердің (жаңа заманның
1-мыңжылдығының алғашқы ғасырынан бастап) аудармасы табылады. Орта
ғасырларда бұл аудармаларға қатаң талаптар қойыла бастады. Киелі
кітаптардың (Інжіл, Құран т.б.), сондай-ақ шерік қатушы (еретикалық)
кітаптардың аудармасының бұрмалануына жол берілмеді әрі қатал жазаға
тартылды. Осы жанрдың аудармашылары ішінде әулиелері дө, азап шегушілері
де болды. Осылайша, тақуа Иеронимді католик шіркеуі б.з. IV ғ. Інжілді
ежелгі грек тілінен латын тіліне аударғаны үшін қағидаға айналдырды.
Қазіргі таңда әулие Иероним католик әулиелерінің ішіндегі ең жиі оқылатын
болып саналады. 1545 жылы Әулие Инквизицияның шешімімен француз философы
және тарихшысы Этьен Доле ежелгі грек ойшылы Платонның жанның қайта тірілу
мүмкіндігі туралы айтылған Диалогтар еңбегін латын тіліне аударғаны үшін
дарға асылды. Нәтижесінде осындай қатал шаралардың аударылатын
материалдарды іріктөйтін және мәтіндерді аударудың тәсілдерінің белгілі бір
нормасы жасалды.
Аударма тарихындағы маңызды істің бірі - әдеби мәтіндердің аудармасы.
Ежелгі грек және латын авторларының еңбектерінің жаңа ұлттық тілдерге
аударылуының қарқынды дамуы Қайта жаңғыру кезеңінде басталды. Қайта жаңғыру
кезеңінде европа елдеріндегі аударманың дамуына XVf. 40-жылдарында
европалық кітап басу тәсілінің пайда болуы себеп болды. (Иоганн
Гуттенбергтің кітап басатын білдегі).
XVIII ғ. соңы - XIX ғ. басында қазіргі аударма түрлерінің дерлік
барлығы. пайда болған еді: формасы бойынша (мыс: ауызша және жазбаша) және
аударылатын мәтіннің жанры бойынша (ресми-іскери, ғылыми, діни, көркем-
әдебиет). Алайда XX ғ. басына дейін аудармашылар аз болатын әрі олардың
қызметінің көлемі де шектеулі ғана еді.
XX ғ. басында ақпараттық дүмпу басталды. Әртүрлі тілдік
қауымдастық және мәдениет өкілдерінің мемлекетаралық,
тұлғааралық байланыстарының күрт өсуі, баспа материалдарының көбеюі,
техникалық қатынас құралдарының (радио, телефон) пайда болуы, туризмнің
дамуы аударма дүмпуіне алып келді. Аударма қызметі XX ғ. ортасында
мемлекеттер арасында түрлі салалар бойынша қатынастардың дамуына үлкен үлес
қосқан халықаралық ірі ұйымдардың (БҰҰ, ЮНЕСКО т.б.) құрылуымен қанатын кең
жая бастады. Аудармашыларға деген үлкен сұраныс жоғары кәсіптік
кадрларды дайындайтын кептеген оқу орындарының ашылуына себеп болды. Бұл
аударманың теориялық және әдістемелік мәселелерінің шешілуін талап етті.
Осы кезден бастап аударма ғылымы немесе аударма теориясы пайда болды.
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және дамуы
Аударманың алғашқы теоретиктері - аударманың практикалық
тәжірибесін кеңейтуге және аударманың нормативтік мәселелерін шешуге
тырысқан аудармашылардың өздері. Олардың аударма мәселесі жөніндегі
еңбектері тек аударылған мәтінге түсіндірме ретінде ғана қалып, аудармаға
берілген тұжырымдама ретінде қолданылмады. Мысалы, антикалық кезеңдерде
Платон, Аристотель және Демосфен сынды ежелгі грек ойшылдарының
еңбектерін аударған Цицерон және Гораций атты Рим авторлары өз
түсіндірмелерінде аударманың түпнұсқаға қажетінше ұқсас болу
деңгейі мәселелерін талқылаған. Інжіл және басқа да кітаптардың
аудармасына жазылған түсіндірмелерде түпнұсқаны әріппе-әріп
көшіру мәселесі және сол әріпті емес, негізгі мағынаны жеткізу керектігі
сөз болады. Қайта жаңғыру кезеңінде түпнұсқаны дәл көшірмей, бірақ
оқырманға дәл түпнұсқадағыдай әсер қалдыратын еркін аударманың дәлелді
мәселелері талқыланды. Дегенмен аударманың ғылыми теориясының негізі тек XX
ғ. ортасында ғана шындап қарастырыла бастады.
2-ТАРАУ. АУДАРМА ПРАГМАТИКАСЫ
Аударма жүйесінде прагматикалық фактордың алатын орны қандай екендігіне
көз жеткізу үшін жалпы аударма теориясы қандай мәселелерді шешумен
айналысады дегенді саралап алу қажет. Осы жалпы теориядағы жалпы
мақсаттардан аударманың жекелеген проблемаларын іске асыру, зерттеу т.б.
туындайтыны мәлім.
2.1 Аударма прагматикасының түсінігі
Аударма теориясының алдына төмендегідей мақсаттар қойылады:
1. аударманың жалпы лингвистикалық негізінде пайымдап сипаттау немесе
аударма үдерісінде қолданылатын заңдылықтар, тілді жүйелер,
олардың шегі, мүмкіндіктерін айқындау;
2. аударма лингвистиканың зерттеу нысаны болуы, оның тілдік басқа
құралдардан ерекшелігін айқындау;
3. аударма түрлерін классификациялаудың негізін жасау;
4. аударма эквиваленттілігін түпнұсқа мен аударма мәтінінің
коммуникативтік теңдігін іске асыратын құрал ретінде тану;
5. әр түрлі құрлымды тілдер үшін жеке, арнайы аударма теориясының
жалпы принцпін (қағидатын) жасау;
6. түпнұсқа аударма мәтініне қайта құрған кезде аудармашының
басшылыққа алатын ғылыми жалпы қағидаттарды жасау;
7. аудама үдерісіне ықпал ететін әлеуметтік лингвистикалық және
прагматикалық фактордың әсерін ашып айқындау;
8. аударма нормасы деген ұғымды анықтау және аударма сапасын
бағалау принцптерін жасау;
Ендеше аударма аясында прагматикалық фактор басқа да негізгі
элементтердің бірі ретінде аударма үдерісіне әсер етеді деп айтуға толық
негіз бар. Г.Смағұлова: Өлең контексі поэтикалығының прагматикасы – оқушы
сезіміне әсер етуі [11:69] – деп көрсетеді. Ал аударма жасау, оны бір
тілден екінші бір тіл тұтынушыларына мәтіннің көркемдік, эстетикалық
құндылығын түсірмей, мағынасын алшақтатпай жеткізу де шығармашылықблып
есептелетіндігін ескрсек, аударамдағы прогматизм мәселесі дегенде
аудармашының аударманы тұтынушыларға, 2–тілдің оқырманына жеткілікті әсер
тудыру үшін өз бетінше жасаған қадамының творчествалық нәтижесі деуге
толық негізі бар.
Қазақ тілінде арнайы прагматикалық мәселелерге тоқталған зерттеушілер
жоқтың қасы. Аударма үдерісіндегі прагматикалық фактордың тәжірибедегі
(практикадағы) маңызы өте зор.
Белгілі бір ойдың айту, әңгімелеу барысында тілдік белгілерді қолдану
арқылы автор өзінің объективті дүниені қабылдау ерекшеліктерін жеткізеді.
Тілдік белгі мен автор – субьект арасында осы негізде қарым – қатынас
орнайды. Осы тығыз байланысты қарастыратын лингвистиканың саласы
прагматика деп аталады. Бұл сала ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында
Ч.У.Морристің ірге тасын қалумен қалыптаса бастады.
Сонымен прогматика деген ұғымды семантика, синтактика деп те атайды.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі: Прагматика, в семотике языкознании:
направление, изучающее отношение между средствами языка и теми, кто этими
средствами пользуется [1 :577] – деген анықтама береді. Бір тілден екінші
тілге аударылатын мәтін ең әуелі аудармашының ой – елегінен өтіп,
аудармашының субъективті көз қарасы, қатынасы арқылы оның таным -
түсінігі, түйсіні және ой–қиалы, тапқырлығының жемісінің нәтижесі ретінде
жарыққа шығады. Бұл жағдайда тұпнұсқа мәтіні мен аудармашы, аудармашының
жасаған мәтіні мен аударманы қабылдап алатын оқырман немесе тыңдарман
арасында қарым–қатынас орнайды. Аудармашы өз жұмысының нәтижесін сол
аударманы тұтынатын халықтың, оқырман мен тыңдарманының таным – түйсігіне
жақын және алатын әсерлерін есепке ала отырып шығару керек. Яғни тілдік
құралдар мен аударманы тұтынушылардың арасындаға прагматикалық аспектіні
жүзеге асыру шарт. Басқаша айтқанда, аудармашы өзі жасаған мәтіні мен
аударманы тұтынушылардың арасындағы қарым–қатынасты зерттуеші ретін де
қызмет атқарады.
В.Н.Комиссаров: Деятельность переводчика всегда имеет творческий, или
объективно – субъективный характер, т.к. переводчик решает основные
практические и теоретические задачи перевода, постоянно используя для
решения проблемы все ресурсы языковой системы, а не только при переводе
экзотических случаев, каких как перевод образов, жаргонизмов и
каламбуров [7: 47] – деп көрсетеді. Бұл аударма процесінің бір тілдің
элементтерін екінші тілге механикалық түрде қондырғылар жасауға көнбейтін,
аудармашыдан кәсіби біліктілік, білімнің жан–жақтылығын, шығармашылық
тапқырлық талап ететіндігін көрсетеді. Ал бұл талаптардың барлығы
аудармашының объективті – субъективті көзқарасын танытады да, аудармада
прагматикалық фоктор ретінде көрніс береді.
Белгілі аудама теоретигі Л.С.Бархударовтың 1975 жылы жарық көрген
Язык и перевод атты кітабында алғаш рет лингвестикалық аудармадағы
прагматизм мәселесі қарастырлады. Аударма трансформациясы жасалу кезінде,
тіл бірліктерінің мағыналарының әр түрлі типтерін басқа тілде жеткізу
барысында, тілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ
КОММУНИКАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..2-5
1.2Аударманың қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6-7
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
2-ТАРАУ. АУДАРМА
ПРАГМАТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.1 Аударма прагматикасының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 1
2.2 Аударма прогматикасының негізгі
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 17
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде аударманың қолданылмайтын саласы жоқ. Телеграф
агенттіктерінің хабарларын, газет матералдарын, техника мен ғылым
мағұлыматтарын алмасудың және көпшілікке таратудан ең тиімді жолы –
аударма. Бұл – көпұлтты, көптілді қоғамымыздың біртұтас дамуын
ұйымдастыруда, халықтардың мәдени және рухани табыстарын ортақтастыруда,
халықтардың қарым – қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз дәнекерлеуші күш
болып отыр деген сөз.
Аударма барысында аудармашы тек қана екі тілді меңгерумен ғана
шектелмей, аударманың тәсілдері, құралдарын, тәсілдемелерін және әр түрлі
аударма трансформациясының түрлерін қолдана отырып, аударма стратегиясының
теориялық принциптерін мүмкіндігінше башылыққа алады. Бірақ аудармашы
аударма процесінде үнемі қайталанатын, типтік заңдылықтармен қатар, жеке,
тұрақсыз, жалпылапуға көнбейтін фактларға да кездеседі. Мұндай жағдайда әр
аудармашы бұл мәселені өзінше шешеді. Ол өзі лабиринттің жағдайына түсіп,
мақсатқа жетуді тиімді жолмен шешуге тырысады. Бірақ қандай да аудармашы
болсын аударманың толық және керекті барлық нұсқаларын қамти алмайды, әр
аудармашы мүмкін нұсқалар мен интерпретцияның жартысын ғана керектен алады.
Аудармашы өз бетінше әрекет жасайды, осы кезде түйсігін негіздеген ғылыми
тұғырнама керек болады. Аударма шығармаылық үдеріс болғандықтан ол
аудармашының білімі, санаткерлігі, тәжірибесі, өнертапқыштық, алдына қойған
мақсатқа жеру үшінгі талпынысымен қатар, оның франтизиясының шыеайлығы және
түйсігімен де байланысты болады.
Мақсаты: Аударманы пайдалануды және тіларалық коммуникацияны ашып,
толықтырып көрсету. Және олардың пайдаланатын кезеңдерін талқылау. Айдарма
прагматикасын ашып, пайдалануын ашып көрсету.
1-ТАРАУ. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ
Тіларалық коммуникацияның қатысушылары (1-қатысушы және 2-қатысушы)
түрлі ұлттық тілдерде сөйлеушілер ғана емес, олар Ұрпақтан ұрпаққа
берілетін өзіндік өмірліқ құндылықтары, сана және мінез-құлық
стереотиптері, қарым-қатынас жасау және бірлесе жұмыс істеуді
ұйымдастырудағы өзіндік ерекшеліктері бар әртүрлі ұлттың, мәдениеттің
өкілдері болып табылады. Ұлттық мәдениет кез келген нақты бір этностың
мүшесінің ұлт өкілінің қабылдауына, ойлауына, мінез-құлқына тікелей әсер
етеді. Сондықтан да түрлі этнос, ұлт өкілдері бір-бірімен кездескенде бір
ғана жағдайды әртүрлі қабылдап әрі оған түрліше баға беріп, өз ұлтының
сөйлесу, өзін өзі ұстау мәнеріне сәйкес іс-әрекет етеді. Осыдан келіп,
тіларалық коммуникацияның тіларалық мәдениет ұғымына сәйкес екендігін
аңғарамыз.
1.1Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі аудармашының
қызметі
Схема -1. ТІЛАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ
(байланыс екі тілде түрлі кодтарды қолдану арқылы орнайды)
Ортақ коммуникация
БАЙЛАНЫС АРНАСЫ
(ауызша немесе жазбаша)
ТІЛДІК ДӘНЕКЕР
Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесінде аудармашының
басты міндеті қарым-қатынас орната білу болып табылады, яғни қатысушылар
арасында өзара түсіністіктің орнауы, басқаша айтқанда, аудармашы
хабарламада берілген ақпараттың бұрмаланбай, толығымен қабылдануын
қамтамасыз етуі керек. Сонымен қатар олар адамның мінез-құлық ережелерін
нұсқап отыратын тәлім-тәрбиенің, ұлттық салт-дәстүрдің ерекшеліктері
қатысушылар арасында өмірлік жағдайлар мен келелі мәселелерді қабылдау және
оған баға беруде коммуникацияның әртүрлі бағдарының пайда болатынын ескеру
керек.
Мысалы, ағылшынның A rolling stone gathers no moss деген мақалы бір
қарағанда орыс тіліне Катящийся камень мха не собирает деп аударуға өте
оңай көрінгенімен, екі түрлі коммуникант -өзге мәдениет өкілдері оны мүлдем
басқаша қабылдап, басқаша түсінеді. Ағылшын адамы үшін мүк байлық, жақсылық
(түсінің сұр болуына байланысты) дегенді білдіреді, яғни мүктің болмауы
байлық пен ізгіліктің де болмауы дегенге келіп, кері мағына береді. Бұдан
шығар қорытынды: жер-көкті аралап жүргенше, үйде отырып ақша жинау керек.
Ал орыстар үшін мүк басқан кез келген нәрсе артта қалу, түзелмеу, алға
қарай дамуға ұмтылмау дегеннің белгісі. Яғни мүктің болуы теріс әсер
қалдырады. Қорытынды: бір жерде отырып мүк басуға болмайды.
Сол себепті келтірілген мысал (Катящийся камень мха не собирает) айтылу
керек ойды дұрыс жеткізбейді. Сондықтан өзара түсіністік орнату үшін мұндай
мақалдарды сөзбе-сөз емес,ағылшын тіліндегі мақалдың мазмұнын беретін
орыстың Кому на месте не сидится, тот добра наживет сияқты басқа мақалымен
алмастыру керек.
Яғни тіларалық және мәдениетаралық коммуникпцияда басқа ұлт өкілінің
тілін ғана білу өзара түсіністікті қажетті деңгейде орнату үшін маңызды
болғанымен, жеткілікті емес. Бұл жағдай аудармашының тіларалық және
мәдениетаралық дәнекер қызметін атқару арқылы жұмысын күрделендіреді. (2-
схеманы қараңыз).
2-схема. Тіларалық және мәдениетаралық коммуникация процесіндегі
аудармашының негізгі қызметі.
Қалай болғанда да ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері осы мәдениетті
жасаушы әрі қолданушы халықтың тілінде көрініс табады.
Тіларалық коммуникация барысында тек бір халықтың мәдениетінде ғана
кездесетін, ал екінші этностың тұрмысында мүлдем жоқ сөздер кездесуі
мүмкін. Мысалы мынадай қазақ сөздері: ауыл, киіз үй, шаңырақ, кереге,
бүркітші т.б., орыс: зипун, шушун, поддевка және т.б.
Басқа тілдерде мұндай сөздердің дәл сол мағынаға сәйкес келетін
баламасы жоқ. Өйткені киіз үй деген қазақ сөзінің баламасын баспана ұғымын
білдіретін орыстың изба, ағылшынның house (үй) немесе tent (шатыр), испан
халқының Іа casa (үй), эстон халқының maja (үй) және kodu (үй) сөздері бере
алмайды.
Ағылшынның Boston tea-drinking деген қалыптасқан тіркесі америкалықтар
үшін Бостон қаласында отырып шай ішу рәсімі дегенді білдірмейді. Бұл тарихи
оқиға Солтүстік Америкадағы ағылшын колонияларының тәуелсіздік үшін
күресінің бір эпизоды - колонияның экономикасына кері әсерін тигізіп,
Солтүстік Америкаға шайдың ағылшындардың алымсыз әкелуіне қарсылық
білдірудің белгісі ретінде 1773 жылдың желтоқсанында Бостандық ұлдары
ұйымының мүшелері Бостон портындағы ағылшын кемелеріне ұрланып кіріп,
теңізге шайдың бір бөлігін тастап жіберген.
Мұндай жағдайлар кездескенде аудармашы не істеу керек? Осы сынды сөздер
мен тіркестерді аударудың тәсілдері бар ма? Кәсіби қызметінің өркендей
түсуі үшін аудармашы не білу керек?
Әртүрлі мәтіндерді аударуда көмекші болатын, аудару барысында
кездесетін қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін, аудармашының кәсіби
білімінің кешенін қалыптастыратын, ең қажетті білімнің белгілі бір жиынтығы
бар. Бұл кешенге мыналар кіреді:
Осылайша, адамзат қызметінің күрделі де көп қырлы түрі ретіндегі
аударма бір тілден екінші тілге аударудың оңай іс емес екендігін көрсетеді.
Ол түрлі мәдениеттің, тұлғалардың, ойлау жүйесінің және дүниеге
көзқарасының, әдеби әдет-ғұрпының, түрлі тарихи кезеңдердің, даму
деңгейлерінің және т.б. арақатынасы болып табылады.
Сол үшін де аударма мәдениеттану, лингвомәдениет, этнография,
психология, когнитология, тарих, әдебиеттану сынды түрлі ғылым салаларынан
хабардар болуды қажет етеді. Аударматанудың өзінде де мәдени, когнитивтік,
психологиялық, әдеби т.б. аспектілер болуы мүмкін. Аударматанудың негізінде
лингвисикалық амал
(аспект) бар.
Аударма жасаудың негізгі әдістерін, тәсілдерін және жолдарын білу
НЕГІЗГІ БІЛІМ АЯЛЫҚ БІЛІМ
(аудармашының қызметі (аудармашының қызметі
онсыз еш мүмкін болмайтын онсыз еш мүмкін болмайтын қосымша
негізгі білім) білім, бірақ
кесіби деңгейде емес)
1. шет тілін толыққанды 1. Белгілі бір ұлттың тілінен ғана
меңгеру, оның ішінде: көрініс табатын мәдени-әлеуметтік
• фонетикасын мәліметтерді білу.
• лексикасы мен фразеологиясын Олар:
• морфологиясын • сол ұлттық қауымның
• синтаксисін тарихының және мемлекеттік
• стилистикасын құрылысының
• сол тілдің тарихын деректері,
• географиялық
ортасының ерекшеліктері,
• өткені мен бүгінгі
Материалдық мәдениетінің ерекше
бұйымдары.
• этнографиялық және
фольклорлық түсініктері
2. Аударма жасаудың негізгі
әдістерін, тәсілдерін және
жолдарын білу
Аударманың табысты болуы мыналарды талап етеді: аударма процесінің
заңдылығын ұғына білу, аударма жасау үшін қажетті заңдылықтар кешені және
негізгі ережелермен таныс болу, аударма нормаларын анықтай білу. Бұл
мәселелермен, салыстырмалы түрде айтқанда, жақында ғана пайда болған тіл
білімінің ерекше тармағы - аударма теориясы айналысады. Бұл ғылымды
қалыптастыру үшін аудармашылардың аударма процесінің заңдылығы жөніндегі
білімін кеңейтуге мүмкіндік берген практикалық қызметінің мыңдаған жылдары
кетті.
1.2Аударманың қысқаша тарихы
Аударма адамның практикалық әлеуметтік-тілдік қызметінің ерекше түрі
ретінде ататіл әртүрлі бөлек тілдерге бөлініп, әртүрлі тілдерде сөйлейтін
тайпа өкілдерінің (тас дәуірі адамдары) арасында байланысты орнату үшін
дәнекердің көмегі қажет болған ерте заманда пайда болды.
Дегенмен, саналы түрде әлеуметтік-тілдік қызметтің бір түрі ретіндегі
аударма антикалық кезеңде жазудың пайда болып, дамуымен байланысты. Алғашқы
жазбаша аудармалар пайда болғанда аударма да арнайы дайындық және белгілі
бір ережелер мен нормаларды ұстануды талап ететін ерекше қызмет түрі деп
қабылданды.
Адамзат тарихының кейбір кезеңдерінде аударма көпұлтты империялар мен
мемлекеттердің (ежелгі Вавилон, Ассирия, Рим империясы, Ұлы Моғол
империясы, Оттоман империясы және т.б. еске түсіріңіз; салыстырыңыз: ХХғ.
ең көпұлтты мемлекеті - КСРО) өмірінде ерекше әлеуметтік маңызға ие болды.
Бұл мемлекеттік құрылымдарда аударма ынтымақтастықтың таптырмас құралы
болды. Себебі маңызды мемлекеттік құжаттар (басқарушылар мен үкіметтің
жарлықтары, заңдар жинағы т.б.) қоластындағы халықтардың тіліне аударылды.
Бұл мемлекеттің құқықтық бірлігін, билік пен халықтың өзара әрекет етуін
қаматамсыз етті.
Аударма пайда болған сәттен бастап оның адамзат дамуындағы орны ерекше
болды: әртүрлі этностар мен ұлттардың ақпарат алмасуына мүмкіндік тудырды,
олардың мәдениетінің өзара байи түсуіне жол ашты. Аудармашылардың ежелгі
әлемдегі, ерте және кейінгі орта ғасырдағы адамдардың ой-өрісінің кеңеюі
үшін қоршаған орта туралы білімнің қалыптасуына және сол білімнің халықтар
арасында тарауына сіңірген еңбегі аз емес. Марко Поло, Афанасий Никитин
т.б. атақты саяхатшылар, жаңа жерлерді зерттеушілер өз мақсаттарына
аудармашылардың арқасында жеткен. Сол кездері аудармашыларды түркі
тілдерінен енген тілмаш кірме сөзімен атайтын.
Аударманың дамуының ерекше сатысы болып діни мәтіндердің (жаңа заманның
1-мыңжылдығының алғашқы ғасырынан бастап) аудармасы табылады. Орта
ғасырларда бұл аудармаларға қатаң талаптар қойыла бастады. Киелі
кітаптардың (Інжіл, Құран т.б.), сондай-ақ шерік қатушы (еретикалық)
кітаптардың аудармасының бұрмалануына жол берілмеді әрі қатал жазаға
тартылды. Осы жанрдың аудармашылары ішінде әулиелері дө, азап шегушілері
де болды. Осылайша, тақуа Иеронимді католик шіркеуі б.з. IV ғ. Інжілді
ежелгі грек тілінен латын тіліне аударғаны үшін қағидаға айналдырды.
Қазіргі таңда әулие Иероним католик әулиелерінің ішіндегі ең жиі оқылатын
болып саналады. 1545 жылы Әулие Инквизицияның шешімімен француз философы
және тарихшысы Этьен Доле ежелгі грек ойшылы Платонның жанның қайта тірілу
мүмкіндігі туралы айтылған Диалогтар еңбегін латын тіліне аударғаны үшін
дарға асылды. Нәтижесінде осындай қатал шаралардың аударылатын
материалдарды іріктөйтін және мәтіндерді аударудың тәсілдерінің белгілі бір
нормасы жасалды.
Аударма тарихындағы маңызды істің бірі - әдеби мәтіндердің аудармасы.
Ежелгі грек және латын авторларының еңбектерінің жаңа ұлттық тілдерге
аударылуының қарқынды дамуы Қайта жаңғыру кезеңінде басталды. Қайта жаңғыру
кезеңінде европа елдеріндегі аударманың дамуына XVf. 40-жылдарында
европалық кітап басу тәсілінің пайда болуы себеп болды. (Иоганн
Гуттенбергтің кітап басатын білдегі).
XVIII ғ. соңы - XIX ғ. басында қазіргі аударма түрлерінің дерлік
барлығы. пайда болған еді: формасы бойынша (мыс: ауызша және жазбаша) және
аударылатын мәтіннің жанры бойынша (ресми-іскери, ғылыми, діни, көркем-
әдебиет). Алайда XX ғ. басына дейін аудармашылар аз болатын әрі олардың
қызметінің көлемі де шектеулі ғана еді.
XX ғ. басында ақпараттық дүмпу басталды. Әртүрлі тілдік
қауымдастық және мәдениет өкілдерінің мемлекетаралық,
тұлғааралық байланыстарының күрт өсуі, баспа материалдарының көбеюі,
техникалық қатынас құралдарының (радио, телефон) пайда болуы, туризмнің
дамуы аударма дүмпуіне алып келді. Аударма қызметі XX ғ. ортасында
мемлекеттер арасында түрлі салалар бойынша қатынастардың дамуына үлкен үлес
қосқан халықаралық ірі ұйымдардың (БҰҰ, ЮНЕСКО т.б.) құрылуымен қанатын кең
жая бастады. Аудармашыларға деген үлкен сұраныс жоғары кәсіптік
кадрларды дайындайтын кептеген оқу орындарының ашылуына себеп болды. Бұл
аударманың теориялық және әдістемелік мәселелерінің шешілуін талап етті.
Осы кезден бастап аударма ғылымы немесе аударма теориясы пайда болды.
1.3 Аударма теориясының пайда болуы және дамуы
Аударманың алғашқы теоретиктері - аударманың практикалық
тәжірибесін кеңейтуге және аударманың нормативтік мәселелерін шешуге
тырысқан аудармашылардың өздері. Олардың аударма мәселесі жөніндегі
еңбектері тек аударылған мәтінге түсіндірме ретінде ғана қалып, аудармаға
берілген тұжырымдама ретінде қолданылмады. Мысалы, антикалық кезеңдерде
Платон, Аристотель және Демосфен сынды ежелгі грек ойшылдарының
еңбектерін аударған Цицерон және Гораций атты Рим авторлары өз
түсіндірмелерінде аударманың түпнұсқаға қажетінше ұқсас болу
деңгейі мәселелерін талқылаған. Інжіл және басқа да кітаптардың
аудармасына жазылған түсіндірмелерде түпнұсқаны әріппе-әріп
көшіру мәселесі және сол әріпті емес, негізгі мағынаны жеткізу керектігі
сөз болады. Қайта жаңғыру кезеңінде түпнұсқаны дәл көшірмей, бірақ
оқырманға дәл түпнұсқадағыдай әсер қалдыратын еркін аударманың дәлелді
мәселелері талқыланды. Дегенмен аударманың ғылыми теориясының негізі тек XX
ғ. ортасында ғана шындап қарастырыла бастады.
2-ТАРАУ. АУДАРМА ПРАГМАТИКАСЫ
Аударма жүйесінде прагматикалық фактордың алатын орны қандай екендігіне
көз жеткізу үшін жалпы аударма теориясы қандай мәселелерді шешумен
айналысады дегенді саралап алу қажет. Осы жалпы теориядағы жалпы
мақсаттардан аударманың жекелеген проблемаларын іске асыру, зерттеу т.б.
туындайтыны мәлім.
2.1 Аударма прагматикасының түсінігі
Аударма теориясының алдына төмендегідей мақсаттар қойылады:
1. аударманың жалпы лингвистикалық негізінде пайымдап сипаттау немесе
аударма үдерісінде қолданылатын заңдылықтар, тілді жүйелер,
олардың шегі, мүмкіндіктерін айқындау;
2. аударма лингвистиканың зерттеу нысаны болуы, оның тілдік басқа
құралдардан ерекшелігін айқындау;
3. аударма түрлерін классификациялаудың негізін жасау;
4. аударма эквиваленттілігін түпнұсқа мен аударма мәтінінің
коммуникативтік теңдігін іске асыратын құрал ретінде тану;
5. әр түрлі құрлымды тілдер үшін жеке, арнайы аударма теориясының
жалпы принцпін (қағидатын) жасау;
6. түпнұсқа аударма мәтініне қайта құрған кезде аудармашының
басшылыққа алатын ғылыми жалпы қағидаттарды жасау;
7. аудама үдерісіне ықпал ететін әлеуметтік лингвистикалық және
прагматикалық фактордың әсерін ашып айқындау;
8. аударма нормасы деген ұғымды анықтау және аударма сапасын
бағалау принцптерін жасау;
Ендеше аударма аясында прагматикалық фактор басқа да негізгі
элементтердің бірі ретінде аударма үдерісіне әсер етеді деп айтуға толық
негіз бар. Г.Смағұлова: Өлең контексі поэтикалығының прагматикасы – оқушы
сезіміне әсер етуі [11:69] – деп көрсетеді. Ал аударма жасау, оны бір
тілден екінші бір тіл тұтынушыларына мәтіннің көркемдік, эстетикалық
құндылығын түсірмей, мағынасын алшақтатпай жеткізу де шығармашылықблып
есептелетіндігін ескрсек, аударамдағы прогматизм мәселесі дегенде
аудармашының аударманы тұтынушыларға, 2–тілдің оқырманына жеткілікті әсер
тудыру үшін өз бетінше жасаған қадамының творчествалық нәтижесі деуге
толық негізі бар.
Қазақ тілінде арнайы прагматикалық мәселелерге тоқталған зерттеушілер
жоқтың қасы. Аударма үдерісіндегі прагматикалық фактордың тәжірибедегі
(практикадағы) маңызы өте зор.
Белгілі бір ойдың айту, әңгімелеу барысында тілдік белгілерді қолдану
арқылы автор өзінің объективті дүниені қабылдау ерекшеліктерін жеткізеді.
Тілдік белгі мен автор – субьект арасында осы негізде қарым – қатынас
орнайды. Осы тығыз байланысты қарастыратын лингвистиканың саласы
прагматика деп аталады. Бұл сала ХХ ғасырдың отызыншы жылдарында
Ч.У.Морристің ірге тасын қалумен қалыптаса бастады.
Сонымен прогматика деген ұғымды семантика, синтактика деп те атайды.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі: Прагматика, в семотике языкознании:
направление, изучающее отношение между средствами языка и теми, кто этими
средствами пользуется [1 :577] – деген анықтама береді. Бір тілден екінші
тілге аударылатын мәтін ең әуелі аудармашының ой – елегінен өтіп,
аудармашының субъективті көз қарасы, қатынасы арқылы оның таным -
түсінігі, түйсіні және ой–қиалы, тапқырлығының жемісінің нәтижесі ретінде
жарыққа шығады. Бұл жағдайда тұпнұсқа мәтіні мен аудармашы, аудармашының
жасаған мәтіні мен аударманы қабылдап алатын оқырман немесе тыңдарман
арасында қарым–қатынас орнайды. Аудармашы өз жұмысының нәтижесін сол
аударманы тұтынатын халықтың, оқырман мен тыңдарманының таным – түйсігіне
жақын және алатын әсерлерін есепке ала отырып шығару керек. Яғни тілдік
құралдар мен аударманы тұтынушылардың арасындаға прагматикалық аспектіні
жүзеге асыру шарт. Басқаша айтқанда, аудармашы өзі жасаған мәтіні мен
аударманы тұтынушылардың арасындағы қарым–қатынасты зерттуеші ретін де
қызмет атқарады.
В.Н.Комиссаров: Деятельность переводчика всегда имеет творческий, или
объективно – субъективный характер, т.к. переводчик решает основные
практические и теоретические задачи перевода, постоянно используя для
решения проблемы все ресурсы языковой системы, а не только при переводе
экзотических случаев, каких как перевод образов, жаргонизмов и
каламбуров [7: 47] – деп көрсетеді. Бұл аударма процесінің бір тілдің
элементтерін екінші тілге механикалық түрде қондырғылар жасауға көнбейтін,
аудармашыдан кәсіби біліктілік, білімнің жан–жақтылығын, шығармашылық
тапқырлық талап ететіндігін көрсетеді. Ал бұл талаптардың барлығы
аудармашының объективті – субъективті көзқарасын танытады да, аудармада
прагматикалық фоктор ретінде көрніс береді.
Белгілі аудама теоретигі Л.С.Бархударовтың 1975 жылы жарық көрген
Язык и перевод атты кітабында алғаш рет лингвестикалық аудармадағы
прагматизм мәселесі қарастырлады. Аударма трансформациясы жасалу кезінде,
тіл бірліктерінің мағыналарының әр түрлі типтерін басқа тілде жеткізу
барысында, тілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz