Түркі әдебиеті және Шәкәрім: шежіре жазу дәстүрі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Түркі әдебиеті және Шәкәрім: шежіре жазу дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Шәкәрім шежіресіндегі түркілік дәстүрдің іздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2.1 Шежіре жанры және көркем шежіре жазу дәстүрі ... ... ... ... ... ..14
1.2.2 Шәкәрім шежіресіндегі көркем шежіре жазу дәстүрінің көріністері ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ тарау. Шәкәрімнің эпикалық шығармаларындағы түркілік дәстүр ... ... ... ..46
2.1 Шәкәрім және нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1.1 Түркі әдебиетіндегі нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.1.2 Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармалары ... ... ... ... ... ... ..52
2.2 Шәкәрімнің поэмаларындағы түркілік дәстүрдің көріністері ... ... ... .59
2.3 Шәкәрімнің прозалық шығармаларындағы түркілік дәстүрдің көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ІІІ тарау. Шәкәрімнің лирикалық шығармаларындағы түркілік дәстүр ... ... ..75
3.1. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының тақырыптық.идеялық сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
3.2. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының көркемдік.эстетикалық сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
І тарау. Түркі әдебиеті және Шәкәрім: шежіре жазу дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Шәкәрім шежіресіндегі түркілік дәстүрдің іздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2.1 Шежіре жанры және көркем шежіре жазу дәстүрі ... ... ... ... ... ..14
1.2.2 Шәкәрім шежіресіндегі көркем шежіре жазу дәстүрінің көріністері ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ тарау. Шәкәрімнің эпикалық шығармаларындағы түркілік дәстүр ... ... ... ..46
2.1 Шәкәрім және нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1.1 Түркі әдебиетіндегі нәзира дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.1.2 Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармалары ... ... ... ... ... ... ..52
2.2 Шәкәрімнің поэмаларындағы түркілік дәстүрдің көріністері ... ... ... .59
2.3 Шәкәрімнің прозалық шығармаларындағы түркілік дәстүрдің көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ІІІ тарау. Шәкәрімнің лирикалық шығармаларындағы түркілік дәстүр ... ... ..75
3.1. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының тақырыптық.идеялық сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
3.2. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының көркемдік.эстетикалық сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
Жоқтан бар тумайды. Бұл – табиғаттың, тіршіліктегі құбылыстардың бұлжымас заңы. Адамзат тарихымен бірге жасаған көркемөнердің дамуы да дәл сондай. Әр дәуір өзіне тән өнерді өмірге әкеледі. Өнер өз дәуірінің суретін кестелейді, үнін жеткізеді, сипатын саралайды. Алайда көркемөнердің кез келген түрі өзін тудырған дәуір қасиеттерін бейнелеумен ғана шектелмейді, өзіне дейінгі өнердің ізін байқатып, келешек кезеңдерге де жетіп артылатын өзіндік бедерін береді.
Өнер атаулының бұл қасиеттері көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі дәстүр, көркемдік жалғастық ұғымдарын өмірге әкелді. Қайсыбір талант иесі, мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын ата дәстүрінен нәр алып, қалам ұстайды. Ғасырлар бойы жиналған бай рухани мұраларды, ізгі дәстүрледі ой өресінен өткізіп, өнегесіне сусындай білген талант иесі ғана табиғат берген дарыны мен қажырлы еңбегінің жемісін көреді. Өмірге өлмес туындылар әкеледі. Шын талант үйрене жүріп өзгеге де үйретеді, келешек ұрпаққа шамшырақ боларлық шығармашылық өнеге қалдырады.
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесі сол әдебиетті тудырған халықтың бүкіл ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары тәрізді сол халықтың өзімен бірге жасап келе жатқан рухани қазынасы. Қазақ әдебиеті сонау қадым замандарда қалыпатсқан түркі әдебиетінің мирасқоры. Түркілік дәуірлерден жалғасқан рухани сабақтастық, көркемдік дәстүр желісінің бір пұшпағы.
Қазақ әдебиетін Хәкім Абайдан кейінгі дәуірде өз ақындық үнімен өрнектеген, барлық замандарға азық болатын асыл қазына қалдырған ақын, данышпан Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы ең ізгі дәстүрлерді сіңіріп, ұлы сабақтастықты жалғаған жауһар мұралардың бірі.
«Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында сонау түркі дәуірінен бері қарай көш түзеген ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрінің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да – осы дәстүрлер болды.» [1.5]
Өнер атаулының бұл қасиеттері көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі дәстүр, көркемдік жалғастық ұғымдарын өмірге әкелді. Қайсыбір талант иесі, мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын ата дәстүрінен нәр алып, қалам ұстайды. Ғасырлар бойы жиналған бай рухани мұраларды, ізгі дәстүрледі ой өресінен өткізіп, өнегесіне сусындай білген талант иесі ғана табиғат берген дарыны мен қажырлы еңбегінің жемісін көреді. Өмірге өлмес туындылар әкеледі. Шын талант үйрене жүріп өзгеге де үйретеді, келешек ұрпаққа шамшырақ боларлық шығармашылық өнеге қалдырады.
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесі сол әдебиетті тудырған халықтың бүкіл ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары тәрізді сол халықтың өзімен бірге жасап келе жатқан рухани қазынасы. Қазақ әдебиеті сонау қадым замандарда қалыпатсқан түркі әдебиетінің мирасқоры. Түркілік дәуірлерден жалғасқан рухани сабақтастық, көркемдік дәстүр желісінің бір пұшпағы.
Қазақ әдебиетін Хәкім Абайдан кейінгі дәуірде өз ақындық үнімен өрнектеген, барлық замандарға азық болатын асыл қазына қалдырған ақын, данышпан Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы ең ізгі дәстүрлерді сіңіріп, ұлы сабақтастықты жалғаған жауһар мұралардың бірі.
«Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында сонау түркі дәуірінен бері қарай көш түзеген ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрінің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да – осы дәстүрлер болды.» [1.5]
1. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім: Дәстүр және көркемдік (Монография). – Семей: «Үш биік», 2007. – 225 бет.
2. Жарықбаев Қ. Дәстүр. // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. – ІІІ том (Г-Ж).
3. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – Москва, 1979.
4. Базарбаев М. Жаңашылдық және дәстүр. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
5. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959.- 556 бет.
6. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 бет.
7. Мырзахметұлы М. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі туралы // Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Сана, 1991. – 80 бет
8. Күмісбаев Ө. Шежіре. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
9. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 бет.
10. Қасқабасов С. Жетінші тарау. Қазақ халқының рухани мәдениеті. §1. Рухани мәдениет. // Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінгіе дейін). Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 1998. – 2 т.
11. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). Зерттеу. – Алматы: «Ана тілі», 1998. – 256 бет.
12. Оразбаева А.С. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар: тарихилығы және жанрлық стильдік ерекшеліктері: филология ғылымдарының кандидаты диссертациясының авторефераты. Ғылыми жетекші – Тебегенов Т.С. – Алматы, 2001 – 26 бет.
13. Мұқаметқанов Қ. Шәкәрімнің шежіресі. // Қазақ әдебиеті. 1989. 14 шілде. 10-11 бет.
14. Артықбаев Ж. Шәкәрімнің шежіресіне қайта оралсақ. // Қазақ тарихы. 2003. №2. 46- 48 бет.
15. Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. Оқшау сөз. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
16. Сәтбаева Ш.Қ. Шәкәрім Құдайбердиев. – Алматы: Қазақ ССР «Білім» қоғамы, 1990. – 52 бет.
17. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Сана, 1991. – 80 бет.
18. Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақ тіліне аударған – Байұзақ Қожабекұлы. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 бет.
19. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 бет
20. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т2: Өлеңдер мен аудармалар. – 2002. – 336 бет.
21. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түркі тілінен аударған – Б.Әбілқасымұлы. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 бет.
22. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылардың тарихы). Аударған – И.Жеменей. – Алматы: М:Х:Дулати қоры, 2003. – 616 бет.
23. Бекниязов Т. Мемуар, естелік. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
24. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Шағатай тілінен аударғандар – Н.Мингулов, Б.Көмеков, С.Өтениязов. Алматы: Қазақстан, 1997. – 128 бет.
25. Күмісбаев Ө. Нәзира. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
26. Әуезов М. Шығармалары (12 томдық), 11 том. – Алматы, 1969.
27. Күмісбаев Ө. Қисса. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
28. Рабғұзи. Қисса-сүл-Әнбийя-и. Адам Атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін. Татар тілінен аударған Р. Мұқанова. – Алматы: «Арда», 2006 – 224 бет.
29. Күмісбаев Ө. Дастан. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
30. Сейітжанов Қ.Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде): филология ғылымдарының кандидаты диссертациясының авторефераты. Ғылыми жетекші – Қыраубаева А. – Астана, 2003 – 28 бет.
31. Қожакеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы, 1993.
32. Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандардың төркіні мен қалыптасуы: автореферат доктора филологических наук. – Алматы, 1997. – 55 с.
33. Келімбетов Н. Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі. // Абай. 2005. №4, 47-51 бет.
34. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1991. – 320 бет.
35. Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков. – Алматы: Наука, 1990. – 136 с.
36. Қыраубаева А. Шығыстық қисса-дастандар. – Алматы: Рауан, 1997. – 140 бет.
37. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім. // Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. Б.33-39.
38. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: өлеңдер, дастандар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 бет.
39. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т1: Өлеңдер мен аудармалар. – 2003. – 293 бет.
40. Баласағұн Ж. Құтты білік. (Құдатғу біліг). Аударған А.Егеубай. – Алматы: Жазушы, 1986. – 623 бет.
41. Доскенов Ғ. Реминисценция. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
42. Ғабдуллин Н. Абайдың назира үлгісі. // Абай және қазіргі заман. – Алматы: Ғылым, 1994. Б.50-72.
43. Құдайбердіұлы Шәкәрім. Жолсыз жаза: Өлеңдер мен поэмалар. Құрастырған М.Мағауин. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 бет.
44. Дербісәлин Ә. Шәкәрімнің поэмалары. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
45. Шәкәрім. Қазақ айнасы. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2003. – 296 бет.
46. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. Астана: «Елорда», 2000. – 288 бет.
47. Күмісбаев Ө. Мәснәуи. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
48. Бердібай Р. Елеулі рухани олжа. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
49. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973.
50. Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004. – 304 бет.
51. Әл-Фараби. Мәселелердің мәні. Аударған Ғ.Есім. // Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004. – 304 бет.
52. Шәкәрім. Үш анық. – Алматы: Қазақстан және Ғақлия ғылыми-әдеби орталығы, 1991. – 80 бет.
53. Ахметов З. Миниатюра. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
54. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1992
55. Ахметов З. Лирика. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
56. Ізтілеуова С. Шәкәрім поэзиясындағы Қорқыт сарыны. // Абай. 2006. №1, 66-69 бет.
57. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: «Арыс», 2000. – 321 бет.
58. Әбунәсір Әл-Фараби. Өлеңдері. Аударған А.Нысаналин. // Ежелгі дәуір әдебиеті: жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. – Алматы, 1991. – 280 бет.
59. Күмісбаев Ө. Өсиет өлең. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
60. Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание». // Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. Перевод С.Иванова. – Москва, 1983
61. Жүсіп Баласағұни. «Құтты білік» Аударған Б.Сағындықов. // Ежелгі дәуір әдебиеті: жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. – Алматы, 1991. – 280 бет.
62. Күмісбаев Ө. Бәйіт. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
63. Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы. Аударған Ә.Құрышжанов, Б.Сағындықов. – Алматы, 1985.
64. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы).Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы. – Алматы, 1993. – 262 бет.
65. Эрнст Карл. Суфизм. Перевод с англ. А.Горькавого.- Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2002. – 320 с
66. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті.(монография). – Алматы, 2002.
67. Жеменей И. Хафиз және қазақ әдебиеті. Монография. Алматы: ҚБА РБК, 2000.
68. Қожа Ахмет Иасауи. Хикмет жинақ (Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы, Е.Дүйсенбай). – Алматы, 1998.
69. Есім Ғ. Ғашықтық. // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. – ІІІ том (Г-Ж).
70. Күмісбаев Ө. Ғазал. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
71. Жеменей И. Ислам әлеміндегі сопылық. // Абай, 2005. №2 Б: 53-61
72. Махмұд Қашқари. Түрік сөздігі. 1-том. Аударған А.Егеубай. – Алматы. – 1997.
73. Стеблева И.В. Древняя поэзия. // Поэзия древних тюрков VI-ХІІ веков. Переводы А.Преловского. Стих. Реконстр., научн. пер., сост., вступ. статья И.В.Стеблевой. – Москва: Раритет. – 1993. – 176 с.
74. Йоллығтегін. Күлтегін. Аударған М.Жолдасбеков. – Алматы, 1986.
75. Махмұд Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. Аударған Ф.Оңғарсынова. – Алматы, 1985.
2. Жарықбаев Қ. Дәстүр. // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. – ІІІ том (Г-Ж).
3. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – Москва, 1979.
4. Базарбаев М. Жаңашылдық және дәстүр. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
5. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959.- 556 бет.
6. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 бет.
7. Мырзахметұлы М. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі туралы // Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Сана, 1991. – 80 бет
8. Күмісбаев Ө. Шежіре. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
9. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 бет.
10. Қасқабасов С. Жетінші тарау. Қазақ халқының рухани мәдениеті. §1. Рухани мәдениет. // Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінгіе дейін). Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 1998. – 2 т.
11. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). Зерттеу. – Алматы: «Ана тілі», 1998. – 256 бет.
12. Оразбаева А.С. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар: тарихилығы және жанрлық стильдік ерекшеліктері: филология ғылымдарының кандидаты диссертациясының авторефераты. Ғылыми жетекші – Тебегенов Т.С. – Алматы, 2001 – 26 бет.
13. Мұқаметқанов Қ. Шәкәрімнің шежіресі. // Қазақ әдебиеті. 1989. 14 шілде. 10-11 бет.
14. Артықбаев Ж. Шәкәрімнің шежіресіне қайта оралсақ. // Қазақ тарихы. 2003. №2. 46- 48 бет.
15. Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. Оқшау сөз. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
16. Сәтбаева Ш.Қ. Шәкәрім Құдайбердиев. – Алматы: Қазақ ССР «Білім» қоғамы, 1990. – 52 бет.
17. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Сана, 1991. – 80 бет.
18. Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақ тіліне аударған – Байұзақ Қожабекұлы. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 бет.
19. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 бет
20. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т2: Өлеңдер мен аудармалар. – 2002. – 336 бет.
21. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түркі тілінен аударған – Б.Әбілқасымұлы. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 бет.
22. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылардың тарихы). Аударған – И.Жеменей. – Алматы: М:Х:Дулати қоры, 2003. – 616 бет.
23. Бекниязов Т. Мемуар, естелік. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
24. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Шағатай тілінен аударғандар – Н.Мингулов, Б.Көмеков, С.Өтениязов. Алматы: Қазақстан, 1997. – 128 бет.
25. Күмісбаев Ө. Нәзира. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
26. Әуезов М. Шығармалары (12 томдық), 11 том. – Алматы, 1969.
27. Күмісбаев Ө. Қисса. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
28. Рабғұзи. Қисса-сүл-Әнбийя-и. Адам Атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін. Татар тілінен аударған Р. Мұқанова. – Алматы: «Арда», 2006 – 224 бет.
29. Күмісбаев Ө. Дастан. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
30. Сейітжанов Қ.Қ. Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы («Мұхаббат-нама», «Хұсрау-Шырын» поэмалары негізінде): филология ғылымдарының кандидаты диссертациясының авторефераты. Ғылыми жетекші – Қыраубаева А. – Астана, 2003 – 28 бет.
31. Қожакеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы, 1993.
32. Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандардың төркіні мен қалыптасуы: автореферат доктора филологических наук. – Алматы, 1997. – 55 с.
33. Келімбетов Н. Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі. // Абай. 2005. №4, 47-51 бет.
34. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1991. – 320 бет.
35. Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков. – Алматы: Наука, 1990. – 136 с.
36. Қыраубаева А. Шығыстық қисса-дастандар. – Алматы: Рауан, 1997. – 140 бет.
37. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім. // Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. Б.33-39.
38. Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: өлеңдер, дастандар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 бет.
39. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т1: Өлеңдер мен аудармалар. – 2003. – 293 бет.
40. Баласағұн Ж. Құтты білік. (Құдатғу біліг). Аударған А.Егеубай. – Алматы: Жазушы, 1986. – 623 бет.
41. Доскенов Ғ. Реминисценция. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
42. Ғабдуллин Н. Абайдың назира үлгісі. // Абай және қазіргі заман. – Алматы: Ғылым, 1994. Б.50-72.
43. Құдайбердіұлы Шәкәрім. Жолсыз жаза: Өлеңдер мен поэмалар. Құрастырған М.Мағауин. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 бет.
44. Дербісәлин Ә. Шәкәрімнің поэмалары. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
45. Шәкәрім. Қазақ айнасы. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2003. – 296 бет.
46. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы (Ежелгі түркі поэзиясы және қазақ әдебиеті бастаулары). Зерттеу. Астана: «Елорда», 2000. – 288 бет.
47. Күмісбаев Ө. Мәснәуи. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
48. Бердібай Р. Елеулі рухани олжа. // Шәкәрімтану мәселелері. Сериялық ғылыми жинақ. (Құрастырған Т.Шаңбай) – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 440 бет.
49. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973.
50. Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004. – 304 бет.
51. Әл-Фараби. Мәселелердің мәні. Аударған Ғ.Есім. // Есім Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004. – 304 бет.
52. Шәкәрім. Үш анық. – Алматы: Қазақстан және Ғақлия ғылыми-әдеби орталығы, 1991. – 80 бет.
53. Ахметов З. Миниатюра. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
54. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1992
55. Ахметов З. Лирика. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
56. Ізтілеуова С. Шәкәрім поэзиясындағы Қорқыт сарыны. // Абай. 2006. №1, 66-69 бет.
57. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: «Арыс», 2000. – 321 бет.
58. Әбунәсір Әл-Фараби. Өлеңдері. Аударған А.Нысаналин. // Ежелгі дәуір әдебиеті: жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. – Алматы, 1991. – 280 бет.
59. Күмісбаев Ө. Өсиет өлең. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
60. Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание». // Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. Перевод С.Иванова. – Москва, 1983
61. Жүсіп Баласағұни. «Құтты білік» Аударған Б.Сағындықов. // Ежелгі дәуір әдебиеті: жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы. – Алматы, 1991. – 280 бет.
62. Күмісбаев Ө. Бәйіт. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
63. Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы. Аударған Ә.Құрышжанов, Б.Сағындықов. – Алматы, 1985.
64. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы).Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы. – Алматы, 1993. – 262 бет.
65. Эрнст Карл. Суфизм. Перевод с англ. А.Горькавого.- Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2002. – 320 с
66. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті.(монография). – Алматы, 2002.
67. Жеменей И. Хафиз және қазақ әдебиеті. Монография. Алматы: ҚБА РБК, 2000.
68. Қожа Ахмет Иасауи. Хикмет жинақ (Аударған М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы, Е.Дүйсенбай). – Алматы, 1998.
69. Есім Ғ. Ғашықтық. // Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. – ІІІ том (Г-Ж).
70. Күмісбаев Ө. Ғазал. // Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай). – Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс», 2006. – 398 бет.
71. Жеменей И. Ислам әлеміндегі сопылық. // Абай, 2005. №2 Б: 53-61
72. Махмұд Қашқари. Түрік сөздігі. 1-том. Аударған А.Егеубай. – Алматы. – 1997.
73. Стеблева И.В. Древняя поэзия. // Поэзия древних тюрков VI-ХІІ веков. Переводы А.Преловского. Стих. Реконстр., научн. пер., сост., вступ. статья И.В.Стеблевой. – Москва: Раритет. – 1993. – 176 с.
74. Йоллығтегін. Күлтегін. Аударған М.Жолдасбеков. – Алматы, 1986.
75. Махмұд Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. Аударған Ф.Оңғарсынова. – Алматы, 1985.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Түркі әдебиеті және Шәкәрім: шежіре жазу
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..9
1.2 Шәкәрім шежіресіндегі түркілік дәстүрдің
іздері ... ... ... ... ... ... ... . ... .14
1.2.1 Шежіре жанры және көркем шежіре жазу
дәстүрі ... ... ... ... ... ..14
1.2.2 Шәкәрім шежіресіндегі көркем шежіре жазу дәстүрінің
көріністері ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Шәкәрімнің эпикалық шығармаларындағы түркілік
дәстүр ... ... ... ..46
1. Шәкәрім және нәзира
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.46
2.1.1 Түркі әдебиетіндегі нәзира
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.1.2 Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі
шығармалары ... ... ... ... ... ... ..52
2.2 Шәкәрімнің поэмаларындағы түркілік дәстүрдің
көріністері ... ... ... .59
2.3 Шәкәрімнің прозалық шығармаларындағы түркілік дәстүрдің
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ІІІ тарау. Шәкәрімнің лирикалық шығармаларындағы түркілік
дәстүр ... ... ..75
3.1. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының тақырыптық-идеялық
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...75
3.2. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының көркемдік-эстетикалық
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
Пайдаланылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
КІРІСПЕ
Жоқтан бар тумайды. Бұл – табиғаттың, тіршіліктегі құбылыстардың
бұлжымас заңы. Адамзат тарихымен бірге жасаған көркемөнердің дамуы да дәл
сондай. Әр дәуір өзіне тән өнерді өмірге әкеледі. Өнер өз дәуірінің суретін
кестелейді, үнін жеткізеді, сипатын саралайды. Алайда көркемөнердің кез
келген түрі өзін тудырған дәуір қасиеттерін бейнелеумен ғана шектелмейді,
өзіне дейінгі өнердің ізін байқатып, келешек кезеңдерге де жетіп артылатын
өзіндік бедерін береді.
Өнер атаулының бұл қасиеттері көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі
дәстүр, көркемдік жалғастық ұғымдарын өмірге әкелді. Қайсыбір талант иесі,
мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын ата дәстүрінен нәр алып,
қалам ұстайды. Ғасырлар бойы жиналған бай рухани мұраларды, ізгі
дәстүрледі ой өресінен өткізіп, өнегесіне сусындай білген талант иесі ғана
табиғат берген дарыны мен қажырлы еңбегінің жемісін көреді. Өмірге өлмес
туындылар әкеледі. Шын талант үйрене жүріп өзгеге де үйретеді, келешек
ұрпаққа шамшырақ боларлық шығармашылық өнеге қалдырады.
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесі сол әдебиетті тудырған халықтың
бүкіл ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары тәрізді сол халықтың өзімен бірге
жасап келе жатқан рухани қазынасы. Қазақ әдебиеті сонау қадым замандарда
қалыпатсқан түркі әдебиетінің мирасқоры. Түркілік дәуірлерден жалғасқан
рухани сабақтастық, көркемдік дәстүр желісінің бір пұшпағы.
Қазақ әдебиетін Хәкім Абайдан кейінгі дәуірде өз ақындық үнімен
өрнектеген, барлық замандарға азық болатын асыл қазына қалдырған ақын,
данышпан Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан
сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы ең ізгі дәстүрлерді сіңіріп,
ұлы сабақтастықты жалғаған жауһар мұралардың бірі.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның
алдында сонау түркі дәуірінен бері қарай көш түзеген ұлттық әдебиеттің
терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес
кезеңдер тұрды. Шәкәрінің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты
ұстаздары да – осы дәстүрлер болды. [1.5]
Шәкәрім өзіне дейінгі мұраларды нағыз кемеңгерге тән көрегендікпен
игере білді. Нұрына қанды. Ғибратын алды. Шабытын шыңдап, өнегесін үлгі
етті. Сөйтіп өзі де өрнегі қайталанбас мол мұра берді.
Шәкәрім мұрасын жан-жақты зерттеу – бүгінгі әдебиеттану ғылымының
басты міндеттерінің бірі. Ал Шәкәрім шығармашылығын жете зерделеудің бір
жолы – бұл оның туындыларын өзіне дейінгі әдебиетпен, әсіресе қазақ
әдебиетінің түп негізгі бастауы саналатын түркілік әдебиетпен тікелей
сабақтастықта қарастыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Шәкәрім шығармаларын ғылыми теориялық
тұрғыдан зерттеу міндеттерінің бірі – ақын шығармашылығын өзіне дейінгі
ежелгі рухани мұралармен байланыста қарастырып, көркемдік дәстүр жалғастығы
заңдылықтары арқылы танып-білу. Шәкәрім шығармашылығы дегенде, бірден Абай
дәстүрі деген ұғым ойға оралады. Бұл айтпаса да түсінікті жайт. Шәкәрім –
Абайдың ақындық мектебінің шәкірті. Бұдан басқа, қазіргі әдебиеттануда
шығыс әдебиетінің дәстүрі, орыс әдебиетінің, озық, гуманисшіл еуропа
әдебиетінің дәстүрі деген ұғымдар да бар. Мұның қайсысын болса да, Шәкәрім
шығармашылығына қатысты қолдануға болады. Қолданылып келе жатыр да. Бірақ
әлі де түркілік дәстүр, түркі әдебиетінің дәстүрі деген ұғым
қолданылған емес. Шәкәрім шығармаларындағы түркі әдебиетінің іздері арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Ал Шәкәрім шығармашылығы – бұл халық болып
қазақ қалыптасқанға дейінгі түркілік әдебиет тудырған өнегелі, ғибратты,
әсем де әсерлі көркемдік дәстүрді бойына сіңірген, жалғастырған бірден-бір
мұра. Шәкәрім шығармаларындағы түркілік дәстүрлер жалғастығын зерделеудің
теориялық, практикалық, жалпы танымдық маңызы зор.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты ежелгі
түркі әдебиеті дәуірлерінде қалыптасып, қазақ әдебиетінің даму тарихында
сан ғасырларға жалғасқан көркемдік дәстүрлердің Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығындағы көріністерін, сипат-белгілерін, айқындау. Сол арқылы
Шәкәрім шығармалары мен түркілік әдебиет нұсқаларының арасындағы
байланысты, сабақтастықты, өзара үндестікті дәлелдеу. Ежелгі түркі
әдебиетінен бергі көркемдік дәстүр жалғастығын Шәкәрім шығармаларының
негізінде зерделеу.
Зерттеу жұмысына дерек көз ретінде түркі әдебиеті туындыларының қазақ
тіліндегі нұсқалары мен Шәкәрім шығармалары алына отырып, келесідей
міндеттер қойылады:
– әдебиеттегі көркемдік дәстүр жалғастығы мәселелерін саралау.
– ортағасырларда (ХIV-ХVІІғғ) жазылған шежіре еңбектерінің
негізінде ежелгі түркі әдебиеті заманында қалыптасқан
шежірелік шығарма жазудың көркемдік дәстүрлерін айқындау.
– Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі атты
еңбегі мен түркілік дәуірлерде жазылған шежірелік
шығармалар: Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-нама,
Әбілғазы Бәһәдүр ханның Шежіре-и түрік, Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарих-и Рашиди, Қадырғали Жалайыридың Жами ат-
тауарих шығармаларының арасындағы байланысты, көркемдік
жалғастық, сабақтастық мәселелерін анықтау.
– Шығыс халықтарының әдебиет тарихындағы нәзира үрдісі мен
оның түркі әдебиетінде көркемдік дәстүр ретінде
қалыптасуына тоқталу.
– Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармаларын зерделеу.
– Шәкәрім поэмалары мен ортағасырларда жазылған түркілік
эпикалық дастандар: Хорезмидің Мұхаббат-нама, Құтыптың
Хұсрау – Шырын, Сайф Сараидың Гүлістан бит-түрки
туындыларының арасындағы ұқсастық белгілерін айқындау.
– Шәкәрім поэмаларындағы түркілік дастандардың сипаты
негізінде эпикалық дастан жазудың көркемдік дәстүрлерін
анықтау.
– Шәкәрімнің прозалық туындылары мен Ислам дәуірі
әдебиетінің өкілдері Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иүгінеки туындыларының арасындағы үндестік мәселелерін
бағамдау.
– Шәкәрімнің лирикалық шығармалары мен ежелгі түркі
поэзиясының арасындағы тақырыптық-индеялық сабақтастықты
дәлелдеу.
– Шәкәрімнің лирикалық шығармалары мен ежелгі түркі
поэзиясының арасындағы көркемдік-эстетикалық сабақтастықты
көрсету.
Зерттеудің нысаны. Түркі әдебиеті қалыптастырған көркемдік
дәстүрлердің Шәкәрім шығармаларындағы көріністері: туындылардың мазмұны мен
пішініндегі, жанрлық және стильдік ерекшеліктеріндегі ежелгі түркі
әдебиеті үлгілеріне тән сипат-белгілер.
Зерттеудің дереккөздері. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының
жинақтары (Шығармалары: өлеңдер, дастандар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы,
1988. – 560 бет; Жолсыз жаза: өлеңдер мен поэмалар.- Алматы: Жалын, 1988. –
256 бет; Иманым. – Алматы: Арыс баспасы, 2000. – 321 бет; Қазақ айнасы.
Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2003.- 296 бет.). Ортағасрылық
түркі әдебиеті дәуірінде жазылған шежірелік шығармалар – Захир ад-дин
Мұхаммед Бабырдың Бабыр-нама, Әбілғазы Баһадүрдің Шежіре-и түрік,
Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашиди, Қадырғали Жалайыридің Жами ат-
тауарих шығармаларының қазақ тіліндегі аудармалары. Ислам дәуірі
әдебиетінің үлгілері - Әл-Фарабидің өлеңдері мен трактаттары,
Ж.Баласағұнның Құдатғу біліг, А.Иүгінекидің Хибатул хақайық, Махмұд
Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрік, Қожа Ахмет Иассауидің Диуани хикмет
еңбектерінің қазақ тіліндегі аудармалары. Сондай-ақ белгілі әдебиеттанушы
ғалымдар М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйінішәлиев,
З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Бердібаев, Ө.Күмісбаев, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтпаева,
М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Ә.Дербісәлин, А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев,
Н.Келімбетов, А.Егеубаев, С.Негимов, Ғ.Есім, Ә.Сұлтанхан, Т.Еңсегенұлы,
С.Дәуітұлы, Қ.Сейітжанов, А.Оразбаева сынды ғалымдардың Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығын, қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығын,
түркі әдебиеті мен қазақ әдебиетінің сабақтастығын зерттеуге арналған
еңбектері басшылыққа алынады.
Зерттеудің әдістері. Тақырыптық ерекшелігі мен зерттеудің мақсатына
қарай бітіру жұмысында баяндау, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау және
қорыту әдістері қолданылады.
Жұмыстың теориялық мәні мен практикалық құндылығы. Шәкәрім
шығармашылығындағы түркілік әдебиет үлгілерінің дәстүрлерін анықтау
теориялық тұрғыдан аса маңызды іс. Мұндай зерттеу әдебиеттану ғылымында
көркемдік дәстүр жалғастығы сынды тарихи және теориялық жағынан толық
күйінде, жан-жақты зерттеле қоймаған күрделі мәселелердің бірін зерделеуге
үлкен үлес қосады. Сонымен қатар Шәкәрім туындыларын түркілік дәуірлер
әдебиетімен сабақтастықта қарастыру Шәкәрім шығармашылығын жан-жақты
зерттеуге, оның мәдени мәдени рөлін, эстетикалық қуатын, философиялық мән-
мағынасы мен көркемдік үлгі-өнегесін толығырақ айқындауға мүмкіндік береді.
Шәкәрім шығармаларындағы түркілік дәстүр атты бітіру жұмысының
нәтижелерін мектеп мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарында қазақ
әдебиетінің тарихы мен теориясын оқытуда, сонымен қатар, Абайтану және
Шәкәрімтану ғылымының арнайы курстарына пайдалануға болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысында түркі әдебиеті
қалыптастырған көркемдік дәстүрлердің Шәкәрім шығармашылығындағы көрініс-
белгілері тұңғыш рет кешенді түрде зерттеу объектісіне алынады.
Әдебиеттегі көркемдік дәстүр контекстінде түркілік дәуірлерде жазылған
шежірелік шығармалар мен Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі атты еңбегінің арасындағы тарихи-әдеби байланыс, көркемдік
үндестік мәселелері ғылыми түрде зерттеледі.
Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармалары түркі әдебиетінде көркемдік
дәстүр ретінде қалыптасқан классикалық нәзира үрдісінің контекстінде
қарастырылады.
Шәкәрім поэмаларының ортағасырлық түркі әдебиетіндегі эпикалық
дастандармен үндес сипаттары көркемдік дәстүр негізінде сараланады.
Шәкәрімнің прозалық туындылары, қара сөз жанрындағы шығармалары мен
ғылыми-философиялық трактат еңбектері Ислам дәуірі әдебиетінің
туындыларымен салыстырыла беріледі. Шығармалар арасындағы сабақтастық
мәселелері талданады.
Шәкәрім лирикасы мен ежелгі түркі поэзиясы арасындағы тақырыптық-
идеялық үндестік мәселесі нақты мысалдармен дәлелденіп беріледі.
Шәкәрім лирикасы мен ежелгі түркі поэзиясы арасындағы көркемдік-
эстетикалық сабақтастық мәселесі салыстырмалы әдеби талдау негізінде жан-
жақты көрсетіледі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
әр тарауға байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттердің тізімі көрсетілген.
І ТАРАУ. ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ:
ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІ
1. ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Көркемдік дәстүр жалғастығы - қазақ әдебиеттану ғылымында тарихи және
теориялық жағынан барлық қыры толық күйінде, жан-жақты зерттеле қоймаған
аса күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Ал бұл мәселені ғылыми
түрғыдан зерттеу - үлттық сөз өнерінің эстетикалық қуатын, философиялық мән-
мағынасын, әрбір әдеби жәдігерліктің өмірге келу себептерін айқындап алуға
мүмкіндік береді.
Алдымен, дәстүр ұғымына тоқталайық. Ұлттық энциклопедияда дәстүр
ұғымына келесідей анықтама беріледі:
Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отыратын тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы
сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде
қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық
жүргізу тәсілін, әлеуметтік мұра нысандарын (материалдық және рухани
құндылықтар), оларды ұрпақтан-ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін
қамтиды. [2.166].
Бұл дәстүр ұғымының жалпы анықтамасы. Бұдан біз дәстүрдің адам
өмірінің барлық саласында үздіксіз жүретін құбылыс екенін, ұрпақтар
арасындағы құндылықтар жалғастығы екенін көреміз, мейлің ол рухани
құндылық, мейлі қарым-қатынас, тұрмыс-тіршілік, харекет құндылығы, бір
сөзбен айтсақ, адам баласының өмір сүру ұстанымдары мен тәсілдерінің
сабақтастығы.
Көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі дәстүр ұғымы көбіне жаңашылдық
ұғымымен қатар айтылады. Дәстүр мен жаңашылдық - өзара тығыз байланысты,
бірін-бірі толықтырып тұратын, өзара тамырласып жататын сабақтас ұғымдар.
Яғни дәлірек айтқанда, белгілі-бір уақыт кезеңінің барысында жаңа деп
танылған құбылыс бірте-бірте орнығып, өзінің өміршеңдігін дәлелдей келе
өнегелі дәстүрге айналады.
Дәстүрге тән қасиет – ол дайын күйінде тумайды, бірте-бірте
қалыптасады, ол заманалар жемісі, тәжірибелер нәтижесі. Уақыт сынынан,
ұрпақтардың ақыл-ой елегінен өткен, халықтың тіршілік-тұрмысына жауап беру
арқылы өміршең сипат алған құбылыстар ғана тұрақты күйде дәстүрге айналып,
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Ал жаңашылдық дегеніміз кешегі күн тәжірибесіне
қарағанда, мән-мағынасы бай, бұрын-соңғының шеңберінен шыққан, уақыт
талабына сай, мүмкіндіктерді кеңейтіп, келешекке жөн сілтейтін жаңа
мазмұнды харекет. Дәстүр мен жаңашылдық жоғарыда атап өткеніміздей
диалектикалық бірлікте болады. Оның негізі – ескі мен жаңаның жалғастығы.
Бұл орайда орыс әдебиеттанушысы М.М. Бахтиннің мына бір сөздерін келтіре
кеткен жөн: Современность – сохраняет все свое огромное и во многих
отношениях решающее значение. Научный анализ может исходить только из нее и
все время должен сверяться с нею. Но замыкать его в этой эпохе нельзя:
полнота его раскрывается только в большом времени... Произведение уходит
корнями в далекое прошлое. Великие произведения литературы
подготавливаются веками, в эпоху же их создания снимаются только зрелые
плоды длительного и сложного процесса созревания. [3.333]. Ғалым өнердегі,
әдебиеттегі шығармашылық үрдісінде дәстүрдің, дәуірлерге жалғасатын
сабақтастықтың алатын орнын, мән-мағынасын осылайша жеткізеді.
Дәстүрге көркемөнердің тақырып ауқымы, үйреншікті сарын, өмірге
қатынасы, бейнелер аумағы идеялық бағыты, қалыптасқан көркемдік құралдары
жатады... Өнердегі жаңашылдық деп, тың тақырыпты бұрын қолданылмаған
әдіспен көркем тіл арқылы суреттеуді, соны мәселеге батыл шешім табуды,
жаңа шығармалар тудыруды айтамыз. Жаңашылдық әрқашан шығармашылық
ізденістің жемісі, ол өнер өрісін кеңейте түседі. Өнердің бұрын қол жеткен
табысына, ұлы суреткерлердің тәжірибесіне сүйенбей шығармашылықта ілгерілеу
мүмкін емес. Жаңашылдық пен дәстүрдің ұдайы ұшырасып отыратыны да осыдан.
[4.156].
Әдебиеттану ғылымындағы дәстүр ұғымы да кең ауқымды. Оған көркемдік
дәстүрдің пайда болуы мен даму эволюциясы, жанрлардың генезисі мен
типологиясы, мазмұн, форма, стиль бірлігі, көріктеу құралдарының түрлі
тарихи кезеңдерде түрленіп, өзгеріп, қайталануы, ұлттық эстетикалық
талғамның қалыптасуы, т.б. жатады. М.Әуезовтің сөзімен айтқанда: Дәстүр
мағынасына характер де, оқу мен өсу де, дами түсіп өзгеру де, мазмұн мен
сыртқы сипат көрік-күй мәселесі – бәрі де түгел кіреді. Бұл сөз ғылымдық
жағынан алғанда көлімдірек ұғымды білдіреді. [5.375].
Тұрақты, өзгермейтін дәстүрлерге шығармаға канондық, мәңгілік
тақырыптарды (елдік, ерлік, махаббат, өмір мен өлім,т.с.с) арқау ету
дәстүрін жатқызуға болады. Бұл – мазмұн бірлігі, тақырып жалғастығы. Сондай-
ақ туындының оны тудырған халық дүниетанымын, ділін, болмыс-бітімін,
этникалық мінез-құлқын, құндылығын танытатын ұлттық сипаты да дәстүрге
жатады. Тұрмыстық, қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, адамның айнала өмірді
танудағы жаңа ұғым, түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен форма
жағынан жаңашыл шығармалар туады. Кейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталады,
суреттеу, сомдау, сөз қолдану жағынан жаңа бейнелеу құралдары да пайда
болады. Әдеби шығармадағы тақырып жаңалығы, дүниетанымдағы, көркемдік ойлау
жүйесіндегі жаңашылдық бүкіл бейнелеу құралдарына, жанр мен стиль
ерекшелігіне де жаңаша сипат дарыта алады. Сонымен қатар бұрыннан бар
бейнелеу құралдары да суреткер шеберлігінің арқасында қайта құлпырып,
жаңаша қолданыла алады.
Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиеттегі дәстүр жалғастығы жайын алғаш
қозғаған – Ахмет Байтұрсынов. Өзінің Әдебиет танытқышында ғалым қазақ
әдебиетін ауыз әдебиет және жазу әдебиет деп екіге бөле келе, жазба
әдебиетін ауыз әдебиетімен сабақтастықта, өзара жалғастықта қарастырады.
Жазу әдебиетінің түрлерін (жанрларын) ауыз әдебиетінің дәстүрінде
келтіреді:
Жазу әдебиеті негізінде үшке бөлінеді: 1. Ертек (әңгіме). 2. Толғау.
3. Айтыс-тартыс.
Жазу әдебиетінің ертек түріне кіретін сөздері ауыз-ертек, ертек-жыр,
тарихи жыр, мысалдар сияқты сөздер. Толғау табы-на кіретін ауыз толғау,
жоқтау сияқты көңіл күйінен шығатын сөздер. Айтыс-тартыс табына кіретін
сөздер түрі ауыз әдебиетте жоқ, ашып айтқанда, ауыз әдебиетте айтыс-тартыс
түріндегі сөздердің ауыз әдебиетте айтысы бар да, тартысы жоқ. Айтыс-тартыс
түріндегі шығармалар жалғыз қазақта ғана емес, басқа жұрттардың да ауыз
әдебиетінде болмаған. Айтыс-тартыс шы-ғармалар өте шеберлікті керек
қылғандықтан, өнер күшейген кезде шыққан. [6.145].
Көркемдік дәстүр жалғастығын тұңғыш зерттеген Мұхтар Әуезов болды.
Абайдың ақындығын сөз еткен ғалым оның поэзиясындағы дәстүрлі арналар
жайында: ...дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой
байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз, дей келе
[7.208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс елдерінің классикалық
поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі алғандығын айтады. М.Әуезовтің
Абай турасындағы зерттеулерінен кейін қазақ әдебиеттануына Абайдың ақындық
мектебі, Абай дәстүрі ұғымдары енді. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығы
мәселелерін зерттеуге үлкен түрткі болды. Қазақ әдебиетінің, әсіресе қазақ
поэзиясының тарихындағы дәстүр жалғастығын арнайы зерттеген ғалымдардан
Е.Ысмайылов (Қазақ әдебиетінің халық поэзиясымен байланысы жайында,
Ақындар), М.Базарбаев (Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы), З.Ахметов
(Қазақ өлеңінің құрылысы, Өлең сөздің теориясы, Абайдың ақындық
әлемі), А.Нұрқатов (Абайдың ақындық дәстүрі), Қ.Мұқаметханов (Абайдың
ақын шәкірттері), Ә.Дербісалиндерді (Дәстүр мен жалғастық) айта
аламыз. Бұған қоса ХІХ, ХХ ғасырлардағы ақындардың шығармашылығын
зерттеген қай ғалым болмасын қазақ поэзиясындағы дәстүр жалғастығы, Абай
мектебі, рухани, көркемдік-эстетикалық сабақтастық мәселелеріне соқпай
кетуі мүмкін емес екендігін де айта кетуіміз керек.
Алайда қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы өз бастауын тек ауыз
әдебиетінен, жыраулық, халықтық поэзиядан ғана алып қоймайтыны да белгілі.
Дәстүр жалғастығы өз бастауын қазақ әдебиетінің түпкі қайнары саналатын
сонау түркі әдебиетінен алады.
Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығын ежелгі түркі әдебиеті
контекстінде қарастырған ғалымдарға келер болсақ, олар – Б.Кенжебаев,
Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйінішәлиев, М.Мырзахметұлы, Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков,
С.Қасқабасов, Ә.Дербісәлин, А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев, Н.Келімбетов,
А.Егеубай, С.Негимов, Ғ.Есім, Ә.Сұлтанхан, Т.Еңсегенұлы, С.Дәуітұлы,
Қ.Сейітжанов сынды ғалымдар. Бұл ғалымдар ежелгі түркі көркем сөз
үлгілерінен бастап, қазақтың өзіндік төл әдебиетінің туындыларын қамти
отырып, көркемдік дәстүр жалғастығының теориялық, тарихи аспектілерін
біршама ашып көрсетті.
Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы көркемдік дәстүр іздерін
зерттеуге ғылыми еңбек арнаған ғалым - әдебиеттанушы Балтабай Әбдіғазиұлы.
Ғалымның Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері атты
еңбегі (Филология ғылымдары докторының диссертациясы. Алматы, 2001),
негізінен, Шәкәрім шығармаларын ауыз әдебиеті мен Абай дәстүрлері
контекстінде қарастырады. Ал Шәкәрім шығармаларындағы ежелгі түркілік
әдебиет дәстүрлерінің көріністері кешенді түрде әлі арнайы зерттелген емес.
Сонымен, дәстүр жалғастығы – бұл бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы
ауысып отыратын, тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-
әрекеттердің рухани негізі, ал қоғам дамуындағы дәстүр жалғастығының айқын
айнасы – әдебиеттегі дәстүр. Әдебиеттегі дәстүр әрбір ұрпақтың өзінен
бұрын ғұмыр кешкен ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеруін, оны жаңа
қоғамдық жағдайға сай жетілдіруін көрсетеді, сол әдебиетті тудырушы
халықтың көркем ойы-пікірінің дамуын білдіреді, ғасырлар бойы қалыптасқан
эстетикалық талғамы мен идеялық мұрат-мүддесін танытады.
2. ШӘКӘРІМ ШЕЖІРЕСІНДЕГІ ТҮРКІЛІК ДӘСТҮРДІҢ ІЗДЕРІ
1.2.1 ШЕЖІРЕ ЖАНРЫ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІ
Өзінің шыққан тегін, өткендегі тарихи жолын танып-білуге деген ұмтылыс
әрбір халыққа тән табиғи құбылыс. Өйткені өткенін білу –халықтың өзін-өзі
тануының, өзін-өзі сақтауының басты кепілі. Кез келген халық өзінің ертеңгі
өрісін дұрыс бағамдау үшін әрдайым төл тарихының тағылымына жүгінеді. Ал
өткен күннің өнегесін, тарих тағылымын мейлінше дәл жеткізетін дүние – бұл
сол халықтың өзі тудырған рухани қазыналары. Өн бойына сан қатпарлы сыр
сақтап, тарих қойнауынан жететін сондай қазыналардың бірі – бұл тарихи
шежірелер.
Шежіре – белгілі бір халық пен ұлыстың, ру-тайпаның шығу тегі мен
таралу өрісін, әрбір буын өкілінің түп-тұқиянынан тартып, ата-бабаларының
өсіп-өнуі жолын саралайтын жадынама, жалпы ел-жұрттың бастан кешірген
тарихы мен әлеуметтік өмірін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ауызша да, жазба
түрінде де паш ететін жәдігер.
Шежіре айту, шежіре жүргізу – қазақ халқында ежелден келе жатқан
дәстүр. шежіре – халықтың жадында сақталып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
желісі үзілмей келе жатқан рухани мұрасы, баға жетпес асыл қазынасы болып
саналады. Қазақ даласында, әсіресе, жазу-сызудың онша дамымаған кезінде
ауыздан-ауызға тарайтын шежіре халық жадында сақталған тарихтың бір
көрінісі болды. Бұл жайтты М.Мырзахметұлы былайша пайымдайды: Өзінің өмір
кешкен тарихи жолын танып білуге деген құштарлық — қазақ елінің есте жоқ
ескі заманнан бермен қарай ес біліп етек жапқан баласына дейін жеті атасын
білдіру дәстүрде тұрақты құбылыеқа айналуы жай нәрсе болмаса керек-ті. Жеті
атадан арғы ата тегін қуалап үлкен тайпалық одақтарға дейінгі аралықтағы
нешеме түрлі тарихи сапырылыстарда орын алған әңгіме-аңыздарды әр ауыл
ақсақалдары, яғни тарихтың тірі архивтері, өз әлінше танытып, таратып отыру
салты бізде мықтап орныққан тағлымды дәстүріміз. [7.3]
Шежіре екі түрлі болады: бірі – жазу-сызу дамымаған кезде ауыздан-
ауызға тараған халықтық шежіре. Мұны ғылыми тілде ауызша тарих айту дәстүрі
деп те атайды. Екіншісі – хатқа түскен шежіре, яғни тарихи-әдеби жазба
ескерткіші. Авторлық шығарма. Соңғысы – сөз өнерінің туындысы ретінде
әдебиетану ғылымының зерттеу нысаны болып табылады.
Әдеббиеттанудың терминдер сөздігінде мұндай шежірелерге келесідей
анықтама берілген:
Шежіре (араб тілінде шәджәрә) – халықтың құрамына кіретін тайпа-
рулардың тегін, бір-бірімен туыстық дәрежесін айыратын тізбе. Шежіре
негізінен қарасөзбен, кейде өлеңмен жазылады, көлемі әрқалай болып келеді.
Арғы ата-бабалардың, тайпа-рулардың басталуы, таралуын көрсететін тізбе
шежіренің және бір мағынасы бойынша, ол – тарихи жазба ескерткіші.
[8.382].
Қазақ әдебиеттану ғылымында авторлары белгілі шежірелік шығармаларды
сөз өнерінің туындылары ретінде қарастыруды алғаш рет ғылыми түрде
дәйектеген А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқышында ғалым шежірелік
шығармаларды жазбаша шығармашылықтың қара сөз түріне жатқызады: Қара
сөз: 1.Әуезе. 2.Әліптеме. 3. Байымдама болып үш салаға бөлінеді... Болған
оқиғадан бастан – аяқ болған түрінде, ретінше мезгілін, мекенін көрсете
мазмұндап, мағлұмат беру - әуезе болады... Әуезе әңгімесі айтатын түріне
қарай бірнеше тарауға бөлінеді. Біреулері өткенді сөз қылғанда, уақыт
сарынымен айтады, екіншілері біреуден біреуді туғызып туыс сарынымен
сөйлейді, кейбіреулері өз заманындағы болған уақиғасын сөйлегенде, кей
өткен замандағы уақиғаның әңгімесін сөйлейді. Біреуі бір адамның өмірін,
яки мінезін әңгіме қылғанда, бүтін жұрттың өмірін, яки мінезін әңгіме
қылады. Сондықтан әуезелердің мынадай тараулары болады: 1) шежіре, 2) заман
хат, 3) өмірбаян, 4) мінездеме, 5) тарих, 6) тарихи әңгіме. [6.90-92].
Авторлары белгілі шежірелік шығармалар арқылы қазақ халқының
материалдық және рухани мәдениеті дамуының көркем тарихнамасы танылады.
Профессор Б.Кенжебаев қазақ тарихи әдебиеттануының өзекті бағдарын айқын
көрсеткен болатын: Қай халықтың болсын әдебиетінің, жазба әдебиетінің басы
бір адам, жеке бір ақын, жазушы яки соның шығармасы болуы заң емес. Жазба
әдебиеттің басы, алғашқы нұсқалары түрлі дін, заң кітаптарының, ресми жазу-
сызулар мен бұйрық-жарлықтардың, жеке кісі хаттары мен өмірбаяндарының
шешен, өткір, көрікті, шебер жазылған жерлерінен іріктеліп алынуы,
солардың жиыны болып келуі де мүмкін. [9.154]. Ал, академик
С.А.Қасқабасов қазақ мәдениетінің тарихындағы авторлары белгілі
шежірелерді жазбаша әдебиет, оның ішінде прозалық тарихи шығармалар деп
бағалайды. [10.573].
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық, стильдік
ерекшеліктерін саралау тарихи әдебиеттану ғылымының негізін салушылар
М.Әуезовтің, Б.Кенжебаевтың, Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Марғұланның
және кейінгі толқын әдебиетші ғалымдар М.Мырзахметұлының, Т.Кәкішевтің,
А.Сейдімбековтің, М.Мағауиннің, С.Қасқабасовтың, Т.Сыдықовтың,
Ж.Дәдебаевтың, Қ.Әбдезұлының, Ж.Тілеповтің, Н.Келімбетовтың Б.Омарұлының,
А.Оразбаеваның және т.б. ғалымдардың еңбектерінде әр түрлі жақтарынан
қарастырылып келеді.
Шежіре жазу үрдісі сонау ықылым дәуірлерден бастау алады. Мұны қазақ
әдебиетінің қайнар-бастаулары саналатын ежелгі түркі әдеби жәдігерліктерін
зерттеуші ғалым Н.Келімбетов дәлелдейді.
Қазақ халқының тарихына тікелей немесе жанама қатысы бар шежіре
кітаптар, хуснихатшылар тарапынан көшірілген қолжазба шежірелер кезінде
оқырман қауымға жақсы мәлім болған. Олар: Байбарыс пен ибн Халдун жазған
Қыпшақ шежіресі, Ұлықбектің Сүлтандар шежіресі, Насаб-наме Шыңғыс,
Насаб-наме қазақ, Әбілғазының Түрік шежіресі, Қадырғали Жалайыридің
Шежірелер жинағы, Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди, Захириддин Бабырдың
Бабыр-наме, Шоқан Уәлиханов жазып алған Ұлы жүз шежіресі, Абдулла
Ниязовтың Үш жүздің шежіресі, Өтеу Бөжейұлының Қазақ жұртының шежіресі,
Үш жүздің шежіресі (Н.И.Гродеков жазбасында), Диханбай батырдың Ұлы жүз
шежіресі (Н.А.Аристов жазбаларында), Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік,
қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі, Нұржан Наушабайұлының Манзумат
қазақиясы, Ғұсманғали Сыдықовтың Қырғыз-қазақ шадманиясы, Мұхамеджан
Тынышбайұлының Қазақ халқының тарихына қатысты материалдар, В. Востров
пен М. Мұқанов Қазақтардың ру құрамы мен қоныстануы, тағы басқалар. Бұл
шежірелердің көпшілігін қазақ қауымы кезінде тарихи тақырыпқа жазылған
көркем туынды ретінде қабылдап, ел арасына ауызша да, жазбаша да кең
таратып жібергені мәлім. [11.221-222].
Алғашқы шежірелік шығармалар ұлттық сөз өнерінің тарихындағы тұңғыш
жазба үлгілері екенін де айта кету керек. Шежіре жазу үрдісі жазба
әдебиетінің қалыпатасуына өзіндік іргетас болғандығы сөзсіз.
Бұл үрдіс ортағасырлық түркі әдебиетінің дәуірінде-ақ көркем шежіре
жазудың өзіндік дәстүрін қалыптастырды. Дәстүрдің басты ерекшелігі –
жазылатын шежірелер тарихи оиғаларды жіпке тізгендей етіп, хронологиялық
тәртіппен баяндаған ресми жылнама түрінде емес, тарихта болған жеке
қайраткерлердің өмір жолын яки тұтас бір ру, тайпа, халықтардың шығу тегін,
өсіп-өрбуін, кезеңдерін, т. б. сөз зергерлеріне тән шеберлікпен бейнелеп
көрсететін көркем туындылар түрінде хатқа түсуінде. [11.220]. Бұл түсінікті
де, өйткені алғашқыда ресми тарих ретінде жазылған шежіренің өзін айтушы
жыршы-жыраулар көркем теңеулер қосып, бірте-бірте шежіре мәтінін тарихи
жырға айналдырып жіберетін болған. Соның өзінде, шежіренің негізгі сюжетін,
тарихи фактілерін көбінесе дерлік өзгертпей сол күйінде сақтап қалып
отырған.
Мұндай шежіре-кітаптар кезінде зор рөл атқарғаны сөзсіз. Әрбір шежіре
авторы өз елінің даңқты тарихын, елді сыртқы жаудан қорғауға ерлік
көрсеткен батырларын, алдына жан салмаған ақындары мен шешендерін, ел
басқарған ақылгөй-абыз ақсақалдарын, хандарын, т. б. мадақтап отырған. Ең
бастысы — жылнама яки шежіре жазушылар өзі өмір сүріп отырған дәуірдің
саяси оқиғаларын өзінен сан ғасыр бұрынғы тарихи оқиғалармен тығыз
байланысты түрде баяндауға әрекет жасайтын болған. Сол кездегі шежіре
жазушыларды тек қаламгер ғана емес, белгілі бір мағынада өз заманының
тарихшы-ғалымы, саяси қайраткері десе де болады.
Шежіре жазушылар тарихи деректерге ғана емес, шығарманың көркем
тілмен жазылуына да ерекше мән беріп отырғаны мәлім. Қазақ қауымы тіпті
қара сөзбен жазылған шежіре тарихтың өзін бейне бір дастан-жыр секілді ұйып
тыңдаған. Мұны шежіре жазушылар мықтап ескеріп келгенін аңғару қиын емес.
[11.222].
Шежірелік шығармалардың жанрлық және стильдік ерекшеліетрін арнайы
зерттеген әдебиеттанушы ғалым А.Оразбаева қазақ әдебиетінің тарихындағы
шежірелерді келесідей жүйелеуді ұсынады [12.9-10]:
1. ХV-ХVП ғғ. шежірелік шығармалар. Бұлардың қатарында Захир ад-дин
Бабырдың Бабырнама, Камал ад-дин Бинайдың Шайбани-наме, Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарих-и Рашиди, Қожамқұл бек Балхидың Тарихи-и Қыпшақ,
Әбілғазы Баһадүрдің Түрік шежіресі, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер
жинағы еңбектерін айтамыз. Академик С.Қасқабасов бұл еңбектер туралы
... соңғы орта ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның түрік халықтары
көркем әдебиетінің ескерткіштері ретінде де маңызы бар шығармалар аз емес
[10.573] дей келе, аталған шежірелердің әдеби сипатына байланысты өзінің
ғылыми тұжырымын айтады: Бұл авторлар тек оқиғаларды суреттеумен және
билеушілер генеалогиясының тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Олар өз
суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, ауыспалы мән беріп отырған,
кейде шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін беріп,
өздерінің сөз саптауларын алуан түрлі айшықты троптармен әрлендіре түскен,
хикаяларына өздерінің сирек кездесетін поэтикалық таланты мен кең көлемді
эрудициясы бар екендігін дәлелдейтін өлең жолдарын енгізіп отырған.
[10.573]. Демек, аталған мұралар – шежірелік шығармалардың классикалық
үлгілері, көркемдік дәстүр қалыптастырған әдеби туындылар.
2. XVIII-XX ғасырлардағы шежірелік шығармалар. Бұлардың қатарында
Қожаберген Толыбайұлының Баба тілі, Шокан Уәлихановтың Қазақ шежіресі,
Абай Құнанбайұлының Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы,
Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз казақ һәм хандар шежірес, Нұржан
Наушабайұлының, Ерімбет Көлдейбекұлының, Молдахмет Дабылұлының, Ақыт
Үлімжіұлының, Нұртуған Кенжеғұлұлының, Кенен Әзірбаевтың, Қуаныш
Баймағамбетовтің және т.б. ақын-жазушылардың шежірелерін айтамыз. Зерттеуші
Оразбаева бұл туындыларды ортағасырларда қалыптасқан көркем шежіре жазу
дәстүрінің заңды жалғасы деп таниды: ХІХ ғасыр мен XX ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ әдебиеті дамуының мазмұнында ақындардың шежірелік
жырлары шығармашылық үрдіске айналды... Бұл кезеңдегі шежірелік шығармалар
тарихнамалық зерттеу тілімен де көбірек жазыла бастады. Қазақ тарихын
шежірелік түрде жазудың дәстүрлі үрдісі XX ғасыр бойы жалғаса жазылды.
[12.10].
Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму тарихындағы шежірелік шығармаларды
зерттеумен айналысқан әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, көркем
шежіре жазу дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін саралайтын болсақ, барлық
шежірелерге тән ұқсас белгілер мен ортақ сипаттарды келесідей түрде
жіктеуге болады:
1. Түркілік дәуірлерден бері жазылған шежіре түріндегі әдеби-
тарихи жәдігерлер авторлық көркем туындылар болып табылады.
Шығармалар – жалаң пішінді жылнамалық баяндау түрінде емес,
әдеби, көркем сөзбен жазылған эпикалық жанрдағы үлгілер.
2. Шежірелерде сипатталатын жеке тұлғалар – көркем жинақтау,
даралау заңдылықтарына сай сомдалған әдеби көркем образдар.
Шежірелердегі образдарды суреттеу тәсілдері, бейнелеу
құралдары, оқиғаны баяндау әдістері өзара сабақтас, ұқсас
келеді.
3. Шежірелік шығармалар проза және поэзия түрінде де болады.
Тарихи жыр-дастан түрінде жырлануы да, тарихи әңгіме түрінде
жазылуы да мүмкін. Көпшілік шежірелерде қара сөз бен
поэзиялық үлгілер қатар келеді.
4. Шежірелік шығармаларда эпикалық баяндау мен лирикалық-
психологиялық сыршылдық өзара қатар жүреді. Бұл әдебиеттегі
мемуар, естелік, эссе жанрларына тән белгілер. Яғни шежірелік
шығармаларда осы жанр белгілері көрініс табады.
5. Шежірелік шығармалардың барлығы да мазмұн мен пішін
бірлігінен тұратын өзара ұқсас құрылымға ие. Оқиғаларды
баяндау жүйелілігі мен композициялық құрылыстарында ортақ
сипаттар басым.
Енді осы белгілердің – түркілік дәуірлерден жалғасқан көркем шежіре
жазу дәстүрі белгілерінің Шәкәрім шежіресіндегі көріністеріне тоқталайық.
1.2.2. ШӘКӘРІМ ШЕЖІРЕСІНДЕГІ КӨРКЕМ ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ
Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі – Шәкәрімнің тұңғыш жарық
көрген еңбегі. Қ.Мұқаметқановтың айтуынша, Шәкәрім өз шежіресін ұстазы
Абайдың тапсырмасымен он тоғыз жасынан жазуды бастап, ақынның көзі
тірісінде аяқтаған. [13.10]. Баспаға әзірленген еңбегін ол өз қаржысына
1911 жылы Орынбор қаласында Кәрімов пен Хусаиновтардың біріккен баспасында
бір мың дана көлемінде бастырып шығарған. [14.46].
Шежіре алғаш жарық көрген тұста-ақ жоғары бағасын алған. Қазақ
газетінің 1913 жылғы 2-нші санында Қыр баласы деп қол қойған Ә.Бөкейханов
шежіре жайлы былай деген: Шаһкәрімнің бұл кітабы – қазақ шежіресін білмек
болған аға-іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұнан былай қазақ
шежіресін жазбақ болған кісі, Шаһкәрімнің кітабын әбден білмей қадам баспа.
Кітап жиған жері жоқ, көшпелі далада жүріп Шаһкәрім шежіресіндей кітап
жазбақ оңай іс емес. [15.245]. Шәкәрім сол кездері жазылған пікірлер мен
ескертпелерді бағамдай келе, шежірені қайта толықтырып, кем-кетік тұстары
болса, түзетіп, тағы бір бастыруды ойластырған да еді. Бұл туралы Қазақ
газетінің 1915 жылғы 15 қазанындағы санында жариялаған Барша қырғыз-қазақ
білімділеріне ашық хат деген мақаласында айтқан. [16.34]. Алайда ақынның
бұл мақсаты орындалмады. Біздерге жеткені тек 1911 жылғы нұсқа.
Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі атты еңбегі –
ұлттық әдебиетіміздің тарихындағы елеулі мұралардың бірі. Профессор
М.Мырзахметұлы былай дейді: Шәкәрім шежіресінің ой қазығы қазақтардың шығу
тегі, нәсілі арабтардан емес, түп төркіні көне түркі әлемінде жатқанын
ғылыми дәлелдеді, нақтылы тарихи деректер көзімен аша отырып, Абай бағдар
берген тарихи танымды одан ары жетілдіре жалғастыруында жатыр. Шәкәрім
шежіресінде тұжырымдалған өзекті ойлар желісі негізінен ғасырлар бойы
ауызша айтылып келе жатқан қазақ және түркі халықтарының аңыз әнгімелері
мен Батыс, Шығыс рухани ой қазыналарына табан тірейді [7.4].
Ұстазы Абай көрсеткен өнегені үлгі еткен Шәкәрім шежіре жазу ісіне
тыңғылықты дайындықпен келген. Жоғарыда атап өткен Қ.Мұқаметқанов өз
мақаласында былай дейді: Қазақтың түбі қайдан шыққанын дәлелді, тарихи
деректі етіп, қазақ шежіресін жазу жолын Шәкәрім Абайдың маслихаты бойынша
тарихшы ғалымдардың, оқымысты жазушылардың сол кезде қолы жеткен кітаптарын
ізерлеп оқып, терең зерттеп, ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, мол мағлұмат
жинап, тұңғыш қазақ шежіресін жауға кіріскен. [13.10]. Шежіренің 1991 жылы
қайта жарық көрген нұсқасының кіріспесіне жазған мақаласында М.Мырзахметұлы
да ерекше атап өтеді: Шәкәрім шежіресі жазылудан бұрын осы салада
айтарлықтай дәрежеде көп ізденген. Осы мақсатпен қажылыққа екі рет барып,
араб, парсы, түрік тілдеріндегі еңбектермен танысады.Ондағы қазаққа қатысы
бар шежіре деректермен айналысып, осыған қоса ар ғылымы туралы да дерек
мағлұматтар жинастырған. Қолы жеткен деректер көзін орыс, Европа
тілдеріндегі кітаптардан да ұзақ жылдар бойы іздестіреді, оларын шежіре
жайлы айтылған қазақтың арғы-бергі аңыз-әңгімелерімен салыстырады. [7.4].
Шежіре кітабының Шежіреден бұрын атаған кіріспесінде Шәкәрім былай
дейді:
Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол
туралы естіген, білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре
кітаптарын оқыдым. Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: Тәбіри, Тарих ғу-
муми, Тарих антшар аласлам, Нәжиб Ғасымбектің түрік тарихы, Әбілғазы
Баһадүр ханның жазған Шежіре түрік және әр түрлі кітаптардан алынған
сөздер, орысша кітаптан оқығаным: Радловтың ұйғыр туралы, Аристовтың түрік
нәсілі туралы, дүниедегі әр түрлі жұрттың шежірелерінен орысшаға көшірген
сөздері, оның ішінде түріктің ең ескі замандағы шежіре кітаптары Құдатқу
білік, Кошо чидам деген кітаптардың сөздері және қытайдың Юән — шау — Ми
— ши деген жазушының сөз және араб-парсы, рум-европа жазушыларының сөзі
және қазақтаң жаңылыс айтқан өтірік аталары — бәрі сол кітапта бар. Ол
кітаптардағы сөздерді түгел жаза алмасам да, керектісін теріп алып, соған
тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып, бір шежіре жазамын. [17.6].
Бұдан шығатын қорытынды біреу: шежіре жазуға бекем кіріскен Шәкәрім
ортағасырлық түркі әдебиеті кезеңдерінде жазылған шежірелік шығармалармен
толық таныс болған, яғни көркем шежіре жазу дәстүрін жетік меңгерген.
Енді шежіренің өзіне келейік. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі - прозалық және поэзиялық түрде жазылған тарихи-әдеби шығарма.
Бұған дейін біз шежірелік шығармаларда проза мен поэзияның қатар келуін
түркілік әдебиет дәуірінде қалыптасып үлгерген көркем шежіре жазу
дәстүрінің бір ерекшелігі деп бағалағанбыз. Демек, бұл ерекшелік Шәкәрімнің
шежіресінен де табылып отыр.
Жалпы түркі халықтарының әдебиет тарихында жазылған шежірелерге тән
бұл ерекшелікті зерттеуші ғалым А.Оразбаева былай түсіндіреді: Шежірелік
шығармалардың идеялық-композициялық желісінде бірнеше жанрлар үлгілерінің
сабақтаса өріле жүретіні — жалпы әдебиет тарихының дамуында қалыптасқан
заңдылықтардың бірі. Қазақ тарихының деректілік жүйесін жинақтаған
шежірелік шығармалардың әдеби сипатын айқындайтын ерекшеліктері былайша
сараланып көрінеді: бірінші ерекшелігі — шежірелік шығармалардың поэзиялық
тарихи жыр-дастандар және прозалық тарихи әңгімелер түрлерінде жырланатыны,
олардың авторлары көрнекті ақындар болатындығы; екінші ерекшелігі —
шежірелік шығармалардың барлығында да әдебиетке тән мазмұн мен пішін
бірлігінен тұратын тұтастықтың сақталатындығы. [12.9].
Енді осы жайттың дәлелдерін келтірейік.
Бабыр-нама. Авторы – Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр. ХVІ ғасырда түркі
халықтарының бәріне бірдей ортақ болып келген әдеби тіл – шағатай тілінде
жазылған еңбек. [18]. ХV ғасырдың соңы мен ХVІ ғасырдың бас кезіндегі Орта
Азия, Ауғанстан, Үндістан жерлерінде орын алған саяси оқиғаларды, сол
жерлердің табиғатын, халқын, әдет-ғұрыпын, салт-санасын, т.б. көркем тілмен
бейнелеп көрсеткен теңдессіз шежірелік туынды.
Хакім Абай да өз кезінде Бабыр-намамен танысып, оның аса құнды еңбек
екенін әрі қазақ тарихына қатысы бар екендігін атап көрсеткен. Хакімнің
Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы деген еңбегінде мынадай жолдар
бар: Белгілі Бабыр патшаның шешесімен бір туысқан екі бауыры болған.
Үлкені Ташкентте хан болып, кішісі қазақты билеген. Бұлар Шағатай нәсілінен
Жүніс ханның балалары болған. Сол қазақты билегенінің аты Ахмет екен. Ол
кезінде аттанысқа жарарлық қазақтан үш жүз әскер шығарып, үш жүз басыға
билетіпті. Әр жүздің халқы өз ынтымағымен бір туысқанға есеп болыпты.
Қазақтың Үш жүздің баласы дейтұғыны — сол. Ахмет хан қалмақты көп
шауыпты, көп қырыпты. Қалмақ рақымсыздығына қарай мынау бір алаша болды
ғой депті, жан алушы болды дегеннің орнына. Сондықтан ол кісі Алаша хан
атаныпты. "Бабыр-нәмада" солай жазылған. [20.157].
Авторы Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың бүкіл ғұмырын жан-жақты камтып
көрсететін бұл автобиографиялық сипаттағы туынды - әр жылдарда болған
тарихи оқиғаларды баяндайтын жылнамалық жазбалар түріндегі шежіре кітап әрі
құнарлы, бейнелі тілмен жазылған, нағыз сөз зергерінің қаламынан туған
нағыз көркем шығарма. Бұған Бабыр жасаған бейнелер, қанатты сөздер, табиғат
суреттері, сан қилы теңеулер, т.б. көріктеу құралдары дәлел.
Міне осы Бабыр-намада да прозалық және поэзиялық үлгілер қатар
келеді.
Мысалы: ...Тағы бір жосықсыз жағдай: қала тұрғындарының,
саудагерлердің, тіпті түріктердің, әскери адамдардың мұрты шықпаған жас
өспірімдері патшалыққа алып кетеді деп қорқып, үйлерінен шықпайтын. Сұлтан
Ахмет мырзаның тұсында тоқшылық та, тыныштық та болған, әрі Қожаның
беделімен көбінесе оларға деген қарым-қатынас әділеттік пен заңға сай келіп
отырған-ды. Сондықтан мынадай, бейбастақтыққа, бұзақылыққа жұрт наразылық
көрсетіп, қатты налыды. Қарапайым халық, кедей-кепшік, жетім-жесір, атақты,
әулетті дегендердің бәрі қайран қалып, аузын аңқайтып, алақандарын жайып
таң қалысты.
Жасырғанмен жанның ауру жарасын,
Өліміңмен әшкере боп қаласың.
Осал деме жүректің де наласын,
Ол аһ ұрса, жанартау боп жанасың.
Қайырымсыз зұлымдығы, бұзақылығы асқындаған Сұлтан Махмұт Самарқанды
бес-алты ай ғана биледі. [18.43-45].
Бұл – Бабыр-наманың Ферғана (Орта Азия) оқиғаларына арналған бірінші
бөліміндегі Самарқант билеушілері туралы әңгімесінен (Сұлтан Ахмет
мырзаның әмірлері) алынған мысал. Автор оқиғаларды баяндай отырып, сөз
арасында лирикалық толғамдарын да кірістіріп отырады. Мұндай мысалдарды
Бабыр-наманың өн бойынан көптеп келтіруге болады.
Бұл орайда Бабыр мен Шәкәрім шежірелерінің осы сипатты тағы бір ұқсас
қырларын айта кету керек. Ол – Бабырда да, Шәкәрімде де халық ғұмырындағы
сан қилы оқиғалар сипаттағалған кезде сол оқиғалардың куәсіндей халық
жадында сақталған жыр-өлеңдерден үзінділер берілетіндігі.
Бабырда: Темір бек Самарқанның билігін әуелі Жаһангер мырзаға, ал
Жаһангер мырза дүние салғаннан кейін оның үлкен ұлы Мұхаммед сұлтан ибн
Жаһангерге тапсырды. Шаһрұх мырза бүкіл Мауараннахр аймағын үлкен ұлы
Ұлықбек мырзаға берді, Ұлықбектен оның өз ұлы Әбді әл-Латиф мырза тартып
алды. Өмірдің жалған қызығына, рақатына елігіп, ол өзінің туған әкесіне қол
жұмсады. Ұлықбек қазасы туралы мынадай жолдар қалған:
Ұлықбек — ақыл-ойдың теңізі еді,
Ғылымға әр айтқаны негіз еді.
Тарихқа баскесер деп ат қалдырып,
"Өлтірген оны Аббас" дегізеді.
Бірақ оның өзі де (Әбді әл-Латиф) бес-алты айдан артық билік
жүргізбеді. Мынандай өлең жолы бар:
Әкесін өлтірген ұл патша болмас,
Болса да алты айға толар-толмас. [18.73].
Шәкәрімде: 1723 жылы қазақ, қалмақ болып жиылып соғысқанда, қалмақтың
бастығы Цеван Рабдан қазақтың көбін қырып, қалғанын қуып жіберген. Сонда
қазақтар аш-жалаңаш, жаяу шұбап бір көлдің басына келіп, көлді айнала сұлап
жатыпты. Сонда бір ақсақал кісі айтыпты: балалар, адам бастан кешкен
жақсылықты қандай ұмытпаса, жаманшылық көргенін де сондай ұмытпау керек,
біздің бұл көрген бейнетіміздің аты Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
болсын дейді, мағынасы табанымыз ағарғанша жаяу жүріп, көлді айналып
жатқан күн дегені және сол жолда айтылған қазақтың ескі өлеңі мынау:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған қиын екен,
Қара көзден мөлдіреп жас келеді.
Мына заман қай заман, қысқан заман,
Басымыздан бақ дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Мына заман қай заман бағы заман
Баяғыдай болар ма тағы заман.
Қарындас пен қара орын қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын...
Ауып көшкенде Қара таудан көш асқанда, енесін ертіп алған бір тайлақ
көшті жанап боздайды. Қарындасын, жақынын қалмақтар өлтірген жылаулар, оны
жоқтап ол да зарлайды, көштің алды-артын шалып жүрген батырлар, қарауылда
отырып оны көріп айтқан өлеңдері еді. [17.25-26].
Оқиғаны осылайша баяндау стилі XVII ғасырда жазылған түркі жазба
ескерткіштерінің бірі Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре-и түркі (Түрік
шежіресі) атты кітабында да айқын байқалады. [21]. Бұл еңбек те – көркем
шежіре жазу дәстүрінің өзіндік, түркілік стилін ұстанған туынды деп айтуға
толық негіз бар.
Жоғарыда сөз болған ерекшелікке қатысты Түрік шежіресінен мысал
келтірейік:
Оғыз хан алыс сапардан балаларым және халқыммен бірге аман-есен келдім
деп ұлық той жасатты. Ағаштардың бұтағын алтынмен қаптатып, оны лағыл,
жакқт, измұрт, ферузат және дүрр тастарымен безендірді.
Бұл оқиға туралы ақындар мынадай бәйіт айтар еді:
Бір үйді тікті алтыннан ол шарияр.
Ол үйді безеңдірді жұрт таң калар
Тоғыз жұз жылқы, тоғыз мың қой сойдырды,
Былғарыдан тоқсан тоғыз ыдыс қойдырды
Тоғызына арақ, тоқсанына қымыз құйғызып,
Барша нөкерлерін арақ пен кымызға тойдырды.
Оғыз хан алты ұлына ақыл-кеңес айтып, бектеріне билігін айтып, жүрттар
мен қалаларды, елдер мен дүние-мүлікті үлестіріп берді.
Оғыз паш етті өзінің мырзалығын,
Алты ұлына білдірді ырзалығын.
Әкесіне көп көмек берді олар,
Ақыл, ерлік істерімен халықка ұнар.
Одан соң жорықта көрсеткен қызметтері мен ерліктеріне лайық әр
нөкерлеріне қалалар мен қамалдарды, кенттер мен басқа да сыйлықтарды
үлестірді. [21.27].
Шежірелерде баяндалған оқиғалар әр түрлі, алайда оларды баяндау,
оқырманына жеткізу стилі өзара ұқсас. Бабыр да, Әбілғазы да, Шәкәрім де
шежіре бойына өлең жолдарын ұтымды кірістірген. Авторлар поэзия құдіретін
ерекше қадір тұтатын көшпелі қауымның мүдде-тілегін, болмыс-бітімін жақсы
білетін, сол себепті шежіре жазуда дәстүрлі сарынды ұстанғаны байқалады.
Түрік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Түркі әдебиеті және Шәкәрім: шежіре жазу
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..9
1.2 Шәкәрім шежіресіндегі түркілік дәстүрдің
іздері ... ... ... ... ... ... ... . ... .14
1.2.1 Шежіре жанры және көркем шежіре жазу
дәстүрі ... ... ... ... ... ..14
1.2.2 Шәкәрім шежіресіндегі көркем шежіре жазу дәстүрінің
көріністері ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Шәкәрімнің эпикалық шығармаларындағы түркілік
дәстүр ... ... ... ..46
1. Шәкәрім және нәзира
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.46
2.1.1 Түркі әдебиетіндегі нәзира
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.1.2 Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі
шығармалары ... ... ... ... ... ... ..52
2.2 Шәкәрімнің поэмаларындағы түркілік дәстүрдің
көріністері ... ... ... .59
2.3 Шәкәрімнің прозалық шығармаларындағы түркілік дәстүрдің
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ІІІ тарау. Шәкәрімнің лирикалық шығармаларындағы түркілік
дәстүр ... ... ..75
3.1. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының тақырыптық-идеялық
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...75
3.2. Ежелгі түркі поэзиясы мен Шәкәрім лирикасының көркемдік-эстетикалық
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
Пайдаланылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
КІРІСПЕ
Жоқтан бар тумайды. Бұл – табиғаттың, тіршіліктегі құбылыстардың
бұлжымас заңы. Адамзат тарихымен бірге жасаған көркемөнердің дамуы да дәл
сондай. Әр дәуір өзіне тән өнерді өмірге әкеледі. Өнер өз дәуірінің суретін
кестелейді, үнін жеткізеді, сипатын саралайды. Алайда көркемөнердің кез
келген түрі өзін тудырған дәуір қасиеттерін бейнелеумен ғана шектелмейді,
өзіне дейінгі өнердің ізін байқатып, келешек кезеңдерге де жетіп артылатын
өзіндік бедерін береді.
Өнер атаулының бұл қасиеттері көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі
дәстүр, көркемдік жалғастық ұғымдарын өмірге әкелді. Қайсыбір талант иесі,
мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын ата дәстүрінен нәр алып,
қалам ұстайды. Ғасырлар бойы жиналған бай рухани мұраларды, ізгі
дәстүрледі ой өресінен өткізіп, өнегесіне сусындай білген талант иесі ғана
табиғат берген дарыны мен қажырлы еңбегінің жемісін көреді. Өмірге өлмес
туындылар әкеледі. Шын талант үйрене жүріп өзгеге де үйретеді, келешек
ұрпаққа шамшырақ боларлық шығармашылық өнеге қалдырады.
Көркем әдебиеттегі дәстүр мәселесі сол әдебиетті тудырған халықтың
бүкіл ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары тәрізді сол халықтың өзімен бірге
жасап келе жатқан рухани қазынасы. Қазақ әдебиеті сонау қадым замандарда
қалыпатсқан түркі әдебиетінің мирасқоры. Түркілік дәуірлерден жалғасқан
рухани сабақтастық, көркемдік дәстүр желісінің бір пұшпағы.
Қазақ әдебиетін Хәкім Абайдан кейінгі дәуірде өз ақындық үнімен
өрнектеген, барлық замандарға азық болатын асыл қазына қалдырған ақын,
данышпан Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы осындай қайнарлардан
сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы ең ізгі дәстүрлерді сіңіріп,
ұлы сабақтастықты жалғаған жауһар мұралардың бірі.
Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның
алдында сонау түркі дәуірінен бері қарай көш түзеген ұлттық әдебиеттің
терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес
кезеңдер тұрды. Шәкәрінің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты
ұстаздары да – осы дәстүрлер болды. [1.5]
Шәкәрім өзіне дейінгі мұраларды нағыз кемеңгерге тән көрегендікпен
игере білді. Нұрына қанды. Ғибратын алды. Шабытын шыңдап, өнегесін үлгі
етті. Сөйтіп өзі де өрнегі қайталанбас мол мұра берді.
Шәкәрім мұрасын жан-жақты зерттеу – бүгінгі әдебиеттану ғылымының
басты міндеттерінің бірі. Ал Шәкәрім шығармашылығын жете зерделеудің бір
жолы – бұл оның туындыларын өзіне дейінгі әдебиетпен, әсіресе қазақ
әдебиетінің түп негізгі бастауы саналатын түркілік әдебиетпен тікелей
сабақтастықта қарастыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Шәкәрім шығармаларын ғылыми теориялық
тұрғыдан зерттеу міндеттерінің бірі – ақын шығармашылығын өзіне дейінгі
ежелгі рухани мұралармен байланыста қарастырып, көркемдік дәстүр жалғастығы
заңдылықтары арқылы танып-білу. Шәкәрім шығармашылығы дегенде, бірден Абай
дәстүрі деген ұғым ойға оралады. Бұл айтпаса да түсінікті жайт. Шәкәрім –
Абайдың ақындық мектебінің шәкірті. Бұдан басқа, қазіргі әдебиеттануда
шығыс әдебиетінің дәстүрі, орыс әдебиетінің, озық, гуманисшіл еуропа
әдебиетінің дәстүрі деген ұғымдар да бар. Мұның қайсысын болса да, Шәкәрім
шығармашылығына қатысты қолдануға болады. Қолданылып келе жатыр да. Бірақ
әлі де түркілік дәстүр, түркі әдебиетінің дәстүрі деген ұғым
қолданылған емес. Шәкәрім шығармаларындағы түркі әдебиетінің іздері арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Ал Шәкәрім шығармашылығы – бұл халық болып
қазақ қалыптасқанға дейінгі түркілік әдебиет тудырған өнегелі, ғибратты,
әсем де әсерлі көркемдік дәстүрді бойына сіңірген, жалғастырған бірден-бір
мұра. Шәкәрім шығармаларындағы түркілік дәстүрлер жалғастығын зерделеудің
теориялық, практикалық, жалпы танымдық маңызы зор.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты ежелгі
түркі әдебиеті дәуірлерінде қалыптасып, қазақ әдебиетінің даму тарихында
сан ғасырларға жалғасқан көркемдік дәстүрлердің Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығындағы көріністерін, сипат-белгілерін, айқындау. Сол арқылы
Шәкәрім шығармалары мен түркілік әдебиет нұсқаларының арасындағы
байланысты, сабақтастықты, өзара үндестікті дәлелдеу. Ежелгі түркі
әдебиетінен бергі көркемдік дәстүр жалғастығын Шәкәрім шығармаларының
негізінде зерделеу.
Зерттеу жұмысына дерек көз ретінде түркі әдебиеті туындыларының қазақ
тіліндегі нұсқалары мен Шәкәрім шығармалары алына отырып, келесідей
міндеттер қойылады:
– әдебиеттегі көркемдік дәстүр жалғастығы мәселелерін саралау.
– ортағасырларда (ХIV-ХVІІғғ) жазылған шежіре еңбектерінің
негізінде ежелгі түркі әдебиеті заманында қалыптасқан
шежірелік шығарма жазудың көркемдік дәстүрлерін айқындау.
– Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі атты
еңбегі мен түркілік дәуірлерде жазылған шежірелік
шығармалар: Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-нама,
Әбілғазы Бәһәдүр ханның Шежіре-и түрік, Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарих-и Рашиди, Қадырғали Жалайыридың Жами ат-
тауарих шығармаларының арасындағы байланысты, көркемдік
жалғастық, сабақтастық мәселелерін анықтау.
– Шығыс халықтарының әдебиет тарихындағы нәзира үрдісі мен
оның түркі әдебиетінде көркемдік дәстүр ретінде
қалыптасуына тоқталу.
– Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармаларын зерделеу.
– Шәкәрім поэмалары мен ортағасырларда жазылған түркілік
эпикалық дастандар: Хорезмидің Мұхаббат-нама, Құтыптың
Хұсрау – Шырын, Сайф Сараидың Гүлістан бит-түрки
туындыларының арасындағы ұқсастық белгілерін айқындау.
– Шәкәрім поэмаларындағы түркілік дастандардың сипаты
негізінде эпикалық дастан жазудың көркемдік дәстүрлерін
анықтау.
– Шәкәрімнің прозалық туындылары мен Ислам дәуірі
әдебиетінің өкілдері Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Ахмет
Иүгінеки туындыларының арасындағы үндестік мәселелерін
бағамдау.
– Шәкәрімнің лирикалық шығармалары мен ежелгі түркі
поэзиясының арасындағы тақырыптық-индеялық сабақтастықты
дәлелдеу.
– Шәкәрімнің лирикалық шығармалары мен ежелгі түркі
поэзиясының арасындағы көркемдік-эстетикалық сабақтастықты
көрсету.
Зерттеудің нысаны. Түркі әдебиеті қалыптастырған көркемдік
дәстүрлердің Шәкәрім шығармаларындағы көріністері: туындылардың мазмұны мен
пішініндегі, жанрлық және стильдік ерекшеліктеріндегі ежелгі түркі
әдебиеті үлгілеріне тән сипат-белгілер.
Зерттеудің дереккөздері. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының
жинақтары (Шығармалары: өлеңдер, дастандар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы,
1988. – 560 бет; Жолсыз жаза: өлеңдер мен поэмалар.- Алматы: Жалын, 1988. –
256 бет; Иманым. – Алматы: Арыс баспасы, 2000. – 321 бет; Қазақ айнасы.
Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Атамұра, 2003.- 296 бет.). Ортағасрылық
түркі әдебиеті дәуірінде жазылған шежірелік шығармалар – Захир ад-дин
Мұхаммед Бабырдың Бабыр-нама, Әбілғазы Баһадүрдің Шежіре-и түрік,
Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашиди, Қадырғали Жалайыридің Жами ат-
тауарих шығармаларының қазақ тіліндегі аудармалары. Ислам дәуірі
әдебиетінің үлгілері - Әл-Фарабидің өлеңдері мен трактаттары,
Ж.Баласағұнның Құдатғу біліг, А.Иүгінекидің Хибатул хақайық, Махмұд
Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрік, Қожа Ахмет Иассауидің Диуани хикмет
еңбектерінің қазақ тіліндегі аудармалары. Сондай-ақ белгілі әдебиеттанушы
ғалымдар М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйінішәлиев,
З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Бердібаев, Ө.Күмісбаев, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтпаева,
М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Ә.Дербісәлин, А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев,
Н.Келімбетов, А.Егеубаев, С.Негимов, Ғ.Есім, Ә.Сұлтанхан, Т.Еңсегенұлы,
С.Дәуітұлы, Қ.Сейітжанов, А.Оразбаева сынды ғалымдардың Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығын, қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығын,
түркі әдебиеті мен қазақ әдебиетінің сабақтастығын зерттеуге арналған
еңбектері басшылыққа алынады.
Зерттеудің әдістері. Тақырыптық ерекшелігі мен зерттеудің мақсатына
қарай бітіру жұмысында баяндау, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау және
қорыту әдістері қолданылады.
Жұмыстың теориялық мәні мен практикалық құндылығы. Шәкәрім
шығармашылығындағы түркілік әдебиет үлгілерінің дәстүрлерін анықтау
теориялық тұрғыдан аса маңызды іс. Мұндай зерттеу әдебиеттану ғылымында
көркемдік дәстүр жалғастығы сынды тарихи және теориялық жағынан толық
күйінде, жан-жақты зерттеле қоймаған күрделі мәселелердің бірін зерделеуге
үлкен үлес қосады. Сонымен қатар Шәкәрім туындыларын түркілік дәуірлер
әдебиетімен сабақтастықта қарастыру Шәкәрім шығармашылығын жан-жақты
зерттеуге, оның мәдени мәдени рөлін, эстетикалық қуатын, философиялық мән-
мағынасы мен көркемдік үлгі-өнегесін толығырақ айқындауға мүмкіндік береді.
Шәкәрім шығармаларындағы түркілік дәстүр атты бітіру жұмысының
нәтижелерін мектеп мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарында қазақ
әдебиетінің тарихы мен теориясын оқытуда, сонымен қатар, Абайтану және
Шәкәрімтану ғылымының арнайы курстарына пайдалануға болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысында түркі әдебиеті
қалыптастырған көркемдік дәстүрлердің Шәкәрім шығармашылығындағы көрініс-
белгілері тұңғыш рет кешенді түрде зерттеу объектісіне алынады.
Әдебиеттегі көркемдік дәстүр контекстінде түркілік дәуірлерде жазылған
шежірелік шығармалар мен Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі атты еңбегінің арасындағы тарихи-әдеби байланыс, көркемдік
үндестік мәселелері ғылыми түрде зерттеледі.
Шәкәрімнің нәзира дәстүріндегі шығармалары түркі әдебиетінде көркемдік
дәстүр ретінде қалыптасқан классикалық нәзира үрдісінің контекстінде
қарастырылады.
Шәкәрім поэмаларының ортағасырлық түркі әдебиетіндегі эпикалық
дастандармен үндес сипаттары көркемдік дәстүр негізінде сараланады.
Шәкәрімнің прозалық туындылары, қара сөз жанрындағы шығармалары мен
ғылыми-философиялық трактат еңбектері Ислам дәуірі әдебиетінің
туындыларымен салыстырыла беріледі. Шығармалар арасындағы сабақтастық
мәселелері талданады.
Шәкәрім лирикасы мен ежелгі түркі поэзиясы арасындағы тақырыптық-
идеялық үндестік мәселесі нақты мысалдармен дәлелденіп беріледі.
Шәкәрім лирикасы мен ежелгі түркі поэзиясы арасындағы көркемдік-
эстетикалық сабақтастық мәселесі салыстырмалы әдеби талдау негізінде жан-
жақты көрсетіледі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
әр тарауға байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттердің тізімі көрсетілген.
І ТАРАУ. ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ:
ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІ
1. ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Көркемдік дәстүр жалғастығы - қазақ әдебиеттану ғылымында тарихи және
теориялық жағынан барлық қыры толық күйінде, жан-жақты зерттеле қоймаған
аса күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Ал бұл мәселені ғылыми
түрғыдан зерттеу - үлттық сөз өнерінің эстетикалық қуатын, философиялық мән-
мағынасын, әрбір әдеби жәдігерліктің өмірге келу себептерін айқындап алуға
мүмкіндік береді.
Алдымен, дәстүр ұғымына тоқталайық. Ұлттық энциклопедияда дәстүр
ұғымына келесідей анықтама беріледі:
Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отыратын тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы
сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде
қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық
жүргізу тәсілін, әлеуметтік мұра нысандарын (материалдық және рухани
құндылықтар), оларды ұрпақтан-ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін
қамтиды. [2.166].
Бұл дәстүр ұғымының жалпы анықтамасы. Бұдан біз дәстүрдің адам
өмірінің барлық саласында үздіксіз жүретін құбылыс екенін, ұрпақтар
арасындағы құндылықтар жалғастығы екенін көреміз, мейлің ол рухани
құндылық, мейлі қарым-қатынас, тұрмыс-тіршілік, харекет құндылығы, бір
сөзбен айтсақ, адам баласының өмір сүру ұстанымдары мен тәсілдерінің
сабақтастығы.
Көркемөнердегі, оның ішінде әдебиеттегі дәстүр ұғымы көбіне жаңашылдық
ұғымымен қатар айтылады. Дәстүр мен жаңашылдық - өзара тығыз байланысты,
бірін-бірі толықтырып тұратын, өзара тамырласып жататын сабақтас ұғымдар.
Яғни дәлірек айтқанда, белгілі-бір уақыт кезеңінің барысында жаңа деп
танылған құбылыс бірте-бірте орнығып, өзінің өміршеңдігін дәлелдей келе
өнегелі дәстүрге айналады.
Дәстүрге тән қасиет – ол дайын күйінде тумайды, бірте-бірте
қалыптасады, ол заманалар жемісі, тәжірибелер нәтижесі. Уақыт сынынан,
ұрпақтардың ақыл-ой елегінен өткен, халықтың тіршілік-тұрмысына жауап беру
арқылы өміршең сипат алған құбылыстар ғана тұрақты күйде дәстүрге айналып,
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Ал жаңашылдық дегеніміз кешегі күн тәжірибесіне
қарағанда, мән-мағынасы бай, бұрын-соңғының шеңберінен шыққан, уақыт
талабына сай, мүмкіндіктерді кеңейтіп, келешекке жөн сілтейтін жаңа
мазмұнды харекет. Дәстүр мен жаңашылдық жоғарыда атап өткеніміздей
диалектикалық бірлікте болады. Оның негізі – ескі мен жаңаның жалғастығы.
Бұл орайда орыс әдебиеттанушысы М.М. Бахтиннің мына бір сөздерін келтіре
кеткен жөн: Современность – сохраняет все свое огромное и во многих
отношениях решающее значение. Научный анализ может исходить только из нее и
все время должен сверяться с нею. Но замыкать его в этой эпохе нельзя:
полнота его раскрывается только в большом времени... Произведение уходит
корнями в далекое прошлое. Великие произведения литературы
подготавливаются веками, в эпоху же их создания снимаются только зрелые
плоды длительного и сложного процесса созревания. [3.333]. Ғалым өнердегі,
әдебиеттегі шығармашылық үрдісінде дәстүрдің, дәуірлерге жалғасатын
сабақтастықтың алатын орнын, мән-мағынасын осылайша жеткізеді.
Дәстүрге көркемөнердің тақырып ауқымы, үйреншікті сарын, өмірге
қатынасы, бейнелер аумағы идеялық бағыты, қалыптасқан көркемдік құралдары
жатады... Өнердегі жаңашылдық деп, тың тақырыпты бұрын қолданылмаған
әдіспен көркем тіл арқылы суреттеуді, соны мәселеге батыл шешім табуды,
жаңа шығармалар тудыруды айтамыз. Жаңашылдық әрқашан шығармашылық
ізденістің жемісі, ол өнер өрісін кеңейте түседі. Өнердің бұрын қол жеткен
табысына, ұлы суреткерлердің тәжірибесіне сүйенбей шығармашылықта ілгерілеу
мүмкін емес. Жаңашылдық пен дәстүрдің ұдайы ұшырасып отыратыны да осыдан.
[4.156].
Әдебиеттану ғылымындағы дәстүр ұғымы да кең ауқымды. Оған көркемдік
дәстүрдің пайда болуы мен даму эволюциясы, жанрлардың генезисі мен
типологиясы, мазмұн, форма, стиль бірлігі, көріктеу құралдарының түрлі
тарихи кезеңдерде түрленіп, өзгеріп, қайталануы, ұлттық эстетикалық
талғамның қалыптасуы, т.б. жатады. М.Әуезовтің сөзімен айтқанда: Дәстүр
мағынасына характер де, оқу мен өсу де, дами түсіп өзгеру де, мазмұн мен
сыртқы сипат көрік-күй мәселесі – бәрі де түгел кіреді. Бұл сөз ғылымдық
жағынан алғанда көлімдірек ұғымды білдіреді. [5.375].
Тұрақты, өзгермейтін дәстүрлерге шығармаға канондық, мәңгілік
тақырыптарды (елдік, ерлік, махаббат, өмір мен өлім,т.с.с) арқау ету
дәстүрін жатқызуға болады. Бұл – мазмұн бірлігі, тақырып жалғастығы. Сондай-
ақ туындының оны тудырған халық дүниетанымын, ділін, болмыс-бітімін,
этникалық мінез-құлқын, құндылығын танытатын ұлттық сипаты да дәстүрге
жатады. Тұрмыстық, қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, адамның айнала өмірді
танудағы жаңа ұғым, түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен форма
жағынан жаңашыл шығармалар туады. Кейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталады,
суреттеу, сомдау, сөз қолдану жағынан жаңа бейнелеу құралдары да пайда
болады. Әдеби шығармадағы тақырып жаңалығы, дүниетанымдағы, көркемдік ойлау
жүйесіндегі жаңашылдық бүкіл бейнелеу құралдарына, жанр мен стиль
ерекшелігіне де жаңаша сипат дарыта алады. Сонымен қатар бұрыннан бар
бейнелеу құралдары да суреткер шеберлігінің арқасында қайта құлпырып,
жаңаша қолданыла алады.
Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиеттегі дәстүр жалғастығы жайын алғаш
қозғаған – Ахмет Байтұрсынов. Өзінің Әдебиет танытқышында ғалым қазақ
әдебиетін ауыз әдебиет және жазу әдебиет деп екіге бөле келе, жазба
әдебиетін ауыз әдебиетімен сабақтастықта, өзара жалғастықта қарастырады.
Жазу әдебиетінің түрлерін (жанрларын) ауыз әдебиетінің дәстүрінде
келтіреді:
Жазу әдебиеті негізінде үшке бөлінеді: 1. Ертек (әңгіме). 2. Толғау.
3. Айтыс-тартыс.
Жазу әдебиетінің ертек түріне кіретін сөздері ауыз-ертек, ертек-жыр,
тарихи жыр, мысалдар сияқты сөздер. Толғау табы-на кіретін ауыз толғау,
жоқтау сияқты көңіл күйінен шығатын сөздер. Айтыс-тартыс табына кіретін
сөздер түрі ауыз әдебиетте жоқ, ашып айтқанда, ауыз әдебиетте айтыс-тартыс
түріндегі сөздердің ауыз әдебиетте айтысы бар да, тартысы жоқ. Айтыс-тартыс
түріндегі шығармалар жалғыз қазақта ғана емес, басқа жұрттардың да ауыз
әдебиетінде болмаған. Айтыс-тартыс шы-ғармалар өте шеберлікті керек
қылғандықтан, өнер күшейген кезде шыққан. [6.145].
Көркемдік дәстүр жалғастығын тұңғыш зерттеген Мұхтар Әуезов болды.
Абайдың ақындығын сөз еткен ғалым оның поэзиясындағы дәстүрлі арналар
жайында: ...дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой
байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз, дей келе
[7.208], Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс елдерінің классикалық
поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі алғандығын айтады. М.Әуезовтің
Абай турасындағы зерттеулерінен кейін қазақ әдебиеттануына Абайдың ақындық
мектебі, Абай дәстүрі ұғымдары енді. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығы
мәселелерін зерттеуге үлкен түрткі болды. Қазақ әдебиетінің, әсіресе қазақ
поэзиясының тарихындағы дәстүр жалғастығын арнайы зерттеген ғалымдардан
Е.Ысмайылов (Қазақ әдебиетінің халық поэзиясымен байланысы жайында,
Ақындар), М.Базарбаев (Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы), З.Ахметов
(Қазақ өлеңінің құрылысы, Өлең сөздің теориясы, Абайдың ақындық
әлемі), А.Нұрқатов (Абайдың ақындық дәстүрі), Қ.Мұқаметханов (Абайдың
ақын шәкірттері), Ә.Дербісалиндерді (Дәстүр мен жалғастық) айта
аламыз. Бұған қоса ХІХ, ХХ ғасырлардағы ақындардың шығармашылығын
зерттеген қай ғалым болмасын қазақ поэзиясындағы дәстүр жалғастығы, Абай
мектебі, рухани, көркемдік-эстетикалық сабақтастық мәселелеріне соқпай
кетуі мүмкін емес екендігін де айта кетуіміз керек.
Алайда қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы өз бастауын тек ауыз
әдебиетінен, жыраулық, халықтық поэзиядан ғана алып қоймайтыны да белгілі.
Дәстүр жалғастығы өз бастауын қазақ әдебиетінің түпкі қайнары саналатын
сонау түркі әдебиетінен алады.
Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығын ежелгі түркі әдебиеті
контекстінде қарастырған ғалымдарға келер болсақ, олар – Б.Кенжебаев,
Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйінішәлиев, М.Мырзахметұлы, Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков,
С.Қасқабасов, Ә.Дербісәлин, А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев, Н.Келімбетов,
А.Егеубай, С.Негимов, Ғ.Есім, Ә.Сұлтанхан, Т.Еңсегенұлы, С.Дәуітұлы,
Қ.Сейітжанов сынды ғалымдар. Бұл ғалымдар ежелгі түркі көркем сөз
үлгілерінен бастап, қазақтың өзіндік төл әдебиетінің туындыларын қамти
отырып, көркемдік дәстүр жалғастығының теориялық, тарихи аспектілерін
біршама ашып көрсетті.
Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы көркемдік дәстүр іздерін
зерттеуге ғылыми еңбек арнаған ғалым - әдебиеттанушы Балтабай Әбдіғазиұлы.
Ғалымның Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері атты
еңбегі (Филология ғылымдары докторының диссертациясы. Алматы, 2001),
негізінен, Шәкәрім шығармаларын ауыз әдебиеті мен Абай дәстүрлері
контекстінде қарастырады. Ал Шәкәрім шығармаларындағы ежелгі түркілік
әдебиет дәстүрлерінің көріністері кешенді түрде әлі арнайы зерттелген емес.
Сонымен, дәстүр жалғастығы – бұл бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы
ауысып отыратын, тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-
әрекеттердің рухани негізі, ал қоғам дамуындағы дәстүр жалғастығының айқын
айнасы – әдебиеттегі дәстүр. Әдебиеттегі дәстүр әрбір ұрпақтың өзінен
бұрын ғұмыр кешкен ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеруін, оны жаңа
қоғамдық жағдайға сай жетілдіруін көрсетеді, сол әдебиетті тудырушы
халықтың көркем ойы-пікірінің дамуын білдіреді, ғасырлар бойы қалыптасқан
эстетикалық талғамы мен идеялық мұрат-мүддесін танытады.
2. ШӘКӘРІМ ШЕЖІРЕСІНДЕГІ ТҮРКІЛІК ДӘСТҮРДІҢ ІЗДЕРІ
1.2.1 ШЕЖІРЕ ЖАНРЫ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІ
Өзінің шыққан тегін, өткендегі тарихи жолын танып-білуге деген ұмтылыс
әрбір халыққа тән табиғи құбылыс. Өйткені өткенін білу –халықтың өзін-өзі
тануының, өзін-өзі сақтауының басты кепілі. Кез келген халық өзінің ертеңгі
өрісін дұрыс бағамдау үшін әрдайым төл тарихының тағылымына жүгінеді. Ал
өткен күннің өнегесін, тарих тағылымын мейлінше дәл жеткізетін дүние – бұл
сол халықтың өзі тудырған рухани қазыналары. Өн бойына сан қатпарлы сыр
сақтап, тарих қойнауынан жететін сондай қазыналардың бірі – бұл тарихи
шежірелер.
Шежіре – белгілі бір халық пен ұлыстың, ру-тайпаның шығу тегі мен
таралу өрісін, әрбір буын өкілінің түп-тұқиянынан тартып, ата-бабаларының
өсіп-өнуі жолын саралайтын жадынама, жалпы ел-жұрттың бастан кешірген
тарихы мен әлеуметтік өмірін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ауызша да, жазба
түрінде де паш ететін жәдігер.
Шежіре айту, шежіре жүргізу – қазақ халқында ежелден келе жатқан
дәстүр. шежіре – халықтың жадында сақталып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
желісі үзілмей келе жатқан рухани мұрасы, баға жетпес асыл қазынасы болып
саналады. Қазақ даласында, әсіресе, жазу-сызудың онша дамымаған кезінде
ауыздан-ауызға тарайтын шежіре халық жадында сақталған тарихтың бір
көрінісі болды. Бұл жайтты М.Мырзахметұлы былайша пайымдайды: Өзінің өмір
кешкен тарихи жолын танып білуге деген құштарлық — қазақ елінің есте жоқ
ескі заманнан бермен қарай ес біліп етек жапқан баласына дейін жеті атасын
білдіру дәстүрде тұрақты құбылыеқа айналуы жай нәрсе болмаса керек-ті. Жеті
атадан арғы ата тегін қуалап үлкен тайпалық одақтарға дейінгі аралықтағы
нешеме түрлі тарихи сапырылыстарда орын алған әңгіме-аңыздарды әр ауыл
ақсақалдары, яғни тарихтың тірі архивтері, өз әлінше танытып, таратып отыру
салты бізде мықтап орныққан тағлымды дәстүріміз. [7.3]
Шежіре екі түрлі болады: бірі – жазу-сызу дамымаған кезде ауыздан-
ауызға тараған халықтық шежіре. Мұны ғылыми тілде ауызша тарих айту дәстүрі
деп те атайды. Екіншісі – хатқа түскен шежіре, яғни тарихи-әдеби жазба
ескерткіші. Авторлық шығарма. Соңғысы – сөз өнерінің туындысы ретінде
әдебиетану ғылымының зерттеу нысаны болып табылады.
Әдеббиеттанудың терминдер сөздігінде мұндай шежірелерге келесідей
анықтама берілген:
Шежіре (араб тілінде шәджәрә) – халықтың құрамына кіретін тайпа-
рулардың тегін, бір-бірімен туыстық дәрежесін айыратын тізбе. Шежіре
негізінен қарасөзбен, кейде өлеңмен жазылады, көлемі әрқалай болып келеді.
Арғы ата-бабалардың, тайпа-рулардың басталуы, таралуын көрсететін тізбе
шежіренің және бір мағынасы бойынша, ол – тарихи жазба ескерткіші.
[8.382].
Қазақ әдебиеттану ғылымында авторлары белгілі шежірелік шығармаларды
сөз өнерінің туындылары ретінде қарастыруды алғаш рет ғылыми түрде
дәйектеген А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқышында ғалым шежірелік
шығармаларды жазбаша шығармашылықтың қара сөз түріне жатқызады: Қара
сөз: 1.Әуезе. 2.Әліптеме. 3. Байымдама болып үш салаға бөлінеді... Болған
оқиғадан бастан – аяқ болған түрінде, ретінше мезгілін, мекенін көрсете
мазмұндап, мағлұмат беру - әуезе болады... Әуезе әңгімесі айтатын түріне
қарай бірнеше тарауға бөлінеді. Біреулері өткенді сөз қылғанда, уақыт
сарынымен айтады, екіншілері біреуден біреуді туғызып туыс сарынымен
сөйлейді, кейбіреулері өз заманындағы болған уақиғасын сөйлегенде, кей
өткен замандағы уақиғаның әңгімесін сөйлейді. Біреуі бір адамның өмірін,
яки мінезін әңгіме қылғанда, бүтін жұрттың өмірін, яки мінезін әңгіме
қылады. Сондықтан әуезелердің мынадай тараулары болады: 1) шежіре, 2) заман
хат, 3) өмірбаян, 4) мінездеме, 5) тарих, 6) тарихи әңгіме. [6.90-92].
Авторлары белгілі шежірелік шығармалар арқылы қазақ халқының
материалдық және рухани мәдениеті дамуының көркем тарихнамасы танылады.
Профессор Б.Кенжебаев қазақ тарихи әдебиеттануының өзекті бағдарын айқын
көрсеткен болатын: Қай халықтың болсын әдебиетінің, жазба әдебиетінің басы
бір адам, жеке бір ақын, жазушы яки соның шығармасы болуы заң емес. Жазба
әдебиеттің басы, алғашқы нұсқалары түрлі дін, заң кітаптарының, ресми жазу-
сызулар мен бұйрық-жарлықтардың, жеке кісі хаттары мен өмірбаяндарының
шешен, өткір, көрікті, шебер жазылған жерлерінен іріктеліп алынуы,
солардың жиыны болып келуі де мүмкін. [9.154]. Ал, академик
С.А.Қасқабасов қазақ мәдениетінің тарихындағы авторлары белгілі
шежірелерді жазбаша әдебиет, оның ішінде прозалық тарихи шығармалар деп
бағалайды. [10.573].
Шежірелік шығармалардың тарихилығы мен жанрлық, стильдік
ерекшеліктерін саралау тарихи әдебиеттану ғылымының негізін салушылар
М.Әуезовтің, Б.Кенжебаевтың, Қ.Жұмалиевтің, Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Марғұланның
және кейінгі толқын әдебиетші ғалымдар М.Мырзахметұлының, Т.Кәкішевтің,
А.Сейдімбековтің, М.Мағауиннің, С.Қасқабасовтың, Т.Сыдықовтың,
Ж.Дәдебаевтың, Қ.Әбдезұлының, Ж.Тілеповтің, Н.Келімбетовтың Б.Омарұлының,
А.Оразбаеваның және т.б. ғалымдардың еңбектерінде әр түрлі жақтарынан
қарастырылып келеді.
Шежіре жазу үрдісі сонау ықылым дәуірлерден бастау алады. Мұны қазақ
әдебиетінің қайнар-бастаулары саналатын ежелгі түркі әдеби жәдігерліктерін
зерттеуші ғалым Н.Келімбетов дәлелдейді.
Қазақ халқының тарихына тікелей немесе жанама қатысы бар шежіре
кітаптар, хуснихатшылар тарапынан көшірілген қолжазба шежірелер кезінде
оқырман қауымға жақсы мәлім болған. Олар: Байбарыс пен ибн Халдун жазған
Қыпшақ шежіресі, Ұлықбектің Сүлтандар шежіресі, Насаб-наме Шыңғыс,
Насаб-наме қазақ, Әбілғазының Түрік шежіресі, Қадырғали Жалайыридің
Шежірелер жинағы, Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди, Захириддин Бабырдың
Бабыр-наме, Шоқан Уәлиханов жазып алған Ұлы жүз шежіресі, Абдулла
Ниязовтың Үш жүздің шежіресі, Өтеу Бөжейұлының Қазақ жұртының шежіресі,
Үш жүздің шежіресі (Н.И.Гродеков жазбасында), Диханбай батырдың Ұлы жүз
шежіресі (Н.А.Аристов жазбаларында), Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік,
қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі, Нұржан Наушабайұлының Манзумат
қазақиясы, Ғұсманғали Сыдықовтың Қырғыз-қазақ шадманиясы, Мұхамеджан
Тынышбайұлының Қазақ халқының тарихына қатысты материалдар, В. Востров
пен М. Мұқанов Қазақтардың ру құрамы мен қоныстануы, тағы басқалар. Бұл
шежірелердің көпшілігін қазақ қауымы кезінде тарихи тақырыпқа жазылған
көркем туынды ретінде қабылдап, ел арасына ауызша да, жазбаша да кең
таратып жібергені мәлім. [11.221-222].
Алғашқы шежірелік шығармалар ұлттық сөз өнерінің тарихындағы тұңғыш
жазба үлгілері екенін де айта кету керек. Шежіре жазу үрдісі жазба
әдебиетінің қалыпатасуына өзіндік іргетас болғандығы сөзсіз.
Бұл үрдіс ортағасырлық түркі әдебиетінің дәуірінде-ақ көркем шежіре
жазудың өзіндік дәстүрін қалыптастырды. Дәстүрдің басты ерекшелігі –
жазылатын шежірелер тарихи оиғаларды жіпке тізгендей етіп, хронологиялық
тәртіппен баяндаған ресми жылнама түрінде емес, тарихта болған жеке
қайраткерлердің өмір жолын яки тұтас бір ру, тайпа, халықтардың шығу тегін,
өсіп-өрбуін, кезеңдерін, т. б. сөз зергерлеріне тән шеберлікпен бейнелеп
көрсететін көркем туындылар түрінде хатқа түсуінде. [11.220]. Бұл түсінікті
де, өйткені алғашқыда ресми тарих ретінде жазылған шежіренің өзін айтушы
жыршы-жыраулар көркем теңеулер қосып, бірте-бірте шежіре мәтінін тарихи
жырға айналдырып жіберетін болған. Соның өзінде, шежіренің негізгі сюжетін,
тарихи фактілерін көбінесе дерлік өзгертпей сол күйінде сақтап қалып
отырған.
Мұндай шежіре-кітаптар кезінде зор рөл атқарғаны сөзсіз. Әрбір шежіре
авторы өз елінің даңқты тарихын, елді сыртқы жаудан қорғауға ерлік
көрсеткен батырларын, алдына жан салмаған ақындары мен шешендерін, ел
басқарған ақылгөй-абыз ақсақалдарын, хандарын, т. б. мадақтап отырған. Ең
бастысы — жылнама яки шежіре жазушылар өзі өмір сүріп отырған дәуірдің
саяси оқиғаларын өзінен сан ғасыр бұрынғы тарихи оқиғалармен тығыз
байланысты түрде баяндауға әрекет жасайтын болған. Сол кездегі шежіре
жазушыларды тек қаламгер ғана емес, белгілі бір мағынада өз заманының
тарихшы-ғалымы, саяси қайраткері десе де болады.
Шежіре жазушылар тарихи деректерге ғана емес, шығарманың көркем
тілмен жазылуына да ерекше мән беріп отырғаны мәлім. Қазақ қауымы тіпті
қара сөзбен жазылған шежіре тарихтың өзін бейне бір дастан-жыр секілді ұйып
тыңдаған. Мұны шежіре жазушылар мықтап ескеріп келгенін аңғару қиын емес.
[11.222].
Шежірелік шығармалардың жанрлық және стильдік ерекшеліетрін арнайы
зерттеген әдебиеттанушы ғалым А.Оразбаева қазақ әдебиетінің тарихындағы
шежірелерді келесідей жүйелеуді ұсынады [12.9-10]:
1. ХV-ХVП ғғ. шежірелік шығармалар. Бұлардың қатарында Захир ад-дин
Бабырдың Бабырнама, Камал ад-дин Бинайдың Шайбани-наме, Мұхаммед Хайдар
Дулатидің Тарих-и Рашиди, Қожамқұл бек Балхидың Тарихи-и Қыпшақ,
Әбілғазы Баһадүрдің Түрік шежіресі, Қадырғали Жалайырдың Шежірелер
жинағы еңбектерін айтамыз. Академик С.Қасқабасов бұл еңбектер туралы
... соңғы орта ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның түрік халықтары
көркем әдебиетінің ескерткіштері ретінде де маңызы бар шығармалар аз емес
[10.573] дей келе, аталған шежірелердің әдеби сипатына байланысты өзінің
ғылыми тұжырымын айтады: Бұл авторлар тек оқиғаларды суреттеумен және
билеушілер генеалогиясының тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Олар өз
суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, ауыспалы мән беріп отырған,
кейде шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін беріп,
өздерінің сөз саптауларын алуан түрлі айшықты троптармен әрлендіре түскен,
хикаяларына өздерінің сирек кездесетін поэтикалық таланты мен кең көлемді
эрудициясы бар екендігін дәлелдейтін өлең жолдарын енгізіп отырған.
[10.573]. Демек, аталған мұралар – шежірелік шығармалардың классикалық
үлгілері, көркемдік дәстүр қалыптастырған әдеби туындылар.
2. XVIII-XX ғасырлардағы шежірелік шығармалар. Бұлардың қатарында
Қожаберген Толыбайұлының Баба тілі, Шокан Уәлихановтың Қазақ шежіресі,
Абай Құнанбайұлының Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы,
Шәкәрім Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз казақ һәм хандар шежірес, Нұржан
Наушабайұлының, Ерімбет Көлдейбекұлының, Молдахмет Дабылұлының, Ақыт
Үлімжіұлының, Нұртуған Кенжеғұлұлының, Кенен Әзірбаевтың, Қуаныш
Баймағамбетовтің және т.б. ақын-жазушылардың шежірелерін айтамыз. Зерттеуші
Оразбаева бұл туындыларды ортағасырларда қалыптасқан көркем шежіре жазу
дәстүрінің заңды жалғасы деп таниды: ХІХ ғасыр мен XX ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ әдебиеті дамуының мазмұнында ақындардың шежірелік
жырлары шығармашылық үрдіске айналды... Бұл кезеңдегі шежірелік шығармалар
тарихнамалық зерттеу тілімен де көбірек жазыла бастады. Қазақ тарихын
шежірелік түрде жазудың дәстүрлі үрдісі XX ғасыр бойы жалғаса жазылды.
[12.10].
Қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму тарихындағы шежірелік шығармаларды
зерттеумен айналысқан әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, көркем
шежіре жазу дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін саралайтын болсақ, барлық
шежірелерге тән ұқсас белгілер мен ортақ сипаттарды келесідей түрде
жіктеуге болады:
1. Түркілік дәуірлерден бері жазылған шежіре түріндегі әдеби-
тарихи жәдігерлер авторлық көркем туындылар болып табылады.
Шығармалар – жалаң пішінді жылнамалық баяндау түрінде емес,
әдеби, көркем сөзбен жазылған эпикалық жанрдағы үлгілер.
2. Шежірелерде сипатталатын жеке тұлғалар – көркем жинақтау,
даралау заңдылықтарына сай сомдалған әдеби көркем образдар.
Шежірелердегі образдарды суреттеу тәсілдері, бейнелеу
құралдары, оқиғаны баяндау әдістері өзара сабақтас, ұқсас
келеді.
3. Шежірелік шығармалар проза және поэзия түрінде де болады.
Тарихи жыр-дастан түрінде жырлануы да, тарихи әңгіме түрінде
жазылуы да мүмкін. Көпшілік шежірелерде қара сөз бен
поэзиялық үлгілер қатар келеді.
4. Шежірелік шығармаларда эпикалық баяндау мен лирикалық-
психологиялық сыршылдық өзара қатар жүреді. Бұл әдебиеттегі
мемуар, естелік, эссе жанрларына тән белгілер. Яғни шежірелік
шығармаларда осы жанр белгілері көрініс табады.
5. Шежірелік шығармалардың барлығы да мазмұн мен пішін
бірлігінен тұратын өзара ұқсас құрылымға ие. Оқиғаларды
баяндау жүйелілігі мен композициялық құрылыстарында ортақ
сипаттар басым.
Енді осы белгілердің – түркілік дәуірлерден жалғасқан көркем шежіре
жазу дәстүрі белгілерінің Шәкәрім шежіресіндегі көріністеріне тоқталайық.
1.2.2. ШӘКӘРІМ ШЕЖІРЕСІНДЕГІ КӨРКЕМ ШЕЖІРЕ ЖАЗУ ДӘСТҮРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ
Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі – Шәкәрімнің тұңғыш жарық
көрген еңбегі. Қ.Мұқаметқановтың айтуынша, Шәкәрім өз шежіресін ұстазы
Абайдың тапсырмасымен он тоғыз жасынан жазуды бастап, ақынның көзі
тірісінде аяқтаған. [13.10]. Баспаға әзірленген еңбегін ол өз қаржысына
1911 жылы Орынбор қаласында Кәрімов пен Хусаиновтардың біріккен баспасында
бір мың дана көлемінде бастырып шығарған. [14.46].
Шежіре алғаш жарық көрген тұста-ақ жоғары бағасын алған. Қазақ
газетінің 1913 жылғы 2-нші санында Қыр баласы деп қол қойған Ә.Бөкейханов
шежіре жайлы былай деген: Шаһкәрімнің бұл кітабы – қазақ шежіресін білмек
болған аға-іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұнан былай қазақ
шежіресін жазбақ болған кісі, Шаһкәрімнің кітабын әбден білмей қадам баспа.
Кітап жиған жері жоқ, көшпелі далада жүріп Шаһкәрім шежіресіндей кітап
жазбақ оңай іс емес. [15.245]. Шәкәрім сол кездері жазылған пікірлер мен
ескертпелерді бағамдай келе, шежірені қайта толықтырып, кем-кетік тұстары
болса, түзетіп, тағы бір бастыруды ойластырған да еді. Бұл туралы Қазақ
газетінің 1915 жылғы 15 қазанындағы санында жариялаған Барша қырғыз-қазақ
білімділеріне ашық хат деген мақаласында айтқан. [16.34]. Алайда ақынның
бұл мақсаты орындалмады. Біздерге жеткені тек 1911 жылғы нұсқа.
Шәкәрімнің Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі атты еңбегі –
ұлттық әдебиетіміздің тарихындағы елеулі мұралардың бірі. Профессор
М.Мырзахметұлы былай дейді: Шәкәрім шежіресінің ой қазығы қазақтардың шығу
тегі, нәсілі арабтардан емес, түп төркіні көне түркі әлемінде жатқанын
ғылыми дәлелдеді, нақтылы тарихи деректер көзімен аша отырып, Абай бағдар
берген тарихи танымды одан ары жетілдіре жалғастыруында жатыр. Шәкәрім
шежіресінде тұжырымдалған өзекті ойлар желісі негізінен ғасырлар бойы
ауызша айтылып келе жатқан қазақ және түркі халықтарының аңыз әнгімелері
мен Батыс, Шығыс рухани ой қазыналарына табан тірейді [7.4].
Ұстазы Абай көрсеткен өнегені үлгі еткен Шәкәрім шежіре жазу ісіне
тыңғылықты дайындықпен келген. Жоғарыда атап өткен Қ.Мұқаметқанов өз
мақаласында былай дейді: Қазақтың түбі қайдан шыққанын дәлелді, тарихи
деректі етіп, қазақ шежіресін жазу жолын Шәкәрім Абайдың маслихаты бойынша
тарихшы ғалымдардың, оқымысты жазушылардың сол кезде қолы жеткен кітаптарын
ізерлеп оқып, терең зерттеп, ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, мол мағлұмат
жинап, тұңғыш қазақ шежіресін жауға кіріскен. [13.10]. Шежіренің 1991 жылы
қайта жарық көрген нұсқасының кіріспесіне жазған мақаласында М.Мырзахметұлы
да ерекше атап өтеді: Шәкәрім шежіресі жазылудан бұрын осы салада
айтарлықтай дәрежеде көп ізденген. Осы мақсатпен қажылыққа екі рет барып,
араб, парсы, түрік тілдеріндегі еңбектермен танысады.Ондағы қазаққа қатысы
бар шежіре деректермен айналысып, осыған қоса ар ғылымы туралы да дерек
мағлұматтар жинастырған. Қолы жеткен деректер көзін орыс, Европа
тілдеріндегі кітаптардан да ұзақ жылдар бойы іздестіреді, оларын шежіре
жайлы айтылған қазақтың арғы-бергі аңыз-әңгімелерімен салыстырады. [7.4].
Шежіре кітабының Шежіреден бұрын атаған кіріспесінде Шәкәрім былай
дейді:
Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол
туралы естіген, білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре
кітаптарын оқыдым. Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: Тәбіри, Тарих ғу-
муми, Тарих антшар аласлам, Нәжиб Ғасымбектің түрік тарихы, Әбілғазы
Баһадүр ханның жазған Шежіре түрік және әр түрлі кітаптардан алынған
сөздер, орысша кітаптан оқығаным: Радловтың ұйғыр туралы, Аристовтың түрік
нәсілі туралы, дүниедегі әр түрлі жұрттың шежірелерінен орысшаға көшірген
сөздері, оның ішінде түріктің ең ескі замандағы шежіре кітаптары Құдатқу
білік, Кошо чидам деген кітаптардың сөздері және қытайдың Юән — шау — Ми
— ши деген жазушының сөз және араб-парсы, рум-европа жазушыларының сөзі
және қазақтаң жаңылыс айтқан өтірік аталары — бәрі сол кітапта бар. Ол
кітаптардағы сөздерді түгел жаза алмасам да, керектісін теріп алып, соған
тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып, бір шежіре жазамын. [17.6].
Бұдан шығатын қорытынды біреу: шежіре жазуға бекем кіріскен Шәкәрім
ортағасырлық түркі әдебиеті кезеңдерінде жазылған шежірелік шығармалармен
толық таныс болған, яғни көркем шежіре жазу дәстүрін жетік меңгерген.
Енді шежіренің өзіне келейік. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресі - прозалық және поэзиялық түрде жазылған тарихи-әдеби шығарма.
Бұған дейін біз шежірелік шығармаларда проза мен поэзияның қатар келуін
түркілік әдебиет дәуірінде қалыптасып үлгерген көркем шежіре жазу
дәстүрінің бір ерекшелігі деп бағалағанбыз. Демек, бұл ерекшелік Шәкәрімнің
шежіресінен де табылып отыр.
Жалпы түркі халықтарының әдебиет тарихында жазылған шежірелерге тән
бұл ерекшелікті зерттеуші ғалым А.Оразбаева былай түсіндіреді: Шежірелік
шығармалардың идеялық-композициялық желісінде бірнеше жанрлар үлгілерінің
сабақтаса өріле жүретіні — жалпы әдебиет тарихының дамуында қалыптасқан
заңдылықтардың бірі. Қазақ тарихының деректілік жүйесін жинақтаған
шежірелік шығармалардың әдеби сипатын айқындайтын ерекшеліктері былайша
сараланып көрінеді: бірінші ерекшелігі — шежірелік шығармалардың поэзиялық
тарихи жыр-дастандар және прозалық тарихи әңгімелер түрлерінде жырланатыны,
олардың авторлары көрнекті ақындар болатындығы; екінші ерекшелігі —
шежірелік шығармалардың барлығында да әдебиетке тән мазмұн мен пішін
бірлігінен тұратын тұтастықтың сақталатындығы. [12.9].
Енді осы жайттың дәлелдерін келтірейік.
Бабыр-нама. Авторы – Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр. ХVІ ғасырда түркі
халықтарының бәріне бірдей ортақ болып келген әдеби тіл – шағатай тілінде
жазылған еңбек. [18]. ХV ғасырдың соңы мен ХVІ ғасырдың бас кезіндегі Орта
Азия, Ауғанстан, Үндістан жерлерінде орын алған саяси оқиғаларды, сол
жерлердің табиғатын, халқын, әдет-ғұрыпын, салт-санасын, т.б. көркем тілмен
бейнелеп көрсеткен теңдессіз шежірелік туынды.
Хакім Абай да өз кезінде Бабыр-намамен танысып, оның аса құнды еңбек
екенін әрі қазақ тарихына қатысы бар екендігін атап көрсеткен. Хакімнің
Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы деген еңбегінде мынадай жолдар
бар: Белгілі Бабыр патшаның шешесімен бір туысқан екі бауыры болған.
Үлкені Ташкентте хан болып, кішісі қазақты билеген. Бұлар Шағатай нәсілінен
Жүніс ханның балалары болған. Сол қазақты билегенінің аты Ахмет екен. Ол
кезінде аттанысқа жарарлық қазақтан үш жүз әскер шығарып, үш жүз басыға
билетіпті. Әр жүздің халқы өз ынтымағымен бір туысқанға есеп болыпты.
Қазақтың Үш жүздің баласы дейтұғыны — сол. Ахмет хан қалмақты көп
шауыпты, көп қырыпты. Қалмақ рақымсыздығына қарай мынау бір алаша болды
ғой депті, жан алушы болды дегеннің орнына. Сондықтан ол кісі Алаша хан
атаныпты. "Бабыр-нәмада" солай жазылған. [20.157].
Авторы Захир ад-дин Мұхаммед Бабырдың бүкіл ғұмырын жан-жақты камтып
көрсететін бұл автобиографиялық сипаттағы туынды - әр жылдарда болған
тарихи оқиғаларды баяндайтын жылнамалық жазбалар түріндегі шежіре кітап әрі
құнарлы, бейнелі тілмен жазылған, нағыз сөз зергерінің қаламынан туған
нағыз көркем шығарма. Бұған Бабыр жасаған бейнелер, қанатты сөздер, табиғат
суреттері, сан қилы теңеулер, т.б. көріктеу құралдары дәлел.
Міне осы Бабыр-намада да прозалық және поэзиялық үлгілер қатар
келеді.
Мысалы: ...Тағы бір жосықсыз жағдай: қала тұрғындарының,
саудагерлердің, тіпті түріктердің, әскери адамдардың мұрты шықпаған жас
өспірімдері патшалыққа алып кетеді деп қорқып, үйлерінен шықпайтын. Сұлтан
Ахмет мырзаның тұсында тоқшылық та, тыныштық та болған, әрі Қожаның
беделімен көбінесе оларға деген қарым-қатынас әділеттік пен заңға сай келіп
отырған-ды. Сондықтан мынадай, бейбастақтыққа, бұзақылыққа жұрт наразылық
көрсетіп, қатты налыды. Қарапайым халық, кедей-кепшік, жетім-жесір, атақты,
әулетті дегендердің бәрі қайран қалып, аузын аңқайтып, алақандарын жайып
таң қалысты.
Жасырғанмен жанның ауру жарасын,
Өліміңмен әшкере боп қаласың.
Осал деме жүректің де наласын,
Ол аһ ұрса, жанартау боп жанасың.
Қайырымсыз зұлымдығы, бұзақылығы асқындаған Сұлтан Махмұт Самарқанды
бес-алты ай ғана биледі. [18.43-45].
Бұл – Бабыр-наманың Ферғана (Орта Азия) оқиғаларына арналған бірінші
бөліміндегі Самарқант билеушілері туралы әңгімесінен (Сұлтан Ахмет
мырзаның әмірлері) алынған мысал. Автор оқиғаларды баяндай отырып, сөз
арасында лирикалық толғамдарын да кірістіріп отырады. Мұндай мысалдарды
Бабыр-наманың өн бойынан көптеп келтіруге болады.
Бұл орайда Бабыр мен Шәкәрім шежірелерінің осы сипатты тағы бір ұқсас
қырларын айта кету керек. Ол – Бабырда да, Шәкәрімде де халық ғұмырындағы
сан қилы оқиғалар сипаттағалған кезде сол оқиғалардың куәсіндей халық
жадында сақталған жыр-өлеңдерден үзінділер берілетіндігі.
Бабырда: Темір бек Самарқанның билігін әуелі Жаһангер мырзаға, ал
Жаһангер мырза дүние салғаннан кейін оның үлкен ұлы Мұхаммед сұлтан ибн
Жаһангерге тапсырды. Шаһрұх мырза бүкіл Мауараннахр аймағын үлкен ұлы
Ұлықбек мырзаға берді, Ұлықбектен оның өз ұлы Әбді әл-Латиф мырза тартып
алды. Өмірдің жалған қызығына, рақатына елігіп, ол өзінің туған әкесіне қол
жұмсады. Ұлықбек қазасы туралы мынадай жолдар қалған:
Ұлықбек — ақыл-ойдың теңізі еді,
Ғылымға әр айтқаны негіз еді.
Тарихқа баскесер деп ат қалдырып,
"Өлтірген оны Аббас" дегізеді.
Бірақ оның өзі де (Әбді әл-Латиф) бес-алты айдан артық билік
жүргізбеді. Мынандай өлең жолы бар:
Әкесін өлтірген ұл патша болмас,
Болса да алты айға толар-толмас. [18.73].
Шәкәрімде: 1723 жылы қазақ, қалмақ болып жиылып соғысқанда, қалмақтың
бастығы Цеван Рабдан қазақтың көбін қырып, қалғанын қуып жіберген. Сонда
қазақтар аш-жалаңаш, жаяу шұбап бір көлдің басына келіп, көлді айнала сұлап
жатыпты. Сонда бір ақсақал кісі айтыпты: балалар, адам бастан кешкен
жақсылықты қандай ұмытпаса, жаманшылық көргенін де сондай ұмытпау керек,
біздің бұл көрген бейнетіміздің аты Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
болсын дейді, мағынасы табанымыз ағарғанша жаяу жүріп, көлді айналып
жатқан күн дегені және сол жолда айтылған қазақтың ескі өлеңі мынау:
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған қиын екен,
Қара көзден мөлдіреп жас келеді.
Мына заман қай заман, қысқан заман,
Басымыздан бақ дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Мына заман қай заман бағы заман
Баяғыдай болар ма тағы заман.
Қарындас пен қара орын қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын...
Ауып көшкенде Қара таудан көш асқанда, енесін ертіп алған бір тайлақ
көшті жанап боздайды. Қарындасын, жақынын қалмақтар өлтірген жылаулар, оны
жоқтап ол да зарлайды, көштің алды-артын шалып жүрген батырлар, қарауылда
отырып оны көріп айтқан өлеңдері еді. [17.25-26].
Оқиғаны осылайша баяндау стилі XVII ғасырда жазылған түркі жазба
ескерткіштерінің бірі Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре-и түркі (Түрік
шежіресі) атты кітабында да айқын байқалады. [21]. Бұл еңбек те – көркем
шежіре жазу дәстүрінің өзіндік, түркілік стилін ұстанған туынды деп айтуға
толық негіз бар.
Жоғарыда сөз болған ерекшелікке қатысты Түрік шежіресінен мысал
келтірейік:
Оғыз хан алыс сапардан балаларым және халқыммен бірге аман-есен келдім
деп ұлық той жасатты. Ағаштардың бұтағын алтынмен қаптатып, оны лағыл,
жакқт, измұрт, ферузат және дүрр тастарымен безендірді.
Бұл оқиға туралы ақындар мынадай бәйіт айтар еді:
Бір үйді тікті алтыннан ол шарияр.
Ол үйді безеңдірді жұрт таң калар
Тоғыз жұз жылқы, тоғыз мың қой сойдырды,
Былғарыдан тоқсан тоғыз ыдыс қойдырды
Тоғызына арақ, тоқсанына қымыз құйғызып,
Барша нөкерлерін арақ пен кымызға тойдырды.
Оғыз хан алты ұлына ақыл-кеңес айтып, бектеріне билігін айтып, жүрттар
мен қалаларды, елдер мен дүние-мүлікті үлестіріп берді.
Оғыз паш етті өзінің мырзалығын,
Алты ұлына білдірді ырзалығын.
Әкесіне көп көмек берді олар,
Ақыл, ерлік істерімен халықка ұнар.
Одан соң жорықта көрсеткен қызметтері мен ерліктеріне лайық әр
нөкерлеріне қалалар мен қамалдарды, кенттер мен басқа да сыйлықтарды
үлестірді. [21.27].
Шежірелерде баяндалған оқиғалар әр түрлі, алайда оларды баяндау,
оқырманына жеткізу стилі өзара ұқсас. Бабыр да, Әбілғазы да, Шәкәрім де
шежіре бойына өлең жолдарын ұтымды кірістірген. Авторлар поэзия құдіретін
ерекше қадір тұтатын көшпелі қауымның мүдде-тілегін, болмыс-бітімін жақсы
білетін, сол себепті шежіре жазуда дәстүрлі сарынды ұстанғаны байқалады.
Түрік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz