ҚР еңбек құқығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚР еңбек құқығының жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Еңбек құқығының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Еңбек құқығының пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II. Еңбек құқығының әдісі, жүйесі, қағидалары мен қатынастары ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек құқығының әдісі мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Еңбек құқығының қатынастары мен қағидалары, қайнар көздері ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
I. ҚР еңбек құқығының жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Еңбек құқығының ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Еңбек құқығының пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II. Еңбек құқығының әдісі, жүйесі, қағидалары мен қатынастары ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек құқығының әдісі мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Еңбек құқығының қатынастары мен қағидалары, қайнар көздері ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Тақырып өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы эканомикалық реформаның және нарықтық қатынастардың орнығыуының қазіргі жағдайларында еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды реттеуде еңбек құқығының әлеуметтік рөлі елеулі түрде өзгеруде. Әңгіме қоғамдық-еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің қалыптасқан нысандары мен әдістерін түбегейлі қайта қарау, еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда еңбек құқығының жаңа қызметтерінің орнығуы мен дамуы, азаматтардың еңбек еркіндігіне, қызмет пен кәсіп түрлерін еркін таңдауға, мемлекеттік қызметке қол жеткізуге деген кониститутциялық құқығын жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау туралы болып отыр. Осымен байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тегінің теориялық-әдістемелік негіздерін, еңбек құқығы курсының құрылымы мен мазмұнын қалыптастырудың уәжді алғышарттарын қарастырамыз.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек адамдардың өмір сүpyінің маңызды шарты, олардың материалдық және рухани қажеттiлiктерін қанағаттандыру. Аса айтулы жаңалықтар ашулардан бастап күнделiктi өмірдегi ең қарапайым заттарға дейін адам жасаған игiліктердің бәрі оның мақсат-мүдделi, саналы еңбек қызметінiң нәтижесi болып табылады. Кең мағынада алғанда адамдардын еңбек қызметi қоғам өмірінің табиғи қажеттiлiгi, оның материалдық негізін қалыптастыру peтінде көрінедi. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр бастапқы ережелердi қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материал¬дық және рухани игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы, адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты қызметi еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің заттай элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек адамдардың өмір сүpyінің маңызды шарты, олардың материалдық және рухани қажеттiлiктерін қанағаттандыру. Аса айтулы жаңалықтар ашулардан бастап күнделiктi өмірдегi ең қарапайым заттарға дейін адам жасаған игiліктердің бәрі оның мақсат-мүдделi, саналы еңбек қызметінiң нәтижесi болып табылады. Кең мағынада алғанда адамдардын еңбек қызметi қоғам өмірінің табиғи қажеттiлiгi, оның материалдық негізін қалыптастыру peтінде көрінедi. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр бастапқы ережелердi қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материал¬дық және рухани игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы, адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты қызметi еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің заттай элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 15.05.2007
3. Уваров В.Н. ҚР еңбек құқығы Алматы 2002.
4. Қағазов О. ҚР еңбек құқығы Алматы 2003
5. Ахметов А, Ахметова Г Еңбек құқығы Алматы 2005.
6. Гусов К.Н., Толкунова В.Н. Трудовое права Москва «Юрист» 2000
7. Скала В.И. Трудовые отношения в РК Алматы 2001.
8. Смирнов О.В. Трудовое права. Москва, «Проспект», 1999
9. Сотов П.В. Сборник трудовых документов, Москва., 1997
10. Хамзин А.Ш. Трудовое права РК Астана 2004.
11. Абузярова В.Н. Алматы, 1997.
12. Айымханова ҚР еңбек құқығы
13. Егемен Қазақстан 2002.
14. «Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңы 23.06.1999 жылғы
15. Казахстанская правда – 1999, 6 тамыз.
16. Алексеев С.С. Проблемы теории права.
17.Холов Е.Б. Экономикаческие методы управления и трудовое право. – Л., 1991.
18.Уваров В.И. Государственная служба. – Алматы, 1996. 1038
19. Нургалиева Е. Юридическая газета., - 1998
20. Ведомсти . – 1993.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 15.05.2007
3. Уваров В.Н. ҚР еңбек құқығы Алматы 2002.
4. Қағазов О. ҚР еңбек құқығы Алматы 2003
5. Ахметов А, Ахметова Г Еңбек құқығы Алматы 2005.
6. Гусов К.Н., Толкунова В.Н. Трудовое права Москва «Юрист» 2000
7. Скала В.И. Трудовые отношения в РК Алматы 2001.
8. Смирнов О.В. Трудовое права. Москва, «Проспект», 1999
9. Сотов П.В. Сборник трудовых документов, Москва., 1997
10. Хамзин А.Ш. Трудовое права РК Астана 2004.
11. Абузярова В.Н. Алматы, 1997.
12. Айымханова ҚР еңбек құқығы
13. Егемен Қазақстан 2002.
14. «Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңы 23.06.1999 жылғы
15. Казахстанская правда – 1999, 6 тамыз.
16. Алексеев С.С. Проблемы теории права.
17.Холов Е.Б. Экономикаческие методы управления и трудовое право. – Л., 1991.
18.Уваров В.И. Государственная служба. – Алматы, 1996. 1038
19. Нургалиева Е. Юридическая газета., - 1998
20. Ведомсти . – 1993.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚР еңбек құқығының жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Еңбек құқығының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.2. Еңбек құқығының
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
II. Еңбек құқығының әдісі, жүйесі, қағидалары мен
қатынастары ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек құқығының әдісі мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Еңбек құқығының қатынастары мен қағидалары, қайнар
көздері ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы эканомикалық реформаның
және нарықтық қатынастардың орнығыуының қазіргі жағдайларында еңбекті
қоғамдық ұйымдастыруды реттеуде еңбек құқығының әлеуметтік рөлі елеулі
түрде өзгеруде. Әңгіме қоғамдық-еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің
қалыптасқан нысандары мен әдістерін түбегейлі қайта қарау, еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануда еңбек құқығының жаңа қызметтерінің орнығуы
мен дамуы, азаматтардың еңбек еркіндігіне, қызмет пен кәсіп түрлерін еркін
таңдауға, мемлекеттік қызметке қол жеткізуге деген кониститутциялық құқығын
жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау туралы болып отыр. Осымен
байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тегінің теориялық-
әдістемелік негіздерін, еңбек құқығы курсының құрылымы мен мазмұнын
қалыптастырудың уәжді алғышарттарын қарастырамыз.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек адамдардың өмір сүpyінің маңызды шарты, олардың
материалдық және рухани қажеттiлiктерін қанағаттандыру. Аса айтулы
жаңалықтар ашулардан бастап күнделiктi өмірдегi ең қарапайым заттарға
дейін адам жасаған игiліктердің бәрі оның мақсат-мүдделi, саналы еңбек
қызметінiң нәтижесi болып табылады. Кең мағынада алғанда адамдардын еңбек
қызметi қоғам өмірінің табиғи қажеттiлiгi, оның материалдық негізін
қалыптастыру peтінде көрінедi. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр
бастапқы ережелердi қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материалдық және
рухани игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі
еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы,
адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты
қызметi еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің
заттай элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру
еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан
кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар арасындағы қатынастар туралы
болып отыр. Адамдардың бірлескен еңбек процесіндегі олардың еңбегін
пайдалану жөніндегі адамдар арасында қалыптасқан барлық қатынастардын
жиынтығы еңбекті қоғамдық ұйымдастыру (қоғамның немесе жеке кәсіпорын
ауқымында) ұғымы туралы түсінік береді. Бұл орайда өндірістің техникалық
жарақаттануына адамдардың бірлескен қызметінің тиімділігі байланысты
болады.
Жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардын орнығуы жағдайларында еңбектi қоғамдық
ұйымдастыру мәселеленi epeкше әлеуметтiк маңызға көтерiлуі. Бұл өндіріс
құрал-жабдықтарына меншiк қатынастарының түбегейлі өзгеруiмен, әрі соған
сәйкес қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымын қалыптастырумен, еңбектi
басқарудың тиiмдi тетігін жасаумен, қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық
реттеудің жаңа нысандары мен әдістерін iздестiрумен байланысты болып отыр.
Бұл жағдайларда жұмыс беруші мүдделерi мен қызметкер мүдделері арасындағы
теңсіздікті қамтамасыз ету проблемасы қолданылып жүрген заңнамада
қағидатты шешiмін алуын қарастырады. Еңбектi қоғaмдық ұйымдастырудың
(құрылымдық тұрғыда) еңбек құқығы жүйесін құруда объективтiк фактор болып
табытатындығын, қоғамның еңбек ресурсының болуы, оның жағдайы және
пайдаланылуы еңбекпен қамтылу және жұмысқа орналасу институтын құрайтын
құқықтық нормалардың жиынтығымен қамтамасыз етiлуін қарастырады. Еңбек
тәртібін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін басқару – еңбек
тәртібі институтының басты міңдеті. Құқықтық санат ретінде еңбек тәртібі
өзара міңдеттемелерге жұмыс кердің міңдеттемесi – iшкi еңбек тәртібінің
ережелеріне бағына oтырып өзіне жүктелген еңбектiк міңдeттepдi ойдағыдай
орындау және жұмыс берушінiң міңдеттемесi – материалдық және моральдық
мадақтау шараларын (қажет болған жағдайда тәртіптік ықпа ету шараларын)
пайдалана отырып кәсіпорының (мекеменің, ұйымның) қажетті жұмыс режимін
сақтау, жұмыскерлердің бірлескен еңбек процесін еңбек заңнасмасының,
ұжымдық және жеке еңбек шарттарының шеңбеңінде басқаруды қамтамасыз ету.
Осы тақырыпты өз кезінде қарастырған ғалымдар: Айымханова Н., Уваров
В.И., АхметовА., Ахметова Г., Қағазов О., Смирнов О.В., Скала В.И.,
ХамзинА.Ш., Нұрғалиева Е.
Осы курстық жұмыс: кіріспеден, 2 тараудан, 4 бөлімнен, қорытындыдан
құралған.
I. 1.1. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр бастапқы ережелердi
қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материалдық және рухани игiлiктердi
жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі еңбектiң
сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы, адам мен
табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты қызметi
еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің заттай
элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру
еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан
кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар арасындағы қатынастар туралы
болып отыр. Адамдардын бірлескен еңбек процесіндегі олардын еңбегін
пайдалану жөніндегі адамдар арасында қалыптасқан барлық қатынастардын
жиынтығы еңбекті қоғамдық ұйымдастыру (қоғамның немесе жеке кәсіпорын
ауқымынды) ұғымы туралы түсінік береді. Бұл орайда өндірістің техникалық
жарақаттануына адамдардын бірлескен қызметінің тиімділігі байланысты
болады.
Еңбектi қоғамдық ұйымдастыру элементтерi қатарына мыналap жатады:
қоғамның еңбек ресурстарының болуы мен олардын жай-күйін еңбектi бөлу мен
кооперациялау, еңбек тәртiбін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін
басқару, еңбек шараларын және өндірістiң басқа да жағдайларын белгілеу
өндірілген өнімді бөлу тәртiбi мен осы процеске өндірушлердiң өздерінiң
қатысу денгейі жұмыс күшін ұдайы ұлғайту (кәсіби даярлық).
Ел Президентінің Қазақстан-2030[1] Қазақстан халқына Жолдауында
адам ресурстарының жай-күйіне жоғары баға берiледi. ал олардың сапасы
бiздің басты ақтивтерiмiздің қатарында қарастырылады. Республикада ғылыми
және творчестволық әлеуеттің жоғары дергейіне не болып отырған жоғары
бiлiмдi халық бар, мұның өзi, сөз жоқ, біздің халқымыздың және бұрынғы
жүйенің аса ipi көрінісі болып табылады. Сонымен бiрге өзге де қолда бар
еңбек ресурстары қоғамның бағалы капиталы ретінде неғұрлым жаңарған және
өркениеттi нысандарда дамуы тиiс.
Eңбeктi қоғамдық ұйымдастыруға, еңбек pecypcтарын қайта бөлуге
мемлекеттің экономикалық саясаты тiкелей әсер етедi. Табиғи ресурстарды
байыптап әзірлеу, инфрақұрылым, коммуникация және ақпарат секiлдi
экономика секторларының республика үшін елеулі маңызы бар. Оларды дамыту
экономикалық жағынан өсумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк саланың
дамуымен де, Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа интеграциясымен де
байланысты. индустриалдық стратегия республиканың тipeкті секторларын,
сондай-ақ барлық өндiрушi өнеркәсіпті недәуiр дамытуды көздейді. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібін мұнай және газ өндіруді, химия мен мұнай-химия, машина
жасаудың көмекшi салаларын, түбегейлi ғылымды көп қажет ететін
өндірістерді, қызметтен көрсету, туризм салаларын жедел қарқынымен дамыту
көзделіп отыр. Артықшылықтар ретінде ауыл шаруашылығы, ағаш және ағаш
өңдеу өнеркәсібі, тұрғын үй құрылысы әрі инфрақұрылымды жасау одан әрі
дамитын болады. Осының бәрі эканомикалық құрылымдың мәселелеңін ғана емес,
сонымен бірге халықтың салалық жұмыспен қамтуы мәселелеңін де шешеді.
Қазақстан Республикасының эканомикалық өсу стратегиясы[2]
бірқатар негзгі қағидаттарға құрылған, олардың арасынан – жеке меншік
иниституттарын нығайтуды, соның ішінде жеңге меншікті, сондай-ақ меншік
құқығын қорғайтын заң жүйесін жасауды бөліп көрсеткен жөн Республикада
кәсіпорындарды жекешелендіру, негізінен, аяқталады. Сонымен қатар,
өндірістің бірқатар салаларында, ауыл шаруашылығында және әдлеуметтік
секторда нарықтық қатынастардың дергейі әлі де болмаса төмен күйінде
қалып отыр. Осы жағдайлардың бәрі еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда
теріс ықпал етуде.
Соңғы жылдары республикада жеке кәсіп кепілдік шағын бизнес, кәсіп
кепілдік қызмет бостандығына кепілдіктер белгiлеy жөніңде мемлекеттік
қолдау көрсету тұрғысында бірқатар маңызды шаралар қабылданды. Мәселен,
Қазақстан Республикасының 1992ж. 4 шiлдедегі.№1543 -ХІ "Жеке кәсіп
кепілдіктi қорғау және қолдау туралы" Заңы жеке кәсіп кепілдіктi қорғау мен
қолдаудың негiзгi нысандарын белгілейдi, мемлекеттiң жеке кәсіп кепілдік
қызметіне тiкелей араласуынан бас тарту саясатын, жеке кәсіп керлердiң
барынша еркіңдiгін коммеңциялық құпияны қорғауды және мемлекеттiк органдар
мен лауазымды адамдардың жеке кәсіпкерлердiң құқықтарын бұзғаны үшін
жауапкершiлiгін баянды етедi ( Жаршы, 1992, №16 ст. 424); Қазақстан
Республикасы Президертіңiң 1992 жылғы 7 сеуiрдегi "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіп кепілдік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау туралы"
Жарлығында жеке және заңды тұлғалардың кәсіп кепілдік қызметті жүзеге
асыруы үшін кедеpгілеңді жою жөніңдегі шаралар көзделген, соның iшіңде
ортальқ дербес орган peтіңдe Шағын бизнесті қолдау жөніңдегі Қазақстан
Республикасының Aгeнттiгi құрылды.
Сөз жоқ, материалдық иriлiктердi тiкелей өндірушілең ретінде
жалдамалы қызметкерлер мүдделерін қорғау, олар үшін еңбектің салауатты
әрі қауіпсіз жағдайларын туғызу мызғымайтын бағыт болып қала береді. Мұның
өзі меншiк иесi (Жұмыс беруші) мен қызметкердiң өндірістегі тәнсiздiгiмен
бaйланысты болып отыр. Сондықтан да мемлекет оларrа еңбектiң қалыпты
жағдайларын жасау бөлігіңде жалдамалы қызметкерлердiң мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге тиiс.[3] Әсіресе жұмыстан босатылған қызметкерлердi және
жұмыспен қамтылмаған халықты кәсіби оқытып-үйpету еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Нарықтық
экономиканы дамыту жағдайларында еңбекті қолданудың жаңа салаларына
азаматтарды даярлау жұмыспен толық әрі тиімді қамтамасыз етуге ықпал ететін
маңызды фактор болып табылады, және халықты қорғаудың негізгі шараларының
бiрi ретінле қарастырылады. Мысалы, 2001 жылғы 23 қаңтардағы "Халықты
еңбекпен қамту туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес, бeлriленген
тәртіп бойынша жұмыссыз деп тaнылған адамдардың кәсіби дайындау, қайта
дайындау, олардың бiлiктiлiгін көтеру, жұмыспен қамту жөніңдегі мемлекеттiк
өкілетті органның жолдамасы бойынша, еңбек рыногының мұқтаждығы ескерілiп,
күшіндегi заңнамаға сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттің қаражаты
есебінен, бiлiм беру жүйесінiң оқу орындарында немесе бiлiм беру қызметіне
құқығы бар кәсіпорындарда жүзеге асырылады.
Нарықтық экономиканың[4] Қазақстан Республикасында қалыптасуының
қазiргi кездерінде еңбектi қоғамдық ұйымдастыруды реттеу мәселесіңде еңбек
құқығының рөлi артуда. Құқықтық реттеу өндірістi ұйымдастырyға, еңбек
өнімдерін таратып бөлуге және айырбастауға, бiрлескен еңбек процесіңде
жұмыскерлердің келісімді жұмысын қамтамасыз етуге, жекелеген адамдардың ic-
әрекетін өндірістiң жалпы тәртібіне бағындырyға байланысты көптеген
мәселелеңдi қамтиды. Еңбек құқығы өндіріс процесіңде адамдар арасында
қалыптасатын қатынасты сол қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен заңдық
міңдеттерін белгілеу арқылы реттейдi, оған тиянақты форма, тұрақты сипат
береді. Еңбек қатынастарының құқықтық формасы, қажет болған жағдайларда,
тиiстi мәжбүрлеу әрекеттәнiмен қамтамасыз етiледi.
Еңбектi қоғaмдық ұйымдастырудың (құрылымдық тұрғыда) еңбек құқығы
жүйесін құруда объективтiк фактор болып табытатындығын атап өткен жөн атап
айтқанда, еңбектi қоғамдық ұйымдастырудың элементтері мен еңбек құқығының
негiзгi институттары арасында заңды байланыс бар. Қоғамның еңбек ресурсының
болуы, оның жағдайы және пайдаланылуы еңбекпен қамтылу және жұмысқа
орналасу институтын құрайтын құқықтық нормалардың жиынтығымен қамтамасыз
етiледi. Бұл институттың қызметтiк рөлі құқықтық кепілдiк тердi анықтауға,
epкін еңбекке, қызмет пен кәсіп түрін epкін таңдауға, жұмыссыздықтан
сақтануға кониститутциялық құқығын ең адамның iскe асыруы үшін қажеттi
экономикалық және ұйымдық негiздердi бекiтуге келiп тiреледi. Мәжбүрлеп
жұмыс істеуге тек сот үкімінен не төтенше немесе соғыс жағдайында ғана жол
берiледi.[5]
Еңбектің бөлінуіне және топтастырылуына еңбек құқығы нормаларының
жiктелуi ықпал жасайды. Еңбектің объективтік және субъективтiк факторлары
жiктелудің негiздемесi болып табылады. Мысалы, экономиканың қандай да бiр
саласының ерекшелігі, денсаулық үшін қаyiптi жұмыс, өнеркәсіпте туындайтын
қиындық, қолайсыз табиғи жағдай, кәсіпорынның шалғай орналасуы, т.б.
объективтік факторларға жатады. Мұндай жағдайларда еңбек ақы төлеуде және
еңбекті қорғауда әртүрлі жеңiлдiктән мен кепілдiктән, әлеуметтік
сақтандыру, жұмыс уақыты мен демалыс уақытын тиісінше белгілеу заңнамада
көзделеді. Жұмыскердің жынысы, жасы жұмыс істеу қабілетілігi кемдiк (әйел,
жасөспiрiм, мүгедек т.б) субъективтiк жағына жатады. Бұл жағдайда да осы
aдaмдардың еңбегін ұйымдастырудың өзінше тәртібі, оларға жеңiлдiктер мен
кепілдіктер беру заңнамада көзделеді.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін басқару
– еңбек тәртібі институтының басты міңдеті. Құқықтық санат ретінде еңбек
тәртібі өзара міңдеттемелерге жұмыс кердің міңдеттемесi – iшкi еңбек
тәртібінің ережелеріне бағына oтырып өзіне жүктелген еңбектiк міңдeттepдi
ойдағыдай орындау және жұмыс берушінiң міңдеттемесi – материалдық және
моральдық мадақтау шараларын (қажет болған жағдайда тәртіптік ықпа ету
шараларын) пайдалана отырып кәсіпорының (мекеменің, ұйымның) қажетті жұмыс
режимін сақтау, жұмыскерлердің бірлескен еңбек процесін еңбек заңнамасының,
ұжымдық және жеке еңбек шарттарының шеңбеңінде басқаруды қамтамасыз ету.
Еңбек өлшемін және өндірістің басқа да жақтарын белгiлеу жұмыс уақыты
мен демалыс уақыты, еңбектi қорғау, т.б. иниституттарды құқықтық
реттеудің мәні құрайды. Бұл өндірістің ерекшелiгi мен сипатын ескере
отырып еңбектiң ұзақтығын (қалыпты қысқартылған, толық емес жұмыс уақыты
және оның режимi), демалыс уақыттарының түрлері (жұмыс кезіңдегі үзiлicтен,
демалыстар) жұмыс процесi кезіңде адамның қауiпсiздiгіне, денсаулығының,
жұмыс қабiлеттілігінің сақталуына кепілдiк беретін әлеуметтiк-эканомикалық,
ұйымдық-техникалық және емделу-сауықтыру шаралары мен құралдарын белгiлеу
жолымен қамтамасыз етiледi.
Өндірілген өнімнің таратылу тәртібі және өндірушілердің өздерінің сол
процеске қатысу дәрежесі еңбек ақы төлеу саласында жұмыскерлердің
әлеуметтік қорғаудың құқықтық негiздерi сондай-ақ мемлекеттің ең аз
мөлшерден төмен емес еңбек ақы төлеу кепілдемесін анықтайды. Ал мемлекет
еңбекақының бұрын болған ең жоғарғы мөлшерін алып тастады. Еңбек ақы
төлеуді мемлекет тарапынан peттeyдi орталық тандыру шарттық әдістерімен
үйлесімін тауып отыр. Нарықтық эканомика жағдайында еңбек ақыны ұжымдық-
шартты және жеке-шарттық реттеудің (ұжымдық шарттар, келiciмдер) өзіндік
салмағы артады. Еңбек ақы төлеудi реттеудің орталық тандырылған тәртібін
алатын болсақ ол мемлекеттiк сектордын, негiзінен мемлекeттiк бюджет
есебінен қаржыландырылатын мемкемелерімен ұйымдарының қызметкерлеріне
таралады.[6]
Жұмысшы күшін, әсіресе босап қалған жұмыскерлер мен жұмыссыздарды
кәсіби оқу жүйесi арқылы қайта дайындау күшіндегi заңнамада көзделген
жеңiлдiктер арқылы жүзеге асырылады. Бұл бiлiмдендіру жүйесінiң құрылымын
бiлiм беру қызметін жүзеге асыратын ұйымдар құрайды (жоғары, арнайы орта,
кәсіби-техникалық, қайта дайындау, т.б.). Мұндай оқу орындарын
бiтiрушiлерге әлеуметтiк-құқықтық қорғау шаралары белгiленген Белгiленген
тәртіп бойынша жұмыссыз деп тәнылған адамдарғa кәсіби бiлiм берудi
ұйымдастыру мәселесіне заңнамада ерекше көңіл бөлінген.
Еңбектi қоғaмдық ұйымдастыруды дамытyғa, сөзсіз, өндірістің техникалық
жабдықталу дергейi әсер етедi. Еңбектiк техникалық құралдарын пайдалану,
оларды ұдайы күрделендіру адамды техникағa бейімдеудi, оны алдын ала оқытып
дайындауды, еңбек құралын пайдалануға дaғдыландыруды талап eтeдi. Осы
мақсатта ГОСТ-тар, пайдаланудың техникалық ережелерi, санитарлық-гигиеналық
нормалар, техникалық қауiпсiздік ережелері, т.б.. белгiленедi. Мұның бәрі
құқық нормаларының көмегімен машиналардың, станоктардың және басқа
техникалардың дұрыс пайдаланылуын және жұмыскердің қаyiпсiздiгiмен, оның
денсаулығын қоpғаумен байланысты теріс зардаптардың алдын алуын қамтамасыз
етуге мүмкіндiк бередi. Күшіндегі заңнамаға сәйкес ынталы және қауiпсiз
жұмыс жағдайын тудыру, ол жайында еңбек ұжымын уақтылы хабарландыру жұмыс
берушiге жүктеледi. Сонымен қатар, жұмыс берушінің кәсіпорында ыңғайлы да
қауiпсiз жұмыс жағдайын қамтамасыз ету жөніндегі және жұмыскердің еңбектi
қорғау туралы стандарттарды, ережелердi, нормаларды және нұсқауларды
сақтауы жөніңдегі міңдетемелер ұжымдық шаpттaрда да кездeсyi тиiс (1993
жылғы 22 қaңтapдaғы "Еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасы Заңының
15 бабы).[7]
1.2. Еңбек құқығының әрбір саласы қоғамдық қатынастарды өзінің мазмұнымен
және ерекшелiктерiмен басқалардан бөлекше болып келетін белгілi бiр,
бiршама дербес тобын реттейдi. Шындығында, құқық жүйесін құру, оның
салаларға, иниституттарға бөлінуi қоғамдық қатынастардың кейбір топтарының
біртектілігімен және дербестігімен байланысты. Басқаша айтқанда, құқық
салалары мен институттарын ажыратып бөлудiң негізгі критерийлерінiң бiрi
құқықтық реттеу пәні яғни кейбiрқұқық салаларының нормалары тарапынан
реттеудің нысаны бола алатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл
тұрғыдан алғанда оған еңбек құқығының пәнін де жатқызуға болады.
[8]Еңбек құқығының пәнін ашу үшін ең алдымен саласының нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынасын анықтау қажет. Мәселе мынада - еңбеқ
адамдардың материялдық және рухани иriлiктердi өндірудегi мақсатты
қызметтерінде тектік түciніктi бiлдiредi. Адамның кез-келген қызметінiң
негізінде еңбек бар. Кең мағнада алғанда ол – адамның өзінің еңбек ету
қабілеттілігін жүзеге асыруы.
Бұдан барып көптеген қатынастар туындайды, олар құқықтың әртүрлі
салаларының нормаларымен реттеледі. Еңбек құқығының пәніне қоғамдық
қатынастардың еңбектің қылданылуымен өзінің мәндік белгiлерiмен және
құқықтық реттеудің шегiмен өзгешеленiп келетін қатаң белгiлi бiр тобын
айтады. Жалпы қоғамдық қатьынастардың бұл тобы еңбектi қоғамдық
ұйымдастырудың элементтеріне негізделген Нарықтық эканомика жағдайында
еңбек қатынастары қандай меншiкте (мемлекеттiк немесе шаруашылық жүргізудiң
қандай ұйымдық-құқықтық формасында туындағанына байланысты өзіне тән
ерекшелік алады. Еңбек құқығының пәнi деп ұжымдық еңбектi ұйымдастырудағы
өндірістiк қатынастарды және оған тығыз байланысты қарым-қатынастарды
айтады.
Еңбек құқығының пәніне жататын қоғамдық карым-қатынастардың түрлерi
туралы қазіргi қолданыста жүрген ғылым басылымдардағы, оқу құралдарындағы
пiкiрлер алуан түрлі. Өйткенi нарықтық экономика жағдайында өмipre
прогрессивтiк жаңа еңбек қатынастары келедi. Бұл қоғамдық қарым-
қатынастардың пайда болуы олардың бip-бiрiмен байланысы еңбектi
ұйымдастырудағы ерекшеліктеріне оның мазмұнына байланысты. Қазіргi кезде
еңбек құқығының қатынастары бұрынғыдай тек жұмыскер мен мемлекеттiк
кәсіпорын, мекеме, ұйым apaсындағы қатынастар емес, жаңа жағдайда заңға
сәйкес меншiк түрінe байланысты заңды тұлғалар мен жеке адамдар арасындағы
еңбек қатынастары.
Еңбек ұйымдастырудың қоғамдық формасы еңбек құқығы пәнінің мәндік
сипаттамасы болып табылады. Әңгіме бұл жерде адамдардың еңібегін
бiрiктiрiп қолдану кезінде олардың арасында туындайтын қоғамдық
байланыстарды құқықтық реттеу жайында болып отыр. Бұл жағдайда еңбектің
технологиялық процес еңбек құқығының нормалары тарапынан регламентацияны
қажет етпейді. Бұған мысал келтiрейiк жазушының немесе суретшінің еңбектi
ұйымдастырудың қоғамдық формасынан тысқары жасалған шығармашылық жұмысы
құқықтық реттеуге алынбайды және еңібк құқығының пәніне жатпайды (мұндай
еңбектi пайдаланудың нәтижелеріне байланысты құқық нормаларымен
реттелeтін қатынастар туындап қалуы мүмкiн болса ол). Ал, жазушының немесе
суретшінің еңбектi ұйымдаcтырудың қоғамдық формасы шеңіберіңде және
қызмeттiк тапсырма тәртібінде жасаған сондай шығармашылық жұмысы басқа
сипатқа ие болды. Мұндай еңбектi ұйымдастыруға байланысты ұжымда
қалыптасатын қатынастар, енді еңбек құқығының пәніне айналады.
Еңбек қатынастарын еңбек құқығының пәні ретінде сипаттау үшін еңбек
процесінің өзін және он қолдану жағдайын регламентациялау қажет. Мәселе
сонда, еңбек міңдеттеменi орындаудың (мысалы, кейбiр тапсырмаларды,
мердiгерлiк жұмыстарды, қызметтердi, т.б. орындау) тәсілі ғана болып
қалады.[9] Мұндай тапсырмаларды, жұмыстарды, қызмет терді орындағаннан
кейін қатынастар тоқталады. Бұл жағдайларда еңбектi және оның ақтық
нәтижелерін қолдануға байланысты туындаған қатынастар еңбек құқығы
пәнінің аясынан тысқары жатады.
[10]Еңбек құқығының пәніне еңбек процесiнің өзінің қоғамдық формасында
міндеттеме пәніне айналатын қоғамдық қатынастар жатады. Бұл жерде еңбектi
қолдану, оның жағдайы және ұйымдастырылуы құқықтық реттеудің негiзгi
мазмұны болады.
Еңбек қатынастарын және еңбектi қолдануға байланысты басқа да аралас
қатынастарды ажыратып шектеу мынадай негізгі белгiлер бойынша жүргізіледі:
а) жұмыскерді кәсіпорынның (мекеменiң, ұйымның) еңбек ұжымына
кiргiзу. Еңбектiк құқық қатынасында жұмыскерді жұмысқа алу кәсіпорынның
(мекеменiң, ұйымның) штатына (тiзiмдiк құрамына) енгізіп, оны тұрақты,
уақытша және маусымдық жұмысқа бұйрықпен (немесе атқарушы органның басқа
шешiмiмен) рәсімдеу арқылы жүзеrе асырылады. Еңбектi қолданумен
байланысты басқа қатынастарда жұмыс атқарушы штатқа алынбайды. Бұл
жағдайда жұмыс беруші еңбек процесіне емес, тек еңбек нәтижесіне (зат
дайындау, қызмет көрсету, т.б.) ғана мүдделi;
б) жұмыскердің кәсіпорын ( мекеменің, ұйымның) ұжымы (құрылымдық
бөлімшесі) iшіңдегi өзіне бекiтiлiп берілген еңбек функциясын орындауы;
Бұл функция оған тұрақты жүктелген, ол ақтық нәтижемен аяқталмайды.
Басқаша айтқанда, еңбек қатынастары ұзақ уақыттық қатынастар. Еңбектi
қолданумен байланысты басқа қатынастарды алатын болсақ, бұл жағдайда
еңбектi атқарушыда жеке нақты тапсырма болады, оны орындаған соң
міңдеттеме жойылады;
в) жұмыскердің өз еңбегімен кәсіпорын (мекеме, ұйым) ұжымының
өндірістік қызметіне қaтысуы. Еңбек қатынасы жұмыскердің өз еңбегімен
ұжымының бірлескен қызметіне қатысуын көздейді;
г) жұмыстың (жұмыс режимінің) белгiлi бiр iшкi тәртібі жағдайында
жұмыс орындау. Iшкi еңбек тәртібінің ережелерi кәсіпорын (мекеме ұйым)
ұжымы мүшелерінің бiрлескен қызметінің жағдайымен тәртібін белгiлейдi.
Iшкi тәртіпке тән элементтердің бiреуi жұмыскердің өз еңбек функциясын
атқару кезінде жұмыс берушінiң-тiкелей басшының өкіміне бағыну. Бұл
элемент еңібекті қолдану мен байланысты басқа қоғамдық қатынастарда,
мысалы азаматтық құқықтық типтегi (мердireрлiк жұмысты орындау, қызмет
көрсету,т.б.) қатынастарда жоқ. Бұл жерде атқарушы жұмыс берушінің iшкi
еңбек режиміне бағынбайды, олар бiрiмен бiрi тек aқырғы, өнімді уақтылы
және сапалы өндіру міндеттемесi арқылы ғана байланысты.[11]
Бұл келтiрілген мәндік белглер еңбек қaтынacтapының сапалық
ерекшеліктeрін сипаттайды, сондықтан да мұндай қатынастар еңбек құқығының
пәніне айналады. Әсіресе, бұл мәселенiң тактикалық маңыздылығын ерекше
атап өткен жөн еңбектi қодануға, оның жағдайы мен ұйымдастырылуына қатысты
дау туындаған ретте алдымен еңбек қатынасының мәндік белгілерінің
талдамасы қажет, себебi, сол арқылы ғана бұл дау еңбек құқығының пәніне
жатама, әлде ол құқығының басқа салаларының нормалары бойынша қаралуға
тиiспе деген сұраққа жауап аламыз. Осыған байланысты тиiстi құқықтық,
салдар туындайды.
Құқықтық қатынастар азаматтық-құқықтық типтe белгiлi бiр жұмысты
орындаумен немесе қызмет көрсетумен (мысалы тапсырма, мердiгерлiқ т.б.)
байланысты кейбiр қатынастарға жақынырақ келедi. Бұл жағдайда тараптар
арасындағы қатынас шартқа енгiзлген. Miндeттeмe орындалған жағдайдағы
қайтарымдылық ЭЛС-тi де олар үшін ортақ болып табылады. Сонымен қатар,
құқықтық-қатынастардың азаматтық - құқықтың типтегі қaтынстардан
айырмашылығы елеулі.
Азаматтық құқықтық пәніне тауар айналасындағы мүлiктiк қатынас
жатады, ол құндық формада беріледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес (1бап aзаматтық заңнама тауар-ақша қатынастарын және
қатысушыларының тәндігіне негізделген басқа да мүліктiк сондай-ақ[12]
мүліктiк пен байланысты жеке мүліктiк емес қатынастарды реттейдi. Ал, еңбек
қатынастарын алатын болса бұл жерде құқықтық регламентацияның объсктiсi
ретінде мүліктiк міңдеттемелер емес, адамның еңбекке қабiлетi алынады.
Аталып өткендей, еңбек қатынастарының epeкшелігі - еңбекке қабiлеттiлiктi
адамның жеке басынан бөлек қарастыруға болмайтындығында және ол әр адамның
өзіне ғана тән. Еңбек қатынастарының мазмұны дегенiмiз адамның еңбекке
қабiлетi белгiлi бiр ұжым (кәсіпорын, мекеме, ұйым) шегінде өндіріс
құалдарымен тiкелей бiрiктiре отырып оны iшкi еңбек тәртібіне бағындыру.
Мұның бәрi еңбек құқығы пәнінің өзіндiк ерекшелiгін сипаттайды және
тиicінше азаматтық құқықта жоқ бiр қатар құқықтық институттар еңбек
тәртібін, еңбектi қорғауды, т.б. құқықты реттеу). Сондықтан да, еңбек
құқықтары мен еңбектi қолданумен байланысты азаматтық-құқықтық типтегi
қатынастарды жiктеу олардың мaзмұныңа қарай жүргізiледi. Егер еңбек
процесінің (тiкелей еңбектің) өзі еңбек құқығының пәнi болса, онда
азаматтық құқықта мүліктiк қатынастардың объектiсi затқа айналған еңбек
болады. Ал, еңбек қатынастары мен азаматтық типтеri қатынастарды ажырату
жөніңде дау туындаса заңнама еңбек құқығының нормаларына артықшылық береді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес (1 бап)
азаматтық-құқықтық қатынастарға ұқсас еңбек қатынастарына азаматтық заңнама
қолданылады, егер бұл қатынастарды еңбек заңнамасы реттей алмаса.
Басқару қызметкерлерінің еңбегін ұйымластыру, мемлекеттiк қызметкерлер
мен кәсіпорын (мекеме, ұйым) әкiмшiлiгінің. Құқық субъекriсi болуы жағын
қарастырғанда еңбек құқығы, cөзімен қатар әкімшілік құқығымен де ұқсастық
және бөлекше сипаталады. Басқаны айтпағанда, мемлекеттiк қызмет дегенiмiз
азаматтардың еңбек қызметінiң бiр түpi, еңбектi қоғамдық бөлудің элементi.
Бұл тұрғыдан алғанда мемлекеттiк қызмет дегенiмiз мемлекеттiк органдардың
бeлгiлi бiр қызметкерінің мақсатты, әлеуметтiк пайдалы, нақты қажетті және
ұйымдастырылып ресiмделген қызметi, онда өзіңдiк еңбек пәнi бар.[13]
Соңдықтан да заңнама мемлекеттiк қызметтi азаматтардың мемлекеттiк
органдардағы ерекше кәсіби қызметi деп қарастырады (1999 жьтғы 23
шiлдедегi "Мемлекеттiк қызмет тура.лы" Қаз ақстан Республикасы заңның 1
бабы)[14] Мемлекеттiк қызметкерлердің. қызмeтi мемлекeттің мақсаттары мен
міндeттepін жүзеге асырумен бaйланысты, онда атқарушы-билiк етушiлiк сипат
бар, яғни қажет болған жағдайда азаматтар мен тиісті қарамағындағы
объектілер үшін міңдeттi болып табылатын заңдық - өкметтiк нұсқамаларды
міңдеттеулердi қолдану көзделген ол басқарушылық функцияларды жүзеге
асырумен байланысты. Басқаша айтқанда, мемлекеттiк қызмет дегенiмiз -
өзінің әлеуметгiк мақсаты және мазмұны бойынша алғанда күрделі болып
келетін кәсіби қызмет түpi, онда еңбек және әкiмшiлiк құқықтарының
нормаларын бiр уақытта қолдануға болады.
Кәсіпорын (мекеме, ұйым) деңгейіңде алсақ басқаруды өндірістi
ұйымдастырудың қажеттi факторы деп қарастыру керек. Басқару адамдардың
ұжымдасқан, бiрлескен қызметi бар жерде ғaнa болады. Кәсіпорынның
(мекеменің., ұйымның) әкімшiлiгi мен жұмыскерлер apaсындағы өзара қатынас
басқару элементтеріне негiзделедi. Әңгіме өндipicriк мақсaтты орындау үшін
барлық ұжымның күшін үйлестiрiп бiрiктiруде. Әкiмшiлiк iшкi басқару
органының pөлін атқарады, сондықта да оның жұмыскерлер алдында билiкке
өкілеттiri бар, ол өндірістi және жұмыскерлердің еңбегін ұйымдастыpылады,
жұмыскерлердің өз еңбектiк (қызметтік) міңдетін орындалғаны немесе дұрыс
орындамағаны үшін оған тәртіптiк жаза қолданылуына құқығы бар. Басқаша
айтқaнда, басқару дегенiмiз өндірістiң ажырамас элементi.
Еңбек құқығы мен әкімшiлiк құқығын өзара ажыpaтy жағына келсек ол
қоғамдық қатынастардың тиicтi топтары құқықтық реттеудің пәні мен әдісің
талдау негізіңде жүргізiледi. Еңбек құқығы жұмыскердің өндіріс процесіне
қатысушы ретіңде қатынастарын peттece, әкімшiлiк құқық тиicтi лауазымды
адамдардың өз пәнi, яғни құзыры тұрғысынан (жұмыскерді қабылдаyға жұмыстан
шығаруға, тәртіптiк жаза беруге, т.б.) өндіріс және еңбек процесін
ұйымдастыру мәселесiмен байланысады. Әкiмшiлiк құқық мемлекeттiк
органдардың атқарушы-билiкшiл қызмeтi саласындағы қоғамдық қатынастарды,
басқарушылық қатынастарды реттеумeн байланысады. Жоғары тұрған басқару
органдарымен қатынас жайында әңгiме болса (бағыныштылық немесе қадaғaлaу
жaғынан) кәсіпорын (мекеме, ұйьrм) әкімшiлiк құқық субъектлерінің бiріне
айналады. .
[15]Еңбек құқығының пәні құрылымдық жағынан мыналарды қамтиды:
а) жеке және ұжымдық еңбек шарттары неriзінде тараптардың белriлi бiр
еңбек қызметін жүзеге acыpyъrнa байланысты олардың арасында қалыптасатын
өзара міңдеттеме бойынша жұмыскер мен жұмыс берyшi ортасында туындайтьrн
еңбектiк құқықтық қaтынастары;
б) азаматтардың өз қабілеті мен кәсіби дайындығына cәйкес, жеке
мүддeci мен мемлекет мұқтаждығын ескерiп жұмыс алу мақсатындa мемлекeттiк
өкiлeттi opraндapгa жүтінreнде туындайтын қатынастар;
в) бiрлескен еңбек қызметi процесіңде өндірістi ұйымдастыруға
және ұжымды басқарyға байланысты әкімшiлiк пән кәсіпорын (мекеме, ұйым)
ұжымы арасында туындайтын ұйымдастыру-басқару қатынастары;
г) дамыған нарықтық қaтьrнacтap жағдайында бiлiктi жұмысшыларды
тiкелей өндірісте дайындауға; жұмыссыздар еңбек ететін жаңа салаларға дайын
дауға байланысты туындайтын жұмыскерлердi кәсіби бақылау бойынша
қатынастар;
д) бас келiсiм, облыстық және салалық (тарифтік) келiciмдер, ұжымдық
шарттар мен келiсiмдер негізіңде жұмыскердің еңбек жағдайын, еңбектi төлеу
шарты мен әлеуметтiк кепiлдiктерді белriлеуге байланысты туындайтын
әлеуметтiк-экономкалық қатынастар;
е) eңбекті қорғау, қауiпсiздiк техникасы, өндірістiк санитария мен
еңбек қауiпсiздiгінің басқа да жағдайлары жөніңдегi заңнамалардың және
басқа нормативтiк құқық актілерінің сақталуын тиiстi өкiлеттi органдарды
қатыстыра отырып жалпы және ынталaнданлырылған мемлекеттiк қадағалау және
бақылау жасағанда туындайтын еңбектi қopғay және еңбек заңнамасын сақтау
жағын қадағалау бойынша қaтьrнacтap;
ж) еңбек жағдайын белгiлеу және екбек заңнамасының нормалaрын қолдану
мәселесi бойынша кайшылықтарды шешуге байланысты туындайтын еңбек дауларын
қарау жөніндегi қатынастар. Мұндай қатынастардың субъектiлерi жұмыскер мен
жұмыс беруші (жеке еңбек даулары) не жұмыс ұжымы мен жұмыс беруші
(ұжымдық еңбек даулары) болуы мүмкін.[16]
Сонымен, жұмыс күшін қоғамдық өндіріске тартумен, еңбекті ұйымдастырумен
және оның жағдайын белгiлеумен байланысты туындайтын еңбек қатынастары
еңбек құқығының пәні болады. Еңбек қатынастарының өзіне тән ерекшеліктерi
дегенiмiз - жеке екбегiмен өзіне тапсырылған еңбек функциясың iшкi
тәртіпке бағындыра отырып орындау үшін жұмыскерді кәсіпорынның
(мекеменің, ұйымының) еңбек ұжымына кiргiзу. Еңбек құқығының пәні өзінің
құрылымы мен мазмұны жағынан күрделі. Еңбек қатынастары еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың кейбiр элементтеріне тiкелей сүйенедi.
ІІ. 2.1. Құқықтық реттеудің пәнінен басқа құқықтың әрбір саласы өзінің.
әдісімен де сипатталады. Әңгімені құқықтың бұл саласының қоғамдық
қатынастың тиicтi тобына ықпал жасау тәсілі жайында болып отыр. Егер пән
құқықтың қандай саласының, қоғамдық қатынастың қай тобын реттейтіндiгi
туралы түсінік берсе, әдіс осы реттеу қандай заң тәсілі мен қамтамасыз
етiлетiндiгін анықтайды.[17]
Еңбек құқығының әдісі, сонымен қатар, реттеу пәнінің
ерекшелiктсрiне, еңбек қатынастары субъектiлсрiнің құқықтық- жағдайына,
тараптардың міңдеттемелерін қамтамасыз ету тетiгi мен байланысты. Әдic,
еңбек қатынастарына ықпал етудің заңдық тәсілдерінің жиынтығы ретіңде
қозғалысты, өзгермелi санат (категория) болып табылады, ол көптеген
факторларға, барінен бұрын қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық және
нақты-тарихи жағдайларына байланысты. Мысалы, Ұлы Отан соғысы кезіңде
еңбек жағдайын құқықтық реттеудің қатаң әдісін қолдану қажет болды (атап
айтқанда, жалпыға бірдей еңбекке жұмылдыру шарасын енгізу, жұмыстан өз
бетімен кетіп қалғандық үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу, т.б.).
Керісінше қазіргі нарықтық қатынастарға көшу жағдайында еңбек
қатынастарын реттеудің басқа тәсілдерін қолдану қажет (кәсіпкеpлiк қызметке
бостандық, шаруашылық жүргізудің жаңа ұйымдық-құқықтық формалары,
әлеуметтiк серіктестiк жүйесi, еңбектің шарттық жағдайын белгiлеу, т.б.)
Қазақстан Респуликасындағы әлеуметтiк-экономикалық қайта құру жағдайында
eңбеку қатынастарын құқықтық реттеу әдісі жаңа кескінге ие болып
бұрынғы кейiптен aрылды. Ел Президентінің Қазақстан халқына арналған
Қазақстан 2030 Жолдамасында мемлекет экономикада елеулі, бірақ шектеулi
рөлі атқаруы, рыноктың заңды ауқымын белгiлеуi тиіс, онда жеке сектор кеш
бастауы керек делінген, Жеке меншiк институты жердi меншiктену, сондай-ақ
меншiкке құқықты қорғайтын заң жүйесін жасау және келiciм-шарттардың
орындалуы есебінен нығаяды..
Басқаша айтқанда, әңгіме экономиқаға басшылық етудің әкімшiлiк
әдісінен бастарту, еңбек қатынастары жақтарының экономикалық мүдделеріне
неriзделген жаңа әдістерге көшу және оларды қамтамасыз eтyдің заңдық
кепілдiгi жайында болып отыр. Экономикалық реформа еңбек ақы мөлшерін
кәсіпорының шаруашылық қызметінің ақтық нәтижелеріне тiкелей байланысты
етуге, әлеуметтiк серіктестiк шарттың қатынастар жүйесi арқылы жұмыс
берушiмен жалданбалы жұмыскерлердің ұжымдық (жеке) тең құқылығын, олардың
мүдделерінің үйлесімін қамтамасыз eтугe мүмкiндік бередi.[18]
Еңбек құқығы әдісінiң салалық ерекшеліктерін оған тән мына
белглерін талдамасы ашады:
а) еңбектегi құқықтық қатьrнастардың туындау өзгеру және тоқтау
тәртібі;
б) еңбек құқықғы субъектлерінің құқықтық жағдайы;
в) еңбектегі құқықтық қатынастар тараптарының құқықтары мен
міңдeттеін белгiлеудің сипаты;
г) тараптардың міңдeттepін қамтамасыз етудің заңдық құралдары.
Бұларды толығырақ қарастырайық:
Еңбек құқығы әдісінің бірінші нышанының нeгізінe еңбектегі құқықтық
қатынастарды жасаудың, өзгертудіңң және тоқтатудың шарттық тәртібі
алынған. Бұл ерекше заңдық формалар олардың көмеімен, бiріншiден, жеке
кәсіпорынның (мекеменің, ұйымның) да және жалпы. қоғамның да шеңберіңде
жұмысшы күшін iрiктеу, бөлу және қайта бөлу, экономика салала рының
жұмыс күшіне мұқтаждығын қанағаттандыру мәселесін шешудi, екіншіден -
азаматтардың еңбек ету бостандығы, қызмет түpi мен кәсіпті еркін таңдау
жөніңдегі кониституциялық құқықтарын жүзеге асыруын қамтамасыз етедi.
Ерекше жағдайларда мәжбүрлеп жұмыс icтетуге жол берiледi, бiрақ ол тек
соттың үкімімен не төтнеше жағдайда немece соғыс жағдайында болады.
Еңбектегi құқықтық қатынастарды peттеудің шарттық әдісі еңбектi қолдану
саласында жеке және ұжымдық мүдделердің ырғақты үйлесімін қамтамасыз eтуге
мүмкіндiк береді. Азаматтардың еңбек қызмeтi, олардың кәсіптаңдауы,
жұмысының түpi мен сипаты, оның iшіңде ақы төленетін жұмысты орындаумен
байланысты eмecтері (бала тәрбиелеу, үй шаруасымен айналысу, қоғамдық
қызмет, т.б.) тек ерікті түрде болады. Еңбек рыногын қалыптастыру
жағдайында жұмысшы күшін қоғамдық өндіріске тартудың өктемдік нормаларын
еңбекте құқықтык қатынастар орнатудың шарттық формалары ығыстырады. Жұмыс
берушілерге өзінің кәсіби дергейi жағынан өндіріске қажеттi жұмыскерлер
шақырyға, ал жұмсыкерлерге – жұмыс орнын және түрін таңдауға мүмкіндік
болады. Өз кезегінде мемлекет азаматтардың жұмысқа, кәсіби дайын дауға
және қайта дайындауға мұқтаждығын қанағаттандыруға, жұмыс орындарын
көбөйтуге, халықты жұмысқа тартудың республикалық және аймақтық
бағдарламаларын жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік- эканомикалық
саясатты белсендi жүргiзедi.
Халықты жұмысқа тарту саласындaғы мемлекет саясатының басты бағыттарының
бiрi - Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Респyбликaсының
аумағында түрақты түратын шeтелдіктeр мен азаматтығы жокқ адамдарға
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚР еңбек құқығының жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Еңбек құқығының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.2. Еңбек құқығының
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
II. Еңбек құқығының әдісі, жүйесі, қағидалары мен
қатынастары ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек құқығының әдісі мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Еңбек құқығының қатынастары мен қағидалары, қайнар
көздері ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы эканомикалық реформаның
және нарықтық қатынастардың орнығыуының қазіргі жағдайларында еңбекті
қоғамдық ұйымдастыруды реттеуде еңбек құқығының әлеуметтік рөлі елеулі
түрде өзгеруде. Әңгіме қоғамдық-еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің
қалыптасқан нысандары мен әдістерін түбегейлі қайта қарау, еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануда еңбек құқығының жаңа қызметтерінің орнығуы
мен дамуы, азаматтардың еңбек еркіндігіне, қызмет пен кәсіп түрлерін еркін
таңдауға, мемлекеттік қызметке қол жеткізуге деген кониститутциялық құқығын
жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау туралы болып отыр. Осымен
байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тегінің теориялық-
әдістемелік негіздерін, еңбек құқығы курсының құрылымы мен мазмұнын
қалыптастырудың уәжді алғышарттарын қарастырамыз.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек адамдардың өмір сүpyінің маңызды шарты, олардың
материалдық және рухани қажеттiлiктерін қанағаттандыру. Аса айтулы
жаңалықтар ашулардан бастап күнделiктi өмірдегi ең қарапайым заттарға
дейін адам жасаған игiліктердің бәрі оның мақсат-мүдделi, саналы еңбек
қызметінiң нәтижесi болып табылады. Кең мағынада алғанда адамдардын еңбек
қызметi қоғам өмірінің табиғи қажеттiлiгi, оның материалдық негізін
қалыптастыру peтінде көрінедi. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр
бастапқы ережелердi қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материалдық және
рухани игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі
еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы,
адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты
қызметi еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің
заттай элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру
еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан
кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар арасындағы қатынастар туралы
болып отыр. Адамдардың бірлескен еңбек процесіндегі олардың еңбегін
пайдалану жөніндегі адамдар арасында қалыптасқан барлық қатынастардын
жиынтығы еңбекті қоғамдық ұйымдастыру (қоғамның немесе жеке кәсіпорын
ауқымында) ұғымы туралы түсінік береді. Бұл орайда өндірістің техникалық
жарақаттануына адамдардың бірлескен қызметінің тиімділігі байланысты
болады.
Жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардын орнығуы жағдайларында еңбектi қоғамдық
ұйымдастыру мәселеленi epeкше әлеуметтiк маңызға көтерiлуі. Бұл өндіріс
құрал-жабдықтарына меншiк қатынастарының түбегейлі өзгеруiмен, әрі соған
сәйкес қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымын қалыптастырумен, еңбектi
басқарудың тиiмдi тетігін жасаумен, қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық
реттеудің жаңа нысандары мен әдістерін iздестiрумен байланысты болып отыр.
Бұл жағдайларда жұмыс беруші мүдделерi мен қызметкер мүдделері арасындағы
теңсіздікті қамтамасыз ету проблемасы қолданылып жүрген заңнамада
қағидатты шешiмін алуын қарастырады. Еңбектi қоғaмдық ұйымдастырудың
(құрылымдық тұрғыда) еңбек құқығы жүйесін құруда объективтiк фактор болып
табытатындығын, қоғамның еңбек ресурсының болуы, оның жағдайы және
пайдаланылуы еңбекпен қамтылу және жұмысқа орналасу институтын құрайтын
құқықтық нормалардың жиынтығымен қамтамасыз етiлуін қарастырады. Еңбек
тәртібін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін басқару – еңбек
тәртібі институтының басты міңдеті. Құқықтық санат ретінде еңбек тәртібі
өзара міңдеттемелерге жұмыс кердің міңдеттемесi – iшкi еңбек тәртібінің
ережелеріне бағына oтырып өзіне жүктелген еңбектiк міңдeттepдi ойдағыдай
орындау және жұмыс берушінiң міңдеттемесi – материалдық және моральдық
мадақтау шараларын (қажет болған жағдайда тәртіптік ықпа ету шараларын)
пайдалана отырып кәсіпорының (мекеменің, ұйымның) қажетті жұмыс режимін
сақтау, жұмыскерлердің бірлескен еңбек процесін еңбек заңнасмасының,
ұжымдық және жеке еңбек шарттарының шеңбеңінде басқаруды қамтамасыз ету.
Осы тақырыпты өз кезінде қарастырған ғалымдар: Айымханова Н., Уваров
В.И., АхметовА., Ахметова Г., Қағазов О., Смирнов О.В., Скала В.И.,
ХамзинА.Ш., Нұрғалиева Е.
Осы курстық жұмыс: кіріспеден, 2 тараудан, 4 бөлімнен, қорытындыдан
құралған.
I. 1.1. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр бастапқы ережелердi
қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материалдық және рухани игiлiктердi
жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі еңбектiң
сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы, адам мен
табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты қызметi
еңбектің мәні (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің заттай
элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру
еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіншi жағынан
кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар арасындағы қатынастар туралы
болып отыр. Адамдардын бірлескен еңбек процесіндегі олардын еңбегін
пайдалану жөніндегі адамдар арасында қалыптасқан барлық қатынастардын
жиынтығы еңбекті қоғамдық ұйымдастыру (қоғамның немесе жеке кәсіпорын
ауқымынды) ұғымы туралы түсінік береді. Бұл орайда өндірістің техникалық
жарақаттануына адамдардын бірлескен қызметінің тиімділігі байланысты
болады.
Еңбектi қоғамдық ұйымдастыру элементтерi қатарына мыналap жатады:
қоғамның еңбек ресурстарының болуы мен олардын жай-күйін еңбектi бөлу мен
кооперациялау, еңбек тәртiбін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін
басқару, еңбек шараларын және өндірістiң басқа да жағдайларын белгілеу
өндірілген өнімді бөлу тәртiбi мен осы процеске өндірушлердiң өздерінiң
қатысу денгейі жұмыс күшін ұдайы ұлғайту (кәсіби даярлық).
Ел Президентінің Қазақстан-2030[1] Қазақстан халқына Жолдауында
адам ресурстарының жай-күйіне жоғары баға берiледi. ал олардың сапасы
бiздің басты ақтивтерiмiздің қатарында қарастырылады. Республикада ғылыми
және творчестволық әлеуеттің жоғары дергейіне не болып отырған жоғары
бiлiмдi халық бар, мұның өзi, сөз жоқ, біздің халқымыздың және бұрынғы
жүйенің аса ipi көрінісі болып табылады. Сонымен бiрге өзге де қолда бар
еңбек ресурстары қоғамның бағалы капиталы ретінде неғұрлым жаңарған және
өркениеттi нысандарда дамуы тиiс.
Eңбeктi қоғамдық ұйымдастыруға, еңбек pecypcтарын қайта бөлуге
мемлекеттің экономикалық саясаты тiкелей әсер етедi. Табиғи ресурстарды
байыптап әзірлеу, инфрақұрылым, коммуникация және ақпарат секiлдi
экономика секторларының республика үшін елеулі маңызы бар. Оларды дамыту
экономикалық жағынан өсумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк саланың
дамуымен де, Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа интеграциясымен де
байланысты. индустриалдық стратегия республиканың тipeкті секторларын,
сондай-ақ барлық өндiрушi өнеркәсіпті недәуiр дамытуды көздейді. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібін мұнай және газ өндіруді, химия мен мұнай-химия, машина
жасаудың көмекшi салаларын, түбегейлi ғылымды көп қажет ететін
өндірістерді, қызметтен көрсету, туризм салаларын жедел қарқынымен дамыту
көзделіп отыр. Артықшылықтар ретінде ауыл шаруашылығы, ағаш және ағаш
өңдеу өнеркәсібі, тұрғын үй құрылысы әрі инфрақұрылымды жасау одан әрі
дамитын болады. Осының бәрі эканомикалық құрылымдың мәселелеңін ғана емес,
сонымен бірге халықтың салалық жұмыспен қамтуы мәселелеңін де шешеді.
Қазақстан Республикасының эканомикалық өсу стратегиясы[2]
бірқатар негзгі қағидаттарға құрылған, олардың арасынан – жеке меншік
иниституттарын нығайтуды, соның ішінде жеңге меншікті, сондай-ақ меншік
құқығын қорғайтын заң жүйесін жасауды бөліп көрсеткен жөн Республикада
кәсіпорындарды жекешелендіру, негізінен, аяқталады. Сонымен қатар,
өндірістің бірқатар салаларында, ауыл шаруашылығында және әдлеуметтік
секторда нарықтық қатынастардың дергейі әлі де болмаса төмен күйінде
қалып отыр. Осы жағдайлардың бәрі еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда
теріс ықпал етуде.
Соңғы жылдары республикада жеке кәсіп кепілдік шағын бизнес, кәсіп
кепілдік қызмет бостандығына кепілдіктер белгiлеy жөніңде мемлекеттік
қолдау көрсету тұрғысында бірқатар маңызды шаралар қабылданды. Мәселен,
Қазақстан Республикасының 1992ж. 4 шiлдедегі.№1543 -ХІ "Жеке кәсіп
кепілдіктi қорғау және қолдау туралы" Заңы жеке кәсіп кепілдіктi қорғау мен
қолдаудың негiзгi нысандарын белгілейдi, мемлекеттiң жеке кәсіп кепілдік
қызметіне тiкелей араласуынан бас тарту саясатын, жеке кәсіп керлердiң
барынша еркіңдiгін коммеңциялық құпияны қорғауды және мемлекеттiк органдар
мен лауазымды адамдардың жеке кәсіпкерлердiң құқықтарын бұзғаны үшін
жауапкершiлiгін баянды етедi ( Жаршы, 1992, №16 ст. 424); Қазақстан
Республикасы Президертіңiң 1992 жылғы 7 сеуiрдегi "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіп кепілдік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау туралы"
Жарлығында жеке және заңды тұлғалардың кәсіп кепілдік қызметті жүзеге
асыруы үшін кедеpгілеңді жою жөніңдегі шаралар көзделген, соның iшіңде
ортальқ дербес орган peтіңдe Шағын бизнесті қолдау жөніңдегі Қазақстан
Республикасының Aгeнттiгi құрылды.
Сөз жоқ, материалдық иriлiктердi тiкелей өндірушілең ретінде
жалдамалы қызметкерлер мүдделерін қорғау, олар үшін еңбектің салауатты
әрі қауіпсіз жағдайларын туғызу мызғымайтын бағыт болып қала береді. Мұның
өзі меншiк иесi (Жұмыс беруші) мен қызметкердiң өндірістегі тәнсiздiгiмен
бaйланысты болып отыр. Сондықтан да мемлекет оларrа еңбектiң қалыпты
жағдайларын жасау бөлігіңде жалдамалы қызметкерлердiң мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге тиiс.[3] Әсіресе жұмыстан босатылған қызметкерлердi және
жұмыспен қамтылмаған халықты кәсіби оқытып-үйpету еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Нарықтық
экономиканы дамыту жағдайларында еңбекті қолданудың жаңа салаларына
азаматтарды даярлау жұмыспен толық әрі тиімді қамтамасыз етуге ықпал ететін
маңызды фактор болып табылады, және халықты қорғаудың негізгі шараларының
бiрi ретінле қарастырылады. Мысалы, 2001 жылғы 23 қаңтардағы "Халықты
еңбекпен қамту туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес, бeлriленген
тәртіп бойынша жұмыссыз деп тaнылған адамдардың кәсіби дайындау, қайта
дайындау, олардың бiлiктiлiгін көтеру, жұмыспен қамту жөніңдегі мемлекеттiк
өкілетті органның жолдамасы бойынша, еңбек рыногының мұқтаждығы ескерілiп,
күшіндегi заңнамаға сәйкес республикалық және жергілікті бюджеттің қаражаты
есебінен, бiлiм беру жүйесінiң оқу орындарында немесе бiлiм беру қызметіне
құқығы бар кәсіпорындарда жүзеге асырылады.
Нарықтық экономиканың[4] Қазақстан Республикасында қалыптасуының
қазiргi кездерінде еңбектi қоғамдық ұйымдастыруды реттеу мәселесіңде еңбек
құқығының рөлi артуда. Құқықтық реттеу өндірістi ұйымдастырyға, еңбек
өнімдерін таратып бөлуге және айырбастауға, бiрлескен еңбек процесіңде
жұмыскерлердің келісімді жұмысын қамтамасыз етуге, жекелеген адамдардың ic-
әрекетін өндірістiң жалпы тәртібіне бағындырyға байланысты көптеген
мәселелеңдi қамтиды. Еңбек құқығы өндіріс процесіңде адамдар арасында
қалыптасатын қатынасты сол қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен заңдық
міңдеттерін белгілеу арқылы реттейдi, оған тиянақты форма, тұрақты сипат
береді. Еңбек қатынастарының құқықтық формасы, қажет болған жағдайларда,
тиiстi мәжбүрлеу әрекеттәнiмен қамтамасыз етiледi.
Еңбектi қоғaмдық ұйымдастырудың (құрылымдық тұрғыда) еңбек құқығы
жүйесін құруда объективтiк фактор болып табытатындығын атап өткен жөн атап
айтқанда, еңбектi қоғамдық ұйымдастырудың элементтері мен еңбек құқығының
негiзгi институттары арасында заңды байланыс бар. Қоғамның еңбек ресурсының
болуы, оның жағдайы және пайдаланылуы еңбекпен қамтылу және жұмысқа
орналасу институтын құрайтын құқықтық нормалардың жиынтығымен қамтамасыз
етiледi. Бұл институттың қызметтiк рөлі құқықтық кепілдiк тердi анықтауға,
epкін еңбекке, қызмет пен кәсіп түрін epкін таңдауға, жұмыссыздықтан
сақтануға кониститутциялық құқығын ең адамның iскe асыруы үшін қажеттi
экономикалық және ұйымдық негiздердi бекiтуге келiп тiреледi. Мәжбүрлеп
жұмыс істеуге тек сот үкімінен не төтенше немесе соғыс жағдайында ғана жол
берiледi.[5]
Еңбектің бөлінуіне және топтастырылуына еңбек құқығы нормаларының
жiктелуi ықпал жасайды. Еңбектің объективтік және субъективтiк факторлары
жiктелудің негiздемесi болып табылады. Мысалы, экономиканың қандай да бiр
саласының ерекшелігі, денсаулық үшін қаyiптi жұмыс, өнеркәсіпте туындайтын
қиындық, қолайсыз табиғи жағдай, кәсіпорынның шалғай орналасуы, т.б.
объективтік факторларға жатады. Мұндай жағдайларда еңбек ақы төлеуде және
еңбекті қорғауда әртүрлі жеңiлдiктән мен кепілдiктән, әлеуметтік
сақтандыру, жұмыс уақыты мен демалыс уақытын тиісінше белгілеу заңнамада
көзделеді. Жұмыскердің жынысы, жасы жұмыс істеу қабілетілігi кемдiк (әйел,
жасөспiрiм, мүгедек т.б) субъективтiк жағына жатады. Бұл жағдайда да осы
aдaмдардың еңбегін ұйымдастырудың өзінше тәртібі, оларға жеңiлдiктер мен
кепілдіктер беру заңнамада көзделеді.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету және бiрлескен еңбек процесін басқару
– еңбек тәртібі институтының басты міңдеті. Құқықтық санат ретінде еңбек
тәртібі өзара міңдеттемелерге жұмыс кердің міңдеттемесi – iшкi еңбек
тәртібінің ережелеріне бағына oтырып өзіне жүктелген еңбектiк міңдeттepдi
ойдағыдай орындау және жұмыс берушінiң міңдеттемесi – материалдық және
моральдық мадақтау шараларын (қажет болған жағдайда тәртіптік ықпа ету
шараларын) пайдалана отырып кәсіпорының (мекеменің, ұйымның) қажетті жұмыс
режимін сақтау, жұмыскерлердің бірлескен еңбек процесін еңбек заңнамасының,
ұжымдық және жеке еңбек шарттарының шеңбеңінде басқаруды қамтамасыз ету.
Еңбек өлшемін және өндірістің басқа да жақтарын белгiлеу жұмыс уақыты
мен демалыс уақыты, еңбектi қорғау, т.б. иниституттарды құқықтық
реттеудің мәні құрайды. Бұл өндірістің ерекшелiгi мен сипатын ескере
отырып еңбектiң ұзақтығын (қалыпты қысқартылған, толық емес жұмыс уақыты
және оның режимi), демалыс уақыттарының түрлері (жұмыс кезіңдегі үзiлicтен,
демалыстар) жұмыс процесi кезіңде адамның қауiпсiздiгіне, денсаулығының,
жұмыс қабiлеттілігінің сақталуына кепілдiк беретін әлеуметтiк-эканомикалық,
ұйымдық-техникалық және емделу-сауықтыру шаралары мен құралдарын белгiлеу
жолымен қамтамасыз етiледi.
Өндірілген өнімнің таратылу тәртібі және өндірушілердің өздерінің сол
процеске қатысу дәрежесі еңбек ақы төлеу саласында жұмыскерлердің
әлеуметтік қорғаудың құқықтық негiздерi сондай-ақ мемлекеттің ең аз
мөлшерден төмен емес еңбек ақы төлеу кепілдемесін анықтайды. Ал мемлекет
еңбекақының бұрын болған ең жоғарғы мөлшерін алып тастады. Еңбек ақы
төлеуді мемлекет тарапынан peттeyдi орталық тандыру шарттық әдістерімен
үйлесімін тауып отыр. Нарықтық эканомика жағдайында еңбек ақыны ұжымдық-
шартты және жеке-шарттық реттеудің (ұжымдық шарттар, келiciмдер) өзіндік
салмағы артады. Еңбек ақы төлеудi реттеудің орталық тандырылған тәртібін
алатын болсақ ол мемлекеттiк сектордын, негiзінен мемлекeттiк бюджет
есебінен қаржыландырылатын мемкемелерімен ұйымдарының қызметкерлеріне
таралады.[6]
Жұмысшы күшін, әсіресе босап қалған жұмыскерлер мен жұмыссыздарды
кәсіби оқу жүйесi арқылы қайта дайындау күшіндегi заңнамада көзделген
жеңiлдiктер арқылы жүзеге асырылады. Бұл бiлiмдендіру жүйесінiң құрылымын
бiлiм беру қызметін жүзеге асыратын ұйымдар құрайды (жоғары, арнайы орта,
кәсіби-техникалық, қайта дайындау, т.б.). Мұндай оқу орындарын
бiтiрушiлерге әлеуметтiк-құқықтық қорғау шаралары белгiленген Белгiленген
тәртіп бойынша жұмыссыз деп тәнылған адамдарғa кәсіби бiлiм берудi
ұйымдастыру мәселесіне заңнамада ерекше көңіл бөлінген.
Еңбектi қоғaмдық ұйымдастыруды дамытyғa, сөзсіз, өндірістің техникалық
жабдықталу дергейi әсер етедi. Еңбектiк техникалық құралдарын пайдалану,
оларды ұдайы күрделендіру адамды техникағa бейімдеудi, оны алдын ала оқытып
дайындауды, еңбек құралын пайдалануға дaғдыландыруды талап eтeдi. Осы
мақсатта ГОСТ-тар, пайдаланудың техникалық ережелерi, санитарлық-гигиеналық
нормалар, техникалық қауiпсiздік ережелері, т.б.. белгiленедi. Мұның бәрі
құқық нормаларының көмегімен машиналардың, станоктардың және басқа
техникалардың дұрыс пайдаланылуын және жұмыскердің қаyiпсiздiгiмен, оның
денсаулығын қоpғаумен байланысты теріс зардаптардың алдын алуын қамтамасыз
етуге мүмкіндiк бередi. Күшіндегі заңнамаға сәйкес ынталы және қауiпсiз
жұмыс жағдайын тудыру, ол жайында еңбек ұжымын уақтылы хабарландыру жұмыс
берушiге жүктеледi. Сонымен қатар, жұмыс берушінің кәсіпорында ыңғайлы да
қауiпсiз жұмыс жағдайын қамтамасыз ету жөніндегі және жұмыскердің еңбектi
қорғау туралы стандарттарды, ережелердi, нормаларды және нұсқауларды
сақтауы жөніңдегі міңдетемелер ұжымдық шаpттaрда да кездeсyi тиiс (1993
жылғы 22 қaңтapдaғы "Еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасы Заңының
15 бабы).[7]
1.2. Еңбек құқығының әрбір саласы қоғамдық қатынастарды өзінің мазмұнымен
және ерекшелiктерiмен басқалардан бөлекше болып келетін белгілi бiр,
бiршама дербес тобын реттейдi. Шындығында, құқық жүйесін құру, оның
салаларға, иниституттарға бөлінуi қоғамдық қатынастардың кейбір топтарының
біртектілігімен және дербестігімен байланысты. Басқаша айтқанда, құқық
салалары мен институттарын ажыратып бөлудiң негізгі критерийлерінiң бiрi
құқықтық реттеу пәні яғни кейбiрқұқық салаларының нормалары тарапынан
реттеудің нысаны бола алатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл
тұрғыдан алғанда оған еңбек құқығының пәнін де жатқызуға болады.
[8]Еңбек құқығының пәнін ашу үшін ең алдымен саласының нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынасын анықтау қажет. Мәселе мынада - еңбеқ
адамдардың материялдық және рухани иriлiктердi өндірудегi мақсатты
қызметтерінде тектік түciніктi бiлдiредi. Адамның кез-келген қызметінiң
негізінде еңбек бар. Кең мағнада алғанда ол – адамның өзінің еңбек ету
қабілеттілігін жүзеге асыруы.
Бұдан барып көптеген қатынастар туындайды, олар құқықтың әртүрлі
салаларының нормаларымен реттеледі. Еңбек құқығының пәніне қоғамдық
қатынастардың еңбектің қылданылуымен өзінің мәндік белгiлерiмен және
құқықтық реттеудің шегiмен өзгешеленiп келетін қатаң белгiлi бiр тобын
айтады. Жалпы қоғамдық қатьынастардың бұл тобы еңбектi қоғамдық
ұйымдастырудың элементтеріне негізделген Нарықтық эканомика жағдайында
еңбек қатынастары қандай меншiкте (мемлекеттiк немесе шаруашылық жүргізудiң
қандай ұйымдық-құқықтық формасында туындағанына байланысты өзіне тән
ерекшелік алады. Еңбек құқығының пәнi деп ұжымдық еңбектi ұйымдастырудағы
өндірістiк қатынастарды және оған тығыз байланысты қарым-қатынастарды
айтады.
Еңбек құқығының пәніне жататын қоғамдық карым-қатынастардың түрлерi
туралы қазіргi қолданыста жүрген ғылым басылымдардағы, оқу құралдарындағы
пiкiрлер алуан түрлі. Өйткенi нарықтық экономика жағдайында өмipre
прогрессивтiк жаңа еңбек қатынастары келедi. Бұл қоғамдық қарым-
қатынастардың пайда болуы олардың бip-бiрiмен байланысы еңбектi
ұйымдастырудағы ерекшеліктеріне оның мазмұнына байланысты. Қазіргi кезде
еңбек құқығының қатынастары бұрынғыдай тек жұмыскер мен мемлекеттiк
кәсіпорын, мекеме, ұйым apaсындағы қатынастар емес, жаңа жағдайда заңға
сәйкес меншiк түрінe байланысты заңды тұлғалар мен жеке адамдар арасындағы
еңбек қатынастары.
Еңбек ұйымдастырудың қоғамдық формасы еңбек құқығы пәнінің мәндік
сипаттамасы болып табылады. Әңгіме бұл жерде адамдардың еңібегін
бiрiктiрiп қолдану кезінде олардың арасында туындайтын қоғамдық
байланыстарды құқықтық реттеу жайында болып отыр. Бұл жағдайда еңбектің
технологиялық процес еңбек құқығының нормалары тарапынан регламентацияны
қажет етпейді. Бұған мысал келтiрейiк жазушының немесе суретшінің еңбектi
ұйымдастырудың қоғамдық формасынан тысқары жасалған шығармашылық жұмысы
құқықтық реттеуге алынбайды және еңібк құқығының пәніне жатпайды (мұндай
еңбектi пайдаланудың нәтижелеріне байланысты құқық нормаларымен
реттелeтін қатынастар туындап қалуы мүмкiн болса ол). Ал, жазушының немесе
суретшінің еңбектi ұйымдаcтырудың қоғамдық формасы шеңіберіңде және
қызмeттiк тапсырма тәртібінде жасаған сондай шығармашылық жұмысы басқа
сипатқа ие болды. Мұндай еңбектi ұйымдастыруға байланысты ұжымда
қалыптасатын қатынастар, енді еңбек құқығының пәніне айналады.
Еңбек қатынастарын еңбек құқығының пәні ретінде сипаттау үшін еңбек
процесінің өзін және он қолдану жағдайын регламентациялау қажет. Мәселе
сонда, еңбек міңдеттеменi орындаудың (мысалы, кейбiр тапсырмаларды,
мердiгерлiк жұмыстарды, қызметтердi, т.б. орындау) тәсілі ғана болып
қалады.[9] Мұндай тапсырмаларды, жұмыстарды, қызмет терді орындағаннан
кейін қатынастар тоқталады. Бұл жағдайларда еңбектi және оның ақтық
нәтижелерін қолдануға байланысты туындаған қатынастар еңбек құқығы
пәнінің аясынан тысқары жатады.
[10]Еңбек құқығының пәніне еңбек процесiнің өзінің қоғамдық формасында
міндеттеме пәніне айналатын қоғамдық қатынастар жатады. Бұл жерде еңбектi
қолдану, оның жағдайы және ұйымдастырылуы құқықтық реттеудің негiзгi
мазмұны болады.
Еңбек қатынастарын және еңбектi қолдануға байланысты басқа да аралас
қатынастарды ажыратып шектеу мынадай негізгі белгiлер бойынша жүргізіледі:
а) жұмыскерді кәсіпорынның (мекеменiң, ұйымның) еңбек ұжымына
кiргiзу. Еңбектiк құқық қатынасында жұмыскерді жұмысқа алу кәсіпорынның
(мекеменiң, ұйымның) штатына (тiзiмдiк құрамына) енгізіп, оны тұрақты,
уақытша және маусымдық жұмысқа бұйрықпен (немесе атқарушы органның басқа
шешiмiмен) рәсімдеу арқылы жүзеrе асырылады. Еңбектi қолданумен
байланысты басқа қатынастарда жұмыс атқарушы штатқа алынбайды. Бұл
жағдайда жұмыс беруші еңбек процесіне емес, тек еңбек нәтижесіне (зат
дайындау, қызмет көрсету, т.б.) ғана мүдделi;
б) жұмыскердің кәсіпорын ( мекеменің, ұйымның) ұжымы (құрылымдық
бөлімшесі) iшіңдегi өзіне бекiтiлiп берілген еңбек функциясын орындауы;
Бұл функция оған тұрақты жүктелген, ол ақтық нәтижемен аяқталмайды.
Басқаша айтқанда, еңбек қатынастары ұзақ уақыттық қатынастар. Еңбектi
қолданумен байланысты басқа қатынастарды алатын болсақ, бұл жағдайда
еңбектi атқарушыда жеке нақты тапсырма болады, оны орындаған соң
міңдеттеме жойылады;
в) жұмыскердің өз еңбегімен кәсіпорын (мекеме, ұйым) ұжымының
өндірістік қызметіне қaтысуы. Еңбек қатынасы жұмыскердің өз еңбегімен
ұжымының бірлескен қызметіне қатысуын көздейді;
г) жұмыстың (жұмыс режимінің) белгiлi бiр iшкi тәртібі жағдайында
жұмыс орындау. Iшкi еңбек тәртібінің ережелерi кәсіпорын (мекеме ұйым)
ұжымы мүшелерінің бiрлескен қызметінің жағдайымен тәртібін белгiлейдi.
Iшкi тәртіпке тән элементтердің бiреуi жұмыскердің өз еңбек функциясын
атқару кезінде жұмыс берушінiң-тiкелей басшының өкіміне бағыну. Бұл
элемент еңібекті қолдану мен байланысты басқа қоғамдық қатынастарда,
мысалы азаматтық құқықтық типтегi (мердireрлiк жұмысты орындау, қызмет
көрсету,т.б.) қатынастарда жоқ. Бұл жерде атқарушы жұмыс берушінің iшкi
еңбек режиміне бағынбайды, олар бiрiмен бiрi тек aқырғы, өнімді уақтылы
және сапалы өндіру міндеттемесi арқылы ғана байланысты.[11]
Бұл келтiрілген мәндік белглер еңбек қaтынacтapының сапалық
ерекшеліктeрін сипаттайды, сондықтан да мұндай қатынастар еңбек құқығының
пәніне айналады. Әсіресе, бұл мәселенiң тактикалық маңыздылығын ерекше
атап өткен жөн еңбектi қодануға, оның жағдайы мен ұйымдастырылуына қатысты
дау туындаған ретте алдымен еңбек қатынасының мәндік белгілерінің
талдамасы қажет, себебi, сол арқылы ғана бұл дау еңбек құқығының пәніне
жатама, әлде ол құқығының басқа салаларының нормалары бойынша қаралуға
тиiспе деген сұраққа жауап аламыз. Осыған байланысты тиiстi құқықтық,
салдар туындайды.
Құқықтық қатынастар азаматтық-құқықтық типтe белгiлi бiр жұмысты
орындаумен немесе қызмет көрсетумен (мысалы тапсырма, мердiгерлiқ т.б.)
байланысты кейбiр қатынастарға жақынырақ келедi. Бұл жағдайда тараптар
арасындағы қатынас шартқа енгiзлген. Miндeттeмe орындалған жағдайдағы
қайтарымдылық ЭЛС-тi де олар үшін ортақ болып табылады. Сонымен қатар,
құқықтық-қатынастардың азаматтық - құқықтың типтегі қaтынстардан
айырмашылығы елеулі.
Азаматтық құқықтық пәніне тауар айналасындағы мүлiктiк қатынас
жатады, ол құндық формада беріледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес (1бап aзаматтық заңнама тауар-ақша қатынастарын және
қатысушыларының тәндігіне негізделген басқа да мүліктiк сондай-ақ[12]
мүліктiк пен байланысты жеке мүліктiк емес қатынастарды реттейдi. Ал, еңбек
қатынастарын алатын болса бұл жерде құқықтық регламентацияның объсктiсi
ретінде мүліктiк міңдеттемелер емес, адамның еңбекке қабiлетi алынады.
Аталып өткендей, еңбек қатынастарының epeкшелігі - еңбекке қабiлеттiлiктi
адамның жеке басынан бөлек қарастыруға болмайтындығында және ол әр адамның
өзіне ғана тән. Еңбек қатынастарының мазмұны дегенiмiз адамның еңбекке
қабiлетi белгiлi бiр ұжым (кәсіпорын, мекеме, ұйым) шегінде өндіріс
құалдарымен тiкелей бiрiктiре отырып оны iшкi еңбек тәртібіне бағындыру.
Мұның бәрi еңбек құқығы пәнінің өзіндiк ерекшелiгін сипаттайды және
тиicінше азаматтық құқықта жоқ бiр қатар құқықтық институттар еңбек
тәртібін, еңбектi қорғауды, т.б. құқықты реттеу). Сондықтан да, еңбек
құқықтары мен еңбектi қолданумен байланысты азаматтық-құқықтық типтегi
қатынастарды жiктеу олардың мaзмұныңа қарай жүргізiледi. Егер еңбек
процесінің (тiкелей еңбектің) өзі еңбек құқығының пәнi болса, онда
азаматтық құқықта мүліктiк қатынастардың объектiсi затқа айналған еңбек
болады. Ал, еңбек қатынастары мен азаматтық типтеri қатынастарды ажырату
жөніңде дау туындаса заңнама еңбек құқығының нормаларына артықшылық береді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес (1 бап)
азаматтық-құқықтық қатынастарға ұқсас еңбек қатынастарына азаматтық заңнама
қолданылады, егер бұл қатынастарды еңбек заңнамасы реттей алмаса.
Басқару қызметкерлерінің еңбегін ұйымластыру, мемлекеттiк қызметкерлер
мен кәсіпорын (мекеме, ұйым) әкiмшiлiгінің. Құқық субъекriсi болуы жағын
қарастырғанда еңбек құқығы, cөзімен қатар әкімшілік құқығымен де ұқсастық
және бөлекше сипаталады. Басқаны айтпағанда, мемлекеттiк қызмет дегенiмiз
азаматтардың еңбек қызметінiң бiр түpi, еңбектi қоғамдық бөлудің элементi.
Бұл тұрғыдан алғанда мемлекеттiк қызмет дегенiмiз мемлекеттiк органдардың
бeлгiлi бiр қызметкерінің мақсатты, әлеуметтiк пайдалы, нақты қажетті және
ұйымдастырылып ресiмделген қызметi, онда өзіңдiк еңбек пәнi бар.[13]
Соңдықтан да заңнама мемлекеттiк қызметтi азаматтардың мемлекеттiк
органдардағы ерекше кәсіби қызметi деп қарастырады (1999 жьтғы 23
шiлдедегi "Мемлекеттiк қызмет тура.лы" Қаз ақстан Республикасы заңның 1
бабы)[14] Мемлекеттiк қызметкерлердің. қызмeтi мемлекeттің мақсаттары мен
міндeттepін жүзеге асырумен бaйланысты, онда атқарушы-билiк етушiлiк сипат
бар, яғни қажет болған жағдайда азаматтар мен тиісті қарамағындағы
объектілер үшін міңдeттi болып табылатын заңдық - өкметтiк нұсқамаларды
міңдеттеулердi қолдану көзделген ол басқарушылық функцияларды жүзеге
асырумен байланысты. Басқаша айтқанда, мемлекеттiк қызмет дегенiмiз -
өзінің әлеуметгiк мақсаты және мазмұны бойынша алғанда күрделі болып
келетін кәсіби қызмет түpi, онда еңбек және әкiмшiлiк құқықтарының
нормаларын бiр уақытта қолдануға болады.
Кәсіпорын (мекеме, ұйым) деңгейіңде алсақ басқаруды өндірістi
ұйымдастырудың қажеттi факторы деп қарастыру керек. Басқару адамдардың
ұжымдасқан, бiрлескен қызметi бар жерде ғaнa болады. Кәсіпорынның
(мекеменің., ұйымның) әкімшiлiгi мен жұмыскерлер apaсындағы өзара қатынас
басқару элементтеріне негiзделедi. Әңгіме өндipicriк мақсaтты орындау үшін
барлық ұжымның күшін үйлестiрiп бiрiктiруде. Әкiмшiлiк iшкi басқару
органының pөлін атқарады, сондықта да оның жұмыскерлер алдында билiкке
өкілеттiri бар, ол өндірістi және жұмыскерлердің еңбегін ұйымдастыpылады,
жұмыскерлердің өз еңбектiк (қызметтік) міңдетін орындалғаны немесе дұрыс
орындамағаны үшін оған тәртіптiк жаза қолданылуына құқығы бар. Басқаша
айтқaнда, басқару дегенiмiз өндірістiң ажырамас элементi.
Еңбек құқығы мен әкімшiлiк құқығын өзара ажыpaтy жағына келсек ол
қоғамдық қатынастардың тиicтi топтары құқықтық реттеудің пәні мен әдісің
талдау негізіңде жүргізiледi. Еңбек құқығы жұмыскердің өндіріс процесіне
қатысушы ретіңде қатынастарын peттece, әкімшiлiк құқық тиicтi лауазымды
адамдардың өз пәнi, яғни құзыры тұрғысынан (жұмыскерді қабылдаyға жұмыстан
шығаруға, тәртіптiк жаза беруге, т.б.) өндіріс және еңбек процесін
ұйымдастыру мәселесiмен байланысады. Әкiмшiлiк құқық мемлекeттiк
органдардың атқарушы-билiкшiл қызмeтi саласындағы қоғамдық қатынастарды,
басқарушылық қатынастарды реттеумeн байланысады. Жоғары тұрған басқару
органдарымен қатынас жайында әңгiме болса (бағыныштылық немесе қадaғaлaу
жaғынан) кәсіпорын (мекеме, ұйьrм) әкімшiлiк құқық субъектлерінің бiріне
айналады. .
[15]Еңбек құқығының пәні құрылымдық жағынан мыналарды қамтиды:
а) жеке және ұжымдық еңбек шарттары неriзінде тараптардың белriлi бiр
еңбек қызметін жүзеге acыpyъrнa байланысты олардың арасында қалыптасатын
өзара міңдеттеме бойынша жұмыскер мен жұмыс берyшi ортасында туындайтьrн
еңбектiк құқықтық қaтынастары;
б) азаматтардың өз қабілеті мен кәсіби дайындығына cәйкес, жеке
мүддeci мен мемлекет мұқтаждығын ескерiп жұмыс алу мақсатындa мемлекeттiк
өкiлeттi opraндapгa жүтінreнде туындайтын қатынастар;
в) бiрлескен еңбек қызметi процесіңде өндірістi ұйымдастыруға
және ұжымды басқарyға байланысты әкімшiлiк пән кәсіпорын (мекеме, ұйым)
ұжымы арасында туындайтын ұйымдастыру-басқару қатынастары;
г) дамыған нарықтық қaтьrнacтap жағдайында бiлiктi жұмысшыларды
тiкелей өндірісте дайындауға; жұмыссыздар еңбек ететін жаңа салаларға дайын
дауға байланысты туындайтын жұмыскерлердi кәсіби бақылау бойынша
қатынастар;
д) бас келiсiм, облыстық және салалық (тарифтік) келiciмдер, ұжымдық
шарттар мен келiсiмдер негізіңде жұмыскердің еңбек жағдайын, еңбектi төлеу
шарты мен әлеуметтiк кепiлдiктерді белriлеуге байланысты туындайтын
әлеуметтiк-экономкалық қатынастар;
е) eңбекті қорғау, қауiпсiздiк техникасы, өндірістiк санитария мен
еңбек қауiпсiздiгінің басқа да жағдайлары жөніңдегi заңнамалардың және
басқа нормативтiк құқық актілерінің сақталуын тиiстi өкiлеттi органдарды
қатыстыра отырып жалпы және ынталaнданлырылған мемлекеттiк қадағалау және
бақылау жасағанда туындайтын еңбектi қopғay және еңбек заңнамасын сақтау
жағын қадағалау бойынша қaтьrнacтap;
ж) еңбек жағдайын белгiлеу және екбек заңнамасының нормалaрын қолдану
мәселесi бойынша кайшылықтарды шешуге байланысты туындайтын еңбек дауларын
қарау жөніндегi қатынастар. Мұндай қатынастардың субъектiлерi жұмыскер мен
жұмыс беруші (жеке еңбек даулары) не жұмыс ұжымы мен жұмыс беруші
(ұжымдық еңбек даулары) болуы мүмкін.[16]
Сонымен, жұмыс күшін қоғамдық өндіріске тартумен, еңбекті ұйымдастырумен
және оның жағдайын белгiлеумен байланысты туындайтын еңбек қатынастары
еңбек құқығының пәні болады. Еңбек қатынастарының өзіне тән ерекшеліктерi
дегенiмiз - жеке екбегiмен өзіне тапсырылған еңбек функциясың iшкi
тәртіпке бағындыра отырып орындау үшін жұмыскерді кәсіпорынның
(мекеменің, ұйымының) еңбек ұжымына кiргiзу. Еңбек құқығының пәні өзінің
құрылымы мен мазмұны жағынан күрделі. Еңбек қатынастары еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың кейбiр элементтеріне тiкелей сүйенедi.
ІІ. 2.1. Құқықтық реттеудің пәнінен басқа құқықтың әрбір саласы өзінің.
әдісімен де сипатталады. Әңгімені құқықтың бұл саласының қоғамдық
қатынастың тиicтi тобына ықпал жасау тәсілі жайында болып отыр. Егер пән
құқықтың қандай саласының, қоғамдық қатынастың қай тобын реттейтіндiгi
туралы түсінік берсе, әдіс осы реттеу қандай заң тәсілі мен қамтамасыз
етiлетiндiгін анықтайды.[17]
Еңбек құқығының әдісі, сонымен қатар, реттеу пәнінің
ерекшелiктсрiне, еңбек қатынастары субъектiлсрiнің құқықтық- жағдайына,
тараптардың міңдеттемелерін қамтамасыз ету тетiгi мен байланысты. Әдic,
еңбек қатынастарына ықпал етудің заңдық тәсілдерінің жиынтығы ретіңде
қозғалысты, өзгермелi санат (категория) болып табылады, ол көптеген
факторларға, барінен бұрын қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық және
нақты-тарихи жағдайларына байланысты. Мысалы, Ұлы Отан соғысы кезіңде
еңбек жағдайын құқықтық реттеудің қатаң әдісін қолдану қажет болды (атап
айтқанда, жалпыға бірдей еңбекке жұмылдыру шарасын енгізу, жұмыстан өз
бетімен кетіп қалғандық үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу, т.б.).
Керісінше қазіргі нарықтық қатынастарға көшу жағдайында еңбек
қатынастарын реттеудің басқа тәсілдерін қолдану қажет (кәсіпкеpлiк қызметке
бостандық, шаруашылық жүргізудің жаңа ұйымдық-құқықтық формалары,
әлеуметтiк серіктестiк жүйесi, еңбектің шарттық жағдайын белгiлеу, т.б.)
Қазақстан Респуликасындағы әлеуметтiк-экономикалық қайта құру жағдайында
eңбеку қатынастарын құқықтық реттеу әдісі жаңа кескінге ие болып
бұрынғы кейiптен aрылды. Ел Президентінің Қазақстан халқына арналған
Қазақстан 2030 Жолдамасында мемлекет экономикада елеулі, бірақ шектеулi
рөлі атқаруы, рыноктың заңды ауқымын белгiлеуi тиіс, онда жеке сектор кеш
бастауы керек делінген, Жеке меншiк институты жердi меншiктену, сондай-ақ
меншiкке құқықты қорғайтын заң жүйесін жасау және келiciм-шарттардың
орындалуы есебінен нығаяды..
Басқаша айтқанда, әңгіме экономиқаға басшылық етудің әкімшiлiк
әдісінен бастарту, еңбек қатынастары жақтарының экономикалық мүдделеріне
неriзделген жаңа әдістерге көшу және оларды қамтамасыз eтyдің заңдық
кепілдiгi жайында болып отыр. Экономикалық реформа еңбек ақы мөлшерін
кәсіпорының шаруашылық қызметінің ақтық нәтижелеріне тiкелей байланысты
етуге, әлеуметтiк серіктестiк шарттың қатынастар жүйесi арқылы жұмыс
берушiмен жалданбалы жұмыскерлердің ұжымдық (жеке) тең құқылығын, олардың
мүдделерінің үйлесімін қамтамасыз eтугe мүмкiндік бередi.[18]
Еңбек құқығы әдісінiң салалық ерекшеліктерін оған тән мына
белглерін талдамасы ашады:
а) еңбектегi құқықтық қатьrнастардың туындау өзгеру және тоқтау
тәртібі;
б) еңбек құқықғы субъектлерінің құқықтық жағдайы;
в) еңбектегі құқықтық қатынастар тараптарының құқықтары мен
міңдeттеін белгiлеудің сипаты;
г) тараптардың міңдeттepін қамтамасыз етудің заңдық құралдары.
Бұларды толығырақ қарастырайық:
Еңбек құқығы әдісінің бірінші нышанының нeгізінe еңбектегі құқықтық
қатынастарды жасаудың, өзгертудіңң және тоқтатудың шарттық тәртібі
алынған. Бұл ерекше заңдық формалар олардың көмеімен, бiріншiден, жеке
кәсіпорынның (мекеменің, ұйымның) да және жалпы. қоғамның да шеңберіңде
жұмысшы күшін iрiктеу, бөлу және қайта бөлу, экономика салала рының
жұмыс күшіне мұқтаждығын қанағаттандыру мәселесін шешудi, екіншіден -
азаматтардың еңбек ету бостандығы, қызмет түpi мен кәсіпті еркін таңдау
жөніңдегі кониституциялық құқықтарын жүзеге асыруын қамтамасыз етедi.
Ерекше жағдайларда мәжбүрлеп жұмыс icтетуге жол берiледi, бiрақ ол тек
соттың үкімімен не төтнеше жағдайда немece соғыс жағдайында болады.
Еңбектегi құқықтық қатынастарды peттеудің шарттық әдісі еңбектi қолдану
саласында жеке және ұжымдық мүдделердің ырғақты үйлесімін қамтамасыз eтуге
мүмкіндiк береді. Азаматтардың еңбек қызмeтi, олардың кәсіптаңдауы,
жұмысының түpi мен сипаты, оның iшіңде ақы төленетін жұмысты орындаумен
байланысты eмecтері (бала тәрбиелеу, үй шаруасымен айналысу, қоғамдық
қызмет, т.б.) тек ерікті түрде болады. Еңбек рыногын қалыптастыру
жағдайында жұмысшы күшін қоғамдық өндіріске тартудың өктемдік нормаларын
еңбекте құқықтык қатынастар орнатудың шарттық формалары ығыстырады. Жұмыс
берушілерге өзінің кәсіби дергейi жағынан өндіріске қажеттi жұмыскерлер
шақырyға, ал жұмсыкерлерге – жұмыс орнын және түрін таңдауға мүмкіндік
болады. Өз кезегінде мемлекет азаматтардың жұмысқа, кәсіби дайын дауға
және қайта дайындауға мұқтаждығын қанағаттандыруға, жұмыс орындарын
көбөйтуге, халықты жұмысқа тартудың республикалық және аймақтық
бағдарламаларын жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік- эканомикалық
саясатты белсендi жүргiзедi.
Халықты жұмысқа тарту саласындaғы мемлекет саясатының басты бағыттарының
бiрi - Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Респyбликaсының
аумағында түрақты түратын шeтелдіктeр мен азаматтығы жокқ адамдарға
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz