Коммерциялық банктердің несие портфелі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
1 Коммерциялық банктердің несие портфелінің мәні мен негізі
1.1 Қазақстан Республикасында несие қатынастарының пайда болу
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2 Несие қоржынын қалыптастыру және оның жағдайын бақылау ... ... ... ..6
1.3 Несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының рөлі ... ... ... ... ... .9
2 Банк Центр Кредит АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау
2.1 Банк Центр Кредит Акционерлік қоғамының несие
саясаты ... ... ... ...
2.2 Банк Центр Кредит Акционерлік қоғамының несие
қоржынын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 3
2.3 Банк Центр Кредит АҚ-ның қаржы нарығындағы рейтингі мен
өтімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары
3.1 Проблемалық несиені басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Тәуекелді төмендету әдістерін пайдаланудағы жолдарын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – коммерциялық банктердегі
несиелік портфель банктің табыс көздерінің бірі болып табылғандықтан, оны
дұрыс сапалы түрде бағалай білу, сол сияқты басқару бұл – банк қызметінің
ажырамас бөлігі, және басты мақсаттарының бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан экономикалық өзгерістердің негізгі
бағыттарының бірі – халық шаруашылығы механизмінде қаржы сферасының алатын
орнының өзгеруімен байланысты болып табылады. Жоспарлы экономика тұсында
ақша – несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рөл атқарған жоқ,,
ол тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал
ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы
ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргізу
субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе
болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор
болып табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен
табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген
қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық
қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және
''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы''
заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген
''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу
ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы
банктермен қолдануға тиесілі.
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік портфелін
және оның сапасын бағалаудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ Банк Центр
Кредит АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының
ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
- несиелік портфель туралы түсінік беру;
- коммерциялық банктердің несиелік портфелінің сапасына ықпал ететін
факторларды талдау және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын
орнын анықтау;
- Банк Центр Кредит АҚ несиелік портфелінің сапасына талдау жасап,
оны басқару саясаттарының мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктерде несиелік саясаттының даму барысы, мәселелері
мен жетілдіру жолдарына тоқталу болып табылады.
Диплом жұмысымда жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешекте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Бірақ Республикадағы банктердің қызметі әртүрлі факторлардың ықпалынан
аса күрделі жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
дефициті және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берілген банктік несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкіншілігінің төмендеуінен банктердің несие
және пайыздық саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкін тәсілдер
механизмдерін әзірлеу көмегімен несие тәуекелдігін бәсеңдетуге ұмтылады.
Осы проблеманың маңыздылығы мен тәжірибе жүзіндегі мәнділігі дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып Банк Центр Кредит Акционерлік
Қоғамы болып табылады.
1. Коммерциялық банктердің несие портфелінің мәні мен негізі
1.1 Қазақстан Республикасында несие қатынастарының пайда
болу негізі
Біздің елде банктердің несие қызметі Қазақстан Республикасы
Президентінің құзіретіне қатысты сұрақтар бойынша Жарлықтары мен Заңдық
актілерінің негізінде шығарылып, орындалатын Қазақстан Республикасының
Заңдарымен, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік –
құқықтық актілерімен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы несие қызметін реттейтін ең басты Заңдық
акт 1995 жылдың 31 тамызында шыққан № 2444 Заң күші бар
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
(25.04.01 №179 – II Қазақстан Республикасының Заңдарымен енгізілген
өзгертулер және толықтырулармен қоса) Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заңның 34
бабында қарыз операциясының анықтамасы берілген. Мұнда, жеке банк
операцияларын жүзеге асыратын банк немесе ұйым қаржыны басқа тұлғаларға
мерзімділік, қайтарымдылық және төлемділік талабына сай береді.
Банктік қарыздың қайтарымдылығын қамтамасыз ету Заңын 35 бабымен
реттеледі. Заң бойынша несие қайтарымдылығы (Заңға немесе шартқа сәйкес)
тұрақсыздық айыбы, кепілдік, кепіл, кепілгерлік және т.б. тәсілдермен
қамтамасыз етіле алады. Банк клиентінің несиені өтеу қабілеті мен
сенімділігі жоғары болған жағдайда қарызды беру жөніндегі шешімді
қамтамасыз етілмеген етіп қабылдауға құқылы (бланкілік несие).
Заңның 36 бабында банк қарыз алушының төлеу қабілетсіздігіне қатысты
шара қолдана алатыны қарастырылады. Бұл банкпен жаңа қарыздардың берілмеуі,
қарыз алушының кез – келген шотындағы оның келісімінсіз қаражатын өндіріп
алу немесе қарыз алушының төлем қабілетсіздігін мойындау жөнінде сотқа
беру. 1.18-19б.
Несиелеу саясатындағы екінші деңгейлі банктер қызметінің нормативтік –
құқықтық базасын жетілдіру мақсатында, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі 1996 жылдың 16 тамызында шыққан № 276 Екінші деңгейлі банктермен
несиелеу бойынша құжаттакмаларды жүргізу ережесін бекіту туралы Қаулысын
бекітті. Осы Ереже Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісімен, банк
жүйесіндегі несие тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру және банктердің
қызметін инспектірлеу бойынша функцияларды орындау үшін талаптарды
белгілейді. Айтылған Ережеде несиелеу тәжірибесінде қолданылатын
дефинициялар берілген. Олар:
а) негізгі қарыз - банкпен қарызға берілген ақша сомасы;
ә) банк қарызы бойынша сыйақы - банкіге қатысты жылдық қаражат
мөлшері есебінен негізгі қарызға ( қарыз сомасына ) қатысты пайызға
шағылуында анықталатын берілген қарыз үшін төлем;
б) қарыз шарты - сыйақы мөлшері жөніндегі шартты, қарыз алушымен
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді, сонымен қатар жеке
банктік қарыз бойынша тәуелділікті төмендетуге бағытталған ерекше
талаптарды қосқандағы берілген банктік қарызға қатысты шарт түрі.
10.7б.
Ережеде кез келген банктік қарызды беру кезіндегі қажетті құжаттамалар
тізімі анықталған және банктік қарыз шартының міндетті талаптары
ескертілген.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін нығайту мақсатында және несие
берушілердің мүддесін қорғауда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
банктер үшін провизияларды ынталандарудың міндетті түрде болуын белгілейді.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері № 218 1997 жылдың 23
мамырынан шыққан Банк активтерінің классификациясы мен шартты
міндеттемелері бойынша провизияны есептеу туралы Ережесіне сәйкес
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктермен берілген қарыздарды
классификациялайды.банк активтерінің классификация критерийлері болып
мыналар табылады:
а) ағымдық қаржылық ақпарат негізінде қарыз алушының қаржылық жағдайын,
активтер сапасын, олардың айналыс жылдамдығын, өтімділік
көрсеткіштерін, жеке капиталы мен қарызға алынған қаражат арасындағы
қатынасты, жалпы пайда мен таза табыстың пайыздық өсуін талдау;
ә) қарыз алушы мен банк арасындағы қарым – қатынас. Клиенттер банк
қарызын алудың шартын түсінуі тиіс және оны міндетті түрде орындауы
қажет;
б) банкіге берілген кепілдік және банк қарызын кепілдік есебінен өтеу
жағдайында оның құны ( оның өтімділігі );
в) негізгі қарыз сомасын және ол бойынша пайызды уақытылы өтеу. 18.1-
2б.
Банктер шаруашылық қатынастар қатысушыларының қаржы делдалы болып,
республика экономикасында үлкен рольді атқаратындықтан, нарықтық қатынастың
дамуы банк заңдылықтарының жаңартылуына әкеліп соқты.
Осының нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы банк қарызы айқын түрде
қайта құрылды және нысаны мен мазмұны бойынша өркениетті болды деуге
болады.
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан монетарлық саяса, нисие
қызметі аумағындағы банктер жұмысының стилі мен әдісін халықаралық стандарт
талаптары мен нормаларына қарай өзгертуді мәжбүр етуге жағдай туғызды.
Қазақстан Республикасындағы несие қатынастарының құқықтық негізін
анықтаудан кейін, несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының ролін
анықтау қажет.
1.2 Несие қоржынын қалыптастыру және оның жағдайын бақылау
Несие қоржыны банк табысының және активтерді орналастыру кезіндегі
тәуекелдің басты көзі қызметін атқарады. Банк қоржынының құрылымы мен
сапасының жақсы болуы, банктің орнықтылығы, оның репутациясы мен қаржылық
сәттілігіне әсерін тигізеді. Сондықтан, банктердің барлығында қоржында бар
қарыздардың сапасына бақылау, қабылданған стандарттар мен банктің несие
саясатының мақсатынан ауытқу жағдайларын анықтау және тәуелсіз экспертиза
жүргізіледі. Несие қызметкерлері мен жоғарғы қызметкерлер нақты салалар мен
жеке қарыз алушылардағы капиталдың шамадан тыс шоғырлануын анықтау
мақсатында несие портфелінің құрамын, сонымен қатар банк жағынан араласуды
қажет ететін проблемалық қарыздарды талдайды. 12.111б.
Несие қоржынын қалыптастыру кезінде,банк барлық инвесторларға қатысты
жалпы принципті ұстануға тиіс. Ол жоғарғы табысты және аса тәуекелді
салымдарды несиелеудің төмен тәуекелді бағыттарымен байланыстыру.
Несие тәуекелі – бұл қарыз алушының негізгі қарыз бен пайызды төлемеу
тәуекелі немесе несие мәмілесі контрагентінің өзіне қатысты алынған
міндеттемелер бойынша әрекет ете алмауы.
Пайызды төлемеу кезінде, банк өзінің табысын жоғалтады, негізгі қарыздың
қайтарылмауы кезінде, банк сенімсіз несиені шығынға жатқызады да, осы несие
мәмілесі бойынша залал шегеді.
Несие тәуекелін минимизациялаудың мынадай жолдары бар:
1) несие қоржынын диверсификациялау;
2) қарыз алушының несиені өтеу қабілеті мен төлем қабілеттілігіне
алдын ала талдау жүргізу
3) несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістерін қолдану (кепілдік,
кепілгерлік, кепіл, цессия, сақтандыру);
4) қарыз бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға резервтерді
қалыптастыру.
Несие қоржынын диверсификациялау – бұл бірнеше бағыт бойынша несие
тәуекелін сейілту, бөлу. Банктер бір ғана қарыз алушыны немесе бірнеше ірі
қарыз алушыларды несиелендіруді немесе бір – бірімен байланысты қарыз
алушыларды тобына ірі несиені беруді шектеу керек.
Несие қоржынын диверсификациялау ережесі: несиені түрлі экономика
салаларынан әр түрлі кәсіпорындарға аз сомада қысқа мерзімге және қарыз
алушылардың көп бөлігіне беру. Тәукелді төмендетудің қосымша шарты ретінде
қарыз қайтарымдылығын қамтамасыз ету тәсілдері негізінде несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етуді диверсификациялауды қолдану қажет, яғни
кепілдік, кепіл, кепілгерлік, сақтандыру. Осы ережені сақтау несие мәлімесі
мүмкін болатын жоғалтуларды басқа несие мәлімесінен түскен пайда арқылы
өтеуге мүмкіншілік береді. 22.119-120б.
Несие қоржынының жағдайына бақылауды жүргізеді:
• несие бөлімшелерінің жауапты қызметкерлері;
• несие бөлімшелерінің жетекшілері және филиалдың директорлары;
• Басқарма төрағасының орынбасары;
• банктің Несие Комитеті;
• банк Басқармасы.
Несие қоржынының жағдайы туралы есеп Несие Комитеті мен банк
Басқармасына тұрақты түрде ұсынылады.
Несие қоржынын бақылау бағдарламасы банк түріне, оның мамандандырылуына,
несиені өтеу қабілетін бағалау әдісіне байланысты.
Қарызды тексеру қаржылық есепті қайта талдауда, қарыз алушы кәсіпорынның
келуінде, құжаттарды тексеру, қамтамасыз етуде болуы мүмкін және т.с.с.
Бақылау тексерісі кезінде банктің несие саясатының мақсаттары мен
нұсқауларына қатысты қарыздың сай болуы туралы сұрақтар қайта
қарастырылады, клиенттің несиені өтеу қабілеттілігі мен қаржылық жағдайына,
операциялардың табыстылығына талдау жүргізіледі және т.с.с.
Банктердің көбі кезекті бақылау тексеріс барысында параметрлер қатары
бойынша несиені қорытынды бағалауды көрсететін қарыздарға рейтинг
белгілейді. Кейбір әдістемелерде қарыздарға категориялардың біріне сай
номер белгілейді (1,2,3 ... ). Олар Ең жоғарғы сапа, Қанағат,
Маржиналды қарыз, Сыни қарыз, Есептен шығаруға жататын залалды қарыз.
Рейтинг бойынша қарыздың жіктелуі банкке несие қоржынының құрамын
бақылауға мүмкіншілік береді. Мысалға, Сыни қарыз бұрын қоржынның 1,5
пайызынан кемін құраса, соңғы төңкерістің нәтижесі бойынша 5 пайызын
құрады. Қоржынның нашарлау себептерін шешу және жағдайды жөндеуге қатысты
шаралар қолдану қажет. Егер сыни қарыздың өсуі нақты шаруашылық саласындағы
қарыз алушыға немесе нақты несие түріне байланысты болса, онда осы қарызды
беруді қысқарту керек. Тексеріс негізінде жеке несие инспекторларының және
банк бөлімшелерінің жұмысын бағалауға болады.
Несиенің жіктелуі несиені басқарудың басты инструменті болып табылады.
Себебі, банк тәуекелді жіктейді және несиені жоғалту
мүмкіншілігін, сонымен қатар оларды тиімді басқару жолдарын анықтайды.
Клиенттің қаржылық – экономикалық жағдай, оған несиенің негізгі сомасы
мен пайызын төлеуге мүмкіншілік бермесе, ал кепілдік құны бұл соманы жабу
үшін жетіспеу кезінде, банктің тұрақты жағдайын сақтап қалу үшін
резервтерді құру бойынша банкте орынды саясаттың болуы қажет. Банктің несие
қызметінен болатын залалды жабуда провизияларды құру керек. Провизиларды
құру кезінде мыналар қолданылады:
• Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің несие қоржынын жіктеу
әдістемесі;
коммерциялық банктердің несие қоржынын жіктеудің ішкі әдістемесі.
Несиені жіктеудің критерийлері болып мыналар табылады:
• ағымдағы қаржылық ақпараттың, активтер сомасының, олардың айналыс
жылдамдығының, өтімділік көрсеткіштерінің, жеке капитал мен қарызға
алынған қаражат арасындағы қатынас, жалпы пайда мен таза пайданың
пайыздық өсуінің негізінде қаржылық жағдайды талдау;
• банк пен қарыз алушы арасындағы қарым – қатынас, клиенттер несие
алудың, оны бекіту кезіндегі айтылатын шартты түсінуі және оны қатал
түрде орындауы тиіс;
• банкке берілген кепілдік және несиені кепілдік есебінен өтеу
жағдайында оның құны ( оның өтімділігі );
• несиенің негізгі сомасын және ол бойынша пайызды уақытылы өтеу.
Келтірілген критерилер несиенің қандай класқа жататынын анықтауға
көмектеседі. Несие класын анықтау кезінде олардың барлығы ескерілуі тиіс.
Несиенің жіктелуі туралы соңғы шешім несиенің өтелуін нақты болжайды.
Несие қоржынынң жіктелуі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 1997
жылдың 23 мамырынан № 218 Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктеріне қатысты банк активтерінің жіктелуі мен шартты
міндеттемелері және олар бойынша провизияны есептеу туралы Ережесіне
сәйкес жүргізіледі.
Несие қоржыны екінші деңгейлі банктермен берілетін барлық несиелер
бойынша жіктеледі, яғни қарыз, лизинг, сонымен қатар овердрафт, факторинг,
форфейтинг түрінде, вексель немесе басқа да қарыз міндеттемелері жолымен
берілген несие аккредитивті ұсыну және жіктеуді жүргізу мезетіне қарай
өтелмеген берешек бойынша басқа да несиелеу түрлері.
Егер айтылған критерилер бойынша жіктелетін несие бөлінетін екі несие
тобы ( түрлері ) арасында аралық орын алса, онда банк тәуекелін төмендету
үшін бұл несиені ең төмен сапалы топқа ( түрге ) жатқызу керек.
Қарыз алушы стандартқа қатысты ұзақ мерзімді ( 3 жылдан жоғары ) несие
бойынша мерзімді ұзартудың орынды болуын растайтын құжаттарды өткізу
кезінде банк мұндай несиені стандартты несие деп жіктеуге құқылы.
Егер санация тәртібіндегі қарыз алушыға берілген несие сенімді және
өтімділікті қамтамасыз етілсе, онда мұндай несиені субстандартты несие деп
жіктеуге болады.
Өзінің міндеттемелері бойынша сенімді төлеуші репутациясына ие қаржылай
тұрақты қарыз алушыларға берілген банк несиені субстандартты болып
жіктеледі.
Несиенің алғашқы жіктелімі несиені беру мезетіне қарай тәуекел деңгейін
бағалау негізінде жүргізіледі. Несиенің келесі жіктелімі мен несие қоржынын
талдау несие алушылардың қаржылық жағдайы туралы және несиеленетін
жобаларды іскем асыру туралы келетін ақпаратты талдау мен қорытуға
байланысты ай сайын жүргізіледі. Талдау нәтижесі бойынша қарыз жіктелімі
өзгертілуі мүмкін, несие қоржынының сапасын жақсарту бойынша шаралар
қолдану мүмкін 14.111-116б..
Енді құқықтық базаны, банктің несие саясатының ролін анықтап, несие
қоржынының жағдайын бақылаудың жоспарын әзірлеуден кейін, Банк Центр
Кредит Акционерлік Қоғамының несие қоржынының жағдайын талдауға тоқталып,
оны екінші тарауда қарастырайық.
1.3 Несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының ролі
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, .С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,олардың
көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп-айырысу және қаржы
механизмдерімен біртұтас алып зерттейді. [2, 95 б]
Қазіргі несиелік саясатынын қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету байланыстарын ескеру
қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу
талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "қазіргі несиелік саясат-нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатынын бір бөлігі болып табыладың
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік саясатынын басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады. Несиелік саясатынын бірінші элементіне
несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
денгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатынын екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатынын үшінші элементіне несиелеу шарты жатады.
Несиелеу шарты деп – несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатынын төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде-банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатынын кейбір элементтерінің
жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар: [2, 98 б]
Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім
шартқа негізделуі болып табылады.
Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатынын ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері,
сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
Қазіргі несиелік саясатынын соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады.
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатынын"
техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70- ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер еңгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатынің құрылымдық элементтерінің бірі-
несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
несиелік саясат,
несиелік саясаты,
несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген
қажеттілігін қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменін рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын
алады. Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк
аралық несиегеде тиісті. [3, 526 б]
Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
денгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің
параметрлері сияқты банктің міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші денгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын
арасында несиелік шартқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатынің келесі маңызды
ерекшелігі, бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы-материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автоматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ екінші денгейлі банк қарыз
алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы. [4, 57 б]
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатынің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл-хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын
несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар
несиелік төмендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді .
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасын
сипаттайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір
банк, елдегі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып
өзінің меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясатты
жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін
көптеген факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық яғни
нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін факторлар болады . Несиелік
саясат банктің қызметтерінің міндеттері мен маңыздылығын бұлардың
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-несиелік процесті
ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін анықтайды. Несиелік саясат
банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру
негізін және несиелік процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
- қамтитын құжаттардан тұрады. [2, 102 б]
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік
саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің
бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да, жазбаша
түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған
сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы
бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз
клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік
саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс
санайтын несиелік өнімдермен анықталады. Мысалға кісіпорындарға қысқа
мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге,
техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы. Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие
саясаты туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп
қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі,
несие-қаржы институттарының (мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары
қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық
формалары мен түрін қамтиды. Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің
жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға,
үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады. [5, 128 б]
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталынның орташа алғанда 34 бөлігінің несие саясаты арқылы
өтуі. Несие саясатынің дамуы.
Қазіргі кезде – экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кездеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: ХІХ ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталынынң мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатында ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капитандардың бірігуінің интенсивті
процесіне байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспонденттік қатынастар
мен көпбанктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспонденттік қатынастар деген
жүргізілетін операциялар, олардың мақсаты – бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспонденттік шоттар: лоро - олардікі, ностро - біздің қаржы
деп бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші денгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары басқа
бактердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде. 1960-1970
жылдарда 50 ірі екінші денгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-тан
230,4 млрд долларға жетіп, яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа екінші
денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млад долларға
кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер 13705
барлық екінші денгейлі банктердің депозиттік саласының 47%-ін бөледі. [6,
58 б]
Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – (Bank of America(,
(First national city bank of New York( және осындай бірнешеуі бөлініп
шығыр, олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларды
басты роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк холдингін
құруының көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталынның
қарызында бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие
мекемелеріннің арасында жүреді. Мысалы, екінші денгейлі банктер немесе
сақтандыру компониялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі
компаниялар өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі
мөлшерде несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгіліне, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжаттарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші денгейлі банктер мен жинақ мекемелерінің арасында
жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денгейлі биіктер, қаржы компаниялары,
несие одақтарынның халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың үлкен бөлігі
үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ және қарыз-
жинау банктерінің бәсекесі. [4, 62 б]
70-80 жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар: қаржылық қызметтерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық инновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының жаңа түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағатты несие мекемелері құрыла
бастады. Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекені күшейтетін маңызды фактордың бірі –
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметінің тек кейбіреуін ғана орындайтындықтан, несие
институттарына таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды
банктік емес банк деп атайды. Олар – Дженерал моторс, Форд, ИБМ, Америкен
экспресс және т.б. – көптеген операциялар жүргізумен шұғылданады:
өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен, сақтандыру,
лизинг операцияларын жүргізіп, қолма-қол ақшаны басқарады. [8, 480 б]
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануына
және биік операцияларынның көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлкеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды.
Халықаралық банктер – ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып
бөлінеді. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы
кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және
мемлекеттің қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын
бақылайтын саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-
і Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсыснда 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктерінің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады. [6, 59 б]
Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олардың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуына негіз болды.
Себебі банктік несие – өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің
несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатынінң
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХ ғ. Басында АҚШ–та
несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты.
1900 ж активтердің 23-ін екінші денгейлі банкте, 13-ін сақтандыру және
жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық,
ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай
өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатында
байқалады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие – қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік несие мекемесі
болып саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.)
ірі комерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады. [3, 519 б]
Несие саясатында мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау саясатынің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры,
халықаралық қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.
Несие – қарыз капиталы қозғалысының нысаны болып саналады, яғни қарызға
берілген ақша капиталы. Оның көмегімен кәсіпорындардың, жеке секторлардың
және мемлекеттің бос ақша капиталы мен табыстары уақытша қолдануға берілген
қарыз капиталы үшін төлемге айналып, шоғырланады.
Банктермен несие беру кәсіпкерлік фирмалардың, жеке тұлғалар мен
мемлекеттік ұйымдардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру үшін іске асырылатын экономикалық функция болып табылады.
Банктер өздерінің несие функцияларын қаншалықты жақсы іске асырса,
соншалықты олар қызмет көрсететін аймақтардың экономикалық жағдайы тәуелді.
Себебі, банк несиесі осы аймақтардағы жаңа кәсіпорындар мен жұмыс
орындарының көбеюіне септігін тигізеді және олардың экономикалық өмір сүру
қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстандық банктердің көбінде ссудалық шоттар жиынтық активтердің
жартысынан кемін құрайды да, табыстың 23 бөлігін әкеледі. Одан гөрі банк
тәуекелдігі несие портфелінде шоғырландырылу тенденциясына ие. Банктегі
қаржылық қиындықтар қателі басқарушылық шешімдерді қабылдау салдарына,
несиемен заңды емес манипуляцияға, дұрыс несие саясатын жүргізбеуден немесе
болжанбаған экономикалық құлдырауға байланысты несие проблемалары есебінен
туындайды. 25.122б.
Несие саясаты несиені орынды баксқарудың көзі болып табылады. Ол қарыз
бен несиені беретін және несие қоржынын басқаратын банк қызметкерлеріне
жетекшілік етудегі объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Сонымен қатар, ол Директорлар Кеңесін, ішкі және сыртқы аудиторларды банк
несиесін басқару сипаттамасын бағалауды жүргізу үшін базамен қакмтамасыз
етеді. Барлық ұйымдық деңгейде дұрыс қабылданатын несие саясатын мұқият
тұжырымдау кезінде банк менеджменті тиесілі несие стандарттарын ұстануға,
артық тәуекелден құтылу және бизнес перспективаларын баламалы бағалауға
мүмкін. Банк жетекшілері сенімді, қағаз бетінде жазылған несиелеу саясаты,
несие тәуекелін сапалы басқарудағы фундаменттің болуға тиіс екендігін
санайды.
Саясат барлығына бірдей болуы тиіс, яғни кіші қызметкерден банк
президентіне дейін. Кейде, саясатқа қатысты шешімді алдын – ала қабылдау
термині қолданылады, бұл саясаттың әр шешімді қабылдаудағы белгіленген
жалпы ереже болып табылатынын айқындайды. Қарыз беру, шешім қабылдау
екендігін білдіреді және алдын ала ойластырылған саясат, әрекеттің
альтернативті бағытын төмендетеді де, шешім қабылдау үрдісін ықшамдап,
жеделдетеді. 34.5-7б.
Несие саясатының негізгі мақсаты болып барлық процедураларды сақтап,
банк үшін тиімді жағдайда несие ресурстарын орналастыру жолымен несие
қызметінен түсетін табысты барынша көбейту болып табылады.
Банк қызметінің сапа индикаторының кепілі активтердің сапасы және
бірінші орында қоржынды тиімді басқарудың көзі несие тәуекелін дұрыс
басқару болып табылады. Банк өзінің қарыз алушылары мен жобаларына қатысты
тәуекелдік деңгейін тура білуі және өзі қабылдай алатын тәуекел деңгейін
басқаруға жағдай болуға тиіс, сонымен қатар несие шарты арқылы мүмкін
тәуекелдіктерден сақтану бойынша шара қолдануға, несиелерді жөнелту және
берілген несиелерді мәжбүрлі түрде төлету бойынша шараларды жүргізуге тиіс.
• Несие саясатын құру, соның ішінде несие жұмысын ұйымдастыру келесі
принциптерге қарай негізделуі тиіс:
• ерекшеліктерді ескеріп, жаңа банк қарыздарын (несиелерін) беру
кезіндегі тәуекелді азайтуға бағытталған несие қоржынын басқару
тәсілдеріне, нашар несиелерді қайтарудың шаралары мен әдістерін
әзірлеу жолымен проблемалық банк қарыздарын (несиелерін) жоюға,
несие қоржын сапасын радикалды жақсартуға;
• ағымдағы мезетте қарыз алушымен қарым – қатынас;
• қайтарылмаған банк қарызынан болған залалды өтеуге адекватті
резервтерді анықтауға;
• бір экономикалық сегмент шамасында банк қарызының көлемін анықтау;
• банк қарыздарының жеке түрлері бойынша несиелеу нормативтерін
белгілеу.
Ресми құжатталған несие саясатының болмауы, банктің несие
қызметкерлерінің банктің жалпы мақсаттарын түсінбей, өзінің жеке тәжірибесі
мен теориялық біліміне сүйеніп, спонтандық шешім қабылдауына әкеп соғады.
19.21б.
Әр банк несиелеу қызметінің сұрақтары бойынша мемлекеттің Заңдарына,
соның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативтік –
құқықтық актілеріне сәйкес өзінің несиелеу Ережесін әзірлейді. Бұл Ереже
несие қызметі аумағындағы шешім қабылдаудың жалпы басымдығын, стандарттары
мен параметрлерін, несие тәуекелін басқарудың негізгі принциптерін және
банктің несие қызметін келесі міндеттерді шешуге бағыттайды:
а) тұрақты жұмыс істеп тұрған шаруашылық қызмет етуші субъектілерді
несиелеу есебінен сапалы несие портфелін қалыптастыру және
перспективалық жобаларды қаржыландыру;
ә) несиеқоржыны мен баланстан тыс міндеттемелердің оңтайлы
құрылымымен мөлшерін қамтамасыз ету;
б) банк активтерінің қауіпсіздігі мен орналастыру табыстылығын жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз ету;
Банктің несие стратегиясы келесіні қарастырады:
а) банк тәуекелін мұқият талдаудан кейін қабылдау;
ә) банктің бір немесе бірнеше клиенттерінің алдында тәуелді болуына
қарай тәуекелдің қолайсыздығы;
б) банк қарызының сапасын, активтер мен пассивтері және негізгі
құралдарға инвестицияның қысқартылуын жақсарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
1 Коммерциялық банктердің несие портфелінің мәні мен негізі
1.1 Қазақстан Республикасында несие қатынастарының пайда болу
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2 Несие қоржынын қалыптастыру және оның жағдайын бақылау ... ... ... ..6
1.3 Несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының рөлі ... ... ... ... ... .9
2 Банк Центр Кредит АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау
2.1 Банк Центр Кредит Акционерлік қоғамының несие
саясаты ... ... ... ...
2.2 Банк Центр Кредит Акционерлік қоғамының несие
қоржынын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 3
2.3 Банк Центр Кредит АҚ-ның қаржы нарығындағы рейтингі мен
өтімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары
3.1 Проблемалық несиені басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Тәуекелді төмендету әдістерін пайдаланудағы жолдарын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – коммерциялық банктердегі
несиелік портфель банктің табыс көздерінің бірі болып табылғандықтан, оны
дұрыс сапалы түрде бағалай білу, сол сияқты басқару бұл – банк қызметінің
ажырамас бөлігі, және басты мақсаттарының бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан экономикалық өзгерістердің негізгі
бағыттарының бірі – халық шаруашылығы механизмінде қаржы сферасының алатын
орнының өзгеруімен байланысты болып табылады. Жоспарлы экономика тұсында
ақша – несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рөл атқарған жоқ,,
ол тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал
ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы
ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргізу
субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе
болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор
болып табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен
табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген
қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық
қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және
''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы''
заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген
''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу
ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы
банктермен қолдануға тиесілі.
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік портфелін
және оның сапасын бағалаудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ Банк Центр
Кредит АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының
ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
- несиелік портфель туралы түсінік беру;
- коммерциялық банктердің несиелік портфелінің сапасына ықпал ететін
факторларды талдау және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын
орнын анықтау;
- Банк Центр Кредит АҚ несиелік портфелінің сапасына талдау жасап,
оны басқару саясаттарының мақсаттарын анықтау;
- несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- коммерциялық банктерде несиелік саясаттының даму барысы, мәселелері
мен жетілдіру жолдарына тоқталу болып табылады.
Диплом жұмысымда жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешекте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Бірақ Республикадағы банктердің қызметі әртүрлі факторлардың ықпалынан
аса күрделі жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
дефициті және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берілген банктік несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкіншілігінің төмендеуінен банктердің несие
және пайыздық саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкін тәсілдер
механизмдерін әзірлеу көмегімен несие тәуекелдігін бәсеңдетуге ұмтылады.
Осы проблеманың маңыздылығы мен тәжірибе жүзіндегі мәнділігі дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып Банк Центр Кредит Акционерлік
Қоғамы болып табылады.
1. Коммерциялық банктердің несие портфелінің мәні мен негізі
1.1 Қазақстан Республикасында несие қатынастарының пайда
болу негізі
Біздің елде банктердің несие қызметі Қазақстан Республикасы
Президентінің құзіретіне қатысты сұрақтар бойынша Жарлықтары мен Заңдық
актілерінің негізінде шығарылып, орындалатын Қазақстан Республикасының
Заңдарымен, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік –
құқықтық актілерімен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы несие қызметін реттейтін ең басты Заңдық
акт 1995 жылдың 31 тамызында шыққан № 2444 Заң күші бар
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
(25.04.01 №179 – II Қазақстан Республикасының Заңдарымен енгізілген
өзгертулер және толықтырулармен қоса) Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заңның 34
бабында қарыз операциясының анықтамасы берілген. Мұнда, жеке банк
операцияларын жүзеге асыратын банк немесе ұйым қаржыны басқа тұлғаларға
мерзімділік, қайтарымдылық және төлемділік талабына сай береді.
Банктік қарыздың қайтарымдылығын қамтамасыз ету Заңын 35 бабымен
реттеледі. Заң бойынша несие қайтарымдылығы (Заңға немесе шартқа сәйкес)
тұрақсыздық айыбы, кепілдік, кепіл, кепілгерлік және т.б. тәсілдермен
қамтамасыз етіле алады. Банк клиентінің несиені өтеу қабілеті мен
сенімділігі жоғары болған жағдайда қарызды беру жөніндегі шешімді
қамтамасыз етілмеген етіп қабылдауға құқылы (бланкілік несие).
Заңның 36 бабында банк қарыз алушының төлеу қабілетсіздігіне қатысты
шара қолдана алатыны қарастырылады. Бұл банкпен жаңа қарыздардың берілмеуі,
қарыз алушының кез – келген шотындағы оның келісімінсіз қаражатын өндіріп
алу немесе қарыз алушының төлем қабілетсіздігін мойындау жөнінде сотқа
беру. 1.18-19б.
Несиелеу саясатындағы екінші деңгейлі банктер қызметінің нормативтік –
құқықтық базасын жетілдіру мақсатында, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі 1996 жылдың 16 тамызында шыққан № 276 Екінші деңгейлі банктермен
несиелеу бойынша құжаттакмаларды жүргізу ережесін бекіту туралы Қаулысын
бекітті. Осы Ереже Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісімен, банк
жүйесіндегі несие тәуекелін басқару жүйесін жетілдіру және банктердің
қызметін инспектірлеу бойынша функцияларды орындау үшін талаптарды
белгілейді. Айтылған Ережеде несиелеу тәжірибесінде қолданылатын
дефинициялар берілген. Олар:
а) негізгі қарыз - банкпен қарызға берілген ақша сомасы;
ә) банк қарызы бойынша сыйақы - банкіге қатысты жылдық қаражат
мөлшері есебінен негізгі қарызға ( қарыз сомасына ) қатысты пайызға
шағылуында анықталатын берілген қарыз үшін төлем;
б) қарыз шарты - сыйақы мөлшері жөніндегі шартты, қарыз алушымен
міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді, сонымен қатар жеке
банктік қарыз бойынша тәуелділікті төмендетуге бағытталған ерекше
талаптарды қосқандағы берілген банктік қарызға қатысты шарт түрі.
10.7б.
Ережеде кез келген банктік қарызды беру кезіндегі қажетті құжаттамалар
тізімі анықталған және банктік қарыз шартының міндетті талаптары
ескертілген.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін нығайту мақсатында және несие
берушілердің мүддесін қорғауда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
банктер үшін провизияларды ынталандарудың міндетті түрде болуын белгілейді.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері № 218 1997 жылдың 23
мамырынан шыққан Банк активтерінің классификациясы мен шартты
міндеттемелері бойынша провизияны есептеу туралы Ережесіне сәйкес
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктермен берілген қарыздарды
классификациялайды.банк активтерінің классификация критерийлері болып
мыналар табылады:
а) ағымдық қаржылық ақпарат негізінде қарыз алушының қаржылық жағдайын,
активтер сапасын, олардың айналыс жылдамдығын, өтімділік
көрсеткіштерін, жеке капиталы мен қарызға алынған қаражат арасындағы
қатынасты, жалпы пайда мен таза табыстың пайыздық өсуін талдау;
ә) қарыз алушы мен банк арасындағы қарым – қатынас. Клиенттер банк
қарызын алудың шартын түсінуі тиіс және оны міндетті түрде орындауы
қажет;
б) банкіге берілген кепілдік және банк қарызын кепілдік есебінен өтеу
жағдайында оның құны ( оның өтімділігі );
в) негізгі қарыз сомасын және ол бойынша пайызды уақытылы өтеу. 18.1-
2б.
Банктер шаруашылық қатынастар қатысушыларының қаржы делдалы болып,
республика экономикасында үлкен рольді атқаратындықтан, нарықтық қатынастың
дамуы банк заңдылықтарының жаңартылуына әкеліп соқты.
Осының нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы банк қарызы айқын түрде
қайта құрылды және нысаны мен мазмұны бойынша өркениетті болды деуге
болады.
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан монетарлық саяса, нисие
қызметі аумағындағы банктер жұмысының стилі мен әдісін халықаралық стандарт
талаптары мен нормаларына қарай өзгертуді мәжбүр етуге жағдай туғызды.
Қазақстан Республикасындағы несие қатынастарының құқықтық негізін
анықтаудан кейін, несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының ролін
анықтау қажет.
1.2 Несие қоржынын қалыптастыру және оның жағдайын бақылау
Несие қоржыны банк табысының және активтерді орналастыру кезіндегі
тәуекелдің басты көзі қызметін атқарады. Банк қоржынының құрылымы мен
сапасының жақсы болуы, банктің орнықтылығы, оның репутациясы мен қаржылық
сәттілігіне әсерін тигізеді. Сондықтан, банктердің барлығында қоржында бар
қарыздардың сапасына бақылау, қабылданған стандарттар мен банктің несие
саясатының мақсатынан ауытқу жағдайларын анықтау және тәуелсіз экспертиза
жүргізіледі. Несие қызметкерлері мен жоғарғы қызметкерлер нақты салалар мен
жеке қарыз алушылардағы капиталдың шамадан тыс шоғырлануын анықтау
мақсатында несие портфелінің құрамын, сонымен қатар банк жағынан араласуды
қажет ететін проблемалық қарыздарды талдайды. 12.111б.
Несие қоржынын қалыптастыру кезінде,банк барлық инвесторларға қатысты
жалпы принципті ұстануға тиіс. Ол жоғарғы табысты және аса тәуекелді
салымдарды несиелеудің төмен тәуекелді бағыттарымен байланыстыру.
Несие тәуекелі – бұл қарыз алушының негізгі қарыз бен пайызды төлемеу
тәуекелі немесе несие мәмілесі контрагентінің өзіне қатысты алынған
міндеттемелер бойынша әрекет ете алмауы.
Пайызды төлемеу кезінде, банк өзінің табысын жоғалтады, негізгі қарыздың
қайтарылмауы кезінде, банк сенімсіз несиені шығынға жатқызады да, осы несие
мәмілесі бойынша залал шегеді.
Несие тәуекелін минимизациялаудың мынадай жолдары бар:
1) несие қоржынын диверсификациялау;
2) қарыз алушының несиені өтеу қабілеті мен төлем қабілеттілігіне
алдын ала талдау жүргізу
3) несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістерін қолдану (кепілдік,
кепілгерлік, кепіл, цессия, сақтандыру);
4) қарыз бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға резервтерді
қалыптастыру.
Несие қоржынын диверсификациялау – бұл бірнеше бағыт бойынша несие
тәуекелін сейілту, бөлу. Банктер бір ғана қарыз алушыны немесе бірнеше ірі
қарыз алушыларды несиелендіруді немесе бір – бірімен байланысты қарыз
алушыларды тобына ірі несиені беруді шектеу керек.
Несие қоржынын диверсификациялау ережесі: несиені түрлі экономика
салаларынан әр түрлі кәсіпорындарға аз сомада қысқа мерзімге және қарыз
алушылардың көп бөлігіне беру. Тәукелді төмендетудің қосымша шарты ретінде
қарыз қайтарымдылығын қамтамасыз ету тәсілдері негізінде несие
қайтарымдылығын қамтамасыз етуді диверсификациялауды қолдану қажет, яғни
кепілдік, кепіл, кепілгерлік, сақтандыру. Осы ережені сақтау несие мәлімесі
мүмкін болатын жоғалтуларды басқа несие мәлімесінен түскен пайда арқылы
өтеуге мүмкіншілік береді. 22.119-120б.
Несие қоржынының жағдайына бақылауды жүргізеді:
• несие бөлімшелерінің жауапты қызметкерлері;
• несие бөлімшелерінің жетекшілері және филиалдың директорлары;
• Басқарма төрағасының орынбасары;
• банктің Несие Комитеті;
• банк Басқармасы.
Несие қоржынының жағдайы туралы есеп Несие Комитеті мен банк
Басқармасына тұрақты түрде ұсынылады.
Несие қоржынын бақылау бағдарламасы банк түріне, оның мамандандырылуына,
несиені өтеу қабілетін бағалау әдісіне байланысты.
Қарызды тексеру қаржылық есепті қайта талдауда, қарыз алушы кәсіпорынның
келуінде, құжаттарды тексеру, қамтамасыз етуде болуы мүмкін және т.с.с.
Бақылау тексерісі кезінде банктің несие саясатының мақсаттары мен
нұсқауларына қатысты қарыздың сай болуы туралы сұрақтар қайта
қарастырылады, клиенттің несиені өтеу қабілеттілігі мен қаржылық жағдайына,
операциялардың табыстылығына талдау жүргізіледі және т.с.с.
Банктердің көбі кезекті бақылау тексеріс барысында параметрлер қатары
бойынша несиені қорытынды бағалауды көрсететін қарыздарға рейтинг
белгілейді. Кейбір әдістемелерде қарыздарға категориялардың біріне сай
номер белгілейді (1,2,3 ... ). Олар Ең жоғарғы сапа, Қанағат,
Маржиналды қарыз, Сыни қарыз, Есептен шығаруға жататын залалды қарыз.
Рейтинг бойынша қарыздың жіктелуі банкке несие қоржынының құрамын
бақылауға мүмкіншілік береді. Мысалға, Сыни қарыз бұрын қоржынның 1,5
пайызынан кемін құраса, соңғы төңкерістің нәтижесі бойынша 5 пайызын
құрады. Қоржынның нашарлау себептерін шешу және жағдайды жөндеуге қатысты
шаралар қолдану қажет. Егер сыни қарыздың өсуі нақты шаруашылық саласындағы
қарыз алушыға немесе нақты несие түріне байланысты болса, онда осы қарызды
беруді қысқарту керек. Тексеріс негізінде жеке несие инспекторларының және
банк бөлімшелерінің жұмысын бағалауға болады.
Несиенің жіктелуі несиені басқарудың басты инструменті болып табылады.
Себебі, банк тәуекелді жіктейді және несиені жоғалту
мүмкіншілігін, сонымен қатар оларды тиімді басқару жолдарын анықтайды.
Клиенттің қаржылық – экономикалық жағдай, оған несиенің негізгі сомасы
мен пайызын төлеуге мүмкіншілік бермесе, ал кепілдік құны бұл соманы жабу
үшін жетіспеу кезінде, банктің тұрақты жағдайын сақтап қалу үшін
резервтерді құру бойынша банкте орынды саясаттың болуы қажет. Банктің несие
қызметінен болатын залалды жабуда провизияларды құру керек. Провизиларды
құру кезінде мыналар қолданылады:
• Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің несие қоржынын жіктеу
әдістемесі;
коммерциялық банктердің несие қоржынын жіктеудің ішкі әдістемесі.
Несиені жіктеудің критерийлері болып мыналар табылады:
• ағымдағы қаржылық ақпараттың, активтер сомасының, олардың айналыс
жылдамдығының, өтімділік көрсеткіштерінің, жеке капитал мен қарызға
алынған қаражат арасындағы қатынас, жалпы пайда мен таза пайданың
пайыздық өсуінің негізінде қаржылық жағдайды талдау;
• банк пен қарыз алушы арасындағы қарым – қатынас, клиенттер несие
алудың, оны бекіту кезіндегі айтылатын шартты түсінуі және оны қатал
түрде орындауы тиіс;
• банкке берілген кепілдік және несиені кепілдік есебінен өтеу
жағдайында оның құны ( оның өтімділігі );
• несиенің негізгі сомасын және ол бойынша пайызды уақытылы өтеу.
Келтірілген критерилер несиенің қандай класқа жататынын анықтауға
көмектеседі. Несие класын анықтау кезінде олардың барлығы ескерілуі тиіс.
Несиенің жіктелуі туралы соңғы шешім несиенің өтелуін нақты болжайды.
Несие қоржынынң жіктелуі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 1997
жылдың 23 мамырынан № 218 Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктеріне қатысты банк активтерінің жіктелуі мен шартты
міндеттемелері және олар бойынша провизияны есептеу туралы Ережесіне
сәйкес жүргізіледі.
Несие қоржыны екінші деңгейлі банктермен берілетін барлық несиелер
бойынша жіктеледі, яғни қарыз, лизинг, сонымен қатар овердрафт, факторинг,
форфейтинг түрінде, вексель немесе басқа да қарыз міндеттемелері жолымен
берілген несие аккредитивті ұсыну және жіктеуді жүргізу мезетіне қарай
өтелмеген берешек бойынша басқа да несиелеу түрлері.
Егер айтылған критерилер бойынша жіктелетін несие бөлінетін екі несие
тобы ( түрлері ) арасында аралық орын алса, онда банк тәуекелін төмендету
үшін бұл несиені ең төмен сапалы топқа ( түрге ) жатқызу керек.
Қарыз алушы стандартқа қатысты ұзақ мерзімді ( 3 жылдан жоғары ) несие
бойынша мерзімді ұзартудың орынды болуын растайтын құжаттарды өткізу
кезінде банк мұндай несиені стандартты несие деп жіктеуге құқылы.
Егер санация тәртібіндегі қарыз алушыға берілген несие сенімді және
өтімділікті қамтамасыз етілсе, онда мұндай несиені субстандартты несие деп
жіктеуге болады.
Өзінің міндеттемелері бойынша сенімді төлеуші репутациясына ие қаржылай
тұрақты қарыз алушыларға берілген банк несиені субстандартты болып
жіктеледі.
Несиенің алғашқы жіктелімі несиені беру мезетіне қарай тәуекел деңгейін
бағалау негізінде жүргізіледі. Несиенің келесі жіктелімі мен несие қоржынын
талдау несие алушылардың қаржылық жағдайы туралы және несиеленетін
жобаларды іскем асыру туралы келетін ақпаратты талдау мен қорытуға
байланысты ай сайын жүргізіледі. Талдау нәтижесі бойынша қарыз жіктелімі
өзгертілуі мүмкін, несие қоржынының сапасын жақсарту бойынша шаралар
қолдану мүмкін 14.111-116б..
Енді құқықтық базаны, банктің несие саясатының ролін анықтап, несие
қоржынының жағдайын бақылаудың жоспарын әзірлеуден кейін, Банк Центр
Кредит Акционерлік Қоғамының несие қоржынының жағдайын талдауға тоқталып,
оны екінші тарауда қарастырайық.
1.3 Несие қатынастарын басқарудағы несие саясатының ролі
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, .С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,олардың
көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп-айырысу және қаржы
механизмдерімен біртұтас алып зерттейді. [2, 95 б]
Қазіргі несиелік саясатынын қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету байланыстарын ескеру
қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу
талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "қазіргі несиелік саясат-нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатынын бір бөлігі болып табыладың
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік саясатынын басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады. Несиелік саясатынын бірінші элементіне
несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
денгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатынын екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатынын үшінші элементіне несиелеу шарты жатады.
Несиелеу шарты деп – несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатынын төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде-банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатынын кейбір элементтерінің
жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар: [2, 98 б]
Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім
шартқа негізделуі болып табылады.
Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатынын ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері,
сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
Қазіргі несиелік саясатынын соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады.
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатынын"
техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70- ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер еңгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатынің құрылымдық элементтерінің бірі-
несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
несиелік саясат,
несиелік саясаты,
несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген
қажеттілігін қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменін рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын
алады. Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк
аралық несиегеде тиісті. [3, 526 б]
Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
денгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің
параметрлері сияқты банктің міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші денгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын
арасында несиелік шартқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатынің келесі маңызды
ерекшелігі, бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы-материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автоматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ екінші денгейлі банк қарыз
алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы. [4, 57 б]
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатынің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл-хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын
несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар
несиелік төмендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді .
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасын
сипаттайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір
банк, елдегі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып
өзінің меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясатты
жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін
көптеген факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық яғни
нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін факторлар болады . Несиелік
саясат банктің қызметтерінің міндеттері мен маңыздылығын бұлардың
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-несиелік процесті
ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін анықтайды. Несиелік саясат
банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру
негізін және несиелік процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
- қамтитын құжаттардан тұрады. [2, 102 б]
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік
саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің
бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да, жазбаша
түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған
сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы
бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз
клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік
саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс
санайтын несиелік өнімдермен анықталады. Мысалға кісіпорындарға қысқа
мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге,
техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы. Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие
саясаты туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп
қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі,
несие-қаржы институттарының (мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары
қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық
формалары мен түрін қамтиды. Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің
жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға,
үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады. [5, 128 б]
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталынның орташа алғанда 34 бөлігінің несие саясаты арқылы
өтуі. Несие саясатынің дамуы.
Қазіргі кезде – экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кездеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: ХІХ ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталынынң мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатында ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капитандардың бірігуінің интенсивті
процесіне байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспонденттік қатынастар
мен көпбанктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспонденттік қатынастар деген
жүргізілетін операциялар, олардың мақсаты – бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспонденттік шоттар: лоро - олардікі, ностро - біздің қаржы
деп бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші денгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары басқа
бактердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде. 1960-1970
жылдарда 50 ірі екінші денгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-тан
230,4 млрд долларға жетіп, яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа екінші
денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млад долларға
кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер 13705
барлық екінші денгейлі банктердің депозиттік саласының 47%-ін бөледі. [6,
58 б]
Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – (Bank of America(,
(First national city bank of New York( және осындай бірнешеуі бөлініп
шығыр, олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларды
басты роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк холдингін
құруының көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталынның
қарызында бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие
мекемелеріннің арасында жүреді. Мысалы, екінші денгейлі банктер немесе
сақтандыру компониялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі
компаниялар өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі
мөлшерде несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгіліне, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжаттарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші денгейлі банктер мен жинақ мекемелерінің арасында
жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денгейлі биіктер, қаржы компаниялары,
несие одақтарынның халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың үлкен бөлігі
үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ және қарыз-
жинау банктерінің бәсекесі. [4, 62 б]
70-80 жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар: қаржылық қызметтерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық инновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының жаңа түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағатты несие мекемелері құрыла
бастады. Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекені күшейтетін маңызды фактордың бірі –
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметінің тек кейбіреуін ғана орындайтындықтан, несие
институттарына таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды
банктік емес банк деп атайды. Олар – Дженерал моторс, Форд, ИБМ, Америкен
экспресс және т.б. – көптеген операциялар жүргізумен шұғылданады:
өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен, сақтандыру,
лизинг операцияларын жүргізіп, қолма-қол ақшаны басқарады. [8, 480 б]
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануына
және биік операцияларынның көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлкеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды.
Халықаралық банктер – ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып
бөлінеді. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы
кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және
мемлекеттің қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын
бақылайтын саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-
і Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсыснда 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктерінің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады. [6, 59 б]
Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олардың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуына негіз болды.
Себебі банктік несие – өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің
несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатынінң
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХ ғ. Басында АҚШ–та
несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты.
1900 ж активтердің 23-ін екінші денгейлі банкте, 13-ін сақтандыру және
жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық,
ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай
өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатында
байқалады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие – қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік несие мекемесі
болып саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.)
ірі комерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады. [3, 519 б]
Несие саясатында мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау саясатынің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры,
халықаралық қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.
Несие – қарыз капиталы қозғалысының нысаны болып саналады, яғни қарызға
берілген ақша капиталы. Оның көмегімен кәсіпорындардың, жеке секторлардың
және мемлекеттің бос ақша капиталы мен табыстары уақытша қолдануға берілген
қарыз капиталы үшін төлемге айналып, шоғырланады.
Банктермен несие беру кәсіпкерлік фирмалардың, жеке тұлғалар мен
мемлекеттік ұйымдардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру үшін іске асырылатын экономикалық функция болып табылады.
Банктер өздерінің несие функцияларын қаншалықты жақсы іске асырса,
соншалықты олар қызмет көрсететін аймақтардың экономикалық жағдайы тәуелді.
Себебі, банк несиесі осы аймақтардағы жаңа кәсіпорындар мен жұмыс
орындарының көбеюіне септігін тигізеді және олардың экономикалық өмір сүру
қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстандық банктердің көбінде ссудалық шоттар жиынтық активтердің
жартысынан кемін құрайды да, табыстың 23 бөлігін әкеледі. Одан гөрі банк
тәуекелдігі несие портфелінде шоғырландырылу тенденциясына ие. Банктегі
қаржылық қиындықтар қателі басқарушылық шешімдерді қабылдау салдарына,
несиемен заңды емес манипуляцияға, дұрыс несие саясатын жүргізбеуден немесе
болжанбаған экономикалық құлдырауға байланысты несие проблемалары есебінен
туындайды. 25.122б.
Несие саясаты несиені орынды баксқарудың көзі болып табылады. Ол қарыз
бен несиені беретін және несие қоржынын басқаратын банк қызметкерлеріне
жетекшілік етудегі объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Сонымен қатар, ол Директорлар Кеңесін, ішкі және сыртқы аудиторларды банк
несиесін басқару сипаттамасын бағалауды жүргізу үшін базамен қакмтамасыз
етеді. Барлық ұйымдық деңгейде дұрыс қабылданатын несие саясатын мұқият
тұжырымдау кезінде банк менеджменті тиесілі несие стандарттарын ұстануға,
артық тәуекелден құтылу және бизнес перспективаларын баламалы бағалауға
мүмкін. Банк жетекшілері сенімді, қағаз бетінде жазылған несиелеу саясаты,
несие тәуекелін сапалы басқарудағы фундаменттің болуға тиіс екендігін
санайды.
Саясат барлығына бірдей болуы тиіс, яғни кіші қызметкерден банк
президентіне дейін. Кейде, саясатқа қатысты шешімді алдын – ала қабылдау
термині қолданылады, бұл саясаттың әр шешімді қабылдаудағы белгіленген
жалпы ереже болып табылатынын айқындайды. Қарыз беру, шешім қабылдау
екендігін білдіреді және алдын ала ойластырылған саясат, әрекеттің
альтернативті бағытын төмендетеді де, шешім қабылдау үрдісін ықшамдап,
жеделдетеді. 34.5-7б.
Несие саясатының негізгі мақсаты болып барлық процедураларды сақтап,
банк үшін тиімді жағдайда несие ресурстарын орналастыру жолымен несие
қызметінен түсетін табысты барынша көбейту болып табылады.
Банк қызметінің сапа индикаторының кепілі активтердің сапасы және
бірінші орында қоржынды тиімді басқарудың көзі несие тәуекелін дұрыс
басқару болып табылады. Банк өзінің қарыз алушылары мен жобаларына қатысты
тәуекелдік деңгейін тура білуі және өзі қабылдай алатын тәуекел деңгейін
басқаруға жағдай болуға тиіс, сонымен қатар несие шарты арқылы мүмкін
тәуекелдіктерден сақтану бойынша шара қолдануға, несиелерді жөнелту және
берілген несиелерді мәжбүрлі түрде төлету бойынша шараларды жүргізуге тиіс.
• Несие саясатын құру, соның ішінде несие жұмысын ұйымдастыру келесі
принциптерге қарай негізделуі тиіс:
• ерекшеліктерді ескеріп, жаңа банк қарыздарын (несиелерін) беру
кезіндегі тәуекелді азайтуға бағытталған несие қоржынын басқару
тәсілдеріне, нашар несиелерді қайтарудың шаралары мен әдістерін
әзірлеу жолымен проблемалық банк қарыздарын (несиелерін) жоюға,
несие қоржын сапасын радикалды жақсартуға;
• ағымдағы мезетте қарыз алушымен қарым – қатынас;
• қайтарылмаған банк қарызынан болған залалды өтеуге адекватті
резервтерді анықтауға;
• бір экономикалық сегмент шамасында банк қарызының көлемін анықтау;
• банк қарыздарының жеке түрлері бойынша несиелеу нормативтерін
белгілеу.
Ресми құжатталған несие саясатының болмауы, банктің несие
қызметкерлерінің банктің жалпы мақсаттарын түсінбей, өзінің жеке тәжірибесі
мен теориялық біліміне сүйеніп, спонтандық шешім қабылдауына әкеп соғады.
19.21б.
Әр банк несиелеу қызметінің сұрақтары бойынша мемлекеттің Заңдарына,
соның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативтік –
құқықтық актілеріне сәйкес өзінің несиелеу Ережесін әзірлейді. Бұл Ереже
несие қызметі аумағындағы шешім қабылдаудың жалпы басымдығын, стандарттары
мен параметрлерін, несие тәуекелін басқарудың негізгі принциптерін және
банктің несие қызметін келесі міндеттерді шешуге бағыттайды:
а) тұрақты жұмыс істеп тұрған шаруашылық қызмет етуші субъектілерді
несиелеу есебінен сапалы несие портфелін қалыптастыру және
перспективалық жобаларды қаржыландыру;
ә) несиеқоржыны мен баланстан тыс міндеттемелердің оңтайлы
құрылымымен мөлшерін қамтамасыз ету;
б) банк активтерінің қауіпсіздігі мен орналастыру табыстылығын жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз ету;
Банктің несие стратегиясы келесіні қарастырады:
а) банк тәуекелін мұқият талдаудан кейін қабылдау;
ә) банктің бір немесе бірнеше клиенттерінің алдында тәуелді болуына
қарай тәуекелдің қолайсыздығы;
б) банк қарызының сапасын, активтер мен пассивтері және негізгі
құралдарға инвестицияның қысқартылуын жақсарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz