Дәрістер жинағы туралы
№ 1 ДӘРІС. ТЕМIР ЖОЛ КӨЛIГIМЕН ЖҮК ЖӘНЕ ЖОЛАУШЫЛАРДЫ ТАСЫМАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГIЗДЕРI (1сағ.)
№ 2 ДӘРІС. ТЕЛIМДIК, СҰРЫПТАУ ЖӘНЕ ЖОЛАУШЫЛАР СТАНЦИЯЛАРЫНЫҢ ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ (1сағ.)
№ 3 ДӘРІС. СТАНЦИЯЛАРДАҒЫ МАНЕВР ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ (1сағ.)
№ 4 ДӘРІС. СТАНЦИЯ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ, ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (1сағ.)
№ 5 . 6 ДӘРІС. ВАГОН АҒЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖҮЙЕСІ (2 сағ.)
№ 7 . 8 ДӘРІС. ТЕМІРЖОЛ ТЕЛІМДЕРІ МЕН ПОЛИГОНДАРЫНЫҢ ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ (4 сағ.)
№ 2 ДӘРІС. ТЕЛIМДIК, СҰРЫПТАУ ЖӘНЕ ЖОЛАУШЫЛАР СТАНЦИЯЛАРЫНЫҢ ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ (1сағ.)
№ 3 ДӘРІС. СТАНЦИЯЛАРДАҒЫ МАНЕВР ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ (1сағ.)
№ 4 ДӘРІС. СТАНЦИЯ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ, ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (1сағ.)
№ 5 . 6 ДӘРІС. ВАГОН АҒЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖҮЙЕСІ (2 сағ.)
№ 7 . 8 ДӘРІС. ТЕМІРЖОЛ ТЕЛІМДЕРІ МЕН ПОЛИГОНДАРЫНЫҢ ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ (4 сағ.)
Дәрістің максаты: Телiм арқылы қажеттi пойыздар мөлшерiн өткiзу және олардың жүрiс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ вагондарды тiркеп-ағыту үшiн темiржол желiлерi аралықтарға – бiр-бiрiнен бөлiм бекеттерi мен ажыратылатын жол телiмдерiне бөлiнедi.
Глосарий: Жұк және тақ бағытты жүрiс; Тартым иiнi; Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар; Басым және керi бағыттар; Маневрлер; Пойыздардың жүрiс графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi; Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма ұзындығы.
1. Темiр жол көлiгiмен жұк тасымалдау технологиясы.
Темiржол көлiгi өндiрiстiк қызметiнiң сипаты, ұйымдас¬тырыл¬уы және басқарылуы жөнiнен басқа салаларға ұқса¬майтын бiрқатар өзiндiк ерекше¬лiктерi бар үлкен әрi күрделi шаруашылық болып саналады. Мұндай ерекшелiк¬терге мыналар жата¬ды:
1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға шашыраңқы орналасуы.
2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау проце¬сiне қатысатын барлық бөлімшелер жұмысының техноло¬гиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.
3. Темiр жол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл, станция¬лардың, деполар мен телiмдердiң барлық элемент¬терiнiң барынша өткiзу және өңдеу қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын толығымен пайдалану үшiн қажет болады.
Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiр жол жұмысын ұйымдас¬тыруға және пойыздар жүрiсiн басқаруға мына¬дай айрықша талаптар қояды:
• төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
• тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
Тасымалдауды ұйымдастыру және техникалық құралдар мен жылжымалы құрамды күтiп-баптау жөнiндегi бiрыңғай талаптарды мыналар реттейдi:
1. Темiр жолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);
2. Темiр жолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама (ПЖН);
3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).
Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар пайдаланылады:
1. Жұк және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiр жол бағыттарына арналады: Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.
2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.
3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген бос пойыздардың саны басым бағыттар.
4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).
5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с. өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi жүруi.
6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар) арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.
7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағын¬дарынан пойыз құрастыру жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станция¬ларға барады, қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай қандай вагондар қосылады.
Глосарий: Жұк және тақ бағытты жүрiс; Тартым иiнi; Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар; Басым және керi бағыттар; Маневрлер; Пойыздардың жүрiс графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi; Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма ұзындығы.
1. Темiр жол көлiгiмен жұк тасымалдау технологиясы.
Темiржол көлiгi өндiрiстiк қызметiнiң сипаты, ұйымдас¬тырыл¬уы және басқарылуы жөнiнен басқа салаларға ұқса¬майтын бiрқатар өзiндiк ерекше¬лiктерi бар үлкен әрi күрделi шаруашылық болып саналады. Мұндай ерекшелiк¬терге мыналар жата¬ды:
1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға шашыраңқы орналасуы.
2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау проце¬сiне қатысатын барлық бөлімшелер жұмысының техноло¬гиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.
3. Темiр жол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл, станция¬лардың, деполар мен телiмдердiң барлық элемент¬терiнiң барынша өткiзу және өңдеу қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын толығымен пайдалану үшiн қажет болады.
Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiр жол жұмысын ұйымдас¬тыруға және пойыздар жүрiсiн басқаруға мына¬дай айрықша талаптар қояды:
• төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
• тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
Тасымалдауды ұйымдастыру және техникалық құралдар мен жылжымалы құрамды күтiп-баптау жөнiндегi бiрыңғай талаптарды мыналар реттейдi:
1. Темiр жолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);
2. Темiр жолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама (ПЖН);
3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).
Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар пайдаланылады:
1. Жұк және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiр жол бағыттарына арналады: Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.
2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.
3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген бос пойыздардың саны басым бағыттар.
4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).
5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с. өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi жүруi.
6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар) арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.
7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағын¬дарынан пойыз құрастыру жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станция¬ларға барады, қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай қандай вагондар қосылады.
№ 1 Дәріс
Тақырып: ТЕМIР ЖОЛ КӨЛIГIМЕН ЖҮК ЖӘНЕ ЖОЛАУШЫЛАРДЫ ТАСЫМАЛДАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГIЗДЕРI (1сағ.)
Дәрістің максаты: Телiм арқылы қажеттi пойыздар мөлшерiн өткiзу және
олардың жүрiс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ вагондарды
тiркеп-ағыту үшiн темiржол желiлерi аралықтарға – бiр-бiрiнен бөлiм
бекеттерi мен ажыратылатын жол телiмдерiне бөлiнедi.
Глосарий: Жұк және тақ бағытты жүрiс; Тартым иiнi; Жүк тиелген және
жүксiз бос бағыттар; Басым және керi бағыттар; Маневрлер; Пойыздардың жүрiс
графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi;
Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм
бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма
ұзындығы.
1. Темiр жол көлiгiмен жұк тасымалдау технологиясы.
Темiржол көлiгi өндiрiстiк қызметiнiң сипаты, ұйымдастырылуы және
басқарылуы жөнiнен басқа салаларға ұқсамайтын бiрқатар өзiндiк
ерекшелiктерi бар үлкен әрi күрделi шаруашылық болып саналады. Мұндай
ерекшелiктерге мыналар жатады:
1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға
шашыраңқы орналасуы.
2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы
мен өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау процесiне қатысатын барлық бөлімшелер
жұмысының технологиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.
3. Темiр жол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл,
станциялардың, деполар мен телiмдердiң барлық элементтерiнiң барынша өткiзу
және өңдеу қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын
толығымен пайдалану үшiн қажет болады.
Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiр жол жұмысын
ұйымдастыруға және пойыздар жүрiсiн басқаруға мынадай айрықша талаптар
қояды:
• төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол
дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi
орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық
жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
• тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан
барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
Тасымалдауды ұйымдастыру және техникалық құралдар мен жылжымалы
құрамды күтiп-баптау жөнiндегi бiрыңғай талаптарды мыналар реттейдi:
1. Темiр жолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);
2. Темiр жолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама
(ПЖН);
3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).
Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар
пайдаланылады:
1. Жұк және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде
белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiр жол бағыттарына арналады:
Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал
Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.
2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.
3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк
тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген
бос пойыздардың саны басым бағыттар.
4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп
бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).
5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с.
өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi
жүруi.
6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар)
арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.
7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағындарынан пойыз құрастыру
жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станцияларға барады,
қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай
қандай вагондар қосылады.
8. Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi. Бұл тұрақты құрылғылардың бар-
жоқтығына, локомотивтердiң, вагондардың түрлерiне және пойыздар жүрісін
ұйымдастырудың қабылданған технологиясына қарай тәулiктiк (сағат) iшiнде
игеруге болатын пойыздардағы ең үлкен өлшем.
9. Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi. Бұл қабылданған тасымалдау
технологиясы бойынша желi арқылы жылына тасып өткiзуге болатын жүк мөлшерi,
млн. т.
10. Вагондардың жұмыс паркi. Бұл тасымалдау үшiн пайдаланылатын
вагондар саны. Қосалқы парк – жөндеуде, резервте тұрған вагондар. Жалпы
парк – бұл қолда бар (инвентарлық) парк. Бұл ұғымдардың локомотивтерге де
қатысы бар.
11. Бөлiм бекеттерi. Бұлар даражолды желiлерде – айырықтар, қос жолды
желiлерде – озба бекеттері және кез келген желiлерде – станциялар.
Станциялар сұрыптау, телiмдiк, жүк, жолаушылар және аралық станциялар болып
бөлiнедi.
12. Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы. Бұл бүкiл желiнiң
километрмен алынған бiр желiлi ұзақтығы.
13. Темір жолдың жазылма ұзындығы – желінің пайдалану ұзындығы мен
станция жолдарының ұзындығының қосындысы.
Темiржол желiсi жолдарға (3-10 мың км) және жол бөлiмшелерiне
бөлiнедi; жол бөлiмшелерiне желiлiк кәсiпорындар (станциялар, деполар,
дистанциялар және т.с.с.) кiредi.
Диспетчерлiк аппараттар барлық деңгейде пойыздар жүрiсiн жедел
бақылап, басқарып отырады. Бөлiмшедегi пойыз диспетчерi (ДНЦ) кезекшiлiк
кезiнде пойыз жүрiсiнiң жеке-дара басшысы болады, оған телiмдегi (диспетчер
теліміндегі) пойыздар жүрiсiн ұйымдастыруға жауапты барлық буындар-дың
қызметкерлерi бағынады.
2. Темiржол станцияларының жұмыс технологиясы.
Телiм арқылы қажеттi пойыздар мөлшерiн өткiзу және олардың жүрiс
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ вагондарды тiркеп-ағыту
үшiн темiржол желiлерi аралықтарға – бiр-бiрiнен бөлiм бекеттерi мен
ажыратылатын жол телiмдерiне бөлiнедi.
Бөлiм бекеттерi тарам жолсыз және тарам жолды бөлiм бекеттерi болып
бөлiнедi. Мұның алғашқысына автоблоктаудағы жол қосындары мен өтпелi
бағдаршамдарды, ал екiншiсiне – айырықтарды, басып озба бекеттері мен
станцияларды жатқызады. Тарам жолды бөлiм бекеттерi темiржол желiсiн
аралықтарға бөледi. Тарам жолсыз бөлiм бекеттерi аралықтарды осы
телiмдердегi жүрiстерге рұқсат беретiн немесе тыйым салатын бағдаршамдармен
шектелетiн телiмдерге бөлiнедi.
Жартылай автоматты блоктауда мұндай телiмдердi қосынаралық телiмдер
деп, ал автоблоктауда – блок-аралықтар деп атайды.
1.1-сурет. Даражолды және қосжолды желiлерде орналасқан тарам жолсыз
бөлiм бекеттерiнiң сызбалары:
а, б – блок-қосындар; в, г – өтпелі бағдаршамдар (1,2,3,4,5,6 –
олардың нөмiрлерi).
А және б станцияларының арасындағы жартылай автоматты блокировкамен
жабдықталған даражолды аралықта блок-қосын кездесетiн жағдайда бiр бағытта
жүретiн (әрбiр қосын аралығында бір-бiрден) екi пойыз болуы мүмкiн (2, а-
сурет). Егер аралық қосжолды болса, онда әрбiр қосын аралығында әр бағытта
жүретiн екi пойыз (2, б-сурет) болуы мүмкiн. Егер аралық үш мәндi сигнал
беруі бар автоблоктаумен жабдықталса (2, в, г-сурет), онда даражолды
аралықта немесе қосжолды аралықтың әрбiр жолында бiр бағытта жүретiн
пойыздардың саны қалыпты жағдайда, яғни жасыл жарыққа жүргенде қозғалатын
пойыздардың саны қалыпты жағдайда, яғни жасыл жарыққа жүргенде үшке
бөлiнген блок-аралықтардың санына тең болуы мүмкін (пойыздар арасында
кемінде бос екi блок-аралық болуы тиiс).
Тарам жолсыз бөлiм бекеттерi, сондай-ақ айырықтар мен озба бекеттері
желi арқылы әрбiр бағытта өтуге тиiстi пойыздар санын жөнелтiп отыруға
арналған. Негiзiнен, қарсы келе жатқан пойыздар айырықтарда айырылысады, ал
озба бекеттерде – бiрiн-бiрi басып озады. Айырылым бекеттерi – бұлар
даражолды, ал озба бекеттері – қосжолды телiмдерде орналасады.
Жүктердi қабылдау-тапсыру, жолаушыларға қызмет көрсету операциялары,
пойыздарды қабылдау-жөнелту, тоғыстыру және басып озу операцияларын, ал
тарам жолдары дамыған бөлiм бекеттерiнде – пойыздарды сұрыптау-құрастыру
секiлдi маневр жұмыстарын, вагондар тобымен және жеке вагондармен
техникалық операцияларды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн құрылғылары бар
тарам жолды бөлiм бекетi темiржол станциясы деп аталады.
Станциялар дегенiмiз – темiр жолдың тұтынушыларымен тiкелей байланысты
жүзеге асыратын аса маңызды өндiрiстiк-шаруашылық бiрлiктер. Тасымалдау
процесiнiң бастапқы және ақырғы операциялары, пойыздар жүрiсiн қамтамасыз
ететiн қыруар жұмыстар станцияларда атқарылады.
Станция жолдарының жалпы ұзындығы темiржол желiлерiнiң жазылма
ұзындығының шамамен 60 пайызын құрайды. Өнеркәсiп орындарының көптеген
кiрме жолдары, тас жолдар, су қатынасы жолдары станцияларға келiп тiреледi.
Станцияларда техникалық операциялар, жүк және коммерциялық жұмыстар
орындалады, жолаушылар тасымалына қатысты операциялар атқарылады.
Пойыздарды қабылдау, жөнелту және кiдiрiссiз өткiзу, вагондарды техникалық
күту және жөндеу, оларды жүк тиеуге дайындау; локомотивтердi немесе
локомотив бригадаларын ауыстыру; вагондар құрамымен және тобымен маневр
жұмыстарын жүргiзу техникалық операцияларға жатады. Жүкжөнелтушiлерден
жүктердi қабылдау, тасымал төлемiн ресiмдеу, жүктердi тиеп-түсiру, сақтау
және тапсыру, қайта тиеу, сұрыптау және т.с.с. жүк және коммерциялық
операцияларға жатады. Жолаушыларды отырғызу және түсiру, жол билеттерiн
сату, теңдеме жүктер мен қол жүктерiн қабылдау, беру және т.с.с. жолаушылар
тасымалына байланысты операциялар жолаушылар операцияларына жатады.
Станцияларда жоғарыда аталған операциялардың барлығы немесе бiр бөлiгi
атқарылуы мүмкiн.
Жұмыстың көлемi мен сипатына қарай станцияларда мыналар болады:
• пойыздарды қабылдап жөнелтуге, маневр жұмыстарын, жүк операцияларын
атқаруға арналған тарам жолдар;
• сұрыптағыш құрылғылар (сұрыптағыш дөңестер, шағын дөңестер, тартым
жолдары); станция жолдары және вагондар мен локомотивтердi тексеруге,
жарақтандыруға, жөндеуге арналған құрылғылар;
• СОБ және байланыс құрылғылары;
• қызметтік-техникалық ғимараттар мен үй-жайлары, жолаушылар ғимараттары
мен платформалар, билет және қол жүгi кассалары; теңдеме жүк пен қол
жүктерiн қабылдау, сақтау, беру орындары;
• жүк сақтау орындары (жабық қоймалар, ашық алаңдар, платформалар, вагон
таразылары, контейнер алаңдары);
• жарық беру, өрт қауiпсiздiгi және сумен қамтамасыз ету құрылғылары.
Аталған құрылғылар белгiленген пойыздар санын өңдеу және өткiзу
мүмкiндiгiн, пойыздар құрамын, вагондарды, локомотивтердi өңдеу, жүктердi
тиеп-түсiру, жолаушыларға қызмет көрсету жөнiндегi түрлi операцияларға
жұмсалатын есептелген уақыт нормаларының орындалуын қамтамасыз етуi тиiс.
Станцияларда әр түрлi құрылғыларды жол бойына орналастыру, сондай-ақ атқару
қызметі әр түрлi жол осьтерiнiң арақашықтығы құрылыстар мен жылжымалы
құрамның жақындау габариттерiмен анықталады.
Темiржол табаны басты, станциялық және арнайы қызметтік жолдарға
бөлiнедi.
Аралық жолдың бөлiм бекетi шегiндегi жалғасы басты жол деп аталады.
Қабылдау-жөнелту, сұрыптау, тартым, тиеу-түсiру жолдары, локомотив пен
вагон шаруашылығының жолдары, локомотивтердің деподан станцияға кiретiн
жүрiс жолдары және қызметі өздерiнiң атқаратын операцияларына қарай
анықталатын басқа да жолдар станциялық жолдарға жатады.
Арнайы жолдар – кәсiпорындарға, қоймалар мен карьерлерге баратын кiрме
жолдар мен түрлі жол тарамдары; жүрiс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
салынатын (сақтандырғыш және тұтқыш) тұйықтар. Сақтандырғыш тұйық –
жылжымалы құрамды пойыздардың жүру бағытына шығып кетуден сақтандыратын
тұйық жолдар. Тұтқыр тұйық – басқарудан айырылған кезде тiк еңiстiктен
түсіп келе жатқан пойызды немесе оның бiр бөлiгiн тоқтатуға арналған тұйық.
1.2-сурет. Станцияның бағыттамалар алқымының сызбасы
Пойыздармен белгiлi бiр операцияларды атқаруға арналған жолдарды:
қабылдау және жөнелту, сұрыптау, транзиттiк, бiрiккен қабылдау-жөнелту және
т.с.с. парктерге бiрiктiредi. Бiрiнен соң бiрi тармақталатын қатар жолдарға
бағыттайтын бағыттамалы бұрмалар орнатылған жол бағыттамалар көшелері деп
аталады. Қосылған бағыттамалар орнатылған жол бағыттамалар көшелері деп
аталады. Қосылған жолдар шоғырланған жердi станция алқымы деп атайды.
Станция алқымының құрылысы оның қажеттi өткiзу мүмкiндiгiн қамтамасыз
етуi тиiс. Бұл үшiн оны жобалауда алқым арқылы пойыздар мен маневрлiк
локомотивтердiң бiр мезгiлде өту мүмкiндiгiн көздейдi. 1.2-суретте
бағыттама алқымының сызбасы келтiрiлген, ол бiр мезгiлде I басты жол (1-
бағыт) арқылы пойыздарды қабылдауға, II басты жол (2-бағыт) арқылы
пойыздарды жөнелтуге және осымен қатар бір мезгілде 4-, 6-, 8- және 9-
жолдарда – маневрлер жасауға (3-бағыт) мүмкiндiк бередi. Бағыттамалардың
сандары олардың нөмiрлерiн бiлдiредi.
Жолдың толық және пайдалы ұзындығын ажыратады. Өтпелі жолға кіргізетін
бағыттамалы бұрмалар үшкiрлерiнің арақашықтығын оның толық ұзындығы, ал
тұйық жолдың толық ұзындығына бағыттама үшкiрiнен оның тiреуіне дейiнгi
қашықтықты есептейдi. Жолдың пайдалы ұзындығы дегенiмiз – бұл жылжымалы
құрам көршi қатар жолдағы жүрiс қауiпсiздiгiн бұзбастан орналаса алатын
жолдың толық ұзындығының бiр бөлiгi. Жолдың пайдалы ұзындығын шектегiш қада
мен шығар сигнал шектеп тұрады. Шектегiш қаданы бағыттамалы бұрмадан кейiн,
айырыласатын жолдар осьтерiнiң арақашықтығы кемiнде 4,1 м болатын тұстағы
жол аралығының ортасына орнатады. Жолдың стандартты пайдалы ұзындығы 1250,
1050 және 850 м болып қабылданған. Тіркес және ұзартылған пойыздар
пайдаланылатын бағыттарда жолдың ұзындығын техникалық-экономикалық
есептеулер арқылы белгiлейдi.
Шығар сигналын оның қатысы бар жолдың оң жағына орналастыралады. Кiрер
сигналды жүрiс бағытымен бiрiншi қарсы бағыттамалы бұрманың үшкiрiнен
немесе бiрiншi бағыттамалы бұрма бағыттас болса, шектегiш қададан тепловоз
тартымында кемiнде 50 м, электр тартымында – 300 м қашықтыққа орнатады.
Кiрер сигналдары даражолды желiлерде станцияның шекарасын бiлдiредi.
Қосжолды желiде станцияның шекарасын әрбiр басты жол үшiн жеке белгiлейдi.
1.3-сурет. Жолдың толық және пайдалы ұзындығының мысалдары:
lтұ – жолдың толық ұзындығы (1 және 4); lпұ – жолдың пайдалы
ұзындығы (1, 2, 3, 4, 5)
Әрбiр жолға және бағыттамалы бұрмаға белгілі нөмiр берiледi. Басты
жолдар рим цифрларымен, қалған жолдар – келесi араб цифрларымен
нөмiрленедi. Бағыттамалы бұрмалар тақ пойыздар келетiн жақтан тақ
цифрлармен, жұп пойыздар келетiн жақтан – тиiсiнше жұп цифрлармен
нөмiрленедi (1.3- сурет). Жолаушылар ғимаратының немесе жол паркiнің немесе
станцияның жол бағытына перпендикуляр осi бағыттамалардың жұп және тақ
нөмiрлерi арсындағы шекара болып табылады. Жолдың пайдалы lпұ және толық
ұзындығыlтұ 1.3-суретте көрсетiлген, мұнда сондай-ақ бағыттамалардың
нөмiрлерi мен сигналдардың белгiлерi – жұп және тақ бұрмалар өз
нөмiрлерiмен келтiрiлген.
3. Бөлiм бекеттерiнiң қызметі және жiктелуi.
Арналуы мен жұмыс сипатына қарай станциялар аралық (оның iшiне
айырықтар мен озба бекеттерi кіреді), телiмдiк, сұрыптау, жүк және
жолаушылар станциялары деп бөлiнедi.
Пойыздарды қабылдап, жөнелтіп және өткiзетiн, сондай-ақ шағын көлемде
жүк және коммерциялық операциялар жүргiзетiндерін аралық станцияларға
жатқызады. Кейбiр аралық станцияда жөнелтушілер пойыздары құрастырылады,
қаламаңдық пойыздар айналымы (зоналық станциялар) жүзеге асырылады,
локомотив бригадалары ауыстырылады. Аралық станциялар, әдетте, телiмдiк
станциялар аралығында немесе телiмдiк және сұрыптау станциялары аралығында
орналасады. Олардың телiмдерде орналасуы елдi мекендерге жүк және
жолаушылар тасымалы жөнiнен қызмет көрсетуге байланысты, орта есеппен
алғанда олар 15-25 км қашықтықта орналасқан.
Негiзiнен алғанда, транзиттiк пойыздармен айналысатын (вагондарды
тексеру, локомотивтердi, бригадаларды ауыстыру) станциялар телiмдiк
станцияларға жатады. Мұндай станциялардағы сұрыптау жұмыстарының көлемi аса
үлкен емес – олар негiзiнен телiмдiк, құрама және жақынаралық пойыздарды
сұрыптау және құрастырумен айналысады. Телiмдiк станциялар, әдетте, жүк
пойыздарының локомотивтерi айналатын телiмдердiң шекараларын қамтиды.
Олардың арақашықтығы локомотивтер (тартым иiндерi) айналатын телiмдердiң
ұзындығына, сондай-ақ жүк вагондарының техникалық күтудi қажет етпей өтетін
қашықтығына байланысты.
Пойыздар жаппай сұрыпталатын және құрастырылатын станциялар сұрыптау
станцияларына жатады. Олар вагон ағындарының жаппай жиналатын және жаппай
таратылатын бекеттерде (iрi өнеркәсiп орталықтарына, өзен және теңiз
порттарына кiреберiсте) орналасқан.
Телiмдік және сұрыптау станцияларында, негiзiнен алғанда, техникалық
операциялар атқарылатындықтан, бұлар техникалық станциялар деп аталады.
Жүк станцияларында мынадай операциялар атқарылады: жүктердi қабылдау,
өлшеу, сақтау және иесіне беру, тиеу және түсіру, тасымалдау құжаттарын
ресiмдеу, кiрме жолдарға қызмет көрсету. Мұндай станцияларда сонымен қатар
жүктер көлiктiң бiр түрiнен екiншi түрiне, жолтабанының ені әр түрлі
вагондардан көлiктiң бiр түрiнен екiншi түрiне, жолтабанының ені әр түрлі
вагондардан бір-біріне (мысалы, шекаралық станцияларда) тиеледi. Оларда жүк
операцияларын атқаруға арналған вагондар құрастырылады және сұрыпталады.
Жүк операциялары жалпы пайдаланылатын жерлерде де, сондай-ақ
кәсiпорындардың кiрме жолдарында да атқарылады.
Жолаушылар және жолаушылар пойыздарына қызмет көрсетумен айналысатын
станциялар жолаушылар станцияларына жатады. Оларда жолаушылар пойыздарының
құрамдарымен iстелетiн операциялар (қарауға берілетін құрамдарды
техникалық тексеру және жарақтандыру, ақырғы бекетке келген құрамдарды
құрастыру және рейске дайындау); жолаушыларды отырғызу және түсiру; теңдеме
жүктер мен қол жүктерiн қабылдау және беру; жол жүру билеттерiн сату; пошта
операциялары атқарылады.
Жолаушылар пойыздарын сұрыптап-құрастыратын және оларды жарақтайтын
жолаушылар станциялары техникалық-жолаушылар станциялары (жүк пойыздары
жүрісінің техникалық станцияларынан айрықшылығы) деп аталады.
Атқаратын жұмысының көлемi мен күрделiлiгiне қарай станциялар кластан
жоғары және I – V класс станцияларына бөлiнедi. Станциялардың класын
олардың атқаратын жұмыстарын баллмен бағалау арқылы анықтайды.
Станция жұмысын реттейтiн негiзгi құжаттарға:
Теміржол станциялары туралы ереже;
Станцияның техникалық-жарлық актiсi (ТЖА);
Станцияның технологиялық жұмыс үрдісі (ТЖҮ) жатады.
4. Айырықтар мен озба бекеттерінiң жұмыс технологиясы.
Негiзiнен қарама-қарсы бағытта жүретiн пойыздарды айрылыстырып жіберу
және бiр бағытта әр түрлi жылдамдықпен жүретiн пойыздардың бірін-бірі басып
озу үшiн даражолды желiлерде айырықтар (разъездер) салады. Кейбiр
айырықтарда шағын көлемдегi жүк операциялары атқарылады. Ол үшiн, басты
жолдан басқа, тағы бiр-екi жол салынады. Айырықтарда қызметтік-техникалық
(кейде жолаушылар) ғимаратын (ЖҒ), жолаушылар платформасын салады, СОБ және
байланыс, электрмен қамтамасыз ету және т.с.с құрылғыларды құрастырады.
Жүрiс мөлшері мен жергiлiктi жағдайға қарай айырықтарды қабылдау-
жөнелту жолдары ығыспа (1.4, а-сурет), жартылай ығыспа (1.4, б-сурет) және
қатарлас (параллель) (1.4, в-сурет) түрде орналастырып жобалайды. Бұл
сызбалардың әрқайсысының өзiндiк артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар.
Қатарлас түрдегі сызбамен салыстырғанда ығыспа түрдегі сызбаның негiзгi
артықшылығы – мұнда телiмнiң өткiзу мүмкiндiгi едәуiр жоғары болады. Қарама-
қарсы бағыттардағы пойыздарды бiр мезетте жақсы қабылдау жағдайы, ал
ұзындығы жеткiлiктi болатын телiмдерде – оларды кiдiрiссiз өткiзуi;
қабылдау және жөнелту маршруттарындағы бағыттамалар санының аздығынан
дайындауға уақыттың аз жұмсалуы; екi бағыттағы пойыздардың локомотивтерi
жолаушылар ғимаратына жақын келiп тоқтайтындықтан, станция кезекшiсiнiң
бригадалармен байланысының жеңiлдеуi телiмнiң өткiзу мүмкiндiгiн
жақсартады. Ығыспа түрдегі сызбаның кемшiлiктерi – станция алаңының ұзын
болуында, демек, құрылыс шығындарының да артуында.
1.4-сурет. Айырықтар сызбалары:
а – ығыспа жолды; б – жартылай ығыспа жолды; в – қатарлас жолды
Айырықтардың жартылый ығыспа сызбасының ығыспа сызбасынан айырмашылығы
– бұларда жолдар толық ығыспайды, олардан сәл кем түседi, бiрақ қатарлас
жолды сызбамен салыстырғанда өткiзу мүмкiндiгi айтарлықтай жоғары болады.
Жүк және жолаушылар жүрiсiнiң көлемi аса үлкен болмайтын желiде
жолдары қатарлас орналасқан сызба пайдаланылады.
Қосжолды желiлерде негiзiнен пойыздардың бірін бірі басып озуы үшiн,
ал кейбiр жағдайда – шағын көлемдi жүк операцияларын атқару үшiн озба
бекеттері салынады.
1.5-сурет. Озба бекеттер сызбалары:
а – қатарлас жолды, б – жартылай ығыспа және в – бiр озба жолды
Пойыздардың бірін бірі басып озуы үшiн әрбiр жүрiс бағытына бiр-бiрден
- озба жол (басты жолдан басқа) салады. Озба жолдары қатарлас орналасқан
сызба (1.5, а-сурет) – негiзгi сызба, барынша шағын жазықтықты қажет етедi.
Жергiлiктi жағдайға қарай жолдары ығыса орналасқан озба бекеті (1.5, б-
сурет) қолданылады. Жолаушылардың отыруы мен түсуi үшiн және тиеу-түсiру
алаңдарын жолдың екi жағынан орналастыру үшiн бұл қолайлы сызба болады.
Күрделi топографиялық жағдайда жолаушылар жүрiсiнiң көлемi шағын желiде бiр
озба жолды озба бекеттері салынуы мүмкiн (1.5, в-суреттегі 3-жол).
Пойызды бейiмделген (дұрыс) жолдан бейiмделмеген (теріс) жолға
ауыстыру үшiн озба бекетінiң екi алқымына диспетчерлiк ауысу бағыттамаларын
салады. Бұлардың диспетчерлiк деп аталатын себебi – пойыздарды
бейiмделмеген жолмен жөнелту, демек, осы өтпедегі стрелкаларды бұру,
мысалы, тақ пойызды 3-жолдан II басты жолмен жөнелту пойыз диспетчерiнің
келісімімен жасалады (1.5, а-сурет).
5. Аралық станциялардың жұмыс технологиясы.
Темiржол желiлерiндегi станциялардың басым бөлiгiн аралық станциялар
құрайды. Оларда мынадай операциялар атқарылады:
- жолаушылар мен жүк пойыздарын қабылдау, жөнелту және тоқтаусыз
өткiзу; пойыздарды айрылыстыру және басып озу; құрама пойыздарды күту
(вагондарды тiркеу және ағыту);
- жүктер мен теңдердi қабылдау, тиеу, сақтау және тапсыру (кейбiр
станцияларда – өлшеу), жүк құжаттарын ресiмдеу, жолаушыларды отырғызу және
түсiру, билет сату.
1.6- сурет. Қосжолды желiлердегi аралық станциялардың сызбалары:
а – қатарлас; б – жартылай ығыспа; в – ығыспа жолды; I, I а, II –
басты; 3, 4, 6 – қабылдау-жөнелту; 7, 8 – тартым (сақтандырғыш) жолдар;
ЖҒ – жолаушылар ғимараты; ЖА – жүк ауласы; Lса – станция алаңының
ұзындығы
Аталған операцияларды атқару үшiн аралық станцияларда мыналар
көзделген: тиiстi жолдар – басты, қабылдау-жөнелту, тиеу-түсiру, тартым,
сондай-ақ сақтандырғыш және кiрме жолдар; жолаушылар ғимараттары,
платформалар, тоннельдер немесе өтпе көпiрлер, жүк қоймалары, алаңдар, тиеу-
түсiру механизмдерi, байланыс, СОБ құрылғылары және т.с.с. Қабылдау-жөнелту
жолдары қатарлас, жартылай ығыспа және ығыспа түрде орналасқан аралық
станциялардың сызбалары 1.6, а-, б-, в-суреттерде келтiрiлген.Аралық
станциядағы негiзгі жұмыс – құрама пойыздарды қарап күтуден тұрады.
Телiмнiң аралық станцияларына баратын вагондардан құрастырылған пойызды
құрама пойыз деп атайды. Телiмде жүру барысында ол ағытылатын вагондардың
орнына осы станцияларда жүк тиелген және жүктен босаған вагондарды тiркеп
алады. Аралық станцияларға құрама пойыздар жеткiзген вагондармен мынадай
операциялар атқарылады: оларды пойыздан ағыту, жүк тиеу немесе жүк түсiру
орнына беру, бiр тиеу-түсiру алаңынан екiншiсiне ауыстыру, жүк
операцияларын атқарған соң алып кету және пойызға тiркеу. Мысал үшiн аралық
станциядағы жұп құрама жүк пойызымен жұмыс iстеу технологиясын қарастырайық
(1.6, а-сурет). Пойызды 6-жолға қабылдайды. Құрамнан ағытқан соң пойыз
локомотивi осы станцияға арналған вагондар тобымен 7-тартым жолына шығады,
одан жүк қоймасының жолына вагондар бередi. Егер жүк қоймасы жолында құрама
пойызға тiркеуге қойылған вагондар тұрса, локомотив оларды бос жолға
(мысалы, 4-жолға) шығарады. Бұдан әрi бос жолмен 8-тартым жолына өтедi де,
одан 4-жолға барып, онда тұрған вагондарды тiркеп алады және оларды 6-жолда
тұрған құрама пойызының соңына тіркейді. 1.6, б-, в-суреттегі сызбалары
бойынша да осындай операциялар жүргiзiледi.
1.7-сурет. Құрама пойызда вагондар тобының орналасуы:
а – телiмге жөнелтудегі; б – ақырғы станцияға келгендегі
Құрама пойыз құрастырылатын станцияда, әдетте, вагондар телімдегі жүк
түсiру станцияларының телімде орналасу тәртiбiне қарай топтап iрiктеледi.
Вагондар пойыздың бас жағынан бастап ағытылады, ал тiркеу, керiсiнше, соңғы
жағынан бастап жүргiзiледi (1.7-сурет). Аралық станцияларда жүк тиеу-түсiру
құрылғыларының өзара орналасуына, олардың жол тарамдарының нақты
сызбаларына, станциядағы маневр құралдарының бар-жоқтығына байланысты бұл
жұмыс тәртібі өзгеруi мүмкiн.
Аралық станциялардағы маневр жұмыстары құрама пойыздардың
локомотивтерiмен, бiр немесе бiрнеше станцияға бекітілген арнайы
локомотивпен, ал кейбір жағдайда – демегіш, жақынаралық локомотивтермен
атқарылады.
Егер аралық станцияға қызмет көрсету үшiн арнайы локомотив бөлiнсе,
оның жұмысын құрама пойыздардың жұмыс графигiмен үйлестiрiлген графикке
сәйкес ұйымдастырады.
Мұнда станциядан жөнелтiлетін вагондар пойыз келгенге дейiн тiркеуге
дайын болуы, ал келген вагондар ағытылғаннан соң жүк тиеу немесе түсiру
орнына беруді күтiп қалмайтындай болуы тиiс. Мұндай станцияларда пойыздың
соңғы жағындағы маневр жұмыстарын маневр локомотивi, ал бас жағындағы
маневрлердi – құрама пойыздың локомотивi атқарады. Локомотивтер
бекiтiлмеген станцияларда бүкiл маневр жұмыстарын құрама пойыздың
локомотиві жүзеге асырады.
Құрама пойызбен жүргiзiлетiн операцияларды атқарудың үлгi графигi 1.8-
суретте көрсетiлген.
Жүк тиеу-түсiру жұмыстарын шоғырландырып атқаруда бұл операциялар
барынша тиiмдiлiкпен өтедi. Өңделетiн вагондар мен жүктердiң көлемi артқан
сайын экономикалық тұрғыдан ұтымды механизмдердi енгiзу, станцияларды
маневрлiк құралдармен жабдықтау, жұмысты тәулiк бойы ұйымдастыру
мүмкiндiктерi де мол болады. Соңғы уақытта жүк тиеу-түсiру жұмыстарын
негізгі станцияларға шоғырландыру кеңінен қолданыла бастады, әрбiр
телімдегі олардың саны төрт-беске жетедi. Мұнда жүк тиеу-түсiру
жұмыстарының көлемi мардымсыз станциялар не жабылады, не айрылымдарға
немесе озба бекеттерге (жүк операцияларын атқармайтын) өзгертiледi. Аралық
негізгі станцияларда жүк шаруашылығының объектiлерi ұйымдастырылып, жүк
тиеу-түсiру жұмыстарын механикаландыру құралдары енгiзiледi. Оларға
құрамында құрастырушылар бригадалары бар маневр локомотивтерi бекiтiлуi
мүмкiн.
Негізгі станциялар қарастырылған жағдайда телiмнiң жергiлiктi жұмысына
қызмет көрсету сызбасы өзгередi. Құрама пойыздарға вагондарды тiркеу және
ағыту операцияларын, әдетте, негізгі станцияларда ғана жүргiзедi. Мұнда
негізгі станциялардың атына келген жүк тиелген вагондар да, сондай-ақ
негізгі станцияларға бекітілген, жүк операцияларын жүргiзуге ашық көршiлес
аралық станцияларға арналған вагондар да ағытылады. Жүк тиелген және жүгi
түсiрiлген вагондар әкетiледi. Негізгі станциясының маневр локомотивтерi
немесе телiмнiң жергiлiктi жұмыстарын ұйымдастыру үшiн бөлiнген
диспетчерлiк локомотивтер вагондарды бекiтiлген станцияларына таратады.
1.8-сурет. Аралық станцияға құрама пойызбен атқарылатын операциялардың
үлгi графигi
Бақылау сұрақтары:
1 Станциялар деп нені атаймыз?
2 Арнайы жолдарды не мақсатқа қолданамыз?
3 Арналуы мен жұмыс сипатына қарай станцияларды қалай бөлеміз?
4 Аралық станциялардың жұмыс технологиясы қалай құрылған?
5 Вагон- сағатының жинақтау параметрін қалай анықтаймыз?
6 Жергілікті вагондар деп нені атаймыз? Жане олар қандай топтарға
бөлінеді?
№ 2 Дәріс
Тақырып: Телiмдiк, сұрыптау және Жолаушылар станцияларының жұмыс
технологиясы (1сағ.)
Дәрістің максаты: Телiмдiк, сұрыптау және жолаушылар станцияларының
жұмыс технологиясын уйымдастыру.
Глосарий: Қапталдаса; Жоларалық; Көлденең; Қиысымды; Пойыздардың жүрiс
графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi;
Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм
бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма
ұзындығы.
1. Телiмдiк станциялардың жұмыс технологиясы.
Телiмдiк станцияларда олардан өңдеусiз және iшiнара өңдеу арқылы
өтетiн пойыздармен (топтық пойыздар және массасы өзгертiлетiн пойыздар)
өңдеу операцияларын жүргiзедi, телiмдiк, құрама және жақынаралық пойыздарды
құрастырады және сұрыптайды. Бұлардан басқа, жүк және жолаушыларға қызмет
көрсету операциялары орындалады. Телiмдiк станциялардың мынадай жол
тарамдары болады: бiр немесе екi қабылдау-жөнелту паркi (ҚЖП), сұрыптау
паркi (СП), вагондарды сұрыптауға арналған тартымдық жолдар (ТЖ) (кейбiр
станцияларға қуаты шағын сұрыптау дөңестерi), жолаушылар пойыздарын
өткiзуге және күтiп-баптауға, жергiлiктi жолаушылар пойыздарының тұруына
арналған жолдар. Телiмдiк станцияларда жүк ауданы (ЖА), локомотив
шаруашылығы (ЛШ), вагон шаруашылығы (ВШ) болады. Телiмдiк станцияға,
әдетте, өнеркәсiптік кәсіпорындарының кiрме жолдары енiп тұрады. Жол
парктерiнiң өзара орналасуына қарай телiмдiк станциялардың қатарлас, ығыспа
және жартылай ығыспа түрдегі сызбалары (1.9, а, б, в-сурет) қарастырылады.
Парктері қатарлас үлгідегі станция даражолды желiлер үшiн негiзгi үлгі
болып табылады (1.9-сурет). Осындай станцияға келетiн барлық транзиттiк
пойыздар қабылдау-жөнелту паркінің бейімделген (дұрыс) жолдарына
қабылданады. Локомотивтерi ауыстырылмайтын транзиттiк пойыздарды өңдеудiң
үлгi графигi 1.10-суретте, ал локомотивтерi ауыстырылатын транзиттiк
пойыздарды өңдеудің үлгi графигi – 1.11-суретте келтiрілген. Өңдеудi қажет
ететiн пойыздарды сондай-ақ ҚЖП-ның мамандандырылған жолдарына қабылдайды.
Пойыз локомотивi депоға жіберіледі, одан кейін құрамды сұрыптауға қатысты
операциялар жүргізіледі. Содан соң маневр локомотиві құрамды сұрыптауға
кіріседі. 1.9, а-суретте келтiрiлген сызбаға қатысты сұрыптау жұмысы
сұрыптау паркiнiң сол жағындағы тартымдық жолында атқарылады. Бұл жағдайда
маневрлер пойыздарды қабылдау және жөнелту маршруттарынан, сондай-ақ
вагондарды жүк тиеу-түсiру аудандарына, жөндеу және басқа жолдарға беруден
және олардан әкелуден толығымен оқшауланған. Сызбадан көрiнiп тұрғандай, оң
жақтағы тартымдық жолдар да қабылдау және жөнелту маршруттарынан
оқшауланған және жергiлiктi вагондармен маневрлер жасалмайтын кезде
пойыздарды құрастыру және сұрыптау үшiн пайдаланылуы мүмкiн. Пойыздарды
сұрыптауда вагондардың баратын станцияларына қарай сұрыптау паркiнiң
мамандандырылған арнайы жолдарына таратады. Вагондарды жинақтау үрдісi
осында өтедi. Жинақтау процесi аяқталған соң құрамды құрастырады немесе оны
құрастыруды аяқтайды да, қабылдау-жөнелту паркiндегi арнайы жөнелту жолына
шығарады. Жөнелту паркiнде (ЖП) олармен жөнелту операцияларын атқарады
(немесе аяқтайды), олар аяқталғаннан соң пойыз жөнелтiледi. Осы станцияға
жүк тиеу немесе түсiру үшiн келген жергiлiктi, әрі жөндеудi қажет ететiн
вагондарды, құрамды тарату кезiнде сұрыптау паркiндегі олар үшiн бөлiнген
жолға жiбередi, мұнда олар әкетуді күтедi. Жүктеу операциялары
орындалғаннан соң бұл вагондар да сұрыптау жолдарына жинақталуға түседі.
Кейін олармен де транзиттік вагондармен жасалатын операциялар орындалады.
Станция парктерiндегi жолдардың саны олардағы жүрiс мөлшеріне байланысты.
Ол қабылдау-жөнелту паркiнде үш-алты жол, кейде (жүрiс саны артқанда) одан
да көп болады. Сұрыптау паркiндегi жолдардың саны станцияда құрастырылған
пойыздардың баратын станция санына байланысты. Құрастыру жоспары бойынша
әрбiр баратын станцияға әдетте бiр жолдан бөлiнедi. Егер бiр станцияға
баратын вагондар саны тәулiгiне 200-ден асатын болса, оған екi сұрыптау
жолы бөлiнедi, өйткенi мұндай үлгiдегi телiмдiк станция, әдетте, тек
телiмдiк және құрама пойыздарды түзедi. Жергiлiктi вагондарға бiр жол
бөлінеді. Телімдік станцияда сұрыптау жолдарының жалпы саны төрт-алтыға тең
болады. Жолаушылар пойыздарын өткiзетiн жолдар да қарастырылады.
1.10-сурет. Локомотиві ауыстырылмайтын транзиттiк пойызды өңдеу
графигi
1.11-сурет. Локомотивi ауыстырылатын транзиттiк пойызды өңдеу графигi
2. Сұрыптау станцияларының жұмыс технологиясы.
Сұрыптау станцияларында пойыздарды сұрыптау және құрастыру секiлдi
негiзгi жұмыстармен қатар, транзиттiк пойыздар да өңдеуден өтедi. Жүк тиеу-
түсiру және жолаушыларға қызмет көрсету операциялары, әдетте, шағын көлемде
атқарылады. Мұның себебi, сұрыптау станциялары көбiне жүк және жолаушылар
станциялары бар тораптарда орналасады.
Сұрыптау станциялары әдетте вагон ағындары жаппай пайда болатын және
таратылатын аудандарда, iрi темiржол тораптары мен өнеркәсiп аудандарында
орналасады.
Сұрыптау станцияларында бiрнеше жол парктерi (iрi станцияларда жол
саны 100-ден асады), механикаландыру және автоматтандыру құралдарымен
жарақтандырылған қуатты сұрыптау құрылғылары болады. Тиiмдi басқару үшiн
iрi сұрыптау станцияларында ЭЕМ орнатылған. Қабылдау паркiн, дөңестi,
сұрыптау паркiн, тартымдық жолдарды, жөнелту паркiн қамтитын құрылғылар
кешенiн сұрыптау кешені немесе сұрыптау жүйесi деп атайды.
Сұрыптау станцияларын былайша жiктейдi:
• сұрыптау құрылғыларының түрлерiне қарай –дөңестi және дөңессіз
сұрыптау станциясы;
• сұрыптау кешенінің санына қарай – жұп және тақ бағыттағы
вагондарды өңдеуге арналған бiр кешенді немесе бiржақты
сұрыптау станциясы және әр бағытқа маманданған екi кешенді
немесе екi жақты сұрыптау станциясы (1.12, а-, б-суреттер).
Бiржақты станциядағы сұрыптау бағыты жұп және тақ бағыттардағы
өңдеу жұмысының көлемiне байланысты;
• ҚП, СП және ЖП-ның өзара орналасуына қарай – барлық парктері
параллель орналасқан сұрыптау станциясы; бірізді – парктерiнiң
барлығы бірінен кейін бірі орналасқан сұрыптау станциясы;
қиысымды – егер бір паркі - қабылдау немесе жөнелту паркі
сұрыптау паркімен бірізді, ал екiншiсi оған параллель
орналасқан сұрыптау станциясы;
• басты жолдарының орналасуына қарай – айналымды және бiржақты
сұрыптау станциясы.
Жаңа сұрыптау станцияларын, әдетте, бiржақты етiп, ал олардағы
қабылдау және жөнелту парктерiн қарама-қарсы бағыттар үшiн бiрiктiрiп
жобалайды. 1.12, а-суретте басым бағыт ретiнде, яғни өңдеуге келетiн
вагондардың көпшілігі тақ бағыттан келетіндіктен, басым бағытқа тақ бағыт
қабылданған. Тақ бағыттан өңдеуге келетiн пойыздарды қабылдау Қ1 паркiнiң
жоғарғы бөлігіне қабылдайды да, дөңестен сұрыптау паркiнiң СП жоғарғы
жолдарына таратады (1.12, а-сурет). Тақ пойыздардың құрастырылған
құрамдарын жөнелту паркiнiң Ж1 бөлігіне шығарады. Жұп бағыттан келетiн жұп
пойыздарды II басты жол арқылы қабылдау паркiнiң Қ2 бөлігінің жолдарына
қабылдайды да, дөңестен сұрыптау паркiнiң төменгi жолдарына таратады.
Құрастырылған жұп пойыздарды жөнелту паркiнiң Ж2 бөлігіне шығарады.
Станцияның сұрыптау дөңестерi, шағын дөңестер, арнайы пішінді тартым
жолдары мен жазық тартым жолдары вагондарды сұрыптауға арналған.
Сұрыптау дөңесінің қуатына қарай үлкен, орташа және шағын дөңес деп
ажыратады. (1.13-сурет).
Қуаты үлкен дөңестi тәулiгiне орташа есеппен кемiнде 5000 вагон
өңделетiн және сұрыптау паркiндегi жолдың саны 30-дан асатын iрi сұрыптау
станцияда жасайды.
Қуаты орташа дөңестi тәулiгiне орта есеппен 2000-5000 вагон өңдейтiн
және сұрыптау паркiндегi жолдың саны 17-30 болатын; қуаты шағын дөңестi –
тәулiгiне орта есеппен 250-2000 вагон өңдейтiн және сұрыптау жолының саны
16-ға дейiнгi станцияда тұрғызады. Сұрыптау паркiндегi жолдардың саны 10-ға
жетпейтiн және тәулiгiне орта есеппен 250-ге дейiн вагон өңдейтiн станцияда
арнайы пішінді тартым жолдар немесе шағын дөңестер салынады. Тәулiгiне орта
есеппен 100-125 вагон өңделетiн маневр аумағында бағыттамалар алқымына
еңістік жасап, тартымдық жол салу қажет болады.
Вагондар ауырлық күшiнiң әсерiмен дөңестен сұрыптау паркіне қарай
сырғиды. Шағын дөңестерден және арнайы пішінді тартым жолдардан вагондар
ауырлық күшiнiң әсерiмен қоса локомотивтiң итеруiмен сырғиды. Бағыттама
алқымдары еңістікте орналасқан парктерде вагондарды негiзiнен итермелеп
сұрыптайды.
1.13-сурет. Сұрыптау дөңесі: а – жоспар-жобасы, б – пішіні
Сұрыптау дөңесi (1.13-сурет) итерме және сырғыма бөлiктерінен тұрады.
Техникалық жарақтандырылуына қарай сұрыптау дөңестері
механикаландырылмаған, механикаландырылған және автоматтандырылған сұрыптау
дөңестері деп бөлінеді.
1.14-сурет. Дөңестік технология элементтерінің сызбасы
Құрамды тарату кезіндегі дөңестік технология элементтері 1.14-суретте
көрсетілген. Таратуға дайындалған құрамды қабылдау паркінен вагондарын
алдына қойған күйде дөңес төбесіне қарай итереді. Дөңестен төмен қарай
сырғыған вагондар сұрыптау паркінің жолдарына түседі. Вагондардың жүріс
бөлшектерінің сапасы түрліше болғандықтан, ағытпалардың (баратын станциясы
бөлшектерінің сапасы түрліше болғандықтан, ағытпалардың (баратын станциясы
бір вагондардың) сырғу жылдамдығын реттеу қажет.
Механикаландырылмаған дөңесте тежеуді тежегіш табандықтардың
(башмактардың) көмегімен үш тежеу шебінде қолмен атқарады: біріншісі –
айырғыш бағыттама алдында, екіншісі – бағыттама аумағының орта тұсында және
үшіншісі – сұрыптау паркінің жолдарында. Бірінші және екінші шебінде
ағытпаларды олардың арақашықтығын сақтау үшін тежейді, үшіншісінде –
жолдарда тұрған вагондармен рұқсат етілген соқтығысу жылдамдығын сақтау
үшін нысаналы тежеу қолданылады.
Механикаландырылған дөңестерде вагон баяулатқыштардың көмегімен
вагондардың сырғуын реттейді. Бағыттамалардың бұрылуын автоматтандыру үшін
механикаландырылған дөңестерді дөңестік автоматты орталықтандырумен (ДАО)
жабдықтайды. Ағытпаның сипаттамаларына қарай тежеу уақыты мен күшін
реттейтін дөңес операторлары дөңес баяулатқыштарына басшылық етеді.
Автоматтандырылған дөңесте вагон баяулатқыштарын басқару
автоматтандырылған. Сонымен қатар, дөңестің еңіс бөлігінде вагондардың
жылдамдығын автоматты реттеу жүйесі (ЖАР), құрамдарды тарату жылдамдығын
автоматты белгілеу жүйесі (ТЖАБ) және дөңестік локомотивті телебасқару
(ДЛТ) қолданылуы мүмкін.
3. Сұрыптау және жөнелту паркінің жұмысы.
Құрамдарды дөңестен сұрыптау нәтижесінде вагондар құрастыру жоспарында
және ТПЕ-де көзделген тәртіппен сұрыптау жолдарына түседі. Ол үшін сұрыптау
жолдарын былайша мамандандырады:
• пойыздарды құрастыру жоспарында белгіленген пойыздардың баратын
станциясына қарай;
• станциялар ішіндегі бару орындарына қарай (жүк түсіруге, сұрыптау
платформасына, өлшеуге, жөндеуге);
• екі сұрыптау жүйесі бар станцияларда – қайырылма вагон ағындары үшін.
Құрастыру жоспарындағы әр станцияға баратын вагондар үшін арналған
жолдардың саны вагон ағындарының мөлшеріне және сұрыптау жолдарының жалпы
санына байланысты болады.
Біртопты пойыздардың әр барар станциясы үшін, сондай-ақ құрама
пойыздар үшін кемінде бір сұрыптау жолы, ал вагон ағындары қуатты болса –
екі жол бөлінеді. Топтық пойыздарды құрастыруда вагондардың әрбір тобы үшін
бір тартым жолына шығатын сұрыптау жолдарын бөледі. Жергілікті вагондар
үшін жеке жолдар бөлінеді. Егер сұрыптау станциясында жергілікті вагондарға
арналған қуаты шағын дөңесі бар (осы вагондар қайта өңделетін) арнайы парк
болса, сұрыптау паркінде бір жолдың болуы жеткілікті. Кейбір станцияларда
тарату барысында баратын станциясына қарай мамандандырылған жолдарға
жөнелту тиімсіз болатын вагондар үшін, мысалы құрамдарды қатар таратуда
қайырылмалы вагондар үшін бір-екі екшеме жол бөледі. Егер арнайы екшеме
жол бөлуге мүмкіндік болмаса, сұрыптау жолдарының (дөңес жағындағы) бос
жерлерін пайдаланады.
Құрастырылатын пойыздардың құрамын түзу үрдісі жинақтау деп аталады.
Вагондарды құрамға толық жинақтау уақыты – жинақтау периоды деп аталады.
Келген вагондардың бірінші тобы бүкіл жинақтау периодын күтіп тұрады, ал
соңғы (аяқтау) тобы күтпейді, өйткені оның келуімен жинақтау үрдісі
аяқталады. Жинақтауға кететін жалпы мерзімді вагон-сағатпен есептейді, ол
жинақтауға қатысатын вагондардың әр жинақтау жолындағы тұратын уақытына
көбейтін-дісінің жиынтығынан тұрады. Жинақтау вагон-сағатын 1.15-суретте
берілген график бойынша есептеп шығаруға болады.
Вагон топтарының сұрыптау жолдарына түсуінің түрліше жағдайы үшін
жинақтау вагон–сағатын анықтауды қарастырайық. 1.15, а-суретінде: –
келіп түскен вагон топтарының саны; – келу интервалдары көрсетілген.
Құрамдарды жинақтауға жұмсалатын вагон-сағаттың жалпы шығыны сатылы
фигураның ауданына тең болады:
Егер вагондардың келуі біркелкі және топтары бірдей болса, онда:
Жинақтау үрдісі үздіксіз өтетін жағдайда, жинақтауға жұмсалатын вагон-
сағат шығыны үшбұрыштың ауданымен анықталады:
1.15-сурет. Құрамдарды жинақтаудың әр түрлі графиктері:
а – бір құрамды жинақтау; б – құрамдарды тәулік ішінде үздіксіз
біркелкі жинақтау; в – құрамдарды тәулік ішінде үзіліспен біркелкі жинақтау
Осы станцияға баратын бірнеше құрамның тәулік ішіндегі жинақтау вагон-
сағаты барлық үшбұрыштар ауданының жиынтығына тең болады (1.15, б-сурет):
Егер жинақтау тәулік ішінде үздіксіз жүргізілсе,
және
Жинақтау үзіліспен жүргізілсе (1.15, в-сурет) сағат болады.
Егер:
, онда сағ; .
Құрамның орташа санын m деп алғандағы жинақтау вагон–сағатының
формуласындағы коэффициент жинақтау параметрі с деп аталады. Оны
пайдаланғандағы бір станцияға баратын тәуліктік жинақтау вагон-сағат
тең болады. Станция үшін с параметрі есептік мөлшер. Ол құрастыру
жоспарының барлық станцияларына арналған жинақтау вагон-сағатын баратын
станциялар саны мен пойыздың құрамына бөлу арқылы анықталады:
( 2.1)
мұндағы – құрастыру жоспарындағы станциялардың саны.
Жөнелту паркінде станцияның өзі құрастыратын құрамдарымен мынадай
жұмыстар атқарылады:
• вагондарды техникалық байқау және ағымдағы ағытпай жөндеу;
• вагондарды коммерциялық байқау және ақауларын жою;
• локомотив бригадасына құжаттарды беру;
• пойыз локомотивін тіркеу және автотежегіштерді тексеріп көру.
Құрамды жөнелту паркіне ауыстырған соң станция (парк) кезекшісі ТТҚ
операторына телефон арқылы құрамды ұсынып, жолдың нөмірін, құрамдағы
вагондардың санын, алдыңғы және соңғы вагонның нөмірін және пойызды жөнелту
уақытын көрсетеді.
Пойыздарды сұрыптау паркінің жолдарынан тікелей жөнелтуде құрамды
сұрыптау жолдарында құрастырып болған соң қарап тексереді.
Пойыздарды қабылдаушылар мен коммерциялық ақауларды жоятын жұмысшылар
вагондарды техникалық байқау және жөндеу жұмыстарын жүргізумен қатар
құрамды коммерциялық тексеруден өткізіп, байқаған ақауларды жояды.
Коммерциялық тексеру қосынының (КТҚ) қызметкерлері құрамды тексеру
барысында вагондардағы пломбылардың бар-жоғын, бұзылмауын тексереді,
вагондардың нөмірлерін анықтама қағаздағы мағлұматтармен салыстырады.
Құрастырылған құрамдарды СТО қызметкерлері де тексереді. Жөнелту
жұмысындағы СТО-ның операторы вагондарды жинақтау барысында анықтама
қағаздарын толтырады, ол үшін сұрыптау жолдарында вагондардың тұруы мен
орналасуын есепке алу қағазы мен құрамға қосылатын вагондардың жүк
құжаттарын пайдаланады.
Анықтама қағазындағы вагондар туралы мағлұматтар мен жиналған құжаттар
құрамдағы вагондардың нақты болуы мен орналасуына сәйкес болуы тиіс.
Жөнелту үшін станцияның өзі құрастырған пойыздарды өңдеудің үлгі графигі
1.16-суретте келтірілген.
1.16-сурет. Жөнелту үшін станцияның өзі құрастырған құрамды өңдеудің
үлгі графигі
4. Телімдік және сұрыптау станцияларындағы жергілікті жұмыстар
технологиясы.
Станцияда жүк операцияларын атқаратын вагондарды жергілікті вагондар
деп атайды. Жергілікті вагондарды мынадай топтарға бөледі:
• бос вагондар – жүк тиеуге келген және жүк тиеліп жөнелтілетін
вагондар;
• тиеулі вагондар – жүк түсіруге келген және бос күйінде
жөнелтілетін вагондар;
• тиеулі вагондар – жүгін түсірген соң сол станцияда жүк тиеліп
жөнелтілген вагондар.
Алғашқы екі жағдайда бір операциялы – жүкті тиеу немесе түсіру
операциясын, соңғы жағдайда – қос операциялы – жүкті түсіру және тиеу
операциялары атқарылады. Соңғы жағдайда вагондар бос жүрмейтіндіктен, қос
операциялы тиімді болып есептеледі.
Телімдік және сұрыптау станцияларында құрамдарды сұрыптау барысында
жергілікті вагондарды мамандандырылған сұрыптау жолына жібереді.
Жинақталған вагондар тобын жүк жұмыстарын орындайтын қосындарға топтап
жинап, жүк түсіру алаңдарына қояды. Жүк түсіру операцияларын атқарған соң
вагондарды жүк тиеу орнына қояды (қос операциялыларды), жинайды және
баратын станцияларына сәйкес сұрыптау паркінің жолдарына таратады.
Бұдан соң жергілікті вагондарды транзиттік вагондармен бірге
жинақтайды. Жергілікті вагондармен атқарылатын операциялардың бірізділігі
мен бір шамалық ұзақтығы 1.17-, 1.18-суреттерде көрсетілген.
17. сурет. Бір жүк операциясынан өтетін жергілікті вагондарды өңдеу
графигі
1.18-сурет. Екі жүк операциясынан өтетін жергілікті вагондарды өңдеу
графигі
5. Жолаушылар станцияларының жұмыс технологиясы.
Жолаушылар станциялары жолаушыларға қызмет көрсетуге және жолаушылар
пойыздарымен операциялар атқаруға арналады. Жолаушыларға көрсетілетін
қызмет билет сатудан, жолаушыларды пойызға отырғызу мен пойыздан түсіруден,
қол жүгін сақтаудан, теңдеме жүктерді қабылдау, сақтау, тиеу, түсіру, беру
және т.б жұмыстардан тұрады. Жолаушылар станцияларында бұларға қоса,
жолаушылар пойыздарының құрамдарын жөндеу, жарақтандыру, құрастыру және
уақытша тұрақтату, оларды жолаушылар отырғызуға ұсыну және жөнелту
операциялары атқарылады.
Жолаушылар станцияларын әкімшілік-шаруашылық және өнеркәсіп
орталықтарында, жаппай демалу орындарында, теміржол және басқа көлік
түрлері түйісетін тораптарда салады.
Атқарылатын жұмыстарының сипатына қарай жолаушылар станциялары мынадай
болады:
• жолаушылар станциялары, бұларда жолаушыларға қызмет көрсету,
пойыздарды қабылдау, жөнелту және өткізу, сондай-ақ
жолаушылардың жүруін, теңдеме жүктер мен жүктерді ресімдеудің
барлық коммерциялық операциялары жүзеге асырылады;
• жолаушылар пойыздарының құрамдарын жарақтандыруға, қайта
құрастыруға, жөндеуге және уақытша тұрақтатуға арналған жолдары
мен құрылғылары, вагондар жөндеуге арналған деполық және басқа
құрылғылары бар техникалық жолаушылар станциялары. Бұл
станциялар негізінен жүру сапарын бастайтын және аяқтайтын
пойыздар құрамымен атқарылатын операцияларды жүзеге асыруға
арналған;
• біріккен жолаушылар станциясы, бұлар жолаушылар жүрісіне
қатысты жоғарыда аталған операциялардың барлығын атқарады.
Жолдарының даму сызбасына қарай жолаушылар станциялары өтпелі, тұйық,
қиысымды станцияларға бөлінеді. Желідегі станциялардың көпшілігі – өтпелі
түрге жатады (1.19-сурет), бұлар арқылы пойыздар тоқтаусыз жүріп өте алады.
Тұйық станцияларда (1.20-сурет) транзиттік пойыздар жүріс бағытын өзгерте
отырып өткізіледі; мұндай станциялардың саны аздау.
Қиысымды станцияларда (1.21-сурет) өтпелі және тұйық станцияның
мүмкіндіктері мен құрылғылары бірдей болады. Оның үстіне, мұндай станцияда
тұйық жолдар негізінен қаламаңы пойыздары үшін пайдаланылады.
Техникалық жолаушылар станциялары 1.22-сурет әдетте бірізді болып және
жолаушылар станциясының өзіне жақын орналасады.
Қызмет көрсететін пойыздарының сипатына қарай станциялар транзиттік,
түпкі және аралас станцияларға бөлінеді. Транзиттік станция негізінен
транзиттік пойыздарға, бастапқы станция жүрісін осы станциядада аяқтайтын
немесе осы станциядан бастайтын пойыздарға, аралас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып: ТЕМIР ЖОЛ КӨЛIГIМЕН ЖҮК ЖӘНЕ ЖОЛАУШЫЛАРДЫ ТАСЫМАЛДАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГIЗДЕРI (1сағ.)
Дәрістің максаты: Телiм арқылы қажеттi пойыздар мөлшерiн өткiзу және
олардың жүрiс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ вагондарды
тiркеп-ағыту үшiн темiржол желiлерi аралықтарға – бiр-бiрiнен бөлiм
бекеттерi мен ажыратылатын жол телiмдерiне бөлiнедi.
Глосарий: Жұк және тақ бағытты жүрiс; Тартым иiнi; Жүк тиелген және
жүксiз бос бағыттар; Басым және керi бағыттар; Маневрлер; Пойыздардың жүрiс
графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi;
Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм
бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма
ұзындығы.
1. Темiр жол көлiгiмен жұк тасымалдау технологиясы.
Темiржол көлiгi өндiрiстiк қызметiнiң сипаты, ұйымдастырылуы және
басқарылуы жөнiнен басқа салаларға ұқсамайтын бiрқатар өзiндiк
ерекшелiктерi бар үлкен әрi күрделi шаруашылық болып саналады. Мұндай
ерекшелiктерге мыналар жатады:
1. Темiржол көлiгi бөлiмшелерiнiң көптiгi және олардың аумақтарға
шашыраңқы орналасуы.
2. Темiржол көлiгi бөлiмшелерi жұмысының өзара тығыз байланыстылығы
мен өзара тәуелдiлiгi. Бұл тасымалдау процесiне қатысатын барлық бөлімшелер
жұмысының технологиялық үйлесiмдiлiгiн талап етедi.
3. Темiр жол жұмысының толассыздығы мен ырғақтылығы. Бұл,
станциялардың, деполар мен телiмдердiң барлық элементтерiнiң барынша өткiзу
және өңдеу қабiлетiн жүзеге асыру үшiн көлiк техникалық құралдарын
толығымен пайдалану үшiн қажет болады.
Темiржол көлiгiнiң аталған ерекшелiктерi темiр жол жұмысын
ұйымдастыруға және пойыздар жүрiсiн басқаруға мынадай айрықша талаптар
қояды:
• төменгi бөлiмшелерге алда тұрған мiндеттердi орындауда барынша мол
дербестiк бере отырып, пайдалану жұмысына басшылық етудi
орталықтандыру және пойыздар жүрiсiне жоғарыдан төменге дейiн басшылық
жасаудың бiртұтастығы принципiн қатаң сақтау;
• тасымалдау процесiн қамтамасыз етуде технологиялық жағынан байланысқан
барлық қызметкерлердiң қатаң тәртiп сақтауы мен жұмыстағы дәлдiгi.
Тасымалдауды ұйымдастыру және техникалық құралдар мен жылжымалы
құрамды күтiп-баптау жөнiндегi бiрыңғай талаптарды мыналар реттейдi:
1. Темiр жолды техникалық пайдалану ережелерi (ТПЕ);
2. Темiр жолдағы пойыздар жүрiсi мен маневр жұмысы жөнiндегi нұсқама
(ПЖН);
3. Темiржолдағы сигнализация жөнiндегi нұсқама (СН).
Тасымалдау технологиясында мынадай негiзгi ұғымдар мен анықтамалар
пайдаланылады:
1. Жұк және тақ бағытты жүрiс. Бұлар координаталық осьтер жүйесiнде
белгiлердi өзгерту принципi бойынша барлық темiр жол бағыттарына арналады:
Солтүстiктен – Оңтүстiкке және Шығыстан – Батысқа тақ бағытты, ал
Оңтүстiктен – Солтүстiкке және Батыстан–Шығысқа – жұп бағытты көрсетедi.
2. Тартым иiнi – локомотивтердiң айналу телiмi.
3. Жүк тиелген және жүксiз бос бағыттар. Жүк тиелген бағыттар – жүк
тиелген пойыздардың саны басым бағыттар, жүксiз бағыттар – жүк тиелмеген
бос пойыздардың саны басым бағыттар.
4. Басым және керi бағыттар. Басым бағыт – жүк пойыздарының саны көп
бағыт (жолаушылар жүрiс саны – жұп).
5. Маневрлер. Пойыздарды, жүктердi, тиеу-түсiру орындарын және т.с.с.
өңдеу мақсатында вагондар мен локомотивтердiң станция жолдарымен әрi-берi
жүруi.
6. Пойыздардың жүрiс графигi. Пойыздардың бөлiм бекеттерi (станциялар)
арасында жүруiнiң графиктiк бейнеленуi.
7. Пойыздарды құрастыру жоспары. Бұл вагон ағындарынан пойыз құрастыру
жоспары: пойыздар қай станцияда құрастырылады, қандай станцияларға барады,
қай станцияларда таратылады және осы пойыздарға баратын станцияларына қарай
қандай вагондар қосылады.
8. Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi. Бұл тұрақты құрылғылардың бар-
жоқтығына, локомотивтердiң, вагондардың түрлерiне және пойыздар жүрісін
ұйымдастырудың қабылданған технологиясына қарай тәулiктiк (сағат) iшiнде
игеруге болатын пойыздардағы ең үлкен өлшем.
9. Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi. Бұл қабылданған тасымалдау
технологиясы бойынша желi арқылы жылына тасып өткiзуге болатын жүк мөлшерi,
млн. т.
10. Вагондардың жұмыс паркi. Бұл тасымалдау үшiн пайдаланылатын
вагондар саны. Қосалқы парк – жөндеуде, резервте тұрған вагондар. Жалпы
парк – бұл қолда бар (инвентарлық) парк. Бұл ұғымдардың локомотивтерге де
қатысы бар.
11. Бөлiм бекеттерi. Бұлар даражолды желiлерде – айырықтар, қос жолды
желiлерде – озба бекеттері және кез келген желiлерде – станциялар.
Станциялар сұрыптау, телiмдiк, жүк, жолаушылар және аралық станциялар болып
бөлiнедi.
12. Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы. Бұл бүкiл желiнiң
километрмен алынған бiр желiлi ұзақтығы.
13. Темір жолдың жазылма ұзындығы – желінің пайдалану ұзындығы мен
станция жолдарының ұзындығының қосындысы.
Темiржол желiсi жолдарға (3-10 мың км) және жол бөлiмшелерiне
бөлiнедi; жол бөлiмшелерiне желiлiк кәсiпорындар (станциялар, деполар,
дистанциялар және т.с.с.) кiредi.
Диспетчерлiк аппараттар барлық деңгейде пойыздар жүрiсiн жедел
бақылап, басқарып отырады. Бөлiмшедегi пойыз диспетчерi (ДНЦ) кезекшiлiк
кезiнде пойыз жүрiсiнiң жеке-дара басшысы болады, оған телiмдегi (диспетчер
теліміндегі) пойыздар жүрiсiн ұйымдастыруға жауапты барлық буындар-дың
қызметкерлерi бағынады.
2. Темiржол станцияларының жұмыс технологиясы.
Телiм арқылы қажеттi пойыздар мөлшерiн өткiзу және олардың жүрiс
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ вагондарды тiркеп-ағыту
үшiн темiржол желiлерi аралықтарға – бiр-бiрiнен бөлiм бекеттерi мен
ажыратылатын жол телiмдерiне бөлiнедi.
Бөлiм бекеттерi тарам жолсыз және тарам жолды бөлiм бекеттерi болып
бөлiнедi. Мұның алғашқысына автоблоктаудағы жол қосындары мен өтпелi
бағдаршамдарды, ал екiншiсiне – айырықтарды, басып озба бекеттері мен
станцияларды жатқызады. Тарам жолды бөлiм бекеттерi темiржол желiсiн
аралықтарға бөледi. Тарам жолсыз бөлiм бекеттерi аралықтарды осы
телiмдердегi жүрiстерге рұқсат беретiн немесе тыйым салатын бағдаршамдармен
шектелетiн телiмдерге бөлiнедi.
Жартылай автоматты блоктауда мұндай телiмдердi қосынаралық телiмдер
деп, ал автоблоктауда – блок-аралықтар деп атайды.
1.1-сурет. Даражолды және қосжолды желiлерде орналасқан тарам жолсыз
бөлiм бекеттерiнiң сызбалары:
а, б – блок-қосындар; в, г – өтпелі бағдаршамдар (1,2,3,4,5,6 –
олардың нөмiрлерi).
А және б станцияларының арасындағы жартылай автоматты блокировкамен
жабдықталған даражолды аралықта блок-қосын кездесетiн жағдайда бiр бағытта
жүретiн (әрбiр қосын аралығында бір-бiрден) екi пойыз болуы мүмкiн (2, а-
сурет). Егер аралық қосжолды болса, онда әрбiр қосын аралығында әр бағытта
жүретiн екi пойыз (2, б-сурет) болуы мүмкiн. Егер аралық үш мәндi сигнал
беруі бар автоблоктаумен жабдықталса (2, в, г-сурет), онда даражолды
аралықта немесе қосжолды аралықтың әрбiр жолында бiр бағытта жүретiн
пойыздардың саны қалыпты жағдайда, яғни жасыл жарыққа жүргенде қозғалатын
пойыздардың саны қалыпты жағдайда, яғни жасыл жарыққа жүргенде үшке
бөлiнген блок-аралықтардың санына тең болуы мүмкін (пойыздар арасында
кемінде бос екi блок-аралық болуы тиiс).
Тарам жолсыз бөлiм бекеттерi, сондай-ақ айырықтар мен озба бекеттері
желi арқылы әрбiр бағытта өтуге тиiстi пойыздар санын жөнелтiп отыруға
арналған. Негiзiнен, қарсы келе жатқан пойыздар айырықтарда айырылысады, ал
озба бекеттерде – бiрiн-бiрi басып озады. Айырылым бекеттерi – бұлар
даражолды, ал озба бекеттері – қосжолды телiмдерде орналасады.
Жүктердi қабылдау-тапсыру, жолаушыларға қызмет көрсету операциялары,
пойыздарды қабылдау-жөнелту, тоғыстыру және басып озу операцияларын, ал
тарам жолдары дамыған бөлiм бекеттерiнде – пойыздарды сұрыптау-құрастыру
секiлдi маневр жұмыстарын, вагондар тобымен және жеке вагондармен
техникалық операцияларды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн құрылғылары бар
тарам жолды бөлiм бекетi темiржол станциясы деп аталады.
Станциялар дегенiмiз – темiр жолдың тұтынушыларымен тiкелей байланысты
жүзеге асыратын аса маңызды өндiрiстiк-шаруашылық бiрлiктер. Тасымалдау
процесiнiң бастапқы және ақырғы операциялары, пойыздар жүрiсiн қамтамасыз
ететiн қыруар жұмыстар станцияларда атқарылады.
Станция жолдарының жалпы ұзындығы темiржол желiлерiнiң жазылма
ұзындығының шамамен 60 пайызын құрайды. Өнеркәсiп орындарының көптеген
кiрме жолдары, тас жолдар, су қатынасы жолдары станцияларға келiп тiреледi.
Станцияларда техникалық операциялар, жүк және коммерциялық жұмыстар
орындалады, жолаушылар тасымалына қатысты операциялар атқарылады.
Пойыздарды қабылдау, жөнелту және кiдiрiссiз өткiзу, вагондарды техникалық
күту және жөндеу, оларды жүк тиеуге дайындау; локомотивтердi немесе
локомотив бригадаларын ауыстыру; вагондар құрамымен және тобымен маневр
жұмыстарын жүргiзу техникалық операцияларға жатады. Жүкжөнелтушiлерден
жүктердi қабылдау, тасымал төлемiн ресiмдеу, жүктердi тиеп-түсiру, сақтау
және тапсыру, қайта тиеу, сұрыптау және т.с.с. жүк және коммерциялық
операцияларға жатады. Жолаушыларды отырғызу және түсiру, жол билеттерiн
сату, теңдеме жүктер мен қол жүктерiн қабылдау, беру және т.с.с. жолаушылар
тасымалына байланысты операциялар жолаушылар операцияларына жатады.
Станцияларда жоғарыда аталған операциялардың барлығы немесе бiр бөлiгi
атқарылуы мүмкiн.
Жұмыстың көлемi мен сипатына қарай станцияларда мыналар болады:
• пойыздарды қабылдап жөнелтуге, маневр жұмыстарын, жүк операцияларын
атқаруға арналған тарам жолдар;
• сұрыптағыш құрылғылар (сұрыптағыш дөңестер, шағын дөңестер, тартым
жолдары); станция жолдары және вагондар мен локомотивтердi тексеруге,
жарақтандыруға, жөндеуге арналған құрылғылар;
• СОБ және байланыс құрылғылары;
• қызметтік-техникалық ғимараттар мен үй-жайлары, жолаушылар ғимараттары
мен платформалар, билет және қол жүгi кассалары; теңдеме жүк пен қол
жүктерiн қабылдау, сақтау, беру орындары;
• жүк сақтау орындары (жабық қоймалар, ашық алаңдар, платформалар, вагон
таразылары, контейнер алаңдары);
• жарық беру, өрт қауiпсiздiгi және сумен қамтамасыз ету құрылғылары.
Аталған құрылғылар белгiленген пойыздар санын өңдеу және өткiзу
мүмкiндiгiн, пойыздар құрамын, вагондарды, локомотивтердi өңдеу, жүктердi
тиеп-түсiру, жолаушыларға қызмет көрсету жөнiндегi түрлi операцияларға
жұмсалатын есептелген уақыт нормаларының орындалуын қамтамасыз етуi тиiс.
Станцияларда әр түрлi құрылғыларды жол бойына орналастыру, сондай-ақ атқару
қызметі әр түрлi жол осьтерiнiң арақашықтығы құрылыстар мен жылжымалы
құрамның жақындау габариттерiмен анықталады.
Темiржол табаны басты, станциялық және арнайы қызметтік жолдарға
бөлiнедi.
Аралық жолдың бөлiм бекетi шегiндегi жалғасы басты жол деп аталады.
Қабылдау-жөнелту, сұрыптау, тартым, тиеу-түсiру жолдары, локомотив пен
вагон шаруашылығының жолдары, локомотивтердің деподан станцияға кiретiн
жүрiс жолдары және қызметі өздерiнiң атқаратын операцияларына қарай
анықталатын басқа да жолдар станциялық жолдарға жатады.
Арнайы жолдар – кәсiпорындарға, қоймалар мен карьерлерге баратын кiрме
жолдар мен түрлі жол тарамдары; жүрiс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
салынатын (сақтандырғыш және тұтқыш) тұйықтар. Сақтандырғыш тұйық –
жылжымалы құрамды пойыздардың жүру бағытына шығып кетуден сақтандыратын
тұйық жолдар. Тұтқыр тұйық – басқарудан айырылған кезде тiк еңiстiктен
түсіп келе жатқан пойызды немесе оның бiр бөлiгiн тоқтатуға арналған тұйық.
1.2-сурет. Станцияның бағыттамалар алқымының сызбасы
Пойыздармен белгiлi бiр операцияларды атқаруға арналған жолдарды:
қабылдау және жөнелту, сұрыптау, транзиттiк, бiрiккен қабылдау-жөнелту және
т.с.с. парктерге бiрiктiредi. Бiрiнен соң бiрi тармақталатын қатар жолдарға
бағыттайтын бағыттамалы бұрмалар орнатылған жол бағыттамалар көшелері деп
аталады. Қосылған бағыттамалар орнатылған жол бағыттамалар көшелері деп
аталады. Қосылған жолдар шоғырланған жердi станция алқымы деп атайды.
Станция алқымының құрылысы оның қажеттi өткiзу мүмкiндiгiн қамтамасыз
етуi тиiс. Бұл үшiн оны жобалауда алқым арқылы пойыздар мен маневрлiк
локомотивтердiң бiр мезгiлде өту мүмкiндiгiн көздейдi. 1.2-суретте
бағыттама алқымының сызбасы келтiрiлген, ол бiр мезгiлде I басты жол (1-
бағыт) арқылы пойыздарды қабылдауға, II басты жол (2-бағыт) арқылы
пойыздарды жөнелтуге және осымен қатар бір мезгілде 4-, 6-, 8- және 9-
жолдарда – маневрлер жасауға (3-бағыт) мүмкiндiк бередi. Бағыттамалардың
сандары олардың нөмiрлерiн бiлдiредi.
Жолдың толық және пайдалы ұзындығын ажыратады. Өтпелі жолға кіргізетін
бағыттамалы бұрмалар үшкiрлерiнің арақашықтығын оның толық ұзындығы, ал
тұйық жолдың толық ұзындығына бағыттама үшкiрiнен оның тiреуіне дейiнгi
қашықтықты есептейдi. Жолдың пайдалы ұзындығы дегенiмiз – бұл жылжымалы
құрам көршi қатар жолдағы жүрiс қауiпсiздiгiн бұзбастан орналаса алатын
жолдың толық ұзындығының бiр бөлiгi. Жолдың пайдалы ұзындығын шектегiш қада
мен шығар сигнал шектеп тұрады. Шектегiш қаданы бағыттамалы бұрмадан кейiн,
айырыласатын жолдар осьтерiнiң арақашықтығы кемiнде 4,1 м болатын тұстағы
жол аралығының ортасына орнатады. Жолдың стандартты пайдалы ұзындығы 1250,
1050 және 850 м болып қабылданған. Тіркес және ұзартылған пойыздар
пайдаланылатын бағыттарда жолдың ұзындығын техникалық-экономикалық
есептеулер арқылы белгiлейдi.
Шығар сигналын оның қатысы бар жолдың оң жағына орналастыралады. Кiрер
сигналды жүрiс бағытымен бiрiншi қарсы бағыттамалы бұрманың үшкiрiнен
немесе бiрiншi бағыттамалы бұрма бағыттас болса, шектегiш қададан тепловоз
тартымында кемiнде 50 м, электр тартымында – 300 м қашықтыққа орнатады.
Кiрер сигналдары даражолды желiлерде станцияның шекарасын бiлдiредi.
Қосжолды желiде станцияның шекарасын әрбiр басты жол үшiн жеке белгiлейдi.
1.3-сурет. Жолдың толық және пайдалы ұзындығының мысалдары:
lтұ – жолдың толық ұзындығы (1 және 4); lпұ – жолдың пайдалы
ұзындығы (1, 2, 3, 4, 5)
Әрбiр жолға және бағыттамалы бұрмаға белгілі нөмiр берiледi. Басты
жолдар рим цифрларымен, қалған жолдар – келесi араб цифрларымен
нөмiрленедi. Бағыттамалы бұрмалар тақ пойыздар келетiн жақтан тақ
цифрлармен, жұп пойыздар келетiн жақтан – тиiсiнше жұп цифрлармен
нөмiрленедi (1.3- сурет). Жолаушылар ғимаратының немесе жол паркiнің немесе
станцияның жол бағытына перпендикуляр осi бағыттамалардың жұп және тақ
нөмiрлерi арсындағы шекара болып табылады. Жолдың пайдалы lпұ және толық
ұзындығыlтұ 1.3-суретте көрсетiлген, мұнда сондай-ақ бағыттамалардың
нөмiрлерi мен сигналдардың белгiлерi – жұп және тақ бұрмалар өз
нөмiрлерiмен келтiрiлген.
3. Бөлiм бекеттерiнiң қызметі және жiктелуi.
Арналуы мен жұмыс сипатына қарай станциялар аралық (оның iшiне
айырықтар мен озба бекеттерi кіреді), телiмдiк, сұрыптау, жүк және
жолаушылар станциялары деп бөлiнедi.
Пойыздарды қабылдап, жөнелтіп және өткiзетiн, сондай-ақ шағын көлемде
жүк және коммерциялық операциялар жүргiзетiндерін аралық станцияларға
жатқызады. Кейбiр аралық станцияда жөнелтушілер пойыздары құрастырылады,
қаламаңдық пойыздар айналымы (зоналық станциялар) жүзеге асырылады,
локомотив бригадалары ауыстырылады. Аралық станциялар, әдетте, телiмдiк
станциялар аралығында немесе телiмдiк және сұрыптау станциялары аралығында
орналасады. Олардың телiмдерде орналасуы елдi мекендерге жүк және
жолаушылар тасымалы жөнiнен қызмет көрсетуге байланысты, орта есеппен
алғанда олар 15-25 км қашықтықта орналасқан.
Негiзiнен алғанда, транзиттiк пойыздармен айналысатын (вагондарды
тексеру, локомотивтердi, бригадаларды ауыстыру) станциялар телiмдiк
станцияларға жатады. Мұндай станциялардағы сұрыптау жұмыстарының көлемi аса
үлкен емес – олар негiзiнен телiмдiк, құрама және жақынаралық пойыздарды
сұрыптау және құрастырумен айналысады. Телiмдiк станциялар, әдетте, жүк
пойыздарының локомотивтерi айналатын телiмдердiң шекараларын қамтиды.
Олардың арақашықтығы локомотивтер (тартым иiндерi) айналатын телiмдердiң
ұзындығына, сондай-ақ жүк вагондарының техникалық күтудi қажет етпей өтетін
қашықтығына байланысты.
Пойыздар жаппай сұрыпталатын және құрастырылатын станциялар сұрыптау
станцияларына жатады. Олар вагон ағындарының жаппай жиналатын және жаппай
таратылатын бекеттерде (iрi өнеркәсiп орталықтарына, өзен және теңiз
порттарына кiреберiсте) орналасқан.
Телiмдік және сұрыптау станцияларында, негiзiнен алғанда, техникалық
операциялар атқарылатындықтан, бұлар техникалық станциялар деп аталады.
Жүк станцияларында мынадай операциялар атқарылады: жүктердi қабылдау,
өлшеу, сақтау және иесіне беру, тиеу және түсіру, тасымалдау құжаттарын
ресiмдеу, кiрме жолдарға қызмет көрсету. Мұндай станцияларда сонымен қатар
жүктер көлiктiң бiр түрiнен екiншi түрiне, жолтабанының ені әр түрлі
вагондардан көлiктiң бiр түрiнен екiншi түрiне, жолтабанының ені әр түрлі
вагондардан бір-біріне (мысалы, шекаралық станцияларда) тиеледi. Оларда жүк
операцияларын атқаруға арналған вагондар құрастырылады және сұрыпталады.
Жүк операциялары жалпы пайдаланылатын жерлерде де, сондай-ақ
кәсiпорындардың кiрме жолдарында да атқарылады.
Жолаушылар және жолаушылар пойыздарына қызмет көрсетумен айналысатын
станциялар жолаушылар станцияларына жатады. Оларда жолаушылар пойыздарының
құрамдарымен iстелетiн операциялар (қарауға берілетін құрамдарды
техникалық тексеру және жарақтандыру, ақырғы бекетке келген құрамдарды
құрастыру және рейске дайындау); жолаушыларды отырғызу және түсiру; теңдеме
жүктер мен қол жүктерiн қабылдау және беру; жол жүру билеттерiн сату; пошта
операциялары атқарылады.
Жолаушылар пойыздарын сұрыптап-құрастыратын және оларды жарақтайтын
жолаушылар станциялары техникалық-жолаушылар станциялары (жүк пойыздары
жүрісінің техникалық станцияларынан айрықшылығы) деп аталады.
Атқаратын жұмысының көлемi мен күрделiлiгiне қарай станциялар кластан
жоғары және I – V класс станцияларына бөлiнедi. Станциялардың класын
олардың атқаратын жұмыстарын баллмен бағалау арқылы анықтайды.
Станция жұмысын реттейтiн негiзгi құжаттарға:
Теміржол станциялары туралы ереже;
Станцияның техникалық-жарлық актiсi (ТЖА);
Станцияның технологиялық жұмыс үрдісі (ТЖҮ) жатады.
4. Айырықтар мен озба бекеттерінiң жұмыс технологиясы.
Негiзiнен қарама-қарсы бағытта жүретiн пойыздарды айрылыстырып жіберу
және бiр бағытта әр түрлi жылдамдықпен жүретiн пойыздардың бірін-бірі басып
озу үшiн даражолды желiлерде айырықтар (разъездер) салады. Кейбiр
айырықтарда шағын көлемдегi жүк операциялары атқарылады. Ол үшiн, басты
жолдан басқа, тағы бiр-екi жол салынады. Айырықтарда қызметтік-техникалық
(кейде жолаушылар) ғимаратын (ЖҒ), жолаушылар платформасын салады, СОБ және
байланыс, электрмен қамтамасыз ету және т.с.с құрылғыларды құрастырады.
Жүрiс мөлшері мен жергiлiктi жағдайға қарай айырықтарды қабылдау-
жөнелту жолдары ығыспа (1.4, а-сурет), жартылай ығыспа (1.4, б-сурет) және
қатарлас (параллель) (1.4, в-сурет) түрде орналастырып жобалайды. Бұл
сызбалардың әрқайсысының өзiндiк артықшылықтары мен кемшiлiктерi бар.
Қатарлас түрдегі сызбамен салыстырғанда ығыспа түрдегі сызбаның негiзгi
артықшылығы – мұнда телiмнiң өткiзу мүмкiндiгi едәуiр жоғары болады. Қарама-
қарсы бағыттардағы пойыздарды бiр мезетте жақсы қабылдау жағдайы, ал
ұзындығы жеткiлiктi болатын телiмдерде – оларды кiдiрiссiз өткiзуi;
қабылдау және жөнелту маршруттарындағы бағыттамалар санының аздығынан
дайындауға уақыттың аз жұмсалуы; екi бағыттағы пойыздардың локомотивтерi
жолаушылар ғимаратына жақын келiп тоқтайтындықтан, станция кезекшiсiнiң
бригадалармен байланысының жеңiлдеуi телiмнiң өткiзу мүмкiндiгiн
жақсартады. Ығыспа түрдегі сызбаның кемшiлiктерi – станция алаңының ұзын
болуында, демек, құрылыс шығындарының да артуында.
1.4-сурет. Айырықтар сызбалары:
а – ығыспа жолды; б – жартылай ығыспа жолды; в – қатарлас жолды
Айырықтардың жартылый ығыспа сызбасының ығыспа сызбасынан айырмашылығы
– бұларда жолдар толық ығыспайды, олардан сәл кем түседi, бiрақ қатарлас
жолды сызбамен салыстырғанда өткiзу мүмкiндiгi айтарлықтай жоғары болады.
Жүк және жолаушылар жүрiсiнiң көлемi аса үлкен болмайтын желiде
жолдары қатарлас орналасқан сызба пайдаланылады.
Қосжолды желiлерде негiзiнен пойыздардың бірін бірі басып озуы үшiн,
ал кейбiр жағдайда – шағын көлемдi жүк операцияларын атқару үшiн озба
бекеттері салынады.
1.5-сурет. Озба бекеттер сызбалары:
а – қатарлас жолды, б – жартылай ығыспа және в – бiр озба жолды
Пойыздардың бірін бірі басып озуы үшiн әрбiр жүрiс бағытына бiр-бiрден
- озба жол (басты жолдан басқа) салады. Озба жолдары қатарлас орналасқан
сызба (1.5, а-сурет) – негiзгi сызба, барынша шағын жазықтықты қажет етедi.
Жергiлiктi жағдайға қарай жолдары ығыса орналасқан озба бекеті (1.5, б-
сурет) қолданылады. Жолаушылардың отыруы мен түсуi үшiн және тиеу-түсiру
алаңдарын жолдың екi жағынан орналастыру үшiн бұл қолайлы сызба болады.
Күрделi топографиялық жағдайда жолаушылар жүрiсiнiң көлемi шағын желiде бiр
озба жолды озба бекеттері салынуы мүмкiн (1.5, в-суреттегі 3-жол).
Пойызды бейiмделген (дұрыс) жолдан бейiмделмеген (теріс) жолға
ауыстыру үшiн озба бекетінiң екi алқымына диспетчерлiк ауысу бағыттамаларын
салады. Бұлардың диспетчерлiк деп аталатын себебi – пойыздарды
бейiмделмеген жолмен жөнелту, демек, осы өтпедегі стрелкаларды бұру,
мысалы, тақ пойызды 3-жолдан II басты жолмен жөнелту пойыз диспетчерiнің
келісімімен жасалады (1.5, а-сурет).
5. Аралық станциялардың жұмыс технологиясы.
Темiржол желiлерiндегi станциялардың басым бөлiгiн аралық станциялар
құрайды. Оларда мынадай операциялар атқарылады:
- жолаушылар мен жүк пойыздарын қабылдау, жөнелту және тоқтаусыз
өткiзу; пойыздарды айрылыстыру және басып озу; құрама пойыздарды күту
(вагондарды тiркеу және ағыту);
- жүктер мен теңдердi қабылдау, тиеу, сақтау және тапсыру (кейбiр
станцияларда – өлшеу), жүк құжаттарын ресiмдеу, жолаушыларды отырғызу және
түсiру, билет сату.
1.6- сурет. Қосжолды желiлердегi аралық станциялардың сызбалары:
а – қатарлас; б – жартылай ығыспа; в – ығыспа жолды; I, I а, II –
басты; 3, 4, 6 – қабылдау-жөнелту; 7, 8 – тартым (сақтандырғыш) жолдар;
ЖҒ – жолаушылар ғимараты; ЖА – жүк ауласы; Lса – станция алаңының
ұзындығы
Аталған операцияларды атқару үшiн аралық станцияларда мыналар
көзделген: тиiстi жолдар – басты, қабылдау-жөнелту, тиеу-түсiру, тартым,
сондай-ақ сақтандырғыш және кiрме жолдар; жолаушылар ғимараттары,
платформалар, тоннельдер немесе өтпе көпiрлер, жүк қоймалары, алаңдар, тиеу-
түсiру механизмдерi, байланыс, СОБ құрылғылары және т.с.с. Қабылдау-жөнелту
жолдары қатарлас, жартылай ығыспа және ығыспа түрде орналасқан аралық
станциялардың сызбалары 1.6, а-, б-, в-суреттерде келтiрiлген.Аралық
станциядағы негiзгі жұмыс – құрама пойыздарды қарап күтуден тұрады.
Телiмнiң аралық станцияларына баратын вагондардан құрастырылған пойызды
құрама пойыз деп атайды. Телiмде жүру барысында ол ағытылатын вагондардың
орнына осы станцияларда жүк тиелген және жүктен босаған вагондарды тiркеп
алады. Аралық станцияларға құрама пойыздар жеткiзген вагондармен мынадай
операциялар атқарылады: оларды пойыздан ағыту, жүк тиеу немесе жүк түсiру
орнына беру, бiр тиеу-түсiру алаңынан екiншiсiне ауыстыру, жүк
операцияларын атқарған соң алып кету және пойызға тiркеу. Мысал үшiн аралық
станциядағы жұп құрама жүк пойызымен жұмыс iстеу технологиясын қарастырайық
(1.6, а-сурет). Пойызды 6-жолға қабылдайды. Құрамнан ағытқан соң пойыз
локомотивi осы станцияға арналған вагондар тобымен 7-тартым жолына шығады,
одан жүк қоймасының жолына вагондар бередi. Егер жүк қоймасы жолында құрама
пойызға тiркеуге қойылған вагондар тұрса, локомотив оларды бос жолға
(мысалы, 4-жолға) шығарады. Бұдан әрi бос жолмен 8-тартым жолына өтедi де,
одан 4-жолға барып, онда тұрған вагондарды тiркеп алады және оларды 6-жолда
тұрған құрама пойызының соңына тіркейді. 1.6, б-, в-суреттегі сызбалары
бойынша да осындай операциялар жүргiзiледi.
1.7-сурет. Құрама пойызда вагондар тобының орналасуы:
а – телiмге жөнелтудегі; б – ақырғы станцияға келгендегі
Құрама пойыз құрастырылатын станцияда, әдетте, вагондар телімдегі жүк
түсiру станцияларының телімде орналасу тәртiбiне қарай топтап iрiктеледi.
Вагондар пойыздың бас жағынан бастап ағытылады, ал тiркеу, керiсiнше, соңғы
жағынан бастап жүргiзiледi (1.7-сурет). Аралық станцияларда жүк тиеу-түсiру
құрылғыларының өзара орналасуына, олардың жол тарамдарының нақты
сызбаларына, станциядағы маневр құралдарының бар-жоқтығына байланысты бұл
жұмыс тәртібі өзгеруi мүмкiн.
Аралық станциялардағы маневр жұмыстары құрама пойыздардың
локомотивтерiмен, бiр немесе бiрнеше станцияға бекітілген арнайы
локомотивпен, ал кейбір жағдайда – демегіш, жақынаралық локомотивтермен
атқарылады.
Егер аралық станцияға қызмет көрсету үшiн арнайы локомотив бөлiнсе,
оның жұмысын құрама пойыздардың жұмыс графигiмен үйлестiрiлген графикке
сәйкес ұйымдастырады.
Мұнда станциядан жөнелтiлетін вагондар пойыз келгенге дейiн тiркеуге
дайын болуы, ал келген вагондар ағытылғаннан соң жүк тиеу немесе түсiру
орнына беруді күтiп қалмайтындай болуы тиiс. Мұндай станцияларда пойыздың
соңғы жағындағы маневр жұмыстарын маневр локомотивi, ал бас жағындағы
маневрлердi – құрама пойыздың локомотивi атқарады. Локомотивтер
бекiтiлмеген станцияларда бүкiл маневр жұмыстарын құрама пойыздың
локомотиві жүзеге асырады.
Құрама пойызбен жүргiзiлетiн операцияларды атқарудың үлгi графигi 1.8-
суретте көрсетiлген.
Жүк тиеу-түсiру жұмыстарын шоғырландырып атқаруда бұл операциялар
барынша тиiмдiлiкпен өтедi. Өңделетiн вагондар мен жүктердiң көлемi артқан
сайын экономикалық тұрғыдан ұтымды механизмдердi енгiзу, станцияларды
маневрлiк құралдармен жабдықтау, жұмысты тәулiк бойы ұйымдастыру
мүмкiндiктерi де мол болады. Соңғы уақытта жүк тиеу-түсiру жұмыстарын
негізгі станцияларға шоғырландыру кеңінен қолданыла бастады, әрбiр
телімдегі олардың саны төрт-беске жетедi. Мұнда жүк тиеу-түсiру
жұмыстарының көлемi мардымсыз станциялар не жабылады, не айрылымдарға
немесе озба бекеттерге (жүк операцияларын атқармайтын) өзгертiледi. Аралық
негізгі станцияларда жүк шаруашылығының объектiлерi ұйымдастырылып, жүк
тиеу-түсiру жұмыстарын механикаландыру құралдары енгiзiледi. Оларға
құрамында құрастырушылар бригадалары бар маневр локомотивтерi бекiтiлуi
мүмкiн.
Негізгі станциялар қарастырылған жағдайда телiмнiң жергiлiктi жұмысына
қызмет көрсету сызбасы өзгередi. Құрама пойыздарға вагондарды тiркеу және
ағыту операцияларын, әдетте, негізгі станцияларда ғана жүргiзедi. Мұнда
негізгі станциялардың атына келген жүк тиелген вагондар да, сондай-ақ
негізгі станцияларға бекітілген, жүк операцияларын жүргiзуге ашық көршiлес
аралық станцияларға арналған вагондар да ағытылады. Жүк тиелген және жүгi
түсiрiлген вагондар әкетiледi. Негізгі станциясының маневр локомотивтерi
немесе телiмнiң жергiлiктi жұмыстарын ұйымдастыру үшiн бөлiнген
диспетчерлiк локомотивтер вагондарды бекiтiлген станцияларына таратады.
1.8-сурет. Аралық станцияға құрама пойызбен атқарылатын операциялардың
үлгi графигi
Бақылау сұрақтары:
1 Станциялар деп нені атаймыз?
2 Арнайы жолдарды не мақсатқа қолданамыз?
3 Арналуы мен жұмыс сипатына қарай станцияларды қалай бөлеміз?
4 Аралық станциялардың жұмыс технологиясы қалай құрылған?
5 Вагон- сағатының жинақтау параметрін қалай анықтаймыз?
6 Жергілікті вагондар деп нені атаймыз? Жане олар қандай топтарға
бөлінеді?
№ 2 Дәріс
Тақырып: Телiмдiк, сұрыптау және Жолаушылар станцияларының жұмыс
технологиясы (1сағ.)
Дәрістің максаты: Телiмдiк, сұрыптау және жолаушылар станцияларының
жұмыс технологиясын уйымдастыру.
Глосарий: Қапталдаса; Жоларалық; Көлденең; Қиысымды; Пойыздардың жүрiс
графигi; Пойыздарды құрастыру жоспары; Теміржол желiсінiң өткiзу қабiлетi;
Темiржол желiсiнiң тасымалдау қабiлетi; Вагондардың жұмыс паркi; Бөлiм
бекеттерi; Темiржол желiсiнiң пайдалану ұзындығы; Темір жолдың жазылма
ұзындығы.
1. Телiмдiк станциялардың жұмыс технологиясы.
Телiмдiк станцияларда олардан өңдеусiз және iшiнара өңдеу арқылы
өтетiн пойыздармен (топтық пойыздар және массасы өзгертiлетiн пойыздар)
өңдеу операцияларын жүргiзедi, телiмдiк, құрама және жақынаралық пойыздарды
құрастырады және сұрыптайды. Бұлардан басқа, жүк және жолаушыларға қызмет
көрсету операциялары орындалады. Телiмдiк станциялардың мынадай жол
тарамдары болады: бiр немесе екi қабылдау-жөнелту паркi (ҚЖП), сұрыптау
паркi (СП), вагондарды сұрыптауға арналған тартымдық жолдар (ТЖ) (кейбiр
станцияларға қуаты шағын сұрыптау дөңестерi), жолаушылар пойыздарын
өткiзуге және күтiп-баптауға, жергiлiктi жолаушылар пойыздарының тұруына
арналған жолдар. Телiмдiк станцияларда жүк ауданы (ЖА), локомотив
шаруашылығы (ЛШ), вагон шаруашылығы (ВШ) болады. Телiмдiк станцияға,
әдетте, өнеркәсiптік кәсіпорындарының кiрме жолдары енiп тұрады. Жол
парктерiнiң өзара орналасуына қарай телiмдiк станциялардың қатарлас, ығыспа
және жартылай ығыспа түрдегі сызбалары (1.9, а, б, в-сурет) қарастырылады.
Парктері қатарлас үлгідегі станция даражолды желiлер үшiн негiзгi үлгі
болып табылады (1.9-сурет). Осындай станцияға келетiн барлық транзиттiк
пойыздар қабылдау-жөнелту паркінің бейімделген (дұрыс) жолдарына
қабылданады. Локомотивтерi ауыстырылмайтын транзиттiк пойыздарды өңдеудiң
үлгi графигi 1.10-суретте, ал локомотивтерi ауыстырылатын транзиттiк
пойыздарды өңдеудің үлгi графигi – 1.11-суретте келтiрілген. Өңдеудi қажет
ететiн пойыздарды сондай-ақ ҚЖП-ның мамандандырылған жолдарына қабылдайды.
Пойыз локомотивi депоға жіберіледі, одан кейін құрамды сұрыптауға қатысты
операциялар жүргізіледі. Содан соң маневр локомотиві құрамды сұрыптауға
кіріседі. 1.9, а-суретте келтiрiлген сызбаға қатысты сұрыптау жұмысы
сұрыптау паркiнiң сол жағындағы тартымдық жолында атқарылады. Бұл жағдайда
маневрлер пойыздарды қабылдау және жөнелту маршруттарынан, сондай-ақ
вагондарды жүк тиеу-түсiру аудандарына, жөндеу және басқа жолдарға беруден
және олардан әкелуден толығымен оқшауланған. Сызбадан көрiнiп тұрғандай, оң
жақтағы тартымдық жолдар да қабылдау және жөнелту маршруттарынан
оқшауланған және жергiлiктi вагондармен маневрлер жасалмайтын кезде
пойыздарды құрастыру және сұрыптау үшiн пайдаланылуы мүмкiн. Пойыздарды
сұрыптауда вагондардың баратын станцияларына қарай сұрыптау паркiнiң
мамандандырылған арнайы жолдарына таратады. Вагондарды жинақтау үрдісi
осында өтедi. Жинақтау процесi аяқталған соң құрамды құрастырады немесе оны
құрастыруды аяқтайды да, қабылдау-жөнелту паркiндегi арнайы жөнелту жолына
шығарады. Жөнелту паркiнде (ЖП) олармен жөнелту операцияларын атқарады
(немесе аяқтайды), олар аяқталғаннан соң пойыз жөнелтiледi. Осы станцияға
жүк тиеу немесе түсiру үшiн келген жергiлiктi, әрі жөндеудi қажет ететiн
вагондарды, құрамды тарату кезiнде сұрыптау паркiндегі олар үшiн бөлiнген
жолға жiбередi, мұнда олар әкетуді күтедi. Жүктеу операциялары
орындалғаннан соң бұл вагондар да сұрыптау жолдарына жинақталуға түседі.
Кейін олармен де транзиттік вагондармен жасалатын операциялар орындалады.
Станция парктерiндегi жолдардың саны олардағы жүрiс мөлшеріне байланысты.
Ол қабылдау-жөнелту паркiнде үш-алты жол, кейде (жүрiс саны артқанда) одан
да көп болады. Сұрыптау паркiндегi жолдардың саны станцияда құрастырылған
пойыздардың баратын станция санына байланысты. Құрастыру жоспары бойынша
әрбiр баратын станцияға әдетте бiр жолдан бөлiнедi. Егер бiр станцияға
баратын вагондар саны тәулiгiне 200-ден асатын болса, оған екi сұрыптау
жолы бөлiнедi, өйткенi мұндай үлгiдегi телiмдiк станция, әдетте, тек
телiмдiк және құрама пойыздарды түзедi. Жергiлiктi вагондарға бiр жол
бөлінеді. Телімдік станцияда сұрыптау жолдарының жалпы саны төрт-алтыға тең
болады. Жолаушылар пойыздарын өткiзетiн жолдар да қарастырылады.
1.10-сурет. Локомотиві ауыстырылмайтын транзиттiк пойызды өңдеу
графигi
1.11-сурет. Локомотивi ауыстырылатын транзиттiк пойызды өңдеу графигi
2. Сұрыптау станцияларының жұмыс технологиясы.
Сұрыптау станцияларында пойыздарды сұрыптау және құрастыру секiлдi
негiзгi жұмыстармен қатар, транзиттiк пойыздар да өңдеуден өтедi. Жүк тиеу-
түсiру және жолаушыларға қызмет көрсету операциялары, әдетте, шағын көлемде
атқарылады. Мұның себебi, сұрыптау станциялары көбiне жүк және жолаушылар
станциялары бар тораптарда орналасады.
Сұрыптау станциялары әдетте вагон ағындары жаппай пайда болатын және
таратылатын аудандарда, iрi темiржол тораптары мен өнеркәсiп аудандарында
орналасады.
Сұрыптау станцияларында бiрнеше жол парктерi (iрi станцияларда жол
саны 100-ден асады), механикаландыру және автоматтандыру құралдарымен
жарақтандырылған қуатты сұрыптау құрылғылары болады. Тиiмдi басқару үшiн
iрi сұрыптау станцияларында ЭЕМ орнатылған. Қабылдау паркiн, дөңестi,
сұрыптау паркiн, тартымдық жолдарды, жөнелту паркiн қамтитын құрылғылар
кешенiн сұрыптау кешені немесе сұрыптау жүйесi деп атайды.
Сұрыптау станцияларын былайша жiктейдi:
• сұрыптау құрылғыларының түрлерiне қарай –дөңестi және дөңессіз
сұрыптау станциясы;
• сұрыптау кешенінің санына қарай – жұп және тақ бағыттағы
вагондарды өңдеуге арналған бiр кешенді немесе бiржақты
сұрыптау станциясы және әр бағытқа маманданған екi кешенді
немесе екi жақты сұрыптау станциясы (1.12, а-, б-суреттер).
Бiржақты станциядағы сұрыптау бағыты жұп және тақ бағыттардағы
өңдеу жұмысының көлемiне байланысты;
• ҚП, СП және ЖП-ның өзара орналасуына қарай – барлық парктері
параллель орналасқан сұрыптау станциясы; бірізді – парктерiнiң
барлығы бірінен кейін бірі орналасқан сұрыптау станциясы;
қиысымды – егер бір паркі - қабылдау немесе жөнелту паркі
сұрыптау паркімен бірізді, ал екiншiсi оған параллель
орналасқан сұрыптау станциясы;
• басты жолдарының орналасуына қарай – айналымды және бiржақты
сұрыптау станциясы.
Жаңа сұрыптау станцияларын, әдетте, бiржақты етiп, ал олардағы
қабылдау және жөнелту парктерiн қарама-қарсы бағыттар үшiн бiрiктiрiп
жобалайды. 1.12, а-суретте басым бағыт ретiнде, яғни өңдеуге келетiн
вагондардың көпшілігі тақ бағыттан келетіндіктен, басым бағытқа тақ бағыт
қабылданған. Тақ бағыттан өңдеуге келетiн пойыздарды қабылдау Қ1 паркiнiң
жоғарғы бөлігіне қабылдайды да, дөңестен сұрыптау паркiнiң СП жоғарғы
жолдарына таратады (1.12, а-сурет). Тақ пойыздардың құрастырылған
құрамдарын жөнелту паркiнiң Ж1 бөлігіне шығарады. Жұп бағыттан келетiн жұп
пойыздарды II басты жол арқылы қабылдау паркiнiң Қ2 бөлігінің жолдарына
қабылдайды да, дөңестен сұрыптау паркiнiң төменгi жолдарына таратады.
Құрастырылған жұп пойыздарды жөнелту паркiнiң Ж2 бөлігіне шығарады.
Станцияның сұрыптау дөңестерi, шағын дөңестер, арнайы пішінді тартым
жолдары мен жазық тартым жолдары вагондарды сұрыптауға арналған.
Сұрыптау дөңесінің қуатына қарай үлкен, орташа және шағын дөңес деп
ажыратады. (1.13-сурет).
Қуаты үлкен дөңестi тәулiгiне орташа есеппен кемiнде 5000 вагон
өңделетiн және сұрыптау паркiндегi жолдың саны 30-дан асатын iрi сұрыптау
станцияда жасайды.
Қуаты орташа дөңестi тәулiгiне орта есеппен 2000-5000 вагон өңдейтiн
және сұрыптау паркiндегi жолдың саны 17-30 болатын; қуаты шағын дөңестi –
тәулiгiне орта есеппен 250-2000 вагон өңдейтiн және сұрыптау жолының саны
16-ға дейiнгi станцияда тұрғызады. Сұрыптау паркiндегi жолдардың саны 10-ға
жетпейтiн және тәулiгiне орта есеппен 250-ге дейiн вагон өңдейтiн станцияда
арнайы пішінді тартым жолдар немесе шағын дөңестер салынады. Тәулiгiне орта
есеппен 100-125 вагон өңделетiн маневр аумағында бағыттамалар алқымына
еңістік жасап, тартымдық жол салу қажет болады.
Вагондар ауырлық күшiнiң әсерiмен дөңестен сұрыптау паркіне қарай
сырғиды. Шағын дөңестерден және арнайы пішінді тартым жолдардан вагондар
ауырлық күшiнiң әсерiмен қоса локомотивтiң итеруiмен сырғиды. Бағыттама
алқымдары еңістікте орналасқан парктерде вагондарды негiзiнен итермелеп
сұрыптайды.
1.13-сурет. Сұрыптау дөңесі: а – жоспар-жобасы, б – пішіні
Сұрыптау дөңесi (1.13-сурет) итерме және сырғыма бөлiктерінен тұрады.
Техникалық жарақтандырылуына қарай сұрыптау дөңестері
механикаландырылмаған, механикаландырылған және автоматтандырылған сұрыптау
дөңестері деп бөлінеді.
1.14-сурет. Дөңестік технология элементтерінің сызбасы
Құрамды тарату кезіндегі дөңестік технология элементтері 1.14-суретте
көрсетілген. Таратуға дайындалған құрамды қабылдау паркінен вагондарын
алдына қойған күйде дөңес төбесіне қарай итереді. Дөңестен төмен қарай
сырғыған вагондар сұрыптау паркінің жолдарына түседі. Вагондардың жүріс
бөлшектерінің сапасы түрліше болғандықтан, ағытпалардың (баратын станциясы
бөлшектерінің сапасы түрліше болғандықтан, ағытпалардың (баратын станциясы
бір вагондардың) сырғу жылдамдығын реттеу қажет.
Механикаландырылмаған дөңесте тежеуді тежегіш табандықтардың
(башмактардың) көмегімен үш тежеу шебінде қолмен атқарады: біріншісі –
айырғыш бағыттама алдында, екіншісі – бағыттама аумағының орта тұсында және
үшіншісі – сұрыптау паркінің жолдарында. Бірінші және екінші шебінде
ағытпаларды олардың арақашықтығын сақтау үшін тежейді, үшіншісінде –
жолдарда тұрған вагондармен рұқсат етілген соқтығысу жылдамдығын сақтау
үшін нысаналы тежеу қолданылады.
Механикаландырылған дөңестерде вагон баяулатқыштардың көмегімен
вагондардың сырғуын реттейді. Бағыттамалардың бұрылуын автоматтандыру үшін
механикаландырылған дөңестерді дөңестік автоматты орталықтандырумен (ДАО)
жабдықтайды. Ағытпаның сипаттамаларына қарай тежеу уақыты мен күшін
реттейтін дөңес операторлары дөңес баяулатқыштарына басшылық етеді.
Автоматтандырылған дөңесте вагон баяулатқыштарын басқару
автоматтандырылған. Сонымен қатар, дөңестің еңіс бөлігінде вагондардың
жылдамдығын автоматты реттеу жүйесі (ЖАР), құрамдарды тарату жылдамдығын
автоматты белгілеу жүйесі (ТЖАБ) және дөңестік локомотивті телебасқару
(ДЛТ) қолданылуы мүмкін.
3. Сұрыптау және жөнелту паркінің жұмысы.
Құрамдарды дөңестен сұрыптау нәтижесінде вагондар құрастыру жоспарында
және ТПЕ-де көзделген тәртіппен сұрыптау жолдарына түседі. Ол үшін сұрыптау
жолдарын былайша мамандандырады:
• пойыздарды құрастыру жоспарында белгіленген пойыздардың баратын
станциясына қарай;
• станциялар ішіндегі бару орындарына қарай (жүк түсіруге, сұрыптау
платформасына, өлшеуге, жөндеуге);
• екі сұрыптау жүйесі бар станцияларда – қайырылма вагон ағындары үшін.
Құрастыру жоспарындағы әр станцияға баратын вагондар үшін арналған
жолдардың саны вагон ағындарының мөлшеріне және сұрыптау жолдарының жалпы
санына байланысты болады.
Біртопты пойыздардың әр барар станциясы үшін, сондай-ақ құрама
пойыздар үшін кемінде бір сұрыптау жолы, ал вагон ағындары қуатты болса –
екі жол бөлінеді. Топтық пойыздарды құрастыруда вагондардың әрбір тобы үшін
бір тартым жолына шығатын сұрыптау жолдарын бөледі. Жергілікті вагондар
үшін жеке жолдар бөлінеді. Егер сұрыптау станциясында жергілікті вагондарға
арналған қуаты шағын дөңесі бар (осы вагондар қайта өңделетін) арнайы парк
болса, сұрыптау паркінде бір жолдың болуы жеткілікті. Кейбір станцияларда
тарату барысында баратын станциясына қарай мамандандырылған жолдарға
жөнелту тиімсіз болатын вагондар үшін, мысалы құрамдарды қатар таратуда
қайырылмалы вагондар үшін бір-екі екшеме жол бөледі. Егер арнайы екшеме
жол бөлуге мүмкіндік болмаса, сұрыптау жолдарының (дөңес жағындағы) бос
жерлерін пайдаланады.
Құрастырылатын пойыздардың құрамын түзу үрдісі жинақтау деп аталады.
Вагондарды құрамға толық жинақтау уақыты – жинақтау периоды деп аталады.
Келген вагондардың бірінші тобы бүкіл жинақтау периодын күтіп тұрады, ал
соңғы (аяқтау) тобы күтпейді, өйткені оның келуімен жинақтау үрдісі
аяқталады. Жинақтауға кететін жалпы мерзімді вагон-сағатпен есептейді, ол
жинақтауға қатысатын вагондардың әр жинақтау жолындағы тұратын уақытына
көбейтін-дісінің жиынтығынан тұрады. Жинақтау вагон-сағатын 1.15-суретте
берілген график бойынша есептеп шығаруға болады.
Вагон топтарының сұрыптау жолдарына түсуінің түрліше жағдайы үшін
жинақтау вагон–сағатын анықтауды қарастырайық. 1.15, а-суретінде: –
келіп түскен вагон топтарының саны; – келу интервалдары көрсетілген.
Құрамдарды жинақтауға жұмсалатын вагон-сағаттың жалпы шығыны сатылы
фигураның ауданына тең болады:
Егер вагондардың келуі біркелкі және топтары бірдей болса, онда:
Жинақтау үрдісі үздіксіз өтетін жағдайда, жинақтауға жұмсалатын вагон-
сағат шығыны үшбұрыштың ауданымен анықталады:
1.15-сурет. Құрамдарды жинақтаудың әр түрлі графиктері:
а – бір құрамды жинақтау; б – құрамдарды тәулік ішінде үздіксіз
біркелкі жинақтау; в – құрамдарды тәулік ішінде үзіліспен біркелкі жинақтау
Осы станцияға баратын бірнеше құрамның тәулік ішіндегі жинақтау вагон-
сағаты барлық үшбұрыштар ауданының жиынтығына тең болады (1.15, б-сурет):
Егер жинақтау тәулік ішінде үздіксіз жүргізілсе,
және
Жинақтау үзіліспен жүргізілсе (1.15, в-сурет) сағат болады.
Егер:
, онда сағ; .
Құрамның орташа санын m деп алғандағы жинақтау вагон–сағатының
формуласындағы коэффициент жинақтау параметрі с деп аталады. Оны
пайдаланғандағы бір станцияға баратын тәуліктік жинақтау вагон-сағат
тең болады. Станция үшін с параметрі есептік мөлшер. Ол құрастыру
жоспарының барлық станцияларына арналған жинақтау вагон-сағатын баратын
станциялар саны мен пойыздың құрамына бөлу арқылы анықталады:
( 2.1)
мұндағы – құрастыру жоспарындағы станциялардың саны.
Жөнелту паркінде станцияның өзі құрастыратын құрамдарымен мынадай
жұмыстар атқарылады:
• вагондарды техникалық байқау және ағымдағы ағытпай жөндеу;
• вагондарды коммерциялық байқау және ақауларын жою;
• локомотив бригадасына құжаттарды беру;
• пойыз локомотивін тіркеу және автотежегіштерді тексеріп көру.
Құрамды жөнелту паркіне ауыстырған соң станция (парк) кезекшісі ТТҚ
операторына телефон арқылы құрамды ұсынып, жолдың нөмірін, құрамдағы
вагондардың санын, алдыңғы және соңғы вагонның нөмірін және пойызды жөнелту
уақытын көрсетеді.
Пойыздарды сұрыптау паркінің жолдарынан тікелей жөнелтуде құрамды
сұрыптау жолдарында құрастырып болған соң қарап тексереді.
Пойыздарды қабылдаушылар мен коммерциялық ақауларды жоятын жұмысшылар
вагондарды техникалық байқау және жөндеу жұмыстарын жүргізумен қатар
құрамды коммерциялық тексеруден өткізіп, байқаған ақауларды жояды.
Коммерциялық тексеру қосынының (КТҚ) қызметкерлері құрамды тексеру
барысында вагондардағы пломбылардың бар-жоғын, бұзылмауын тексереді,
вагондардың нөмірлерін анықтама қағаздағы мағлұматтармен салыстырады.
Құрастырылған құрамдарды СТО қызметкерлері де тексереді. Жөнелту
жұмысындағы СТО-ның операторы вагондарды жинақтау барысында анықтама
қағаздарын толтырады, ол үшін сұрыптау жолдарында вагондардың тұруы мен
орналасуын есепке алу қағазы мен құрамға қосылатын вагондардың жүк
құжаттарын пайдаланады.
Анықтама қағазындағы вагондар туралы мағлұматтар мен жиналған құжаттар
құрамдағы вагондардың нақты болуы мен орналасуына сәйкес болуы тиіс.
Жөнелту үшін станцияның өзі құрастырған пойыздарды өңдеудің үлгі графигі
1.16-суретте келтірілген.
1.16-сурет. Жөнелту үшін станцияның өзі құрастырған құрамды өңдеудің
үлгі графигі
4. Телімдік және сұрыптау станцияларындағы жергілікті жұмыстар
технологиясы.
Станцияда жүк операцияларын атқаратын вагондарды жергілікті вагондар
деп атайды. Жергілікті вагондарды мынадай топтарға бөледі:
• бос вагондар – жүк тиеуге келген және жүк тиеліп жөнелтілетін
вагондар;
• тиеулі вагондар – жүк түсіруге келген және бос күйінде
жөнелтілетін вагондар;
• тиеулі вагондар – жүгін түсірген соң сол станцияда жүк тиеліп
жөнелтілген вагондар.
Алғашқы екі жағдайда бір операциялы – жүкті тиеу немесе түсіру
операциясын, соңғы жағдайда – қос операциялы – жүкті түсіру және тиеу
операциялары атқарылады. Соңғы жағдайда вагондар бос жүрмейтіндіктен, қос
операциялы тиімді болып есептеледі.
Телімдік және сұрыптау станцияларында құрамдарды сұрыптау барысында
жергілікті вагондарды мамандандырылған сұрыптау жолына жібереді.
Жинақталған вагондар тобын жүк жұмыстарын орындайтын қосындарға топтап
жинап, жүк түсіру алаңдарына қояды. Жүк түсіру операцияларын атқарған соң
вагондарды жүк тиеу орнына қояды (қос операциялыларды), жинайды және
баратын станцияларына сәйкес сұрыптау паркінің жолдарына таратады.
Бұдан соң жергілікті вагондарды транзиттік вагондармен бірге
жинақтайды. Жергілікті вагондармен атқарылатын операциялардың бірізділігі
мен бір шамалық ұзақтығы 1.17-, 1.18-суреттерде көрсетілген.
17. сурет. Бір жүк операциясынан өтетін жергілікті вагондарды өңдеу
графигі
1.18-сурет. Екі жүк операциясынан өтетін жергілікті вагондарды өңдеу
графигі
5. Жолаушылар станцияларының жұмыс технологиясы.
Жолаушылар станциялары жолаушыларға қызмет көрсетуге және жолаушылар
пойыздарымен операциялар атқаруға арналады. Жолаушыларға көрсетілетін
қызмет билет сатудан, жолаушыларды пойызға отырғызу мен пойыздан түсіруден,
қол жүгін сақтаудан, теңдеме жүктерді қабылдау, сақтау, тиеу, түсіру, беру
және т.б жұмыстардан тұрады. Жолаушылар станцияларында бұларға қоса,
жолаушылар пойыздарының құрамдарын жөндеу, жарақтандыру, құрастыру және
уақытша тұрақтату, оларды жолаушылар отырғызуға ұсыну және жөнелту
операциялары атқарылады.
Жолаушылар станцияларын әкімшілік-шаруашылық және өнеркәсіп
орталықтарында, жаппай демалу орындарында, теміржол және басқа көлік
түрлері түйісетін тораптарда салады.
Атқарылатын жұмыстарының сипатына қарай жолаушылар станциялары мынадай
болады:
• жолаушылар станциялары, бұларда жолаушыларға қызмет көрсету,
пойыздарды қабылдау, жөнелту және өткізу, сондай-ақ
жолаушылардың жүруін, теңдеме жүктер мен жүктерді ресімдеудің
барлық коммерциялық операциялары жүзеге асырылады;
• жолаушылар пойыздарының құрамдарын жарақтандыруға, қайта
құрастыруға, жөндеуге және уақытша тұрақтатуға арналған жолдары
мен құрылғылары, вагондар жөндеуге арналған деполық және басқа
құрылғылары бар техникалық жолаушылар станциялары. Бұл
станциялар негізінен жүру сапарын бастайтын және аяқтайтын
пойыздар құрамымен атқарылатын операцияларды жүзеге асыруға
арналған;
• біріккен жолаушылар станциясы, бұлар жолаушылар жүрісіне
қатысты жоғарыда аталған операциялардың барлығын атқарады.
Жолдарының даму сызбасына қарай жолаушылар станциялары өтпелі, тұйық,
қиысымды станцияларға бөлінеді. Желідегі станциялардың көпшілігі – өтпелі
түрге жатады (1.19-сурет), бұлар арқылы пойыздар тоқтаусыз жүріп өте алады.
Тұйық станцияларда (1.20-сурет) транзиттік пойыздар жүріс бағытын өзгерте
отырып өткізіледі; мұндай станциялардың саны аздау.
Қиысымды станцияларда (1.21-сурет) өтпелі және тұйық станцияның
мүмкіндіктері мен құрылғылары бірдей болады. Оның үстіне, мұндай станцияда
тұйық жолдар негізінен қаламаңы пойыздары үшін пайдаланылады.
Техникалық жолаушылар станциялары 1.22-сурет әдетте бірізді болып және
жолаушылар станциясының өзіне жақын орналасады.
Қызмет көрсететін пойыздарының сипатына қарай станциялар транзиттік,
түпкі және аралас станцияларға бөлінеді. Транзиттік станция негізінен
транзиттік пойыздарға, бастапқы станция жүрісін осы станциядада аяқтайтын
немесе осы станциядан бастайтын пойыздарға, аралас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz