Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Азаматтық.құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... .17
1.3 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің нысандары
және тұрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТЫ ЖАУАПКЕРШIЛIК: ҰҒЫМЫ, ЖҮКТЕЛУ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Азаматтық құқықтық шартты жауапкершiлiктiң белгiлері, қағидалары, қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Азаматтық.құқықтық шартты жауапкершілік пен деликтілік жауапкершіліктің ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
1 АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Азаматтық.құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... .17
1.3 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің нысандары
және тұрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТЫ ЖАУАПКЕРШIЛIК: ҰҒЫМЫ, ЖҮКТЕЛУ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Азаматтық құқықтық шартты жауапкершiлiктiң белгiлері, қағидалары, қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Азаматтық.құқықтық шартты жауапкершілік пен деликтілік жауапкершіліктің ара.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Тақырыптың өзектелігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы [1] негізінде мемлекетімізде нарықтық қатынастардың дамуына орай заңдардың қолданылу аясы кеңiдi. Сонымен қатар азаматтық қатынасқа қатысушы субьектiлердің құрамы күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы, еңбекақы төлеу сияқты және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды. Өз ерекшелiгi бар нарықты қатынас азаматтық құқыққа әcepiн тигiзбей қоймайды. Соған байланысты азаматтық және шаруашылық icтep бойынша дау-дамай көбейдi. Заңдарда ақаулар да жоқ емес. Ел басының «Қазақстан - 2030» атты Қазақстан халқына үндеуінде бұл мәселе ерекше аталған: «Біздің заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне баса назар аудару керек. Тек фундментті жасау аздық етеді, қабаттар мен шатыр да қажет» [2].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды [3].
Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек. Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға тұрткi болды. Ең алдымен, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi. Сондықтан да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес, оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе
Зерттеу объектісі. Бұл диплом жұмысы заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi болып табылатын азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселесiне арналған. Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт бойы құқық теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк ұғымының мазмұнын анықтау, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң қағидаларын, сонымен бiрге шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiкт жүктелу шарттары, жауапкершiлiк нысандары мен тұрлерін анықтау болып табылады.
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды [3].
Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек. Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға тұрткi болды. Ең алдымен, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi. Сондықтан да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес, оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе
Зерттеу объектісі. Бұл диплом жұмысы заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi болып табылатын азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселесiне арналған. Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт бойы құқық теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк ұғымының мазмұнын анықтау, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң қағидаларын, сонымен бiрге шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiкт жүктелу шарттары, жауапкершiлiк нысандары мен тұрлерін анықтау болып табылады.
1Қазақстан Республикасы 1995 жылғы 30 тамызындағы Конституциясы (өзгерістер мен толықтырулармен) - Алматы: Дәнекер. 2009.
2 Назарбаев Н. Казахстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997 – 68 с.
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – Алматы: Юрист, 2010. – 308с.
4 Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.-Алматы: Изд. Әдiлет-Пресс. 1997
5 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – Алматы: ЮРИСТ, 2010ж.
6 Иоффе О.С. Обязательственное право. - М.: Юрид. лит. 1975. – 878с.
7 Общая теория государства и права. Учебник. / под ред. В.В.Лазерева.- М: Юрист, 1994 - 335 бет
8 Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск,1972.
9 Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М:Изд. МГУ, 1986-5,10-беттер.
10 Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985.
11 Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск, 1972.
12 Ребане И.А. О методологических и гнеосологических аспектах учения об основаниях юридической ответственности. // Юрид. ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. – Тарту, 1987. – С. 7-14.
13 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. – М., 2001 – 202с.
14 Жилинский Д.С. Санкция нормы советского гражданского права - Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1968. – 217с.
15 Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав. – М.: Статут, 2000. – 411с.
16 Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. - Алматы: Изд.Әдилет-Пресс, 1997. – 135с.
17 Ершова И.В., Иванова Т.М. Предпринимательское право: Учебное пособие. – М.: Юриспруденция, 1999. – 242с.
18 Кашанина Т.В. Предпринимательство: правовые основы. - М., 1994. – 215с.
19 Крашенников Е.А. Понимание гражданско- правовой ответственности./ Юрид. / Отв. Проблемы и перспективы. - Тарту: изд. ТУ.1989- С.58-59.
20 Стоякин Г.Я. Функциональня направленность охранительных норм в гражданско-правовых обязательствах // В сб. Проблемы обязательственного права.- Свердловск, 1989. – С. 39-49.
21 Яковлев В.Ф. Принуждение в гражданском праве. Защита гражданских прав // Материалы международной научноөпрактической конференции (в рамках ежегодных цивилистических чтений) / отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: НИИ частного права, КазГЮУ, 2005. – С.29-45.
22 Файнштейн А.А. Договорная ответственность социалистических организаций. – М.: Международные отношения, 1975. – 165 с.
23 Райдла Ю.Э. Вопросы гражданской правовой ответственности в условиях перестройки // В сб. Юридическая ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. Тарту, 1989. – С. 48-56.
24 Яковлева В.Ф. отраслевой метод регулирования и особенности гражданско-правовой ответственности // Проблемы гражданско-правовой ответственности и защиты гражданских прав. Вып.27. – Свердловск, 1973. – С.17-29.
25 Кишкимбаева Р. Защита гражданских прав и гражданско-правовая ответственность // Материалы научно-практической конференции (в рамкахежегодных цивилистических чтений). /Отв.ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2005. – С.60-67.
26 Антимонов Б.С. Основания договорной ответственности социалистических организаций. – М.: Госюриздат, 1962. – 174с.
27 Гуревич Г.С. Санкции за нарушение планово-договорных обязательств в народном хозяйстве. – Минск,1976. – 160с.
28 Слесарев В.Л. Объекты и результаты гражданского правонарушения. – ТГУ: Томск, 1980.- 166с.
29 Васькин В.В., Овчинников Н.И., Рогович Л.Н. Гражданско-правовая ответственность.- Владивосток: Изд. Дальневосточного университета., 1985. – 112с.
30 Зенин И.А. Гражданское и торговое право капиталистических стран. - М.: Изд.МГУ, 1992.
31 Гражданское право. Учебник под ред. А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого Ч.l.-М.,1997.
32 Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
33 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі – Алматы: Юрист, 2009.
34 Гражданское право. Том 2. Учебник для вузов. (академический курс). /Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2002.
35 Тархов. Ответственность по советскому праву. М., 1970.
36 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право: Общие положения - М.: Статут, 1998. – 818с.
37 Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан. - Алматы, 1997.
38 Варул П. Методологические проблемы исследования гражданско-правовой ответственности. - Таллин: 1986. – 187с.
39 Годэмэ Е. Общая теория обязательств - М.1948.
40 Тулеугалиев Г.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. l-том. – Алматы, 2001. - 234с.
41 Малеин Н.С. Понятие и основания имущественной ответственности. // Советское государство и право. – 1970. №9. С. 2-9.
42 Русиашвили А.В. Категория противоправности в гражданском праве. // Гражданско-правовая норма и формы её применения. - Тбилиси: Мецниереба,1982. – С.35-43.
43 Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985. – 156с.
44 Қазақстан Республикасы «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы» Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы N 3 нормативтік қаулысы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық жүйесі.
45 Басин Ю.Г. Основы гражданского законодательства по защите субъективных гражданских прав. // В сб.: Проблемы применения Основ гражданского законодательства и Основ гражданского судопроизводства союза ССР и союзных республик. – Саратов: СЮИ, 1971. – С.32-37.
46 Белякова А.М. Возмещение причиненного вреда. – М., 1972. – 434с.
47 Ойгензихт В.А. Проблема риска в гражданском праве. - ¬Душанбе.1972. – 186с.
48 Гражданское право. Том 3. Учебник для вузов. (академический курс). / Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы, 2004.
49 Амирханова И.В. Реализация права собственности и иных вещных прав в предпринимательской сфере: Научно-практический комментарий действующего законодательства Республики Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 100с.
50 Тавиева П.Т. Некоторые вопросы гражданско-правовой ответственности негосударственных коммерческих юридических лиц // В сб.: Ответственность в гражданском праве / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2006. – С.96-102
51 Витольд Варкалло. Об ответственности по гражданскому праву. – М.: Прогресс, 1978. – 327с.
52 Осипов Е.Б. Защита гражданских прав. Учебное и практическое пособие. – Алматы, КазГЮА, 2000. – 88с.
53 Ребане И.А. О методологических и гносеологических аспектах учения об основаниях юридической ответственности // Юридическая ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. – Тарту, 1989. – С.7-27.
54 Мейер Т. Общий свод правил по нарушению исполнения обязательства в гражданском кодексе Казахстана. // В сб.: Договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. – Алматы, 2000. – С.85-89.
55 Осипов Е.Б. Ответственность в гражданском праве // В сб.: Вещные и обязательственные права в законодательстве РК. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2000. – С.84-85
56 Раймбай Б.Т. К понятию гражданско-правовой ответственности. // В сб. договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. Т.1. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, КазГЮА, 2000. – С.85-88.
57 Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. – М.: Юридическая литература, 1991. – 208с.
58 Гальперин Л.Б., Деревянко Г.Ф. Качество товаров в обязательствах купли-продажи. – Томск: Изд. ТГУ, 1982. – 141с.
59 Бестугина М.А. Социальная обусловленность и назначение гражданско-правовой ответственности в современных условиях. – М., 1986. – 209с.
60 Сулейменов М.К. Гражданско-правовая ответственность по законодательству Республики Казахстан // Ответственность в гражданском праве / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2006. – С.8-33.
61 Сулейменов М.К. Ответственность в гражданском праве. // Юрист. 2006. № 6. – С.11-22.
62 Красавчиков О.А. Советское гражданское право. Т. 1. – М.: Высшая школа, 1985.- 544с.
63 Гавзе Ф.И. Обязательственное право. – Минск: БГУ, 1968. – 124с.
64 Толстой В.С. Исполнение обязательств. М.: Юридическая литература, 1973. – 206с.
65 Рутман Л.М. Правовое регулирование кооперативных поставок. –М., 1971. - 151c.
66 Черниловский З.М. Римское частное право. – М.: Новый юрист, 1997. – 220с.
67 Горячева Е.В. ответственность предпринимателей за нарушения договорных обязательств. – Алматы, 2004. – 159с.
68 Базылев Б.Т. Юридическая ответственность. – Красноярск, 1985. – 118с.
69 Гуревич Г.С. Санкции за нарушение планово договорных обязательств в народном хозяйстве. – Минск, 1976. – 160с.
70 Попондопуло В.Ф. Динамика обязательственного правоотношения и гражданско-правовая ответственность. – Владивосток: Изд.Дальневосточного ун., 1985. – 112 с.
71 Пугинский Б.И. Гражданско-правовые средства в хозяйственных отношениях. – М.: Юридическая литература, 1984. – 223с.
72 Тархов В.А. гражданское право и ответственность. – УФА, 1996. – 124с.
73 Базылев Б.Т. Ответственность в советстком гражданском праве. – Красноярск, 1977. – 71с.
74 Богатых Е. Гражданское и торговое право. От древнего Римского к современному российскому. Схемы. – М., 1996. – 191с.
75 Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. – Алматы: АЮ ВШП «Әділет», НИИ частного права КазГЮУ, 2003. – 734с.
76 Шевченко Я.Н. Средства защиты в гражданском праве. // Советское государство и право. 1977. № 7. – С.58-67.
77 Зайдзе В.И. Соотношение договорной и внедоговорной ответственности в советском гражданском праве. Автореф… канд… юрид… наук. – Тбилиси, 1980. – 22с.
78 Братусь С.Н. принципы советского гражданского права // Правоведение, 1960. № 1. – С.47-53.
79 Ищанов А.И., Рахманкулов Х.А. ответственность за нарушения обязательств. – Ташкент: Фан, 1980. – 135с.
80 Иоффе О.С., Толстой Ю.К. Новый гражданский кодекс РСФСР. – Л.: ЛГУ, 1965. – 447с.
81 Маметова Р.А. Ответственность по денежным обязательствам // Защита гражданских прав. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права, КазГЮУ, 2005. – С.282-287.
82 Голованов Н.М. Обязательственное право. Система обязательств. Виды договоров. Санкт-петербург, 2002. – 445с.
83 Қазақстан Республикасы 31 желтоқсандағы 2003жылғы №513-2 «Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
84 Қазақстан Республикасы 01 шілдедегі 2003жылғы №444-2 «Тасмалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
85 Қазақстан Республикасы 13 маусым 2003жылғы №440-2 «Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
86 Қазақстан Республикасы 04 ақпандағы 2005 жылғы №30-3 «Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
87 Саватье Р. Теория обязательств: Юридический и экономический очерк / пер. с фр. Р.О. Халфиной. – М.: Пргресс, 1972. – 434с.
88 Белякова А.М. Возмещение причиненного вреда. – М., 1972. – 101с.
89 Советское гражданское право. Учебник. / Отв. ред. В.А. Рясенцев, Н.П. Воложин. – М., 1977. – 533с.
90 Халфина Р.О. Правовое регулирование хозяйственных связей. // В кн.: Государство.Право. Экономика. – М., 1979. – 419с.
91 Файнштейн А.А. Договорная ответственность социалистических организаций. – Изд. Международные отношения. – М., 1975. – 165с.
92 Рахимов М.З. Исполнение хозяйственных обязательств. - Душанбе, 1990. – 125с.
93 Стоякин Г.Я. Понятие защиты гражданских прав. // В сб.: Проблемы гражданско-правовой ответственности и защиты гражданских прав. Вып. 27. – Свердловск, 1973. – С.30-36.
94 Братусь С.Н. Спорные вопросы теорий юридической ответственности // Советское государство и право. 1973. № 4. – С.27-36.
95 Каменская П.Д. основание ответственности по договорным обязательствам. // В сб.: Вопросы гражданского права. / Под ред. И.Б. Новицкого.- М., 1957. – С. 72-144.
96 Сулейменов М.К. Ответственность за нарушение сроков исполнения договорныхобязательств. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 177с.
97 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Кн. 1. Общие положения. – М.: Статут, 2000. – 841с.
98 Жайлин Г.А. Гражданско-правовая ответственность за вред причиненный преступлением против личности. Дисс… канд… юрид… наук. – Алматы, 1999. – 129с.
99 Ойгензихт В.А. Обеcпечение исполнения обязательств: традиции и перспективы. // В сб. Проблемы обязательственного права. – Свердловск, 1989. – С.150-155.
100 Носов В.А. Внедоговорные обязательства. – Ярославль, 1987. – 73с.
2 Назарбаев Н. Казахстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997 – 68 с.
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – Алматы: Юрист, 2010. – 308с.
4 Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.-Алматы: Изд. Әдiлет-Пресс. 1997
5 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі – Алматы: ЮРИСТ, 2010ж.
6 Иоффе О.С. Обязательственное право. - М.: Юрид. лит. 1975. – 878с.
7 Общая теория государства и права. Учебник. / под ред. В.В.Лазерева.- М: Юрист, 1994 - 335 бет
8 Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск,1972.
9 Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М:Изд. МГУ, 1986-5,10-беттер.
10 Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985.
11 Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск, 1972.
12 Ребане И.А. О методологических и гнеосологических аспектах учения об основаниях юридической ответственности. // Юрид. ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. – Тарту, 1987. – С. 7-14.
13 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. – М., 2001 – 202с.
14 Жилинский Д.С. Санкция нормы советского гражданского права - Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1968. – 217с.
15 Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав. – М.: Статут, 2000. – 411с.
16 Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. - Алматы: Изд.Әдилет-Пресс, 1997. – 135с.
17 Ершова И.В., Иванова Т.М. Предпринимательское право: Учебное пособие. – М.: Юриспруденция, 1999. – 242с.
18 Кашанина Т.В. Предпринимательство: правовые основы. - М., 1994. – 215с.
19 Крашенников Е.А. Понимание гражданско- правовой ответственности./ Юрид. / Отв. Проблемы и перспективы. - Тарту: изд. ТУ.1989- С.58-59.
20 Стоякин Г.Я. Функциональня направленность охранительных норм в гражданско-правовых обязательствах // В сб. Проблемы обязательственного права.- Свердловск, 1989. – С. 39-49.
21 Яковлев В.Ф. Принуждение в гражданском праве. Защита гражданских прав // Материалы международной научноөпрактической конференции (в рамках ежегодных цивилистических чтений) / отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: НИИ частного права, КазГЮУ, 2005. – С.29-45.
22 Файнштейн А.А. Договорная ответственность социалистических организаций. – М.: Международные отношения, 1975. – 165 с.
23 Райдла Ю.Э. Вопросы гражданской правовой ответственности в условиях перестройки // В сб. Юридическая ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. Тарту, 1989. – С. 48-56.
24 Яковлева В.Ф. отраслевой метод регулирования и особенности гражданско-правовой ответственности // Проблемы гражданско-правовой ответственности и защиты гражданских прав. Вып.27. – Свердловск, 1973. – С.17-29.
25 Кишкимбаева Р. Защита гражданских прав и гражданско-правовая ответственность // Материалы научно-практической конференции (в рамкахежегодных цивилистических чтений). /Отв.ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2005. – С.60-67.
26 Антимонов Б.С. Основания договорной ответственности социалистических организаций. – М.: Госюриздат, 1962. – 174с.
27 Гуревич Г.С. Санкции за нарушение планово-договорных обязательств в народном хозяйстве. – Минск,1976. – 160с.
28 Слесарев В.Л. Объекты и результаты гражданского правонарушения. – ТГУ: Томск, 1980.- 166с.
29 Васькин В.В., Овчинников Н.И., Рогович Л.Н. Гражданско-правовая ответственность.- Владивосток: Изд. Дальневосточного университета., 1985. – 112с.
30 Зенин И.А. Гражданское и торговое право капиталистических стран. - М.: Изд.МГУ, 1992.
31 Гражданское право. Учебник под ред. А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого Ч.l.-М.,1997.
32 Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
33 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі – Алматы: Юрист, 2009.
34 Гражданское право. Том 2. Учебник для вузов. (академический курс). /Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2002.
35 Тархов. Ответственность по советскому праву. М., 1970.
36 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право: Общие положения - М.: Статут, 1998. – 818с.
37 Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан. - Алматы, 1997.
38 Варул П. Методологические проблемы исследования гражданско-правовой ответственности. - Таллин: 1986. – 187с.
39 Годэмэ Е. Общая теория обязательств - М.1948.
40 Тулеугалиев Г.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. l-том. – Алматы, 2001. - 234с.
41 Малеин Н.С. Понятие и основания имущественной ответственности. // Советское государство и право. – 1970. №9. С. 2-9.
42 Русиашвили А.В. Категория противоправности в гражданском праве. // Гражданско-правовая норма и формы её применения. - Тбилиси: Мецниереба,1982. – С.35-43.
43 Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985. – 156с.
44 Қазақстан Республикасы «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы» Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы N 3 нормативтік қаулысы // «ПАРАГРАФ» ақпараттық жүйесі.
45 Басин Ю.Г. Основы гражданского законодательства по защите субъективных гражданских прав. // В сб.: Проблемы применения Основ гражданского законодательства и Основ гражданского судопроизводства союза ССР и союзных республик. – Саратов: СЮИ, 1971. – С.32-37.
46 Белякова А.М. Возмещение причиненного вреда. – М., 1972. – 434с.
47 Ойгензихт В.А. Проблема риска в гражданском праве. - ¬Душанбе.1972. – 186с.
48 Гражданское право. Том 3. Учебник для вузов. (академический курс). / Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы, 2004.
49 Амирханова И.В. Реализация права собственности и иных вещных прав в предпринимательской сфере: Научно-практический комментарий действующего законодательства Республики Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 100с.
50 Тавиева П.Т. Некоторые вопросы гражданско-правовой ответственности негосударственных коммерческих юридических лиц // В сб.: Ответственность в гражданском праве / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2006. – С.96-102
51 Витольд Варкалло. Об ответственности по гражданскому праву. – М.: Прогресс, 1978. – 327с.
52 Осипов Е.Б. Защита гражданских прав. Учебное и практическое пособие. – Алматы, КазГЮА, 2000. – 88с.
53 Ребане И.А. О методологических и гносеологических аспектах учения об основаниях юридической ответственности // Юридическая ответственность: проблемы и перспективы. Труды по правоведению. – Тарту, 1989. – С.7-27.
54 Мейер Т. Общий свод правил по нарушению исполнения обязательства в гражданском кодексе Казахстана. // В сб.: Договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. – Алматы, 2000. – С.85-89.
55 Осипов Е.Б. Ответственность в гражданском праве // В сб.: Вещные и обязательственные права в законодательстве РК. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2000. – С.84-85
56 Раймбай Б.Т. К понятию гражданско-правовой ответственности. // В сб. договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. Т.1. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, КазГЮА, 2000. – С.85-88.
57 Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. – М.: Юридическая литература, 1991. – 208с.
58 Гальперин Л.Б., Деревянко Г.Ф. Качество товаров в обязательствах купли-продажи. – Томск: Изд. ТГУ, 1982. – 141с.
59 Бестугина М.А. Социальная обусловленность и назначение гражданско-правовой ответственности в современных условиях. – М., 1986. – 209с.
60 Сулейменов М.К. Гражданско-правовая ответственность по законодательству Республики Казахстан // Ответственность в гражданском праве / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2006. – С.8-33.
61 Сулейменов М.К. Ответственность в гражданском праве. // Юрист. 2006. № 6. – С.11-22.
62 Красавчиков О.А. Советское гражданское право. Т. 1. – М.: Высшая школа, 1985.- 544с.
63 Гавзе Ф.И. Обязательственное право. – Минск: БГУ, 1968. – 124с.
64 Толстой В.С. Исполнение обязательств. М.: Юридическая литература, 1973. – 206с.
65 Рутман Л.М. Правовое регулирование кооперативных поставок. –М., 1971. - 151c.
66 Черниловский З.М. Римское частное право. – М.: Новый юрист, 1997. – 220с.
67 Горячева Е.В. ответственность предпринимателей за нарушения договорных обязательств. – Алматы, 2004. – 159с.
68 Базылев Б.Т. Юридическая ответственность. – Красноярск, 1985. – 118с.
69 Гуревич Г.С. Санкции за нарушение планово договорных обязательств в народном хозяйстве. – Минск, 1976. – 160с.
70 Попондопуло В.Ф. Динамика обязательственного правоотношения и гражданско-правовая ответственность. – Владивосток: Изд.Дальневосточного ун., 1985. – 112 с.
71 Пугинский Б.И. Гражданско-правовые средства в хозяйственных отношениях. – М.: Юридическая литература, 1984. – 223с.
72 Тархов В.А. гражданское право и ответственность. – УФА, 1996. – 124с.
73 Базылев Б.Т. Ответственность в советстком гражданском праве. – Красноярск, 1977. – 71с.
74 Богатых Е. Гражданское и торговое право. От древнего Римского к современному российскому. Схемы. – М., 1996. – 191с.
75 Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. – Алматы: АЮ ВШП «Әділет», НИИ частного права КазГЮУ, 2003. – 734с.
76 Шевченко Я.Н. Средства защиты в гражданском праве. // Советское государство и право. 1977. № 7. – С.58-67.
77 Зайдзе В.И. Соотношение договорной и внедоговорной ответственности в советском гражданском праве. Автореф… канд… юрид… наук. – Тбилиси, 1980. – 22с.
78 Братусь С.Н. принципы советского гражданского права // Правоведение, 1960. № 1. – С.47-53.
79 Ищанов А.И., Рахманкулов Х.А. ответственность за нарушения обязательств. – Ташкент: Фан, 1980. – 135с.
80 Иоффе О.С., Толстой Ю.К. Новый гражданский кодекс РСФСР. – Л.: ЛГУ, 1965. – 447с.
81 Маметова Р.А. Ответственность по денежным обязательствам // Защита гражданских прав. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: НИИ частного права, КазГЮУ, 2005. – С.282-287.
82 Голованов Н.М. Обязательственное право. Система обязательств. Виды договоров. Санкт-петербург, 2002. – 445с.
83 Қазақстан Республикасы 31 желтоқсандағы 2003жылғы №513-2 «Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
84 Қазақстан Республикасы 01 шілдедегі 2003жылғы №444-2 «Тасмалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
85 Қазақстан Республикасы 13 маусым 2003жылғы №440-2 «Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
86 Қазақстан Республикасы 04 ақпандағы 2005 жылғы №30-3 «Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы // «ПАРАГРАФ» ақпатаррық жүйесі.
87 Саватье Р. Теория обязательств: Юридический и экономический очерк / пер. с фр. Р.О. Халфиной. – М.: Пргресс, 1972. – 434с.
88 Белякова А.М. Возмещение причиненного вреда. – М., 1972. – 101с.
89 Советское гражданское право. Учебник. / Отв. ред. В.А. Рясенцев, Н.П. Воложин. – М., 1977. – 533с.
90 Халфина Р.О. Правовое регулирование хозяйственных связей. // В кн.: Государство.Право. Экономика. – М., 1979. – 419с.
91 Файнштейн А.А. Договорная ответственность социалистических организаций. – Изд. Международные отношения. – М., 1975. – 165с.
92 Рахимов М.З. Исполнение хозяйственных обязательств. - Душанбе, 1990. – 125с.
93 Стоякин Г.Я. Понятие защиты гражданских прав. // В сб.: Проблемы гражданско-правовой ответственности и защиты гражданских прав. Вып. 27. – Свердловск, 1973. – С.30-36.
94 Братусь С.Н. Спорные вопросы теорий юридической ответственности // Советское государство и право. 1973. № 4. – С.27-36.
95 Каменская П.Д. основание ответственности по договорным обязательствам. // В сб.: Вопросы гражданского права. / Под ред. И.Б. Новицкого.- М., 1957. – С. 72-144.
96 Сулейменов М.К. Ответственность за нарушение сроков исполнения договорныхобязательств. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 177с.
97 Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Кн. 1. Общие положения. – М.: Статут, 2000. – 841с.
98 Жайлин Г.А. Гражданско-правовая ответственность за вред причиненный преступлением против личности. Дисс… канд… юрид… наук. – Алматы, 1999. – 129с.
99 Ойгензихт В.А. Обеcпечение исполнения обязательств: традиции и перспективы. // В сб. Проблемы обязательственного права. – Свердловск, 1989. – С.150-155.
100 Носов В.А. Внедоговорные обязательства. – Ярославль, 1987. – 73с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... .17
3. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің нысандары
және
тұрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТЫ ЖАУАПКЕРШIЛIК: ҰҒЫМЫ, ЖҮКТЕЛУ
НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Азаматтық құқықтық шартты жауапкершiлiктiң белгiлері, қағидалары,
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..36
2.2 Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершілік пен деликтілік
жауапкершіліктің ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 68
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектелігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы [1]
негізінде мемлекетімізде нарықтық қатынастардың дамуына орай заңдардың
қолданылу аясы кеңiдi. Сонымен қатар азаматтық қатынасқа қатысушы
субьектiлердің құрамы күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы,
еңбекақы төлеу сияқты және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды.
Өз ерекшелiгi бар нарықты қатынас азаматтық құқыққа әcepiн тигiзбей
қоймайды. Соған байланысты азаматтық және шаруашылық icтep бойынша дау-
дамай көбейдi. Заңдарда ақаулар да жоқ емес. Ел басының Қазақстан - 2030
атты Қазақстан халқына үндеуінде бұл мәселе ерекше аталған: Біздің
заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне баса назар аудару керек. Тек
фундментті жасау аздық етеді, қабаттар мен шатыр да қажет [2].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде
өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды
[3].
Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар
өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып,
мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға
әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек.
Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға тұрткi болды. Ең алдымен, азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай
қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi.
Сондықтан да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес,
оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi
өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Жауапкершiлiк -
барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе
Зерттеу объектісі. Бұл диплом жұмысы заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi
болып табылатын азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселесiне
арналған. Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт
бойы құқық теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың
зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы
талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық
жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк ұғымының
мазмұнын анықтау, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң қағидаларын,
сонымен бiрге шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiкт жүктелу
шарттары, жауапкершiлiк нысандары мен тұрлерін анықтау болып табылады.
Сондықтан, бұл жұмыста келесі міндеттер қойылған: бiрiншiден, азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк мәселесiн қарастыру (осы тақырыпқа байланысты заңи
әдебиеттер мен қазақстан заңдарына анализ жасау негiзiнде), азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн қандай негiздер жиынтығы барын
анықтау, сонымен қатар азаматтық құқық бұзушылықтың ұғымы мен құрамын
қарастыру. Екiншiден, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң сұрақтары
зерттеледі, шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың
нысандарына, деликтілік жауапкершілік пен арақатынасына зерттеу жасау;
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiр жүйеге келтiру және оны
Азаматтық Кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету үшiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
туындауының негiздерi, азаматтық құқықтық шартты жауапкершіліктің ұғымы
мен құрамы және т.б. терминдерiнiң анықтамаларына қатысты
сұрақтарын туғызуына байланысты зерттеулер мен тұжырымдар жүргiзу.
Теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде азаматтық-құқықтық шартты
жауапкершілік институтының теориялық және тәжірибелік мәселелерді кешенді
зерттеу қазақ тілінде өткізіледі.
Тәжірибиелік маңызы. Тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты ғалым-
цивилистердің азаматтық-құқық жауапкершілік, атап айтқанда, шартты
шауапкершілік институтының нормаларын зерттеуге қызығушылық танытуымен
байланысты. Осыған орай зерттеуде заңдарға еңгізуге болатын ұсыныстар
жасалған.
Зерттеу әдістері. Диалектикалық, жалпы және арнайы құқықтық, нормативтік-
логикалық, және басқа әдістер.
Диплом жұмысын жазудың теориялық негізі ғалым-цивилистердің
еңбектеріндегі ой-тұжырымдар болды. Бұл жұмыста Қазақстандық, coвeттiк және
алыс-жақын шетел елдерi авторларының монографияларын, статьялар жинақтарын,
оқулықтарды қолдандым. Жұмыс үшін ерекше маңызы болғаны ол меншік
саласындағы, мұрагерлік құқыққатынасы саласындағы мамандардың зерттеулері.
Атап айтқанда Толстой Ю.К., Братусь С.И., Иоффе О.С., Новицкий И.Б., Басин
Ю.Г., Сулейменов М.К., Амирханова И.В. және т. б. мамандардың жұмыстары
негізге алынған.
Диплом жұмысына жұмысты жазу барысындағы әрекет ету күшi бар нормативтік
құқықтык актілер басшылыққа алынған.
Жұмыс жаңалығы. Жұмыста Қазақстан Республикасынның заңдарын өзгертуге
және толықтыру мәселесі бойынша ұсыныстар берілген. Нақты айтқанда:
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіндегі азаматтық құқықтық
жауапкершілік институтының жалпы ережелері мен жалпы қағидаларының болмауы
заңшығарушының ұқсас сұрақтарды шешуде әр түрлі актілерді қолдануы бір
мәселені әр тұрғыдан қарауына себеп болады. Осыған орай Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінде Азаматтық-құқықтық жауапкершілік атты
тарау еңгізуді ұсынамыз.
Жұмыс құрамы: кiрicпеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен турады.
Диплом жұмысының көлемі - ... ... ... бет.
1 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің түсiнiгi
Жауапкершiлiк барлық құқық қатынастарына тән. Жалпы алғанда,
жауапкершiлiк дегенiмiз заңмен немесе шартпен қарастырылған өзiне жүктелген
мiндеттi бұзатын азаматтық құқықтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын
мүлiктi өндiртiп алу немесе мүлiктiк салмақ салу болып табылады. Oған
бұзылған құқыққа орай уәкiлеттi тұлғаның мүлiктiк шығынының орнын толтыру
жатады.
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мүліктік
жауапкершілігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Жауапкершілік барлық құқық салаларына тән нәрсе. Алайда, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады.
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық қатынасының
субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп алу немесе мүліктік салмақ салу
болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға тұрткі болады.
Азаматтық құқық қатынасының субъектілері болып табылатын тараптар
өздеріне жүктелген міндеттерді орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып,
мүліктік шығынға және жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға
әкеп соқтыратынын білуі тиіс, әрі өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек.
Егер құқық бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық
жауапкершілік оны қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан,
борышқор өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны
орындаудан өз бетімен бас тартқан кезде де оған жауапкершілік мойындалады.
Азаматтық құқықтың мүлікті өндіріп алу тәрізді өзіне тән қосымша
жауапкершілік қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін орындаудан
жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның іс әрекетін
өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң бiр түрі.
Қазақстан заңдарында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң анық тұрғыдағы
анықтамасы жоқ. Бiрақ әдебиеттерде келесiдей анықтама берiлген: өзiне
жүктелген мiндеттердi бұзған азаматтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын
тұлғаға бұзумен келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын толықтыратын заңмен
немесе келiсiм-шaртпен кезделген мүлiктiк өтемақы немесе маңызды
ауыртпалықты жауапкершiлiк ретiнде түсiнемiз. Жауапкершiлiкке тарту
азаматтық құқық бұзу жағдайларына арнап бекiтiлген құқықтық норма
санкияларының жүзеге асырылуы болып саналады [4]. Қазiргi азаматтық заң
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiрiктiруге тырысқан. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнде Мiндеттеменiң
бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс тапқан [5]. Бұлардың
мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы
екенiн куәландырады. АК-ң 353-бабы басқаның ақшасын заңсыз пайдаланғаны
үшiн жауапкершiлiк бiр жақты әрекеттердiң (негiзсiз алғаны немесе басқа
адамның есебiне сақтағаны) нәтижесiнде туындауы мүмкiн.
Азаматтық құқықтық қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын
болғандықтан жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы
ережелерiнде қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден
тыс құқық қатынастарына да қатысты. Мiндеттемелiк құқық туралы жалпы
ережелердi оқи отырып, мiндеттеменiң пайда болу негiздерiн бiз шарттан
пайда болатын және шарттан тыс пайда болатын мiндеттеме деп бөлемiз.
Сонымен бiрге Азаматтық кодекстiң 47, 48 арнайы тараулары енгiзiлген.
Онда шарттан тыс жауапкершiлiктiң негiздерi, көлемi мен басқа да жағдайлары
көрсетiлген.
Жалпы азаматтық заңды алғашында түсiну қиынға соғады. өйткеңi зиян
келтiру туралы ережелердi жалпы ережелермен бiрге карастыру қажеттiгi
турады. Сондықтан жиырмасыншы тарауда нақты қандай мiндеттемелер туралы сөз
болып отырғандарын көрсету керек едi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiн жалпы мағынасын ашуға үлес
қосқандардың бiрi - О.С. Иоффе. Ол азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық
бұзушы үшiн сұбьективтiк азаматтық құқықтардан айыру немесе жаңа не қосымша
азаматтық құқықтық мiндеттердi жүктеу түрінде көpiнic табатын тepic,
жағымсыз салдар туғызатын санкция деп түсiндiредi [6].
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк табиғатының сипаттамасы, сәйкесiнше
түсiнiгi заң ғылымында даулы мәселе. Жалпы құқықтық жауапкершiлiкке мынадай
арнайы белгiлер тән: нормативтiлiк; мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен
камтамасыз етiлуi; жеке, мүлiктiк және ұйымдастырушылық сипатындағы
шектеулерден тұруы.
Құкық теориясы туралы әдебиеттерде заңды жауапкершiлiк деп құқық
нормаларының санкциясында көрсетiлген кiнәлi тұлғаны мүлiктiк және
ұйымдастырушылық сипатындағы шектеулер мен ажыратудан туратын, мемлекеттiк
соттау түрінде көрiнic табатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шарасын айтады [7].
С.С. Алексеев заңды жауапкершiлiктiң үш белгiciн көрсеткен: 1) заңды
жауапкершiлiк өзiнiң мазмұны бойынша - бұл жеке тұлғаға мемлекеттiк
мәжбүрлiк әсер ету шараларын қолдану көбiнесе айыппұл сипатындағы
санкциялар;
2) заңды жауапкершiлiк өзiнiң тiкелей айтылуы бойынша - бұл жеке басымен
көтеру мiндетi;
3.) өзiнiң негiзi бойынша заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық
жасағаны үшiн қолданылатын шара [8].
Бұл жерде заңды жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi мемлекеттiң кepi
реакциясы деп айту күмән туғызады. өйткеңi, бiздiң көзқарасымыз бойынша ол
нәтиже, салдар болып табылады да, ал жауапкершiлiк негiзi болып құқық
бұзушылық жасау танылады. Мәжбүрлеу сипатындағы шаралар, құқық бұзушы
тұлғаның жеке басымен көтеру мiндетi, құқық бұзушылыққа кepi реакция сияқты
аталған белгiлер заңды жауапкершiлiктiң толықтай мәнiн ашып көрсетедi.
Көбiнесе ғалымдар заңды жауапкершiлiктiң мынадай ерекше белгiсiн құқық
бұзушының кiнәлi құқыққа қарсы әрекетiн қоғамдық мiнеушiлiк деп көрсетедi.
Жалпы қоғамдық мiнеушiлiк барлық әлеуметтiк жауапкершiлiктiң тұрлерiне,
атап айтқанда моральдық саяси және т.б. тән. Сондықтан бұл белгiнi тек
заңды жауапкершiлiкке тән деп айтуға болмайды.
Құқық теориясында заңды жауапкершiлiктiң бiрнеше тұжырымдамалары бар,
соның iшiнде төрт негiзгiлерiн бөлiп көрсетуге болады:
1. Жауапкершiлiк - бұл мiндеттi орындау болып табылады.
2.Жауапкершiлiк – бұл мемлекеттiк мәжбүрлеудi қолданумен байланысты
құқық бұзушының жағымсыз жеке және мүлiктiк шектеулердi жеке басымен көтеру
мiндетiнiң ерекше түpi.
3. Жауапкершiлiк - ол құқықтық нормалардың санкцияларын қолдану.
4. Жауапкершiлiктi қарастырамыз.
А.М. Белякова заматтық-құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң
мемлекеттiк мәжбүрлеу сипаты тән түpi ретiнде түсiндiредi. Сонымен қатар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке кез-келген мемлекеттiк мәжбүрлеу тән
емес екеңдiгiн, ол шарт ойынша мiндеттерiн орындамау немесе тиiсiнше
орындамау, зиян келтiру және басқа да негiздерге байланысты туындаған
жағымсыз мүлiктiк салдарды жоюға байланысты мәжбүрлеу орын алатынын
көрсетедi [9]. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мақсаты тұлғаның бұзылған
мүлiктiк жай-күйiн құқық бұзушының немесе құқық қорғау қатынасы ретiнде
басқаның құқық бұзушылығы үшiн жауапты тұлғаның мүлкiнiң есебiнен қалпына
келтiру болып табылады.
70-шi жылдардың басында заң ғылымында позитивтi, яғни оң мағынадағы
жауапкершiлiктiң түсiнiгi енгiзiлдi. Позитивтi жауапкершiлiк болып жеке
тұлғаның қоғам алдында өзiнiң мiндеттерiн саналы түрде түсiнуi, оны
орындауы түріндегi болашақта болатын нәтиже үшiн жауапкершiлiгi танылды.
Мұндай жауапкершiлiктiң әдебиеттерде әртұрлi атауларын кездестiруге болады,
оны перспективтi, активтi және проспективтi жауапкершiлiк деп атайды [10].
Жауапкершiлiктiң позитивтi тұжырымдамасын жақтаушылар заңды жауапкершiлiктi
өзiнiң әрекеттерiнде есеп беру қажеттiлiгi деп қарастырады.
Бұл тұжырымдама ғылыми әдебиеттерде үлкең cынға түстi. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң оның, мазмұнына позитивтi
жауапкершiлiктi енгiзумен кеңеюi – көпшiлiк ғалымдардың пiкiрi бойынша
ақталмады және ол заңи жауапкершiлiктiң мәнiн айқындау мәселелерiн
қиындатады және үлкең шиеленiске әкеп соғады делiнген.
Мұндай жауапкершiлiк жөнiндегi көзқарас мiндеттеме жұйесiндегi
жауапкершiлiкке, яғни мiндеттеменiң тиiсiнше орындатуына сай келедi.
Сонымен бiрге мiндеттеменi тиiсiнше орындатуда азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк әрқилы ережелерге бағынады, демек оны борышқордың, белгiлi
бiр әpeкетiнiң аясына сыйдыруға болмайды.
Заң жұзiндегi жауапкершiлiк әрқашанда мiнез-құлыққа нақтылы баға бередi,
яғни сол құқық бұзушының мiнез-құлықының салдарына мән бередi. Сондықтан да
оны ретроспективтiк жауапкершiлiк деп атайды.
Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек
жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз.
Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа
тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi.
Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк
азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн
атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң
жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда
болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық бұзушының
құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен байланысты
мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Бұл теорияны жақтаушы ғалымдар арасында кейбiреуi жауапкершiлiк
анықтамасында құқық бұзушының мiндеттерiне айрықша мән бередi. Солардың
iшiнде, С.С. Алексеев былай жазады: заңи жауапкершiлiк - бұл жасаған құқық
бұзушылығы үшiн мемлекеттiк мәжбүрлiк әсер ету шараларын тұлғаның жеке
басымен көтеру мiндетi [11].
Ендi басқа бiреулерi - заңи жауапкершiлiктегi мемлекеттiк мәжбүрлеуге
көп мән бередi. Заңи жауапкершiлiктi құқық бұзушыға құқық бұзғаны үшiн
ерекше мәжбүр ету шараларын, яғни жазалар, мәжбүр етулер немесе мүлiктiк
жауапкершiлiк шараларын қолданумен сипатталатын мемлекеттiң айыптайтын кepi
реакциясы ретiнде деп танитын пiкiрдi жақтаушылардың бiрi Н.А. Ребане [12].
Мемлекеттiк мәжбүрлеу заңды жауапкершiлiк сипаттамасында мiндеттi деп
танылған, бiрақ екiншi тұжырымдама - мәжбүрлi тәртiпте қолданатын шараларды
құқық бұзушының epiктi түрде орындаы жауапкершiлiк болып табылады ма деген
сұраққа тiкелей жауап бермейдi.
Сөз жоқ заңды жауапкершiлiк мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен қамтамасыз
етiлген. Заңды деген сөздiң өзi мұндай қатынастарда мемлекеттiң қатысуын
бiлдiредi. Бiрақ құқықтарды мемлекеттiк мәжбүрлеу барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мемлекеттiк мәжбүрлеу шығынның орнын epiктi түрде толтыру,
айыппұлды epiктi түрде төлеу жағдайларында қолданылмайды, бiрақ ол
потенциалды барлық уақытта бар, сондықтан жауапкершiлiктi мемлекеттiк
мәжбүрлеумен теңдестiру күмән туғызады.
Заңды жауапкершiлiктiң бiршама басқаша анықтамасын берген С.Н.Братусь
болатын. С.Н.Братусь мүлiктiк қатынастардағы мiндеттердiң мазмұнын талдай
отырып мынадай қорытындыға келедi: заңды жауапкершiлiк бұл мiндеттiң өзi
емес, осы мiндеттi тiкелей мемлекеттiк мәжбүрлеумен орындату болып табылады
[13]. Сондықтан ол заңды жауапкершiлiктi саналы және epiктi түрде
орындалатын мiндетпен бiрдей eтетiн теорияны жоққа шығарады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, С.Н. Братусьпен ұсынылған жауапкершiлiк анықтамасы
мазмұнына нысанынының басым келуiн сипаттайды. Осылайша мемлекеттiк
мәжбүрлеу шараларын жауапкершiлiк шаралары мен қорғау шараларына бөлудi
жоққа шығарады. Демек кез-келген мiндеттердi мәжбүрлi орындату
жауапкершiлiк болып танылады. Егер құқық бұзушы орындауы тиic нәрсенi жай
орындайтын болса, бiрақ мәжбүрлi түрде орындағанның өзiнде ешнәрсе
жоғалтпайтын болса жазаның мәнi неде? Сондықтан заңи жауапкершiлiктiң бұл
тұжырымдамасы абсолюттi шындыққа жақын деп айтуға келмейдi [13].
Ендi заңды жауапкершiлiктiң үшiншi тұжырымдамасын қарастырайық. Оның
мәнi – құқықтық қатынас субьектiсiнiң жүрiс-тұрысының 6елгiлi үлгiсiн
қамтыған кез-келген құқықтық норма, сонымен біpгe өзiне санкцияны енгiзедi.
Осыдан шығатыны, заңды жауапкершiлiк деп құқықтық нормалардың санкцияларын
құқық бұзушыға қолдануын айтамыз, бұл жерде санкция ол жауапкершiлiк
шарасы.
Ғылыми әдебиеттерде санкция категориясы және оның жауапкершiлiк
шараларымен арақатынасы кең талқыланған.
Санкция деген сөздiң өзiнiң бiрнеше мағыналары бар:
• кең мағынада ол құқық нормаларын орындатудың мемлекеттiк мәжбүр
ету шарасы;
• санкция - құқықтық нормалардың бiр бөлiгi;
• санкция ол құқықтық күшi бар қандай да бiр aктiнi жоғарғы
инстанцияның бекiтуi. Қарастырып отырған сұрақ шегiнде санкция
бiрiншi мағынаға ие. Жауапкершiлiк және санкция ұғымдарын
бiрiншi болып Д.С. Жицинский ажыратты. Ол жауапкершiлiк пен құқық
нормаларының санкциялары түсiнiгiнiң арақатынасын анықтады. Ол
санкцияны заңмен 6екiтiлген нысан, ал мiндеттi тұлғаның
жауапкершiлiк шарасы ретiнде түсiндiредi [14].
Құқық теориясында С.С. Алексеев мәжбүрлеу шаралары ретiнде санкцияның
классификациясын береді. Ол мәжбүрлеу шаралары қатарына жауапкершiлiк
шараларын, сонымен біpгe ескерту және қамтамасыз ету шаралары, қорғау
шараларын, бұлтартпау шараларын кiргiзедi. Осы шаралардың бәpi санкция
түсiнiгiне бiрiгедi. С.С. Алексеев негiздер мен функциялар бойынша
жауапкершiлiк пен қорғау шараларын ажыратады [15]. Заңи жауапкершiлiктiң
пайда болуының негiзi құқық бұзушылық болып табылады, ал қорғау шараларын
қолдану үшiн обьективтiк құқыққа қарсы әрекеттiң (құқықтық аномалия) болуы
жеткiлiктi. Заңи жауапкершiлiк шаралары, ең алдымен, жазалаушы функциясын
атқарады, яғни ең алдымен жәбірленушiнiң мүлiктiк жағдайын қалпына
келтiруге бағытталады.
Мартемьянов қорғау шараларының iшiнде: 1. санкцияларды; 2.жауапкершiлiк
шараларын ажыратұды ұсынады. Санкциялар нормаларды бұзудың қандай да
болмасын салдарлары, ал жауапкершiлiк шаралары - келiсiм - шартты бұзушының
мүлiктiк жазалануымен байланысты.
Жоғарыда айтылғандардан өзгеше пiкiрдi Ю.Г. Басин айтады. Ол
жауапкершiлiк шаралары мен басқа да шараларды қорғау шараларының бiртұтас
жүйесiне бірiктiредi. Жауапкершiлiк шаралары жазалау мақсатымен бiрге
жәбіленушiнiң бұзылған мұдделерiн қалпына келтiру мақсатын да алға қояды
[16]. Сондықтан жауапкершiлiк барлық уақытта субъективтi азаматтық
құқықтарды қорғау шарасы болып табылады. яғни қорғау шарасы ұғымы кең
ауқымды мағынада түсiндiрiледi. Мұндай жағдайда, біздiң көзқарасымыз
бойынша санкция және қорғау шарасы түсiнiктерi бiр-бiрiне сай келедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi Ю.Г. Басиннiң көзқарасын
бейнелейдi. Азаматтық құқықтарды қорғауға АК-тiң нормалары арналған. Бұл
азаматтық құқықты қорғау нысандарын мемлекеттiк немесе өзiн-өзi қорғау,
құқықты қорғау тәсiлдерiн, азаматтық құқықтар мен мүдделердi қорғауға
бағытталған қорғауға бағытталған мәжбүр ету шараларының тiзiмiн, зиянның
түсiнiгi туралы ережесiн көрсетедi [16].
Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен бекiтiлген құқықтың жұзеге
асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге, бұзылған жағдайда қалпына
келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
түсiндiредi.
Қәсіпкерлік құқық оқулығының авторлары келiсiм-шарттық мiндеттемелердi
бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi залалды өтеу немесе айып төлеу нысандарымен
шектеп қойған. Залалды өтеу жауапкершiлiктiң негiзгi түpi болып, ал айып
төлеу қосымша түpi болып мойындалған, яғни егер заңдарда немесе келiсiм-
шартта өзгеше кезделмесе, кредитор барлық жағдайда қалпына келтiруге және
бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн түсiндiредi [17; 18].
Авторлардың, бiр бөлiгi азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау
функциясына аса назар аударса, басқа бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа да функциясына көңiл бөледi, кейбiр авторлар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң басқа да функцияларын көрсетедi
(мысалы, азаматтык-құқықтық жауапкершiлiктiң, орнын толықтырушылық
функциясы). Сондықтан авторлардың басым бөлiгi жауапкершiлiк тек барлық
элементi көрiнiс тапқан құқық бұзушылық үшiн ғана орын алуы мүмкiн деп
есептейдi де, оны бұзушыға қосымша аұыртпалық салу ғана деп көрсетiп,
азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тар мағынада түсiндiредi; ал азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң орнын толықтырушылықты қамтамасыз етушiлiк және
басқада функцияларын ecкеретiн авторлардың бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа (кiнәлi емес) негiздерi бар деп есептейдi де, оның
мазмұнына жедел әсер ету шараларын, мәжбүрлеп орындатуды, зиян келтiрушiге
қaтысты алуы мүмкiн барлық ауыртпалықтар мен мұқтаждарды кiргiзедi.
Жоғарыдағылардың негiзiнде, азаматтық -құқықтық жауапкершiлiктi тар және
кең мағынада түсiнуге болады.
Крашенников Е.А. азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық бұзушыға
белгiлi бiр мүлiктiк сипаттағы мұқтаждық туғызатын, мемлекеттiк мәжбүрлеу
әсерiнен орындалу қабiлетiне ие құқық бұзушының қорғаушылық азаматтық
мiндетi [19] ретiнде анықтайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк: 1) борышқордың мiндеттемелердi
бұзуынан кредиторға келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын толтырады; 2)
борышқорды мiндеттеменi дұрыс орындауға ынталандырады; 3) борышқорды
мiндеттеменi орындамаған не тиiсiнше орындамағаны үшiн жазаға тартады; 4)
қарама-қарсы тараптың қабiлетсiздiгiнен туындауы мүмкiн зиян орнының
толтырылуын қамтамасыз eтетiн болғандықтан кредитордың мiндеттемеге
қатысуына белгiлi бiр шекте итермелейдi; 5) басқа тұлғалардың алдында
борышқордың тәрбиесiздiк фактiлерiн айғақтайды; 6) азаматтық- құқықтық
жауапкершiлiк бұл жасаған құқық бұзушылығы үшiн жауап беру қажеттiлiгi,
құқық бұзуға жол бермеу қажеттiлiгi бұл мiндет, бiрақ әлi жауапкершiлiк
емес (Ойгензихтта бұл белсендi және ретроспективтi жауапкершiлiк деп
аталады).
Бір авторлар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қалпына келтіруші
қызметі туралы айтқанда, міндеттемені заттай мәжбүрлі орындатқызуды алады.
[20, б. 40]. Алайда міндеттемені заттай мәжбүрлеп орындатқызу жауапкершілік
шарасы болып табылмайды, осы кезде сұрақ туындайды азаматтық-құқықтық
жауапкершілікте бұзылған құқықты қалпына келтіру қызметі қалай жүзеге
асырылады? - деген. Біздің ойымызша, бұл қызмет өз орнын көп жағдайда
азаматтық-құқықтық деликтілік жауапкершілікте табады.
Міндеттемені тиісті орындауға ынталандыру кең ауқымды қызмет, ол
тараптарды азаматтық-құқықтық айналым қатысушыларын өз міндеттерін тиісті
орындауға ынталандырады және тәрбиелейді, құқық нормаларының бұзылмай
сақталуын көздейді. Жауапкершіліктегі ынталандырушы әсер ету, жауапкершілік
шараларын қолдану қаупі арқылы жүргізіледі.
Демек, шартты жауапкершілік міндеттеменің тиісті орындалуын қамтамасыз
етуші сипатты иеленеді. Осынысымен шартты жауапкершілікті ынталандырушы
қызмет міндеттеменің тиісті орындалуын қамтамасыз ету шаралармен
жақындастырады. Бұл жауапкершілік шарасы болып табылатын жалғыз айыппұлдың
емес, ал сонымен қатар шығын орнын толтыру шарасының әсері.
Жауапкершіліктің осындай міндеттеме орындалуын қамтамасыз етуші сипаты
басқа да авторлармен мойындалған. Алайда шартты жауапкершіліктің осындай
міндеттеме орындалуын қамтамасыз етуші әсері арнаулы амалдармен
салыстырғанда (кепіл, кепіл болу, аманат) томен, себебі ол басқа
мақсаттарды көздейді.
Сонымен, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершілік екі негізгі қызметті
атқаруы тиіс олар орын толтырушы және ынталандырушы. Орын толтырушы қызмет
міндеттеме бұзылған соң және ол бұзуда залал келген кезде орын алса,
ынталандырушы қызмет міндеттеме бұзылғанға дейін және бұзылған соң жүзеге
асырыла береді. Міндеттеме бұзылғанға дейін ынталандырушы қызмет
-міндеттеме бұзу үшін жауапкершілік қолдану қаупін көрсетіп жүзеге
асырылады. Міндеттеме бұзылған соң, жауапкершілік шараларын қолданып ендігі
жолы осындай бұзушылық жасамауға ынталандырады.
Айту керек, ынталандырушы қызметті басқа да жеке санкциялар атқарады,
яғни,) кез-келген құқық саласында санкция өзінің қолдану қаупімен құқық
бұзуды ескертуші әсер жасайды [21, б. 29]. Сондықтан азаматтық-құқықтық
шартты жауапкершілікті басқа шартты санкциялардан ерекшелендіретіні оның
орын толтырушы қызметі.
Келесі бір дау жауапкершіліктің қайсы қызметі негізгі, бастапқы орынға
ие болуы маңында. Осындай дауды А.А. Файнштейн жауапкершіліктегі
превентивті-ынталандырушы және орын толтырушы қызметтер арасында
қарастырады [22, б. 6-7].
Райдла Ю.Э. жауапкершілік қызметтері ішінен негізгі орынды тәрбиелеуші
және превентивті қызметтер иеленуі тиіс деп ойлайды [23, б. 52]. Ең басты
қызмет орын толтыру, ал ынталандыру қосымша қызмет болып табылады.
В.Ф. Яковлева ойынша жауапкершіліктегі қандай қызмет негізгі - орынға ие
болу маңындағы дау негізсіз, себебі құқық бұзу орын алмағанда, құқықтық
қатынас қалыпты дамығанда, превентивті қызмет нақты көрінсе, құқық бұзудан
соң орын толтыру қызмет нақты көрінеді [24, б. 20].
Р. Кишкимбаева да біздің ойға ортақтас, автор ойынша азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің қандай функциясы негізгі, ынталандырушы ма, әлде қалпына
келтіруші ма? - деген дау негізсіз. Міндеттеме қалыпты дамығанда, яғни ол
бұзылмағанда жауапкершіліктің ынталандырушы қызметі жүзеге асырылады.
Міндеттеме бұзылған соң жауапкершіліктің қалпына келтіруші қызметі жүзеге
асырылады [25, б. 63].
Басқа авторлар, азаматтық-құқықтық жауапкершілік атқармайтын қызметтерді
жауапкершілікке тиесілі деп есептейді. Мүмкін бұл қызмет түрін бүрынғы
кеңестік, яғни жәбірленушінің негізсіз байымасы үшін, бұзушыдан
өндірілетіннің жартысын мемлекеттік бюджетке аударылуы туралы ұсыныстар
болған кезде мойындауға болар еді. Алайда, мұндай шара біздің құқықта орын
алмағандықтан, шартты жауапкершілікте конфискациялық қызметті мойындауға еш
негіз жоқ. Конфискациялық қызмет әкімшілік және қылмыстық құқықтық сипатты
иеленеді.
Заң әдебиеттерінде, жоғарыда аталған қызмет тұрлерінен басқа да
қызметтер көрсетіледі, мысалға: тыюшы қызмет - құқық бұзатын тәртіпті
токтату; белгі беруші қызмет немесе ақпаратты қызмет - құқық бұзылғандық
мемлекеттік органға белгі береді; бақылаушы қызмет - мемлекеттік
бірлестіктер қызметіне бақылау жасайды; ескертуші қызмет - құқық бұзуды
алдын-алуды жүргізеді; күзетуші қызмет - құқықтың бұзылмауын қадағалайды
[26, б. 21; 27, б. 17; 28, б. 102].
Аталған қызметтердің жауапкершілікке жатқызу себебі, жедел әсер ету
шараларына байланысты. Жедел әсер ету шаралары бір авторлармен,
жауапкершілік шараларына негізсіз жатқызылады, тиісінше жауапкершілік
атқаратын қызметтер шеңбері де жоғарыда бізбен көрсетілген қызметтермен
кеңейтіледі [29, б. 15].
Біз, бұл ойлармен келісе алмаймыз, себебі жедел әсер ету шаралары
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен дербес өмір сүретін шаралар тобы, демек
оларға тиесілі қызметтер (ескертуші, тыюшы, белгі беруші, ақпаратты
қызметтер) жауапкершілік қызметтері деп танылмайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк айтып кеткеңiмiздей, құқық бұзушылық
үшiн заңи жауапкершiлiктiң түрі. Әдетте, кiнәсiз жауапкершiлiк жөнiндегi
сауалды қарастырған кезде қазақстандық ғалымдар зардап шеккең тараптың
мүдделерiн жоғары қояды және кiнәсiз жауапкершiлiктi талап ететiн
шаруашылық қызметтегi азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi ынталандыру
функциясын басшылыққа алады.
Қазақстанда заң шығарушы да, доктрина да жауапкершiлiк ретiнде кей
жағдайларда кiнәсiз болатын құқық бұзушы үшiн туындайтын барлық және кез-
келген қолайсыз салдарларды түсiнедi.
Шетел (негiзiнен, капиталистiк) мемлекеттердiң заңдарындағы азаматтық
-құқықтық жауапкершiлiк туралы мәселенi қарастырайық. Бiрден айта кететiн
жағдай континентальдық (романо-германдық) құқық жүйелерiнде азаматтық
құқықтық жауапкершiлiкке деген көзқарастар әртұрлi. Жалпы құқық елдерiнде
мiндеттемелiк құқық деген түсiнiк жоқ eкi дербес институт бар: келiсiм-
шарт құқығы (Law oғ contract) және деликт құқықтары (Law oғ torts) [30].
Англосаксондық құқық жұйесi үшiн азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
орнын толықтырушылық функциясы тән, яғни зардап шегушi тарапты, егер құқық
бұзушылық болмаған жағдайдағы жай-күйге жеткiзу, ал континентальдық құқық
жұйесiне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау функциясы тән, яғни,
ең бастысы құқық бұзушының сазайын тарттыру, оның негiзгi мiндеттемесiне
қосымша ауыртпалық салу жатады.
Бұл ережелерден англосаксондық құқықта кiнәнiң бар-жоғына қарамастан
(абсолюттiк жауапкершiлiк) залалды негiзiнен ақшалай өтейтiн және
континентальдық құқық жүйесi үшiн құқық бұзушыға қосымша ауыртпалық жүктеп
залалды нақты етедi деген шешiмге келуге болады емiз. Бiрiншi және екiншi
жүйелердiң позицияларын былай десек болады: 1) Келiсiм-шарттар орындау
керек; 2) оқиға мен тежеусiз күш үшiн ешкiм жауапты емес. Бұл
белгiлердiң таза күйде болуы мүмкiн болмағандықтән, англосаксондық құқықта
босқа теориясы жасалған, ал континентальдық құқықта кiнәсiз, жоғары
жауапкершiлiкке жол берiлген.
Шетел мемлекеттерiнде мүлiктiк жауапкершiлiктiң дамуына шешушi eкi
фактор әсер етедi: ғылыми техникалық прогресс және өндiрiстi жалпылау.
Сонымен, жоғарыдағы сұрақты қарастыра отырып келесі қорытынды жасауға
болады.
Осы кезге дейiн заңды жауапкершiлiк соның iшiнде азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң мәнi туралы бiртұтас ортақ пiкiр қалыптаспаған.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын біp жүйеге келтiру және оны
Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсетуі
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгi, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiктiң туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен
оның құрамы және т.б. сұрақтар жөнiндегi дауды мәселелер шешiлген жағдайда
мүмкiн болар едi.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
біpiктipyгe тырысқан. Мұның куәсi Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң жалпы бөлiмiнде Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
деген 20-тарауда көрiнiс тапқан.
Біз ғалымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк тек жасаған құқық
бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз. Азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктi қолдану құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда ғана ол адамның санасына жетедi, басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерiн бұзудың мақсатқа сәйкес eместiгiне көзiн
жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретраспективтi аспектiде түсiнiлген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады.
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қоладану шарттары
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тудыратын жағдай оның негiздерi болып
есептеледi. Азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуының негiзi болып
белгiлi бiр заңи фактiлерi табылады. 3аңи фактiлердiң кең аясы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң Азаматтық құқықтар мен мiндеттердің.
пайда болу негiздерi деген 7- бабында көрсетiлген. Құқықтық қатынас бiр-
бiрiне құқықтар мен мiндеттер тудыратын субъектiлер арасындағы құқықтық
байланыс болғандықтан, аталған заңи фактiлер барлық азаматтық-құқықтық
қатынастардың, соның iшiнде азаматтық құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының
да пайда болу негiздерi болып табылады. Қазақстан Республикасының АК-нiң 7
бабында көрсетiлген негiздердiң арасында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк,
қатынастарының пайда болуының негiздерi - басқа жаққа зиян келтiру, сол
сияқты басқа жақ есебiнен мүлiктi негiзсiз сатып алу немесе жинау (негiзсiз
баю). Бұл қатынастар шарттан тыс мiндеттемелер ретiнде сипат алады.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк негiздерiне ең алдымен заңда немесе шартта
көрсетiлген құқықтарды бұзу жатады.
Мысалы, мiндеттеме шартында көрсетiлiп тұрса да тұлғаның оны орындамауы
немесе тиiстi дәрежеде орындамауы, егер де кiмге мүлiктiк залал келтiруi
тәрiздi жағдайларды айтуға болады.
Заң әдебиеттерiнде заңи факт немесе азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарын тудыратын фактiлер әр тұрлi аталады. Авторлардың бiр бөлiгi
тек бiр негiз – азаматтық-құқық бұзушылықты айтса, басқалары - шарттар
немесе негiздер жиынтығын айтуды ұсынады.
В.А. Носов Негiздер мен шарттар ұғымдарын бiрiктiрмей, Негiз және
Шарт ұғымдарының жеке-жеке анықтамаларын берудi ұсынды. Оның айтуы
бойынша, Негiз - ол қандай-да біp құбылыстың (салдардың) қалыптасуының
алғышарты болып табылатын қажеттi жағдай. Негiздiң мұндай анықтамасы
себеп сөзiнiң мағынасына жақын. Ал шарт біp нәрсенiң болып жатқан
жағдайын көрсетедi [31].
Әдетте, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi
ретiнде азаматтық құқық бұзушылық аталады. Оның элементтерi болып мына
шарттар табылады: жүрiс-тұрыстың құқыққа қайшы сипаты, зиянның келтiрiлуi,
себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi [32].
Сонымен, құқық теориясы төрт элементтен туратын құқық бұзушылықтың
құрамын қарастырады. Қылмыстық құқық ғылымымен құқық бұзушылықтың құрамы
туралы iлiмi жасалған. Осыған орай, кейбiр ғалым цивилистер азаматтық құқық
бұзушылық құрамына төрт элементтiң объект, субъект, объективтiк және
субъективтiк жағын енгiзу қажеттiлiгiн айтады.
Бiрақ азаматтық құқықта азаматтық-құқық бұзушылыктың ерекшелiгiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының азаматтық-құқықтық реттеу
әдiсiне негiзделгенiнен көруге болады. Құқық бұзушылықтың объектiсi -
құқықпен реттелетiн қоғамдық қатынастар. Сәйкесiнше азаматтық-құқық
бұзушылық объектiсi болып мүлiктiк қатынастар және онымен байланысты жеке
мүлiктiк емес қатынастар және мүлiктiк қатынастарға байланысы жоқ мүлiктiк
емес қатынастар танылады. Мұндай қатынастардың көптiгiне байланысты оларды
бұзатын азаматтық құқық бұзушылықты Қазақстан Респу6ликасының Қылмыстық
[33] кодексiнде көрсетiлгендей жеке құрамдарға 6өлу қиындық туғызады және
бәрiнен де бұрын тиiмсiз.
Азаматтық-құқықтық реттеу әдiсiнiң айрықша 6елгiciнiң біpi ұқсас
бiртектес құқық бұзушылықтар үшiн құқық бұзушының жасы, eci дұрыстырына
қарамастан бірдей жауапкершiлiктi жүктеуiнде. Қылмыстық құқықта құқық
бұзұшылық субъектiсiне субъективтiк, әлеуметтiк, психологиялық
сипаттамаларын, жеңiлдететiн немесе ауырлататын ман-жайларды анықтау ең
алдымен, жазаңың даралануы, жазадан босатылуын, сонымен бiрге кейбір қылмыс
кұрамдары бойынша тұлғаның арнайы мәртебесiн (мемлекеттiк кызметкерлер,
әскери қызметшiлер) көрсетедi.
Кейбiр жағдайларда азаматтық заң азаматтық құқық субьектiсiне мән
береді. Бұл арнайы көрсетiлген жағдайларға атааналардың (асырап
алушылардың, қамқоршы және қорғаншылардың) өздерiнiң балалары немесе
қамқорлығындағы адамдардың келтiрген зияндарының орнын толтырулары
жатқызылады (AK-тiн 25-26 баптары).
Бiрақ мұның өзi жазаңың даралануымен байланысты емес, ол тек
жәбірленушiнiң мүддесi үшiн зиянның орнын толтыратын cyбъектiнi анықтауымен
байланысты. Ол жалпы ережелерден шығады.
Жалпы ереже бойынша азаматтық-құқық бұзушылық обьектiсi мен субьектiсiн
ерекше көрсетудiң қажетi жоқ. өйткеңi олар құқық бұзушылықтың сипаттамасына
әсер етпейдi.
70-шi жылдары Г.К. Матвеев азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң бiртұтас
негiзi - құқық бұзушылық туралы теориясын жасады. Оның құрамына обьективтiк
және сұбьективтiк жағының төрт белгiсiн енгiздi. Олар: жүрiс-тұрыстың
құқыққа қайшылығы, зиянның болуы, жүрiс-тұрыс пен келтiрiлген зиянның
арасындағы себептi байланыс, кiнә [34] азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
пайда болуының негiзi болып табылатын сол басты заңи фактiнi көрсететiн
басқа да теориялық жұмыстар көп. Мысалы, В.А. Тархов Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiк негiзiне құқыққа қайшы әрекеттi жатқызады да, қалған үш
элементтi оның шарттары (жағдайлары) деп көрсетедi [35].
В.В. Витрянскийдiң азаматтық-құқық бұзушылыктың құрамы туралы iлiмi
үлкен сынға түстi. Автордың көзқарасы бойынша, Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң (жеке және жалпы) негiзi субъективтi азаматтық құқықтарды
бұзу болып табылады. Бұзылған субъективтi азаматтық құқықтардың жеке
тұрлерiне, сонымен бiрге оларды бұзуға жол берген субъектiлерге сәйкес заң
шығарушы азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану үшiн сақталуы тиiстi
жалпы талаптарды бекiттi. Мұндай заңмен бекiтiлген талаптар азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң шарттары болып есептеледi. Олардың қатарына
жатады: субъективтi азаматтық құқықтарды бұзудың құқыққа қайшылығы, зиянның
келтiрiлуi, субъективтi азаматтық-құқықтарды бұзудың және зиянның
арасындағы себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi. Кең таралған
көзқарастан ерекшелiгi В.В. Витрянский бұзуды (жүрiс-тұрысты) құқыққа
қайшылық тән белгiнi қарастырған [36]. Яғни жауапкершiлiк құқыққа
қайшылықсыз, құқыққа сай жүрiс-тұрыстың болуы кезiнде де туындайтындығын
көрсетедi.
Кейбір авторлар азаматтық құқық бұзушылық пен қатар шаруашылық құқық
бұзушылықты жеке бөлiп қарастырады. Ол құрамы бойынша ерекшеленедi,
сұбъектiсi болып ұйым танылады және шаруашылық құқық бұзушылық шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру кезiнде жасалады. Жалпы мен жеке сияқты шаруашылық
құқық бұзушылық азаматтық құқық бұзушылықпен байланысады. Совет кезiнде
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарау шаруашылық қызметтiң шаруашылық
құкықтың, бөлiнуiмен байланысты болды.
Қазiргi кезде шаруашылық және кәсiпкерлiк қызметтiң арақатынасы
жөнiндегi мәселе шешiлген жоқ.
Қазақстанда бiрiншi болып кәсiпкерлiк қызметтiң мәселелерiн
И.В.Романкова зерттедi. Ол кәсiпкерлiк қызметтi субъектiнiң, дербес, өзiнiң
бастамашылығы бойынша, өзiнiң тәуекелi мен пайда табу мақсатындағы
шаруашылық қызметтiң түpi ретiнде аныктайды [37]. И.В. Романкованың берген
анықтамасы негiзiнде азаматтық айналымда шаруашылық және кәсiпкерлiк
айналымды бөлуге мүмкiндiк бередi. Егер ерекше шаруашылық құқық бұзушылықты
бөлiп қарайтын ғалымдардың айтқанына жүгiнетiн болсақ азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң пайда болуы үшiн әрбiр айналымның түріне жеке құрамдар
жасауға тура келедi, мұның өзi ақылға қонымсыз.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк пайда болуы үшiн кажеттi заңды
фактiсiнiң анықтамасын П. Варул басқа жақтан карастырады. Ол азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiн - азаматтық-құқық бұзушылықты жеке түсiнiк
ретiнде көрсетудiң қажеттiгi жоқ. өйткенi бәрiбiр әрбiр нақты жағдайда оның
құрамының әрқайсысының бары не жоған анықтауға тура келедi. Одан азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жеке негiздерi туралы айтқан жөн дейдi [38].
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңы соңғы көзқарасты қолдайды. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстiң 35- бабы Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiк негiздерiне, 17-бабы зиян келтiргенi үшiн жауаптылықтың
жалпы негiздерiн айтқан.
Азаматтық кодекстiң 7, 35, 17 баптарында құқық бұзушылықтың құқыққа
қайшы әрекет (әрекетсiздiк), зияннң келтiрiлуi және құқық бұзушының кiнәсi
сияқты элементтерi көрсетiлген. Бiрден айта кететiн жай, авторлар азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiнiң бiрi ретiнде әрекетсiздiктi барлық уақытта
көрсеткен емес. Е.Годэмэнiң айтуы бойынша зиян тек әрекеттерден шығады, өз
әрекеттерiнен қалыс қалу жауапкершiлiктi туындатпайды [39]. Бiрақ соңғы
жылдары азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк негiздерi ретiндегi әрекет пен
әрекетсiздiктiң арасында түпкiлiктi айырмашылық жоқ деген көзқарас кең
таралды. Ең бастысы әрекетсiздiк заңмен немесе шартпен бекiтiлген мiндеттi
орындамаудан көрiнiс табуы тиiс.
Әдебиетте жауапкершiлiктiң басқа негiздерi ретiнде себептi байланыс пен
тәуекелдi белгiлейдi. Алайда жауапкершiлiктiң аталған негiздерiнiң бiрi
пайда болған кезде оны белгiлi бiр тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкiн емес.
Ол үшiн азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетiн жалпы, типтiк болып
табылатын белгiлi бiр жағдайларды айқындап алу кажет.
Сонымен азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң мұндай жалпы негiздерiне
жататындар:
1. Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (ic-әрекетi не әрекетсiздiгi);
2. Жәбiрленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3. Құқық бұзушының құқыққа қайшы ic-әрекетi мен оның келтiрген зиянының
салдары арасындағы болатын себептi байланыс;
4. Құқық бұзушының кiнәсi [40].
Нақты тұлғаға азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi жұктеу үшiн жалпы ереже
бойынша қажеттi келтiрiлген негiздер жиынтығы - азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетiлген негiздердiң бiреуi болмай
қалса, жауапкершiлiкке тарту мәселесi туындамайды. Бiрақ та, кейбiр
жағдайларда заң азаматтық құқықтары құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүлiктiк жауапкершiлiкке тарту үшiн жалпы талаппен санаспайды; мысалы:
жоғары қауiптiлiк көзiн иеленушi заңды тұлға жәбiрленушiнiң, алдында
кiнәсiз жауап бередi (АК-тiң 31-бабы).
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы, зиян және себептi байланыс азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жалпы негiздерiне, ал кiнә мен тәуекел
субьективтi негiздерiне жатады. Ендi азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгiнде айтылған элементтерiнiң әрқайсысына тоқтала кетейiк.
Құқыққа қайшы қылықтар - азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң негiзi.
Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегенiмiз заңға немесе шартқа сәйкес емес
терiс ic-әрекетi болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетiн екiншi
жақтың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьективтi және
субьективтi құқықтардың мiндеттi түрде бiр мезгiлде бұзылуын көрсетедi.
Құқыққа қайшы қылық белгiсiнiң болмауы құқық бұзушылықтың сәйкесiнше
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң жоқтығын бiлдiредi. Тұлғаның құқыққа
қайшы қылығы болмаған жағдайда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке тарту
туралы мәселесiн қозғаудың тiптi қажетi жоқ. Тұлғаның, құқыққа қайшы қылық
жауапкершiлiкке тартудын бiрден-бiр шарты болса, оны жауапкершiлiктiң
заңдық негiзi деп атайды.
Алғашында құқыққа қайшылық ұғымы құқық нормалары мен шарт ережелерiн
бұзу деп түсiнiлген. Кейiннен В. Ф. Яковлев құқыққа қайшылық ұғымын түсiну
үшiн негiздi делелдеұ жасады, ал құқыққа қайшы қылық ретiнде нақты құқық
нормасына тiкелей карсы келмейтiн, бiрақ жеткiлiксiз заң негiзiнде
басқаның, сұбъективтi құқығын бұзатын қылықты қарастырды.
Сонымен бiрге құқыққа қайшы әрекеттер тобына құқықты терiс пайдалану да
жатқызылады.
Құқықты терiс пайдаланудың, заңдылығы мен құқыққа қайшылығы жөнiнде
әртұрлi пiкiрлер бар. Осы тұрғыда, Н.С. Малеин Құқықты терiс пайдалану
терминiнiң мағынасы жоқ, өйткенi ол бiрiн-бiрi жоққа шығаратын түсiнiктердi
бiрiктiредi құқықты жүзеге асыру құқыққа қайшы, сейкесiнше терiс пайдалану
болмайды дейдi [41]. Басқа жағынан алғанда құқықты тepic пайдалану құқық
шегiнен шығып жасаған әрекет ретiнде сипатталады, яғни заңға карсы
әрекеттер жасау. Ал В.П. Грибанов құқықты терiс пайдалануды өкiлеттi
тұлғаның, өзiне берiлген жалпы құқықтар шегiнде рұқсат етiлмеген
әрекеттердi пайдаланумен байланысты өзiне тиесiлi құқықтарды жүзеге асыру
кезiнде туындайтын азаматтық құқық бұзушылықтың, ерекше түpi деп есептейдi
[15].
Субьективтi құқық оны құрайтын өкiлеттiктердi жүзеге асыру жолымен icкe
асырылады. Құқықты иеленушi өзiнiң құқығын пайдалануда немесе пайдаланбауда
epiктi. Бiрақ өздерiнiң, екiлеттiктерiн жүзеге асырудан бас тартуы басқа
тұлғалардың құқықтар мен мүдделерiн бұзбайды, өйткеңi ешқандай өзгерiс
болмайды және қандай да бiр құқық қатынастарын туындатпайды. Осыған орай
құқықты терiс пайдалану әрекетсiздiк нысанында жүзеге асырыла алмайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекiсiнiң 8-бабының 5 тармағы
азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тұлғаларға келтiруге, құқықты басқа
тұрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы
келетiндей етiп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерiне жол
берiлмейтiндiгiн көрсеткең. Аталағна талаптарды сақтамау салдары құқығын
қорғаудың соттық бас тартуына әкелiп соқтырады.
Құқығын қорғаудан бас тарту жауапкершiлiк шараларына жатқызылмайды және
мұндай құқықты терiс пайдалануды ескерту үшiн жеткiлiксiз. Сондықтан
қасақана құқыты терiс пайдаланғаны үшiн неғұрлым қатаң, соның iшiнде
азаматтық-құқықтық шараларды қолдану қажет. Азаматтар мен заңды тұлғалар
өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты, әдiл
әрекет жасап, заңдардағы талаптарды, iскерлiк әдептiлiк ережелерiн сақтауы
тиiс.
Азаматтық құқықтық реттеу құқық ұқсастығын жол бергендiктен, тұлғаның
құқықты терiс пайдалануымен байланысты әрекеттерi үшiн жауапкершiлiкке
тарту және жауапкершiлiк шарасын таңдау кезiнде азаматтық заңның жалпы
ережелерiн басшылыққа алады.
Құқықты терiс пайдаланғаны үшiн нақты жауапкершiлiк шаралары жоқ
болғандықтан АК-ң 9-бабында көрсетiлген азаматтық құқықтарды қорғау туралы
жалпы нормалар қолданылады.
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығының жағдайы iс-әЖетте не әрекетсiздiкте
көрiнуi мүмкiн. Мiнез-құлығының саналы түрде болуы объективтi жағдай, ол
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды,
сондықтан да қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының объективтi жағын
құрайды.
Бұл арада мәселенiң екi жағына тоқтала кеткең жөн.
Бiрiншiден, заңдарды бiлмеу құқық бұзушыны ешьеңеден арашалай алмайды.
Бұл заңды жетiк бiлуде емес, өмiрде әрбiр iс әрекеттiң бәрiнiң заңмен
қамтылмайтындығында. Сондықтан тiптi заңгерлердiң өздерiне де қайсыбiр iс-
әрекеттердi құқыққа сыйымды екеңдiгiн айқындау оңайға түспейдi. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдiктi айқындауды талап етудiң өзi ақылға
сыймайды.
Екiншiден, тәртiптiң саналылықпен жүзеге асырылуы басқаға, яғни құқық
бұзушылық құрамының субъективтi жағына кiнәлiлiк мәселесiне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кiнәлiктi шатастыру заң әдебиеттерiнде де, сот
тежiрбиелерiнде де, кездеседi, әлi кездесiп те жүр.
Сонымен қатар, жауапкершiлiкке тартудың әрбiр шарты қателiктерден ада
болуы үшiн әрқайсысы мiндеттi түрде басқаларынан бөлек талдану қажет.
Жауаптылық туралы шешiм жоғарыда көрсетiлген барлық қажеттi негiздер түгел
болғанда қолданылуға тиiс, бiрақ олардың, бар болуы әрбiр негiз бойынша
бөлек қаралуы қажет.
Заңды мiндеттi, бұйрықты орындау, құқықты жүзеге асыру, жәбiрленушiнiң
келiсiмi, қажеттi қорғаныс және аса қажеттiлiк тәрiздi жағдайлар құқыққа
қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейдi. Оның бәрi де белгiлi бiр
негiздердi сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсiнедi, ал олардың
бұзылуы – құқыққа қайшылык. Мiне, оның салдарынан жауапкершiлiк мәселесi
туындайды (қажеттi қорғану және аса қажеттi жағдайда зиян келтiру туралы АК-
тiң 20 баптарында қаралады).
Зиян. Құқық бұзушыға азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн
қажеттi негiздiң бiрi - зиянның келтiрiлуi.
А.В. Русиашвилидiң пiкiрi бойынша, зиян - ол қоғам үшiн жағымсыз
обьективтi әлемнiң өзгеруi [42] болып табылады. Мұндай зиянның түсiнiгi
кең мағынада, өйткеңi ол заңды және заңсыз әректтердiң, сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... .17
3. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің нысандары
және
тұрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ШАРТТЫ ЖАУАПКЕРШIЛIК: ҰҒЫМЫ, ЖҮКТЕЛУ
НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Азаматтық құқықтық шартты жауапкершiлiктiң белгiлері, қағидалары,
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..36
2.2 Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершілік пен деликтілік
жауапкершіліктің ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 68
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектелігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы [1]
негізінде мемлекетімізде нарықтық қатынастардың дамуына орай заңдардың
қолданылу аясы кеңiдi. Сонымен қатар азаматтық қатынасқа қатысушы
субьектiлердің құрамы күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы,
еңбекақы төлеу сияқты және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды.
Өз ерекшелiгi бар нарықты қатынас азаматтық құқыққа әcepiн тигiзбей
қоймайды. Соған байланысты азаматтық және шаруашылық icтep бойынша дау-
дамай көбейдi. Заңдарда ақаулар да жоқ емес. Ел басының Қазақстан - 2030
атты Қазақстан халқына үндеуінде бұл мәселе ерекше аталған: Біздің
заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне баса назар аудару керек. Тек
фундментті жасау аздық етеді, қабаттар мен шатыр да қажет [2].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде
өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды
[3].
Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар
өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып,
мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға
әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек.
Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға тұрткi болды. Ең алдымен, азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай
қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi.
Сондықтан да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес,
оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi
өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Жауапкершiлiк -
барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе
Зерттеу объектісі. Бұл диплом жұмысы заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi
болып табылатын азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселесiне
арналған. Азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт
бойы құқық теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың
зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы
талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық
жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiк ұғымының
мазмұнын анықтау, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң қағидаларын,
сонымен бiрге шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiкт жүктелу
шарттары, жауапкершiлiк нысандары мен тұрлерін анықтау болып табылады.
Сондықтан, бұл жұмыста келесі міндеттер қойылған: бiрiншiден, азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк мәселесiн қарастыру (осы тақырыпқа байланысты заңи
әдебиеттер мен қазақстан заңдарына анализ жасау негiзiнде), азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн қандай негiздер жиынтығы барын
анықтау, сонымен қатар азаматтық құқық бұзушылықтың ұғымы мен құрамын
қарастыру. Екiншiден, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершiлiктiң сұрақтары
зерттеледі, шартты мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың
нысандарына, деликтілік жауапкершілік пен арақатынасына зерттеу жасау;
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiр жүйеге келтiру және оны
Азаматтық Кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету үшiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
туындауының негiздерi, азаматтық құқықтық шартты жауапкершіліктің ұғымы
мен құрамы және т.б. терминдерiнiң анықтамаларына қатысты
сұрақтарын туғызуына байланысты зерттеулер мен тұжырымдар жүргiзу.
Теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде азаматтық-құқықтық шартты
жауапкершілік институтының теориялық және тәжірибелік мәселелерді кешенді
зерттеу қазақ тілінде өткізіледі.
Тәжірибиелік маңызы. Тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты ғалым-
цивилистердің азаматтық-құқық жауапкершілік, атап айтқанда, шартты
шауапкершілік институтының нормаларын зерттеуге қызығушылық танытуымен
байланысты. Осыған орай зерттеуде заңдарға еңгізуге болатын ұсыныстар
жасалған.
Зерттеу әдістері. Диалектикалық, жалпы және арнайы құқықтық, нормативтік-
логикалық, және басқа әдістер.
Диплом жұмысын жазудың теориялық негізі ғалым-цивилистердің
еңбектеріндегі ой-тұжырымдар болды. Бұл жұмыста Қазақстандық, coвeттiк және
алыс-жақын шетел елдерi авторларының монографияларын, статьялар жинақтарын,
оқулықтарды қолдандым. Жұмыс үшін ерекше маңызы болғаны ол меншік
саласындағы, мұрагерлік құқыққатынасы саласындағы мамандардың зерттеулері.
Атап айтқанда Толстой Ю.К., Братусь С.И., Иоффе О.С., Новицкий И.Б., Басин
Ю.Г., Сулейменов М.К., Амирханова И.В. және т. б. мамандардың жұмыстары
негізге алынған.
Диплом жұмысына жұмысты жазу барысындағы әрекет ету күшi бар нормативтік
құқықтык актілер басшылыққа алынған.
Жұмыс жаңалығы. Жұмыста Қазақстан Республикасынның заңдарын өзгертуге
және толықтыру мәселесі бойынша ұсыныстар берілген. Нақты айтқанда:
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіндегі азаматтық құқықтық
жауапкершілік институтының жалпы ережелері мен жалпы қағидаларының болмауы
заңшығарушының ұқсас сұрақтарды шешуде әр түрлі актілерді қолдануы бір
мәселені әр тұрғыдан қарауына себеп болады. Осыған орай Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінде Азаматтық-құқықтық жауапкершілік атты
тарау еңгізуді ұсынамыз.
Жұмыс құрамы: кiрicпеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен турады.
Диплом жұмысының көлемі - ... ... ... бет.
1 АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШIЛIКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктің түсiнiгi
Жауапкершiлiк барлық құқық қатынастарына тән. Жалпы алғанда,
жауапкершiлiк дегенiмiз заңмен немесе шартпен қарастырылған өзiне жүктелген
мiндеттi бұзатын азаматтық құқықтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын
мүлiктi өндiртiп алу немесе мүлiктiк салмақ салу болып табылады. Oған
бұзылған құқыққа орай уәкiлеттi тұлғаның мүлiктiк шығынының орнын толтыру
жатады.
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мүліктік
жауапкершілігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Жауапкершілік барлық құқық салаларына тән нәрсе. Алайда, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады.
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық қатынасының
субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп алу немесе мүліктік салмақ салу
болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға тұрткі болады.
Азаматтық құқық қатынасының субъектілері болып табылатын тараптар
өздеріне жүктелген міндеттерді орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып,
мүліктік шығынға және жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға
әкеп соқтыратынын білуі тиіс, әрі өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек.
Егер құқық бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық
жауапкершілік оны қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан,
борышқор өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны
орындаудан өз бетімен бас тартқан кезде де оған жауапкершілік мойындалады.
Азаматтық құқықтың мүлікті өндіріп алу тәрізді өзіне тән қосымша
жауапкершілік қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін орындаудан
жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның іс әрекетін
өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң бiр түрі.
Қазақстан заңдарында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң анық тұрғыдағы
анықтамасы жоқ. Бiрақ әдебиеттерде келесiдей анықтама берiлген: өзiне
жүктелген мiндеттердi бұзған азаматтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын
тұлғаға бұзумен келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын толықтыратын заңмен
немесе келiсiм-шaртпен кезделген мүлiктiк өтемақы немесе маңызды
ауыртпалықты жауапкершiлiк ретiнде түсiнемiз. Жауапкершiлiкке тарту
азаматтық құқық бұзу жағдайларына арнап бекiтiлген құқықтық норма
санкияларының жүзеге асырылуы болып саналады [4]. Қазiргi азаматтық заң
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiрiктiруге тырысқан. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнде Мiндеттеменiң
бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс тапқан [5]. Бұлардың
мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы
екенiн куәландырады. АК-ң 353-бабы басқаның ақшасын заңсыз пайдаланғаны
үшiн жауапкершiлiк бiр жақты әрекеттердiң (негiзсiз алғаны немесе басқа
адамның есебiне сақтағаны) нәтижесiнде туындауы мүмкiн.
Азаматтық құқықтық қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын
болғандықтан жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы
ережелерiнде қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден
тыс құқық қатынастарына да қатысты. Мiндеттемелiк құқық туралы жалпы
ережелердi оқи отырып, мiндеттеменiң пайда болу негiздерiн бiз шарттан
пайда болатын және шарттан тыс пайда болатын мiндеттеме деп бөлемiз.
Сонымен бiрге Азаматтық кодекстiң 47, 48 арнайы тараулары енгiзiлген.
Онда шарттан тыс жауапкершiлiктiң негiздерi, көлемi мен басқа да жағдайлары
көрсетiлген.
Жалпы азаматтық заңды алғашында түсiну қиынға соғады. өйткеңi зиян
келтiру туралы ережелердi жалпы ережелермен бiрге карастыру қажеттiгi
турады. Сондықтан жиырмасыншы тарауда нақты қандай мiндеттемелер туралы сөз
болып отырғандарын көрсету керек едi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiн жалпы мағынасын ашуға үлес
қосқандардың бiрi - О.С. Иоффе. Ол азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық
бұзушы үшiн сұбьективтiк азаматтық құқықтардан айыру немесе жаңа не қосымша
азаматтық құқықтық мiндеттердi жүктеу түрінде көpiнic табатын тepic,
жағымсыз салдар туғызатын санкция деп түсiндiредi [6].
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк табиғатының сипаттамасы, сәйкесiнше
түсiнiгi заң ғылымында даулы мәселе. Жалпы құқықтық жауапкершiлiкке мынадай
арнайы белгiлер тән: нормативтiлiк; мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен
камтамасыз етiлуi; жеке, мүлiктiк және ұйымдастырушылық сипатындағы
шектеулерден тұруы.
Құкық теориясы туралы әдебиеттерде заңды жауапкершiлiк деп құқық
нормаларының санкциясында көрсетiлген кiнәлi тұлғаны мүлiктiк және
ұйымдастырушылық сипатындағы шектеулер мен ажыратудан туратын, мемлекеттiк
соттау түрінде көрiнic табатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шарасын айтады [7].
С.С. Алексеев заңды жауапкершiлiктiң үш белгiciн көрсеткен: 1) заңды
жауапкершiлiк өзiнiң мазмұны бойынша - бұл жеке тұлғаға мемлекеттiк
мәжбүрлiк әсер ету шараларын қолдану көбiнесе айыппұл сипатындағы
санкциялар;
2) заңды жауапкершiлiк өзiнiң тiкелей айтылуы бойынша - бұл жеке басымен
көтеру мiндетi;
3.) өзiнiң негiзi бойынша заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық
жасағаны үшiн қолданылатын шара [8].
Бұл жерде заңды жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi мемлекеттiң кepi
реакциясы деп айту күмән туғызады. өйткеңi, бiздiң көзқарасымыз бойынша ол
нәтиже, салдар болып табылады да, ал жауапкершiлiк негiзi болып құқық
бұзушылық жасау танылады. Мәжбүрлеу сипатындағы шаралар, құқық бұзушы
тұлғаның жеке басымен көтеру мiндетi, құқық бұзушылыққа кepi реакция сияқты
аталған белгiлер заңды жауапкершiлiктiң толықтай мәнiн ашып көрсетедi.
Көбiнесе ғалымдар заңды жауапкершiлiктiң мынадай ерекше белгiсiн құқық
бұзушының кiнәлi құқыққа қарсы әрекетiн қоғамдық мiнеушiлiк деп көрсетедi.
Жалпы қоғамдық мiнеушiлiк барлық әлеуметтiк жауапкершiлiктiң тұрлерiне,
атап айтқанда моральдық саяси және т.б. тән. Сондықтан бұл белгiнi тек
заңды жауапкершiлiкке тән деп айтуға болмайды.
Құқық теориясында заңды жауапкершiлiктiң бiрнеше тұжырымдамалары бар,
соның iшiнде төрт негiзгiлерiн бөлiп көрсетуге болады:
1. Жауапкершiлiк - бұл мiндеттi орындау болып табылады.
2.Жауапкершiлiк – бұл мемлекеттiк мәжбүрлеудi қолданумен байланысты
құқық бұзушының жағымсыз жеке және мүлiктiк шектеулердi жеке басымен көтеру
мiндетiнiң ерекше түpi.
3. Жауапкершiлiк - ол құқықтық нормалардың санкцияларын қолдану.
4. Жауапкершiлiктi қарастырамыз.
А.М. Белякова заматтық-құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң
мемлекеттiк мәжбүрлеу сипаты тән түpi ретiнде түсiндiредi. Сонымен қатар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке кез-келген мемлекеттiк мәжбүрлеу тән
емес екеңдiгiн, ол шарт ойынша мiндеттерiн орындамау немесе тиiсiнше
орындамау, зиян келтiру және басқа да негiздерге байланысты туындаған
жағымсыз мүлiктiк салдарды жоюға байланысты мәжбүрлеу орын алатынын
көрсетедi [9]. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мақсаты тұлғаның бұзылған
мүлiктiк жай-күйiн құқық бұзушының немесе құқық қорғау қатынасы ретiнде
басқаның құқық бұзушылығы үшiн жауапты тұлғаның мүлкiнiң есебiнен қалпына
келтiру болып табылады.
70-шi жылдардың басында заң ғылымында позитивтi, яғни оң мағынадағы
жауапкершiлiктiң түсiнiгi енгiзiлдi. Позитивтi жауапкершiлiк болып жеке
тұлғаның қоғам алдында өзiнiң мiндеттерiн саналы түрде түсiнуi, оны
орындауы түріндегi болашақта болатын нәтиже үшiн жауапкершiлiгi танылды.
Мұндай жауапкершiлiктiң әдебиеттерде әртұрлi атауларын кездестiруге болады,
оны перспективтi, активтi және проспективтi жауапкершiлiк деп атайды [10].
Жауапкершiлiктiң позитивтi тұжырымдамасын жақтаушылар заңды жауапкершiлiктi
өзiнiң әрекеттерiнде есеп беру қажеттiлiгi деп қарастырады.
Бұл тұжырымдама ғылыми әдебиеттерде үлкең cынға түстi. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң оның, мазмұнына позитивтi
жауапкершiлiктi енгiзумен кеңеюi – көпшiлiк ғалымдардың пiкiрi бойынша
ақталмады және ол заңи жауапкершiлiктiң мәнiн айқындау мәселелерiн
қиындатады және үлкең шиеленiске әкеп соғады делiнген.
Мұндай жауапкершiлiк жөнiндегi көзқарас мiндеттеме жұйесiндегi
жауапкершiлiкке, яғни мiндеттеменiң тиiсiнше орындатуына сай келедi.
Сонымен бiрге мiндеттеменi тиiсiнше орындатуда азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк әрқилы ережелерге бағынады, демек оны борышқордың, белгiлi
бiр әpeкетiнiң аясына сыйдыруға болмайды.
Заң жұзiндегi жауапкершiлiк әрқашанда мiнез-құлыққа нақтылы баға бередi,
яғни сол құқық бұзушының мiнез-құлықының салдарына мән бередi. Сондықтан да
оны ретроспективтiк жауапкершiлiк деп атайды.
Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек
жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз.
Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа
тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi.
Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк
азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн
атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң
жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда
болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық бұзушының
құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен байланысты
мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Бұл теорияны жақтаушы ғалымдар арасында кейбiреуi жауапкершiлiк
анықтамасында құқық бұзушының мiндеттерiне айрықша мән бередi. Солардың
iшiнде, С.С. Алексеев былай жазады: заңи жауапкершiлiк - бұл жасаған құқық
бұзушылығы үшiн мемлекеттiк мәжбүрлiк әсер ету шараларын тұлғаның жеке
басымен көтеру мiндетi [11].
Ендi басқа бiреулерi - заңи жауапкершiлiктегi мемлекеттiк мәжбүрлеуге
көп мән бередi. Заңи жауапкершiлiктi құқық бұзушыға құқық бұзғаны үшiн
ерекше мәжбүр ету шараларын, яғни жазалар, мәжбүр етулер немесе мүлiктiк
жауапкершiлiк шараларын қолданумен сипатталатын мемлекеттiң айыптайтын кepi
реакциясы ретiнде деп танитын пiкiрдi жақтаушылардың бiрi Н.А. Ребане [12].
Мемлекеттiк мәжбүрлеу заңды жауапкершiлiк сипаттамасында мiндеттi деп
танылған, бiрақ екiншi тұжырымдама - мәжбүрлi тәртiпте қолданатын шараларды
құқық бұзушының epiктi түрде орындаы жауапкершiлiк болып табылады ма деген
сұраққа тiкелей жауап бермейдi.
Сөз жоқ заңды жауапкершiлiк мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен қамтамасыз
етiлген. Заңды деген сөздiң өзi мұндай қатынастарда мемлекеттiң қатысуын
бiлдiредi. Бiрақ құқықтарды мемлекеттiк мәжбүрлеу барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мемлекеттiк мәжбүрлеу шығынның орнын epiктi түрде толтыру,
айыппұлды epiктi түрде төлеу жағдайларында қолданылмайды, бiрақ ол
потенциалды барлық уақытта бар, сондықтан жауапкершiлiктi мемлекеттiк
мәжбүрлеумен теңдестiру күмән туғызады.
Заңды жауапкершiлiктiң бiршама басқаша анықтамасын берген С.Н.Братусь
болатын. С.Н.Братусь мүлiктiк қатынастардағы мiндеттердiң мазмұнын талдай
отырып мынадай қорытындыға келедi: заңды жауапкершiлiк бұл мiндеттiң өзi
емес, осы мiндеттi тiкелей мемлекеттiк мәжбүрлеумен орындату болып табылады
[13]. Сондықтан ол заңды жауапкершiлiктi саналы және epiктi түрде
орындалатын мiндетпен бiрдей eтетiн теорияны жоққа шығарады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, С.Н. Братусьпен ұсынылған жауапкершiлiк анықтамасы
мазмұнына нысанынының басым келуiн сипаттайды. Осылайша мемлекеттiк
мәжбүрлеу шараларын жауапкершiлiк шаралары мен қорғау шараларына бөлудi
жоққа шығарады. Демек кез-келген мiндеттердi мәжбүрлi орындату
жауапкершiлiк болып танылады. Егер құқық бұзушы орындауы тиic нәрсенi жай
орындайтын болса, бiрақ мәжбүрлi түрде орындағанның өзiнде ешнәрсе
жоғалтпайтын болса жазаның мәнi неде? Сондықтан заңи жауапкершiлiктiң бұл
тұжырымдамасы абсолюттi шындыққа жақын деп айтуға келмейдi [13].
Ендi заңды жауапкершiлiктiң үшiншi тұжырымдамасын қарастырайық. Оның
мәнi – құқықтық қатынас субьектiсiнiң жүрiс-тұрысының 6елгiлi үлгiсiн
қамтыған кез-келген құқықтық норма, сонымен біpгe өзiне санкцияны енгiзедi.
Осыдан шығатыны, заңды жауапкершiлiк деп құқықтық нормалардың санкцияларын
құқық бұзушыға қолдануын айтамыз, бұл жерде санкция ол жауапкершiлiк
шарасы.
Ғылыми әдебиеттерде санкция категориясы және оның жауапкершiлiк
шараларымен арақатынасы кең талқыланған.
Санкция деген сөздiң өзiнiң бiрнеше мағыналары бар:
• кең мағынада ол құқық нормаларын орындатудың мемлекеттiк мәжбүр
ету шарасы;
• санкция - құқықтық нормалардың бiр бөлiгi;
• санкция ол құқықтық күшi бар қандай да бiр aктiнi жоғарғы
инстанцияның бекiтуi. Қарастырып отырған сұрақ шегiнде санкция
бiрiншi мағынаға ие. Жауапкершiлiк және санкция ұғымдарын
бiрiншi болып Д.С. Жицинский ажыратты. Ол жауапкершiлiк пен құқық
нормаларының санкциялары түсiнiгiнiң арақатынасын анықтады. Ол
санкцияны заңмен 6екiтiлген нысан, ал мiндеттi тұлғаның
жауапкершiлiк шарасы ретiнде түсiндiредi [14].
Құқық теориясында С.С. Алексеев мәжбүрлеу шаралары ретiнде санкцияның
классификациясын береді. Ол мәжбүрлеу шаралары қатарына жауапкершiлiк
шараларын, сонымен біpгe ескерту және қамтамасыз ету шаралары, қорғау
шараларын, бұлтартпау шараларын кiргiзедi. Осы шаралардың бәpi санкция
түсiнiгiне бiрiгедi. С.С. Алексеев негiздер мен функциялар бойынша
жауапкершiлiк пен қорғау шараларын ажыратады [15]. Заңи жауапкершiлiктiң
пайда болуының негiзi құқық бұзушылық болып табылады, ал қорғау шараларын
қолдану үшiн обьективтiк құқыққа қарсы әрекеттiң (құқықтық аномалия) болуы
жеткiлiктi. Заңи жауапкершiлiк шаралары, ең алдымен, жазалаушы функциясын
атқарады, яғни ең алдымен жәбірленушiнiң мүлiктiк жағдайын қалпына
келтiруге бағытталады.
Мартемьянов қорғау шараларының iшiнде: 1. санкцияларды; 2.жауапкершiлiк
шараларын ажыратұды ұсынады. Санкциялар нормаларды бұзудың қандай да
болмасын салдарлары, ал жауапкершiлiк шаралары - келiсiм - шартты бұзушының
мүлiктiк жазалануымен байланысты.
Жоғарыда айтылғандардан өзгеше пiкiрдi Ю.Г. Басин айтады. Ол
жауапкершiлiк шаралары мен басқа да шараларды қорғау шараларының бiртұтас
жүйесiне бірiктiредi. Жауапкершiлiк шаралары жазалау мақсатымен бiрге
жәбіленушiнiң бұзылған мұдделерiн қалпына келтiру мақсатын да алға қояды
[16]. Сондықтан жауапкершiлiк барлық уақытта субъективтi азаматтық
құқықтарды қорғау шарасы болып табылады. яғни қорғау шарасы ұғымы кең
ауқымды мағынада түсiндiрiледi. Мұндай жағдайда, біздiң көзқарасымыз
бойынша санкция және қорғау шарасы түсiнiктерi бiр-бiрiне сай келедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi Ю.Г. Басиннiң көзқарасын
бейнелейдi. Азаматтық құқықтарды қорғауға АК-тiң нормалары арналған. Бұл
азаматтық құқықты қорғау нысандарын мемлекеттiк немесе өзiн-өзi қорғау,
құқықты қорғау тәсiлдерiн, азаматтық құқықтар мен мүдделердi қорғауға
бағытталған қорғауға бағытталған мәжбүр ету шараларының тiзiмiн, зиянның
түсiнiгi туралы ережесiн көрсетедi [16].
Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен бекiтiлген құқықтың жұзеге
асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге, бұзылған жағдайда қалпына
келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
түсiндiредi.
Қәсіпкерлік құқық оқулығының авторлары келiсiм-шарттық мiндеттемелердi
бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi залалды өтеу немесе айып төлеу нысандарымен
шектеп қойған. Залалды өтеу жауапкершiлiктiң негiзгi түpi болып, ал айып
төлеу қосымша түpi болып мойындалған, яғни егер заңдарда немесе келiсiм-
шартта өзгеше кезделмесе, кредитор барлық жағдайда қалпына келтiруге және
бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн түсiндiредi [17; 18].
Авторлардың, бiр бөлiгi азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау
функциясына аса назар аударса, басқа бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа да функциясына көңiл бөледi, кейбiр авторлар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң басқа да функцияларын көрсетедi
(мысалы, азаматтык-құқықтық жауапкершiлiктiң, орнын толықтырушылық
функциясы). Сондықтан авторлардың басым бөлiгi жауапкершiлiк тек барлық
элементi көрiнiс тапқан құқық бұзушылық үшiн ғана орын алуы мүмкiн деп
есептейдi де, оны бұзушыға қосымша аұыртпалық салу ғана деп көрсетiп,
азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тар мағынада түсiндiредi; ал азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң орнын толықтырушылықты қамтамасыз етушiлiк және
басқада функцияларын ecкеретiн авторлардың бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа (кiнәлi емес) негiздерi бар деп есептейдi де, оның
мазмұнына жедел әсер ету шараларын, мәжбүрлеп орындатуды, зиян келтiрушiге
қaтысты алуы мүмкiн барлық ауыртпалықтар мен мұқтаждарды кiргiзедi.
Жоғарыдағылардың негiзiнде, азаматтық -құқықтық жауапкершiлiктi тар және
кең мағынада түсiнуге болады.
Крашенников Е.А. азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық бұзушыға
белгiлi бiр мүлiктiк сипаттағы мұқтаждық туғызатын, мемлекеттiк мәжбүрлеу
әсерiнен орындалу қабiлетiне ие құқық бұзушының қорғаушылық азаматтық
мiндетi [19] ретiнде анықтайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк: 1) борышқордың мiндеттемелердi
бұзуынан кредиторға келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын толтырады; 2)
борышқорды мiндеттеменi дұрыс орындауға ынталандырады; 3) борышқорды
мiндеттеменi орындамаған не тиiсiнше орындамағаны үшiн жазаға тартады; 4)
қарама-қарсы тараптың қабiлетсiздiгiнен туындауы мүмкiн зиян орнының
толтырылуын қамтамасыз eтетiн болғандықтан кредитордың мiндеттемеге
қатысуына белгiлi бiр шекте итермелейдi; 5) басқа тұлғалардың алдында
борышқордың тәрбиесiздiк фактiлерiн айғақтайды; 6) азаматтық- құқықтық
жауапкершiлiк бұл жасаған құқық бұзушылығы үшiн жауап беру қажеттiлiгi,
құқық бұзуға жол бермеу қажеттiлiгi бұл мiндет, бiрақ әлi жауапкершiлiк
емес (Ойгензихтта бұл белсендi және ретроспективтi жауапкершiлiк деп
аталады).
Бір авторлар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қалпына келтіруші
қызметі туралы айтқанда, міндеттемені заттай мәжбүрлі орындатқызуды алады.
[20, б. 40]. Алайда міндеттемені заттай мәжбүрлеп орындатқызу жауапкершілік
шарасы болып табылмайды, осы кезде сұрақ туындайды азаматтық-құқықтық
жауапкершілікте бұзылған құқықты қалпына келтіру қызметі қалай жүзеге
асырылады? - деген. Біздің ойымызша, бұл қызмет өз орнын көп жағдайда
азаматтық-құқықтық деликтілік жауапкершілікте табады.
Міндеттемені тиісті орындауға ынталандыру кең ауқымды қызмет, ол
тараптарды азаматтық-құқықтық айналым қатысушыларын өз міндеттерін тиісті
орындауға ынталандырады және тәрбиелейді, құқық нормаларының бұзылмай
сақталуын көздейді. Жауапкершіліктегі ынталандырушы әсер ету, жауапкершілік
шараларын қолдану қаупі арқылы жүргізіледі.
Демек, шартты жауапкершілік міндеттеменің тиісті орындалуын қамтамасыз
етуші сипатты иеленеді. Осынысымен шартты жауапкершілікті ынталандырушы
қызмет міндеттеменің тиісті орындалуын қамтамасыз ету шаралармен
жақындастырады. Бұл жауапкершілік шарасы болып табылатын жалғыз айыппұлдың
емес, ал сонымен қатар шығын орнын толтыру шарасының әсері.
Жауапкершіліктің осындай міндеттеме орындалуын қамтамасыз етуші сипаты
басқа да авторлармен мойындалған. Алайда шартты жауапкершіліктің осындай
міндеттеме орындалуын қамтамасыз етуші әсері арнаулы амалдармен
салыстырғанда (кепіл, кепіл болу, аманат) томен, себебі ол басқа
мақсаттарды көздейді.
Сонымен, азаматтық-құқықтық шартты жауапкершілік екі негізгі қызметті
атқаруы тиіс олар орын толтырушы және ынталандырушы. Орын толтырушы қызмет
міндеттеме бұзылған соң және ол бұзуда залал келген кезде орын алса,
ынталандырушы қызмет міндеттеме бұзылғанға дейін және бұзылған соң жүзеге
асырыла береді. Міндеттеме бұзылғанға дейін ынталандырушы қызмет
-міндеттеме бұзу үшін жауапкершілік қолдану қаупін көрсетіп жүзеге
асырылады. Міндеттеме бұзылған соң, жауапкершілік шараларын қолданып ендігі
жолы осындай бұзушылық жасамауға ынталандырады.
Айту керек, ынталандырушы қызметті басқа да жеке санкциялар атқарады,
яғни,) кез-келген құқық саласында санкция өзінің қолдану қаупімен құқық
бұзуды ескертуші әсер жасайды [21, б. 29]. Сондықтан азаматтық-құқықтық
шартты жауапкершілікті басқа шартты санкциялардан ерекшелендіретіні оның
орын толтырушы қызметі.
Келесі бір дау жауапкершіліктің қайсы қызметі негізгі, бастапқы орынға
ие болуы маңында. Осындай дауды А.А. Файнштейн жауапкершіліктегі
превентивті-ынталандырушы және орын толтырушы қызметтер арасында
қарастырады [22, б. 6-7].
Райдла Ю.Э. жауапкершілік қызметтері ішінен негізгі орынды тәрбиелеуші
және превентивті қызметтер иеленуі тиіс деп ойлайды [23, б. 52]. Ең басты
қызмет орын толтыру, ал ынталандыру қосымша қызмет болып табылады.
В.Ф. Яковлева ойынша жауапкершіліктегі қандай қызмет негізгі - орынға ие
болу маңындағы дау негізсіз, себебі құқық бұзу орын алмағанда, құқықтық
қатынас қалыпты дамығанда, превентивті қызмет нақты көрінсе, құқық бұзудан
соң орын толтыру қызмет нақты көрінеді [24, б. 20].
Р. Кишкимбаева да біздің ойға ортақтас, автор ойынша азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің қандай функциясы негізгі, ынталандырушы ма, әлде қалпына
келтіруші ма? - деген дау негізсіз. Міндеттеме қалыпты дамығанда, яғни ол
бұзылмағанда жауапкершіліктің ынталандырушы қызметі жүзеге асырылады.
Міндеттеме бұзылған соң жауапкершіліктің қалпына келтіруші қызметі жүзеге
асырылады [25, б. 63].
Басқа авторлар, азаматтық-құқықтық жауапкершілік атқармайтын қызметтерді
жауапкершілікке тиесілі деп есептейді. Мүмкін бұл қызмет түрін бүрынғы
кеңестік, яғни жәбірленушінің негізсіз байымасы үшін, бұзушыдан
өндірілетіннің жартысын мемлекеттік бюджетке аударылуы туралы ұсыныстар
болған кезде мойындауға болар еді. Алайда, мұндай шара біздің құқықта орын
алмағандықтан, шартты жауапкершілікте конфискациялық қызметті мойындауға еш
негіз жоқ. Конфискациялық қызмет әкімшілік және қылмыстық құқықтық сипатты
иеленеді.
Заң әдебиеттерінде, жоғарыда аталған қызмет тұрлерінен басқа да
қызметтер көрсетіледі, мысалға: тыюшы қызмет - құқық бұзатын тәртіпті
токтату; белгі беруші қызмет немесе ақпаратты қызмет - құқық бұзылғандық
мемлекеттік органға белгі береді; бақылаушы қызмет - мемлекеттік
бірлестіктер қызметіне бақылау жасайды; ескертуші қызмет - құқық бұзуды
алдын-алуды жүргізеді; күзетуші қызмет - құқықтың бұзылмауын қадағалайды
[26, б. 21; 27, б. 17; 28, б. 102].
Аталған қызметтердің жауапкершілікке жатқызу себебі, жедел әсер ету
шараларына байланысты. Жедел әсер ету шаралары бір авторлармен,
жауапкершілік шараларына негізсіз жатқызылады, тиісінше жауапкершілік
атқаратын қызметтер шеңбері де жоғарыда бізбен көрсетілген қызметтермен
кеңейтіледі [29, б. 15].
Біз, бұл ойлармен келісе алмаймыз, себебі жедел әсер ету шаралары
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен дербес өмір сүретін шаралар тобы, демек
оларға тиесілі қызметтер (ескертуші, тыюшы, белгі беруші, ақпаратты
қызметтер) жауапкершілік қызметтері деп танылмайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк айтып кеткеңiмiздей, құқық бұзушылық
үшiн заңи жауапкершiлiктiң түрі. Әдетте, кiнәсiз жауапкершiлiк жөнiндегi
сауалды қарастырған кезде қазақстандық ғалымдар зардап шеккең тараптың
мүдделерiн жоғары қояды және кiнәсiз жауапкершiлiктi талап ететiн
шаруашылық қызметтегi азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi ынталандыру
функциясын басшылыққа алады.
Қазақстанда заң шығарушы да, доктрина да жауапкершiлiк ретiнде кей
жағдайларда кiнәсiз болатын құқық бұзушы үшiн туындайтын барлық және кез-
келген қолайсыз салдарларды түсiнедi.
Шетел (негiзiнен, капиталистiк) мемлекеттердiң заңдарындағы азаматтық
-құқықтық жауапкершiлiк туралы мәселенi қарастырайық. Бiрден айта кететiн
жағдай континентальдық (романо-германдық) құқық жүйелерiнде азаматтық
құқықтық жауапкершiлiкке деген көзқарастар әртұрлi. Жалпы құқық елдерiнде
мiндеттемелiк құқық деген түсiнiк жоқ eкi дербес институт бар: келiсiм-
шарт құқығы (Law oғ contract) және деликт құқықтары (Law oғ torts) [30].
Англосаксондық құқық жұйесi үшiн азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
орнын толықтырушылық функциясы тән, яғни зардап шегушi тарапты, егер құқық
бұзушылық болмаған жағдайдағы жай-күйге жеткiзу, ал континентальдық құқық
жұйесiне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау функциясы тән, яғни,
ең бастысы құқық бұзушының сазайын тарттыру, оның негiзгi мiндеттемесiне
қосымша ауыртпалық салу жатады.
Бұл ережелерден англосаксондық құқықта кiнәнiң бар-жоғына қарамастан
(абсолюттiк жауапкершiлiк) залалды негiзiнен ақшалай өтейтiн және
континентальдық құқық жүйесi үшiн құқық бұзушыға қосымша ауыртпалық жүктеп
залалды нақты етедi деген шешiмге келуге болады емiз. Бiрiншi және екiншi
жүйелердiң позицияларын былай десек болады: 1) Келiсiм-шарттар орындау
керек; 2) оқиға мен тежеусiз күш үшiн ешкiм жауапты емес. Бұл
белгiлердiң таза күйде болуы мүмкiн болмағандықтән, англосаксондық құқықта
босқа теориясы жасалған, ал континентальдық құқықта кiнәсiз, жоғары
жауапкершiлiкке жол берiлген.
Шетел мемлекеттерiнде мүлiктiк жауапкершiлiктiң дамуына шешушi eкi
фактор әсер етедi: ғылыми техникалық прогресс және өндiрiстi жалпылау.
Сонымен, жоғарыдағы сұрақты қарастыра отырып келесі қорытынды жасауға
болады.
Осы кезге дейiн заңды жауапкершiлiк соның iшiнде азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң мәнi туралы бiртұтас ортақ пiкiр қалыптаспаған.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын біp жүйеге келтiру және оны
Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсетуі
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгi, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiктiң туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен
оның құрамы және т.б. сұрақтар жөнiндегi дауды мәселелер шешiлген жағдайда
мүмкiн болар едi.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
біpiктipyгe тырысқан. Мұның куәсi Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiнiң жалпы бөлiмiнде Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
деген 20-тарауда көрiнiс тапқан.
Біз ғалымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк тек жасаған құқық
бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз. Азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктi қолдану құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда ғана ол адамның санасына жетедi, басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерiн бұзудың мақсатқа сәйкес eместiгiне көзiн
жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретраспективтi аспектiде түсiнiлген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады.
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қоладану шарттары
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тудыратын жағдай оның негiздерi болып
есептеледi. Азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуының негiзi болып
белгiлi бiр заңи фактiлерi табылады. 3аңи фактiлердiң кең аясы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң Азаматтық құқықтар мен мiндеттердің.
пайда болу негiздерi деген 7- бабында көрсетiлген. Құқықтық қатынас бiр-
бiрiне құқықтар мен мiндеттер тудыратын субъектiлер арасындағы құқықтық
байланыс болғандықтан, аталған заңи фактiлер барлық азаматтық-құқықтық
қатынастардың, соның iшiнде азаматтық құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының
да пайда болу негiздерi болып табылады. Қазақстан Республикасының АК-нiң 7
бабында көрсетiлген негiздердiң арасында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк,
қатынастарының пайда болуының негiздерi - басқа жаққа зиян келтiру, сол
сияқты басқа жақ есебiнен мүлiктi негiзсiз сатып алу немесе жинау (негiзсiз
баю). Бұл қатынастар шарттан тыс мiндеттемелер ретiнде сипат алады.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк негiздерiне ең алдымен заңда немесе шартта
көрсетiлген құқықтарды бұзу жатады.
Мысалы, мiндеттеме шартында көрсетiлiп тұрса да тұлғаның оны орындамауы
немесе тиiстi дәрежеде орындамауы, егер де кiмге мүлiктiк залал келтiруi
тәрiздi жағдайларды айтуға болады.
Заң әдебиеттерiнде заңи факт немесе азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарын тудыратын фактiлер әр тұрлi аталады. Авторлардың бiр бөлiгi
тек бiр негiз – азаматтық-құқық бұзушылықты айтса, басқалары - шарттар
немесе негiздер жиынтығын айтуды ұсынады.
В.А. Носов Негiздер мен шарттар ұғымдарын бiрiктiрмей, Негiз және
Шарт ұғымдарының жеке-жеке анықтамаларын берудi ұсынды. Оның айтуы
бойынша, Негiз - ол қандай-да біp құбылыстың (салдардың) қалыптасуының
алғышарты болып табылатын қажеттi жағдай. Негiздiң мұндай анықтамасы
себеп сөзiнiң мағынасына жақын. Ал шарт біp нәрсенiң болып жатқан
жағдайын көрсетедi [31].
Әдетте, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi
ретiнде азаматтық құқық бұзушылық аталады. Оның элементтерi болып мына
шарттар табылады: жүрiс-тұрыстың құқыққа қайшы сипаты, зиянның келтiрiлуi,
себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi [32].
Сонымен, құқық теориясы төрт элементтен туратын құқық бұзушылықтың
құрамын қарастырады. Қылмыстық құқық ғылымымен құқық бұзушылықтың құрамы
туралы iлiмi жасалған. Осыған орай, кейбiр ғалым цивилистер азаматтық құқық
бұзушылық құрамына төрт элементтiң объект, субъект, объективтiк және
субъективтiк жағын енгiзу қажеттiлiгiн айтады.
Бiрақ азаматтық құқықта азаматтық-құқық бұзушылыктың ерекшелiгiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының азаматтық-құқықтық реттеу
әдiсiне негiзделгенiнен көруге болады. Құқық бұзушылықтың объектiсi -
құқықпен реттелетiн қоғамдық қатынастар. Сәйкесiнше азаматтық-құқық
бұзушылық объектiсi болып мүлiктiк қатынастар және онымен байланысты жеке
мүлiктiк емес қатынастар және мүлiктiк қатынастарға байланысы жоқ мүлiктiк
емес қатынастар танылады. Мұндай қатынастардың көптiгiне байланысты оларды
бұзатын азаматтық құқық бұзушылықты Қазақстан Респу6ликасының Қылмыстық
[33] кодексiнде көрсетiлгендей жеке құрамдарға 6өлу қиындық туғызады және
бәрiнен де бұрын тиiмсiз.
Азаматтық-құқықтық реттеу әдiсiнiң айрықша 6елгiciнiң біpi ұқсас
бiртектес құқық бұзушылықтар үшiн құқық бұзушының жасы, eci дұрыстырына
қарамастан бірдей жауапкершiлiктi жүктеуiнде. Қылмыстық құқықта құқық
бұзұшылық субъектiсiне субъективтiк, әлеуметтiк, психологиялық
сипаттамаларын, жеңiлдететiн немесе ауырлататын ман-жайларды анықтау ең
алдымен, жазаңың даралануы, жазадан босатылуын, сонымен бiрге кейбір қылмыс
кұрамдары бойынша тұлғаның арнайы мәртебесiн (мемлекеттiк кызметкерлер,
әскери қызметшiлер) көрсетедi.
Кейбiр жағдайларда азаматтық заң азаматтық құқық субьектiсiне мән
береді. Бұл арнайы көрсетiлген жағдайларға атааналардың (асырап
алушылардың, қамқоршы және қорғаншылардың) өздерiнiң балалары немесе
қамқорлығындағы адамдардың келтiрген зияндарының орнын толтырулары
жатқызылады (AK-тiн 25-26 баптары).
Бiрақ мұның өзi жазаңың даралануымен байланысты емес, ол тек
жәбірленушiнiң мүддесi үшiн зиянның орнын толтыратын cyбъектiнi анықтауымен
байланысты. Ол жалпы ережелерден шығады.
Жалпы ереже бойынша азаматтық-құқық бұзушылық обьектiсi мен субьектiсiн
ерекше көрсетудiң қажетi жоқ. өйткеңi олар құқық бұзушылықтың сипаттамасына
әсер етпейдi.
70-шi жылдары Г.К. Матвеев азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң бiртұтас
негiзi - құқық бұзушылық туралы теориясын жасады. Оның құрамына обьективтiк
және сұбьективтiк жағының төрт белгiсiн енгiздi. Олар: жүрiс-тұрыстың
құқыққа қайшылығы, зиянның болуы, жүрiс-тұрыс пен келтiрiлген зиянның
арасындағы себептi байланыс, кiнә [34] азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
пайда болуының негiзi болып табылатын сол басты заңи фактiнi көрсететiн
басқа да теориялық жұмыстар көп. Мысалы, В.А. Тархов Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiк негiзiне құқыққа қайшы әрекеттi жатқызады да, қалған үш
элементтi оның шарттары (жағдайлары) деп көрсетедi [35].
В.В. Витрянскийдiң азаматтық-құқық бұзушылыктың құрамы туралы iлiмi
үлкен сынға түстi. Автордың көзқарасы бойынша, Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң (жеке және жалпы) негiзi субъективтi азаматтық құқықтарды
бұзу болып табылады. Бұзылған субъективтi азаматтық құқықтардың жеке
тұрлерiне, сонымен бiрге оларды бұзуға жол берген субъектiлерге сәйкес заң
шығарушы азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану үшiн сақталуы тиiстi
жалпы талаптарды бекiттi. Мұндай заңмен бекiтiлген талаптар азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң шарттары болып есептеледi. Олардың қатарына
жатады: субъективтi азаматтық құқықтарды бұзудың құқыққа қайшылығы, зиянның
келтiрiлуi, субъективтi азаматтық-құқықтарды бұзудың және зиянның
арасындағы себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi. Кең таралған
көзқарастан ерекшелiгi В.В. Витрянский бұзуды (жүрiс-тұрысты) құқыққа
қайшылық тән белгiнi қарастырған [36]. Яғни жауапкершiлiк құқыққа
қайшылықсыз, құқыққа сай жүрiс-тұрыстың болуы кезiнде де туындайтындығын
көрсетедi.
Кейбір авторлар азаматтық құқық бұзушылық пен қатар шаруашылық құқық
бұзушылықты жеке бөлiп қарастырады. Ол құрамы бойынша ерекшеленедi,
сұбъектiсi болып ұйым танылады және шаруашылық құқық бұзушылық шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру кезiнде жасалады. Жалпы мен жеке сияқты шаруашылық
құқық бұзушылық азаматтық құқық бұзушылықпен байланысады. Совет кезiнде
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарау шаруашылық қызметтiң шаруашылық
құкықтың, бөлiнуiмен байланысты болды.
Қазiргi кезде шаруашылық және кәсiпкерлiк қызметтiң арақатынасы
жөнiндегi мәселе шешiлген жоқ.
Қазақстанда бiрiншi болып кәсiпкерлiк қызметтiң мәселелерiн
И.В.Романкова зерттедi. Ол кәсiпкерлiк қызметтi субъектiнiң, дербес, өзiнiң
бастамашылығы бойынша, өзiнiң тәуекелi мен пайда табу мақсатындағы
шаруашылық қызметтiң түpi ретiнде аныктайды [37]. И.В. Романкованың берген
анықтамасы негiзiнде азаматтық айналымда шаруашылық және кәсiпкерлiк
айналымды бөлуге мүмкiндiк бередi. Егер ерекше шаруашылық құқық бұзушылықты
бөлiп қарайтын ғалымдардың айтқанына жүгiнетiн болсақ азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң пайда болуы үшiн әрбiр айналымның түріне жеке құрамдар
жасауға тура келедi, мұның өзi ақылға қонымсыз.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк пайда болуы үшiн кажеттi заңды
фактiсiнiң анықтамасын П. Варул басқа жақтан карастырады. Ол азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiн - азаматтық-құқық бұзушылықты жеке түсiнiк
ретiнде көрсетудiң қажеттiгi жоқ. өйткенi бәрiбiр әрбiр нақты жағдайда оның
құрамының әрқайсысының бары не жоған анықтауға тура келедi. Одан азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жеке негiздерi туралы айтқан жөн дейдi [38].
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңы соңғы көзқарасты қолдайды. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстiң 35- бабы Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiк негiздерiне, 17-бабы зиян келтiргенi үшiн жауаптылықтың
жалпы негiздерiн айтқан.
Азаматтық кодекстiң 7, 35, 17 баптарында құқық бұзушылықтың құқыққа
қайшы әрекет (әрекетсiздiк), зияннң келтiрiлуi және құқық бұзушының кiнәсi
сияқты элементтерi көрсетiлген. Бiрден айта кететiн жай, авторлар азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiнiң бiрi ретiнде әрекетсiздiктi барлық уақытта
көрсеткен емес. Е.Годэмэнiң айтуы бойынша зиян тек әрекеттерден шығады, өз
әрекеттерiнен қалыс қалу жауапкершiлiктi туындатпайды [39]. Бiрақ соңғы
жылдары азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк негiздерi ретiндегi әрекет пен
әрекетсiздiктiң арасында түпкiлiктi айырмашылық жоқ деген көзқарас кең
таралды. Ең бастысы әрекетсiздiк заңмен немесе шартпен бекiтiлген мiндеттi
орындамаудан көрiнiс табуы тиiс.
Әдебиетте жауапкершiлiктiң басқа негiздерi ретiнде себептi байланыс пен
тәуекелдi белгiлейдi. Алайда жауапкершiлiктiң аталған негiздерiнiң бiрi
пайда болған кезде оны белгiлi бiр тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкiн емес.
Ол үшiн азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетiн жалпы, типтiк болып
табылатын белгiлi бiр жағдайларды айқындап алу кажет.
Сонымен азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң мұндай жалпы негiздерiне
жататындар:
1. Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (ic-әрекетi не әрекетсiздiгi);
2. Жәбiрленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3. Құқық бұзушының құқыққа қайшы ic-әрекетi мен оның келтiрген зиянының
салдары арасындағы болатын себептi байланыс;
4. Құқық бұзушының кiнәсi [40].
Нақты тұлғаға азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi жұктеу үшiн жалпы ереже
бойынша қажеттi келтiрiлген негiздер жиынтығы - азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетiлген негiздердiң бiреуi болмай
қалса, жауапкершiлiкке тарту мәселесi туындамайды. Бiрақ та, кейбiр
жағдайларда заң азаматтық құқықтары құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүлiктiк жауапкершiлiкке тарту үшiн жалпы талаппен санаспайды; мысалы:
жоғары қауiптiлiк көзiн иеленушi заңды тұлға жәбiрленушiнiң, алдында
кiнәсiз жауап бередi (АК-тiң 31-бабы).
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы, зиян және себептi байланыс азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жалпы негiздерiне, ал кiнә мен тәуекел
субьективтi негiздерiне жатады. Ендi азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгiнде айтылған элементтерiнiң әрқайсысына тоқтала кетейiк.
Құқыққа қайшы қылықтар - азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң негiзi.
Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегенiмiз заңға немесе шартқа сәйкес емес
терiс ic-әрекетi болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетiн екiншi
жақтың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьективтi және
субьективтi құқықтардың мiндеттi түрде бiр мезгiлде бұзылуын көрсетедi.
Құқыққа қайшы қылық белгiсiнiң болмауы құқық бұзушылықтың сәйкесiнше
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң жоқтығын бiлдiредi. Тұлғаның құқыққа
қайшы қылығы болмаған жағдайда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке тарту
туралы мәселесiн қозғаудың тiптi қажетi жоқ. Тұлғаның, құқыққа қайшы қылық
жауапкершiлiкке тартудын бiрден-бiр шарты болса, оны жауапкершiлiктiң
заңдық негiзi деп атайды.
Алғашында құқыққа қайшылық ұғымы құқық нормалары мен шарт ережелерiн
бұзу деп түсiнiлген. Кейiннен В. Ф. Яковлев құқыққа қайшылық ұғымын түсiну
үшiн негiздi делелдеұ жасады, ал құқыққа қайшы қылық ретiнде нақты құқық
нормасына тiкелей карсы келмейтiн, бiрақ жеткiлiксiз заң негiзiнде
басқаның, сұбъективтi құқығын бұзатын қылықты қарастырды.
Сонымен бiрге құқыққа қайшы әрекеттер тобына құқықты терiс пайдалану да
жатқызылады.
Құқықты терiс пайдаланудың, заңдылығы мен құқыққа қайшылығы жөнiнде
әртұрлi пiкiрлер бар. Осы тұрғыда, Н.С. Малеин Құқықты терiс пайдалану
терминiнiң мағынасы жоқ, өйткенi ол бiрiн-бiрi жоққа шығаратын түсiнiктердi
бiрiктiредi құқықты жүзеге асыру құқыққа қайшы, сейкесiнше терiс пайдалану
болмайды дейдi [41]. Басқа жағынан алғанда құқықты тepic пайдалану құқық
шегiнен шығып жасаған әрекет ретiнде сипатталады, яғни заңға карсы
әрекеттер жасау. Ал В.П. Грибанов құқықты терiс пайдалануды өкiлеттi
тұлғаның, өзiне берiлген жалпы құқықтар шегiнде рұқсат етiлмеген
әрекеттердi пайдаланумен байланысты өзiне тиесiлi құқықтарды жүзеге асыру
кезiнде туындайтын азаматтық құқық бұзушылықтың, ерекше түpi деп есептейдi
[15].
Субьективтi құқық оны құрайтын өкiлеттiктердi жүзеге асыру жолымен icкe
асырылады. Құқықты иеленушi өзiнiң құқығын пайдалануда немесе пайдаланбауда
epiктi. Бiрақ өздерiнiң, екiлеттiктерiн жүзеге асырудан бас тартуы басқа
тұлғалардың құқықтар мен мүдделерiн бұзбайды, өйткеңi ешқандай өзгерiс
болмайды және қандай да бiр құқық қатынастарын туындатпайды. Осыған орай
құқықты терiс пайдалану әрекетсiздiк нысанында жүзеге асырыла алмайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекiсiнiң 8-бабының 5 тармағы
азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тұлғаларға келтiруге, құқықты басқа
тұрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы
келетiндей етiп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерiне жол
берiлмейтiндiгiн көрсеткең. Аталағна талаптарды сақтамау салдары құқығын
қорғаудың соттық бас тартуына әкелiп соқтырады.
Құқығын қорғаудан бас тарту жауапкершiлiк шараларына жатқызылмайды және
мұндай құқықты терiс пайдалануды ескерту үшiн жеткiлiксiз. Сондықтан
қасақана құқыты терiс пайдаланғаны үшiн неғұрлым қатаң, соның iшiнде
азаматтық-құқықтық шараларды қолдану қажет. Азаматтар мен заңды тұлғалар
өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты, әдiл
әрекет жасап, заңдардағы талаптарды, iскерлiк әдептiлiк ережелерiн сақтауы
тиiс.
Азаматтық құқықтық реттеу құқық ұқсастығын жол бергендiктен, тұлғаның
құқықты терiс пайдалануымен байланысты әрекеттерi үшiн жауапкершiлiкке
тарту және жауапкершiлiк шарасын таңдау кезiнде азаматтық заңның жалпы
ережелерiн басшылыққа алады.
Құқықты терiс пайдаланғаны үшiн нақты жауапкершiлiк шаралары жоқ
болғандықтан АК-ң 9-бабында көрсетiлген азаматтық құқықтарды қорғау туралы
жалпы нормалар қолданылады.
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығының жағдайы iс-әЖетте не әрекетсiздiкте
көрiнуi мүмкiн. Мiнез-құлығының саналы түрде болуы объективтi жағдай, ол
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды,
сондықтан да қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының объективтi жағын
құрайды.
Бұл арада мәселенiң екi жағына тоқтала кеткең жөн.
Бiрiншiден, заңдарды бiлмеу құқық бұзушыны ешьеңеден арашалай алмайды.
Бұл заңды жетiк бiлуде емес, өмiрде әрбiр iс әрекеттiң бәрiнiң заңмен
қамтылмайтындығында. Сондықтан тiптi заңгерлердiң өздерiне де қайсыбiр iс-
әрекеттердi құқыққа сыйымды екеңдiгiн айқындау оңайға түспейдi. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдiктi айқындауды талап етудiң өзi ақылға
сыймайды.
Екiншiден, тәртiптiң саналылықпен жүзеге асырылуы басқаға, яғни құқық
бұзушылық құрамының субъективтi жағына кiнәлiлiк мәселесiне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кiнәлiктi шатастыру заң әдебиеттерiнде де, сот
тежiрбиелерiнде де, кездеседi, әлi кездесiп те жүр.
Сонымен қатар, жауапкершiлiкке тартудың әрбiр шарты қателiктерден ада
болуы үшiн әрқайсысы мiндеттi түрде басқаларынан бөлек талдану қажет.
Жауаптылық туралы шешiм жоғарыда көрсетiлген барлық қажеттi негiздер түгел
болғанда қолданылуға тиiс, бiрақ олардың, бар болуы әрбiр негiз бойынша
бөлек қаралуы қажет.
Заңды мiндеттi, бұйрықты орындау, құқықты жүзеге асыру, жәбiрленушiнiң
келiсiмi, қажеттi қорғаныс және аса қажеттiлiк тәрiздi жағдайлар құқыққа
қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейдi. Оның бәрi де белгiлi бiр
негiздердi сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсiнедi, ал олардың
бұзылуы – құқыққа қайшылык. Мiне, оның салдарынан жауапкершiлiк мәселесi
туындайды (қажеттi қорғану және аса қажеттi жағдайда зиян келтiру туралы АК-
тiң 20 баптарында қаралады).
Зиян. Құқық бұзушыға азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн
қажеттi негiздiң бiрi - зиянның келтiрiлуi.
А.В. Русиашвилидiң пiкiрi бойынша, зиян - ол қоғам үшiн жағымсыз
обьективтi әлемнiң өзгеруi [42] болып табылады. Мұндай зиянның түсiнiгi
кең мағынада, өйткеңi ол заңды және заңсыз әректтердiң, сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz