Заң және өсиет бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Мұраның құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Заң бойынша мұрагерлік санаты және оларға қойылатын кезектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мұраны бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Мұраны алу және мұрадан бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Өсиет бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
2.1. Өсиет бойынша мұрагерліктің түсінігі және оның жалпы
ережелері
2.2. Өсиеттің түсінігі және оған қойылатын талап ретіндегі оның нысаны мен мазмұны
2.3. Өсиеттің мазмұнын өзгерту, жарамсыз деп тану және олардың салдарлары
2.4. Өсиет қалдырушының ерекше өсиеттік нұсқаулары (өсиеттік бас тарту, жүктеу) және өсиеттің орындалуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Мұраның құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Заң бойынша мұрагерлік санаты және оларға қойылатын кезектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мұраны бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Мұраны алу және мұрадан бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Өсиет бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
2.1. Өсиет бойынша мұрагерліктің түсінігі және оның жалпы
ережелері
2.2. Өсиеттің түсінігі және оған қойылатын талап ретіндегі оның нысаны мен мазмұны
2.3. Өсиеттің мазмұнын өзгерту, жарамсыз деп тану және олардың салдарлары
2.4. Өсиет қалдырушының ерекше өсиеттік нұсқаулары (өсиеттік бас тарту, жүктеу) және өсиеттің орындалуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Азаматтық құқықтағы қызықты мәселелердің біріне мұрагерлік құқығы туралы мәселелерді жатқызуға болады. Біз білетіндей, мұрагерлік заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша мұрагерлік деп бөлінеді. Жалпы алғанда, мұрагерлікке түсінік беретін болсақ, мұрагерлік — қайтыс болған азамат (мұра қаддырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) — мұрагерге немесе мұрагерлерге ауысуы.
Осы мұрагерлік құқығындағы ерекше мәнге ие болып табылатын өсиет бойынша мұра қабылдау. Азаматтың ол қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады. Міне, өсиеттің қызық жері осы тұста. Өйткені өз ықтиярын білдіру арқылы өсиет қалдырушы мұраны заң бойынша мұрагерлерге де және ол тізімге мүлдем жақындамайтын адамдарға да үлестіруі мүмкін. Жалпы мұрагерлік дегеніміз — қайтыс болған азаматтың (мұра қалдырушының) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы. (АК-нің 1038-бабы)
Қазіргі таңдағы мұрагерліктің бұл түсінігі қоғамның даму барысында пайда болған түсінік. Өйткені алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, эсіресе оның дамуының бастапқы кезеңдерінде, адамдардың қажеттіліктерінің жэне оларды қанағаттандыру қүралдарының өте аз, қарапайым болғандығынан, оларда мұраға қалдыратын ештеңе болмады. Әрине, ол кезеңде де аңшылық қарулары, балық аулау қүралдары, жабайы аңдардың терілері, белгілі бір руға (тайпаға) қатыстылығының белгілері, әшекей заттар әкесінен баласына өтіп отырды. Бірақ, ондай қатынастар ол кезде болмаған да құқық нормаларымен емес, ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен реттелді.
Шаруашылықтың дамуына, рулық-тайпалық байланыстардың әлсіреп, жекелеген отбасылардың мүліктік оқшаулануына байланысты, қайтыс болған адамның мүлкі кімге қалады деген сұрақтар да туындай бастады. Осылайша мұрагерліктің пайда болуы жэне оның дамуы қоғамның мүліктік және әлеуметтік жікке бөлінуімен, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік құқығының қалыптасуымен қатар жүрді. Жеке меншіктің өркендеуі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге арналған құралдардың, барлық пайда келтіре алатын нәрселердің біртіндеп мұрагерліктің пәніне айналуына әкелді.
Сонымен, мұрагерліктің мәні неде және экономикалық жағдайы белгілі бір дэрежеге жеткен адам қоғамына мұрагерліктің қажеті не?
Жоғарыдағы анықтаманың мәнінен мұрагерліктің ең алдымен мүлікпен байланысты екендігін көруге болады, яғни мұрагерліктің пәні қайтыс болған адамның тірі кезінде иегері болған мүліктік қүқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болады. Солардың қатарында басты орынды еш күмәнсыз, меншік құқығы алады. Мысалы, қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттері мұрагерлікпен ауыса алмаііды, яғни олар да адамның қайтыс болуымен бірге тоқтатылады дейік. Әрине, мұнда қайтыс болған адамның тірі кезінде субьектісі болған құқықтық қатынастардың қандай болатындығын елестетудің өзі қиынырақ. Алдымен, бұл өмір сүрулеріне қажетті нәрселерден айырылатын оның жақын адамдарын қолайсыз жағдайға қоятын еді. Сол сияқты, өздерінің талаптарын қанағаттандыруды кімге қоятындықтарын білмейтін қайтыс болған адамның кредит берушілері де ұтылар еді.
Осы мұрагерлік құқығындағы ерекше мәнге ие болып табылатын өсиет бойынша мұра қабылдау. Азаматтың ол қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады. Міне, өсиеттің қызық жері осы тұста. Өйткені өз ықтиярын білдіру арқылы өсиет қалдырушы мұраны заң бойынша мұрагерлерге де және ол тізімге мүлдем жақындамайтын адамдарға да үлестіруі мүмкін. Жалпы мұрагерлік дегеніміз — қайтыс болған азаматтың (мұра қалдырушының) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы. (АК-нің 1038-бабы)
Қазіргі таңдағы мұрагерліктің бұл түсінігі қоғамның даму барысында пайда болған түсінік. Өйткені алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, эсіресе оның дамуының бастапқы кезеңдерінде, адамдардың қажеттіліктерінің жэне оларды қанағаттандыру қүралдарының өте аз, қарапайым болғандығынан, оларда мұраға қалдыратын ештеңе болмады. Әрине, ол кезеңде де аңшылық қарулары, балық аулау қүралдары, жабайы аңдардың терілері, белгілі бір руға (тайпаға) қатыстылығының белгілері, әшекей заттар әкесінен баласына өтіп отырды. Бірақ, ондай қатынастар ол кезде болмаған да құқық нормаларымен емес, ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен реттелді.
Шаруашылықтың дамуына, рулық-тайпалық байланыстардың әлсіреп, жекелеген отбасылардың мүліктік оқшаулануына байланысты, қайтыс болған адамның мүлкі кімге қалады деген сұрақтар да туындай бастады. Осылайша мұрагерліктің пайда болуы жэне оның дамуы қоғамның мүліктік және әлеуметтік жікке бөлінуімен, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік құқығының қалыптасуымен қатар жүрді. Жеке меншіктің өркендеуі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге арналған құралдардың, барлық пайда келтіре алатын нәрселердің біртіндеп мұрагерліктің пәніне айналуына әкелді.
Сонымен, мұрагерліктің мәні неде және экономикалық жағдайы белгілі бір дэрежеге жеткен адам қоғамына мұрагерліктің қажеті не?
Жоғарыдағы анықтаманың мәнінен мұрагерліктің ең алдымен мүлікпен байланысты екендігін көруге болады, яғни мұрагерліктің пәні қайтыс болған адамның тірі кезінде иегері болған мүліктік қүқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болады. Солардың қатарында басты орынды еш күмәнсыз, меншік құқығы алады. Мысалы, қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттері мұрагерлікпен ауыса алмаііды, яғни олар да адамның қайтыс болуымен бірге тоқтатылады дейік. Әрине, мұнда қайтыс болған адамның тірі кезінде субьектісі болған құқықтық қатынастардың қандай болатындығын елестетудің өзі қиынырақ. Алдымен, бұл өмір сүрулеріне қажетті нәрселерден айырылатын оның жақын адамдарын қолайсыз жағдайға қоятын еді. Сол сияқты, өздерінің талаптарын қанағаттандыруды кімге қоятындықтарын білмейтін қайтыс болған адамның кредит берушілері де ұтылар еді.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлім), 1 шілде 1999 жылы қабылданған
2. Қазақстан Республикасында нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы туралы нұсқаулық. Әділет министірлігінің 519-бұйрығымен 28 шілде 1998 жылы бекітілген
3. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы 14 шілде 1997ж.
4. Қазақстан Республикасының «Тұрғын ұй қатынастары туралы» Заңы 16 сәуір 1997ж.
5. Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы туралы» Заңы 17 желтоқсан 1998ж.
Теоретикалық әдебиет:
1. Э.Б. Эйдинова. «Наследование по закону и по завещанию». М., 1984. 11-б.
2. Бабыкова Э.Б. Наследственное правопреемство. Вещные и обязательственные права в законодательстве Республики Казахстан. Материалы Международной научно-практической конференции / Отв. ред. M.K. Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2000. 132- б.
3. Гражданский кодекс РК (Особенная часть). Комментарий (постатейный). Книга 2 / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2006. 775-б.
4. Ю.Н. Власов. Наследственное право РФ. M., 1998. 15-б.
5. Серебровский В.И. Избранные труды по наследственному и страховому праву. М., 1997. 55-б.
6. Бондарев Н.И., Эйдинова Э.Б. Право на наследование и его оформление. М., 1971. 9-б.
7. Кайсарова Ж.В. Проблемы осуществления наследственных прав в Республике Казахстан. Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск II. Том II. Материалы ежегодной республиканской научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. Алматы, 20-21 февраля 2002 г. /Отв. ред. M.K. Сулейменов.-Алматы: КазГЮУ, 2002. 21-23- б.
8. Турткарина А.Б. Завещательный отказ в наследственном праве. Актуальные проблемы частного права. Материалы международной научно-практической конференции. Алматы, 2003. 164-б.
9. Бабыкова Э.Б. Наследственное правопреемство. Вещные и обязательственные права в законодательстве Республики Казахстан. Материалы Международной научно - практической конференции / Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2000. 121-б.
10. Ильясова К.М. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: «Жеті жарғы», 2000. 721-б.
11. Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного правоотношения // Субъекты гражданского права. Том. 1. Материалы международной научно - практической конференции, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан, (в рамках ежегодных цивилистических чтений)./ Отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: КазГЮА, 2001. 421 -427-б.
12. Гордон М.Г. Наследование по закону и по завещанию. М., 1989. 37-б.
13. Пронина М.Г. Право наследования. M., 1989. 37-б.
14. Барщевский М.Ю. «Наследственное право» M., 1996. 58-б.
15. Власов Ю.Н., В.В.Каменин. Наследственное право (курс лекции). М., 2001. 63-б.
16. Гражданское право. Учебник для вузов. Под ред. Диденко А.Г., Басина Ю.Г., Иоффе О.С. и др. Алматы, 1999. 159-б.
17. Ильясова K.M. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: «Жеті-жарғы», 2000. 692-б.
18. Гражданское право. Учебник под ред. А.П.Сергеева., Ю.К.Толстого. М.: Проспект, 2000.
19. Комментарий к Гражданскому кодексу РК // Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Алматы, 2003. 260-б.
20. Баянова А. Е. Изменения понятия завещания по законодательству Республики Казахстан. Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. Алматы, 2001. / Отв. ред. M.K. Сулейменов. Алматы: КазГЮА, 2001. 25-28-б.
21. Комментарий к Гражданскому кодексу РК. Под ред. М.К.Сулейменова., Ю.Г.Басина. Алматы, 2003. C.269.
2. Қазақстан Республикасында нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы туралы нұсқаулық. Әділет министірлігінің 519-бұйрығымен 28 шілде 1998 жылы бекітілген
3. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы 14 шілде 1997ж.
4. Қазақстан Республикасының «Тұрғын ұй қатынастары туралы» Заңы 16 сәуір 1997ж.
5. Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы туралы» Заңы 17 желтоқсан 1998ж.
Теоретикалық әдебиет:
1. Э.Б. Эйдинова. «Наследование по закону и по завещанию». М., 1984. 11-б.
2. Бабыкова Э.Б. Наследственное правопреемство. Вещные и обязательственные права в законодательстве Республики Казахстан. Материалы Международной научно-практической конференции / Отв. ред. M.K. Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2000. 132- б.
3. Гражданский кодекс РК (Особенная часть). Комментарий (постатейный). Книга 2 / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2006. 775-б.
4. Ю.Н. Власов. Наследственное право РФ. M., 1998. 15-б.
5. Серебровский В.И. Избранные труды по наследственному и страховому праву. М., 1997. 55-б.
6. Бондарев Н.И., Эйдинова Э.Б. Право на наследование и его оформление. М., 1971. 9-б.
7. Кайсарова Ж.В. Проблемы осуществления наследственных прав в Республике Казахстан. Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск II. Том II. Материалы ежегодной республиканской научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. Алматы, 20-21 февраля 2002 г. /Отв. ред. M.K. Сулейменов.-Алматы: КазГЮУ, 2002. 21-23- б.
8. Турткарина А.Б. Завещательный отказ в наследственном праве. Актуальные проблемы частного права. Материалы международной научно-практической конференции. Алматы, 2003. 164-б.
9. Бабыкова Э.Б. Наследственное правопреемство. Вещные и обязательственные права в законодательстве Республики Казахстан. Материалы Международной научно - практической конференции / Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2000. 121-б.
10. Ильясова К.М. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: «Жеті жарғы», 2000. 721-б.
11. Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного правоотношения // Субъекты гражданского права. Том. 1. Материалы международной научно - практической конференции, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан, (в рамках ежегодных цивилистических чтений)./ Отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: КазГЮА, 2001. 421 -427-б.
12. Гордон М.Г. Наследование по закону и по завещанию. М., 1989. 37-б.
13. Пронина М.Г. Право наследования. M., 1989. 37-б.
14. Барщевский М.Ю. «Наследственное право» M., 1996. 58-б.
15. Власов Ю.Н., В.В.Каменин. Наследственное право (курс лекции). М., 2001. 63-б.
16. Гражданское право. Учебник для вузов. Под ред. Диденко А.Г., Басина Ю.Г., Иоффе О.С. и др. Алматы, 1999. 159-б.
17. Ильясова K.M. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: «Жеті-жарғы», 2000. 692-б.
18. Гражданское право. Учебник под ред. А.П.Сергеева., Ю.К.Толстого. М.: Проспект, 2000.
19. Комментарий к Гражданскому кодексу РК // Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Алматы, 2003. 260-б.
20. Баянова А. Е. Изменения понятия завещания по законодательству Республики Казахстан. Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. Алматы, 2001. / Отв. ред. M.K. Сулейменов. Алматы: КазГЮА, 2001. 25-28-б.
21. Комментарий к Гражданскому кодексу РК. Под ред. М.К.Сулейменова., Ю.Г.Басина. Алматы, 2003. C.269.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР:
3
5
12
19
27
30
38
40
45
46
50
53
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның
ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.2. Мұраның
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.3. Заң бойынша мұрагерлік санаты және оларға қойылатын
кезектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мұраны
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.5. Мұраны алу және мұрадан бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Өсиет бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
2.1. Өсиет бойынша мұрагерліктің түсінігі және оның жалпы
ережелері
2.2. Өсиеттің түсінігі және оған қойылатын талап ретіндегі оның нысаны мен
мазмұны
2.3. Өсиеттің мазмұнын өзгерту, жарамсыз деп тану және олардың
салдарлары
2.4. Өсиет қалдырушының ерекше өсиеттік нұсқаулары (өсиеттік бас тарту,
жүктеу) және өсиеттің орындалуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Азаматтық құқықтағы қызықты мәселелердің біріне мұрагерлік құқығы
туралы мәселелерді жатқызуға болады. Біз білетіндей, мұрагерлік заң бойынша
мұрагерлік және өсиет бойынша мұрагерлік деп бөлінеді. Жалпы алғанда,
мұрагерлікке түсінік беретін болсақ, мұрагерлік — қайтыс болған азамат
(мұра қаддырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) — мұрагерге немесе
мұрагерлерге ауысуы.
Осы мұрагерлік құқығындағы ерекше мәнге ие болып табылатын өсиет
бойынша мұра қабылдау. Азаматтың ол қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі
мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады. Міне,
өсиеттің қызық жері осы тұста. Өйткені өз ықтиярын білдіру арқылы өсиет
қалдырушы мұраны заң бойынша мұрагерлерге де және ол тізімге мүлдем
жақындамайтын адамдарға да үлестіруі мүмкін. Жалпы мұрагерлік дегеніміз —
қайтыс болған азаматтың (мұра қалдырушының) мүлкінің басқа адамға
(адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы. (АК-нің 1038-бабы)
Қазіргі таңдағы мұрагерліктің бұл түсінігі қоғамның даму барысында
пайда болған түсінік. Өйткені алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, эсіресе
оның дамуының бастапқы кезеңдерінде, адамдардың қажеттіліктерінің жэне
оларды қанағаттандыру қүралдарының өте аз, қарапайым болғандығынан, оларда
мұраға қалдыратын ештеңе болмады. Әрине, ол кезеңде де аңшылық қарулары,
балық аулау қүралдары, жабайы аңдардың терілері, белгілі бір руға (тайпаға)
қатыстылығының белгілері, әшекей заттар әкесінен баласына өтіп отырды.
Бірақ, ондай қатынастар ол кезде болмаған да құқық нормаларымен емес,
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен реттелді.
Шаруашылықтың дамуына, рулық-тайпалық байланыстардың әлсіреп, жекелеген
отбасылардың мүліктік оқшаулануына байланысты, қайтыс болған адамның мүлкі
кімге қалады деген сұрақтар да туындай бастады. Осылайша мұрагерліктің
пайда болуы жэне оның дамуы қоғамның мүліктік және әлеуметтік жікке
бөлінуімен, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік құқығының қалыптасуымен
қатар жүрді. Жеке меншіктің өркендеуі адамдардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруды қамтамасыз етуге арналған құралдардың, барлық пайда
келтіре алатын нәрселердің біртіндеп мұрагерліктің пәніне айналуына әкелді.
Сонымен, мұрагерліктің мәні неде және экономикалық жағдайы белгілі бір
дэрежеге жеткен адам қоғамына мұрагерліктің қажеті не?
Жоғарыдағы анықтаманың мәнінен мұрагерліктің ең алдымен мүлікпен
байланысты екендігін көруге болады, яғни мұрагерліктің пәні қайтыс болған
адамның тірі кезінде иегері болған мүліктік қүқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы болады. Солардың қатарында басты орынды еш күмәнсыз, меншік құқығы
алады. Мысалы, қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттері мұрагерлікпен
ауыса алмаііды, яғни олар да адамның қайтыс болуымен бірге тоқтатылады
дейік. Әрине, мұнда қайтыс болған адамның тірі кезінде субьектісі болған
құқықтық қатынастардың қандай болатындығын елестетудің өзі қиынырақ.
Алдымен, бұл өмір сүрулеріне қажетті нәрселерден айырылатын оның жақын
адамдарын қолайсыз жағдайға қоятын еді. Сол сияқты, өздерінің талаптарын
қанағаттандыруды кімге қоятындықтарын білмейтін қайтыс болған адамның
кредит берушілері де ұтылар еді.
Мұрагерліктің мәнін мынадан да көруге болады. Ол қоғам мүшелерінің
әрқайсысынан, оның тірі кезінде тапқан, жинаған барлық материалдық
игіліктерінің, оның еркіне сай, егер ол өз еркін білдірмесе, заңға сәйкес
оның жақын адамдарына ауысады деген сеніммен өмір сүре алу мүмкіндігіне
кепілдік беруден түрады.
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның ашылуы
Мұра ету кезінде мұраның ашылуы өте маңызды болып табылады. Мұраның
ашылуы - бұл мұрагерлік құқықтар мен міндеттердің пайда болуына жағдай
туғызатын фактілердің пайда болуы. Мұра ашылған кезден бастап нақты
тұлғаның мұрагер болуы, мұрагер болған нақты тұлғаның мұраны қабылдауы
немесе мұрадан бас тартуы деген сияқты мүмкін болатын болжамдар жүзеге
асады.[1]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің[2] (КР АК) 1092-бабының
1-бөлігіне сәйкес мұраның ашылуына негіз болатын екі факт бар. Бүл:
1) азаматтың қайтыс болуы;
2) хабар-ошарсыз кеткен адамды өлді деп жариялау. АК-тің
1042-бабының 2-бөлігіне сәйкес мұраның ашылған уақыты болып
мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал хабар-ошарсыз кеткен
адамды ҚР АК-нің 28-тарауының ережелеріне сәйкес қайтыс
болды деп жариялаған жағдайда, хабар-ошарсыз кеткен мұра
қалдырушыны қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімінің
занды күшіне енген күні танылады, егер сот шешімінде өзгеше
көрсетілмесе. АК-нің 31-бабына сәйкес азамат мүдделі тұлғаның
арызы бойынша егер оның тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл
бойы мәліметтер жоқ болса, ал егер ол азамат өлім қауіпі туатын
жағдайларда немесе оның қайтыс болуы белгілі бір оқыс
жағдайларға байланысты болды деп болжауға негіз беретін
жағдайларда алты ай бойы мәліметтер жоқ болса, сот тәртібімен өлді
деп жариялануы мүмкін. Әскери қызметші немесе соғыс
қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз кеткен азамат сол соғыс қимылдары
аяқталғаннан кейін екі жыл өткеннен кейін қайтыс болды деп жариялануы
мүмкін.
Қайтыс болды деп жарияланған тұлғаның өлген күні оны қайтыс болды деп
жариялау туралы сот шешімінің күшіне енген күні танылады. Ал өлім қауіпі
туатын жағдайларда немесе оның қайтыс болуы белгілі бір оқыс жағдайларға
байланысты болды деп болжауға негіз болатын хабар-ошарсыз кеткен тұлғаны
қайтыс болды деп жариялаған жағдайда, сот тұлғаның қайтыс болған күні деп
оның болжамды қайтыс болған күнін оның қайтыс болған күні ретінде тани
алады.
Мұраның ашылу уақыты мыналарды: мұралық мүліктің құрамын, мұрагерлердің
мұралық мүлікке меншік құқығының пайда болуын, мұралық мүлікті қабылдау
немесе одан бас тартуды және т.б. анықтау үшін маңызы бар.[3]
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз кеткен немесе жай хабар-
ошарсыз кеткен тұлғалардан кейін, егер олардың хабар-ошарсыз кетуі қорғаныс
министрлігінің хабарламасымен немесе сот шешімімен құжат түрінде бекітілсе
де мұра ашылмайды. Көрсетілген жағдайлар бойынша хабар-ошарсыз кеткен адам
немесе әскери қызметкер мүдделі тұлғаның (жұбайы, әке-шешесі, туысқаны;
несие берушілері, т.б.) тұрғылықты жері бойынша сот тәртібімен өлді деп
жариялануы керек.
Азаматты өлді деп жариялауды заң ол азаматтың өлімі туралы жеткілікті
анық болжаммен байланыстырады. Азаматты өлді деп жариялау мен азаматтың
өлімі туралы фактіні анықтауда екі жағдайда да сот тәртібі белгіленсе де
ажырату керек.
Азаматты өлді деп жариялаған кезде мұраның ашылған уақыты азаматты өлді
деп жариялаған сот шешімінің занды күшіне енген күні танылады. Ал егер сот
азаматтың өлімі туралы фактіні анықтаса, онда сот шешімінде көрсетілген күн
мұраның ашылған уақыты болып табылады.
Тұлғаның өлімі туралы фактіні табу азаматты өлді деп жариялауға
қарағанда АК-те айтылмаған. Белгілі бір уақытта және белгілі бір
жағдайларда азаматтың өлімі туралы дәлелдеме болған кезде, сот мұндай
фактіні анықтайды. Өлім фактісін анықтаған кезде АК-тің 31-бабында
көрсетілген азаматты өлді деп жариялау үшін қажет мерзімдер талап
етілмейді.
Азаматты өлді деп жариялау оны алдын-ала хабар-ошарсыз кетті деп тануды
талап етпейді. Сол сияқты азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы сот
шешімінің болуы азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы істі қарауға
кедергі болып табылмайды.
АК-тің 31-бабындағы азаматты өлді деп жариялауға негіздер мен
мерзімдерді жалпы және арнайы деп болуге болады. Жалпы негіз бен мерзім сол
баптың 1-бөлігіне сәйкес азаматтың түрғылықты жерінде ол туралы үш жыл
немесе одан да көп мерзім бойы мәліметтер жоқ болса, арнайы негіздер мен
мерзімдер осы баптың осы бөлігінің 1,2-тармақшаларында көрсетілген. Ол өлім
қауіпі туатын және белгілі бір оқыс жағдайларда қайтыс болды деп болжауға
негіз болатын жағдайлар. Өлім қауіпі туатын жағдайларға табиғи апаттар,
мысалы, жер сілкінісі, су тасқыны, т.б. жатады. Ал қайтыс болды деп
болжауға негіз болатын оқыс жағдайларға өрт, жарылыс, көлік қирауы, т.б.
жатады. Бүл жағдайлар бойынша мерзім алты ай.
Сотта өлім фактісі емес, жоғарыда көрсетілген негіздер дәлелденуі
керек.[4]
Тұлғаны қайтыс болды деп жариялау туралы талап арызда мүдделі тұлғалар
хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның тегін, атын, әкесінің атын, туған жылын және
туған жерін, оларға белгілі оның ең соңғы тұрғылықты жері мен жүмыс орны,
тұлғаны өлді деп жариялаудың қандай мақсатқа (мысалы, мұраны алу үшін,
жәрдемақы алу үшін, т.б.) қажет екендігін көрсетуі керек. Арызданушы
фактіні дәлелдеу үшін сот мәжілісінде жауап алуга тиісті куәларді сонымен
бірге тұлғаның хабар-ошарсыз кетуінің басқа да дәлелдемелерін ұсынуы
керек.[5]
ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы туралы
нұсқаулықтың [6] 198-тармақшасына сәйкес қайтыс болу фактісі мен мұраны ашу
уақыты АХАЖ органының мұра қалдырушының қайтыс болғаны туралы куәлігімен
оның Ұлы Отан соғысында қаза тапқандығы туралы КСРО-ның ҚР және ТМД
елдерінің әскери бөлім командованиесінің, госпиталь әкімшілігінің және
органының берген хабарламасымен немесе өзге құжаттармен дәлелденеді.
Қайтыс болу фактісін дәлелдеуге медициналық мекемелер берген дәрігерлік
анықтама мен қайтыс болу туралы куәлік, сондай-ақ Ұлы Отан соғысы
майданында қаза тапқандардан басқа, әскери бөлімдер мен құрамаларының қаза
тапқаны (хабарсыз кеткені) туралы құжаттар қабылданбайды.
Мұраның ашылу уақытымен заң мыналарды байланыстырады:
мұраға шақырылатын мұрагерлер санаты;
мұраның құрамы;
мұрадан бас тарту мерзімдерін санау;
несие берушілердің талап қою мерзімдерін санау;
мұрагерлердің мұраға қүқықтарының пайда бөлу кезі;
мұраға құқық туралы куәліктің берілетін мерзімі;
7) қолданылатын заң (егер занда өзгеше көзделмесе, мұра ашылған кезде
қолданылған заң қолданылады).
Тұлғаның қайтыс болған күнін немесе мұраны ашу уақытын анықтаудың
тәжірибелік және зандық маңызы өте зор. Осыған байланысты мұрагерлер санаты
анықталады. Бұдан басқа, мұраның ашылу уақытына байланысты мұраға берілетін
құқықтар мен міндеттер құрамы анықталынады, занда көрсетілген мұрадан бас
тарту жөніндегі мерзімдер саналады т.б.[7]
АК-тің 1043-бабына сәйкес мұра қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер
ол белгісіз болса, мүліктің немесе оның негізгі бөлігінің орналасқан жері
мұраның ашылу орны болып табылады.
Мұраның ашылу орны мұра қалдырушының тұрғылықты жері туралы құзыретті
орган берген анықтамамен расталады, ал егер тұрған жері белгісіз болса,
мұраның мүліктің орналасқан жері немесе оның негізгі бөліктері туралы сол
орган берген құжатпен расталады.
Мұрагерде аталған құжаттар болмаса, нотариус мұраның ашылу орнын
белгілегені туралы занды күшіне енген сот шешімін талап етеді (Нұсқаулықтың
199-тармақшасы).
Мұраның ашылу орны, егер мұра қалдырушы өзінің түрғылықты жерінен
уақытша кетуі кезінде қайтыс болса, мұра қалдырушының қайтыс болған жерімен
сәйкес келмеуі мүмкін. Осыған байланысты тәжіребиде мынандай сұрақ туындауы
мүмкін: нақты әскери қызметке, оқуына, жұмыс жағдайына байланысты, емделу
мекемесіне орналасуына байланысты, т.б. жағдайларда мұраның ашылған орнын
қалай анықтауға болады.[8]
Мұра қалдырушының соңғы тұрған жерін мына құжаттардың бірімен
анықтайды. Олар:
-тұрғын эксплуатациялық ұйымдардан анықтама;
-атқарушы орғандардан (әкімшіліктен) анықтама;
-қайтыс болушының жүмыс орнынан, оның тұрған жері туралы анықтама;
-мекен - жай бюросынан, азаматтың тұрғылықты жеріне тіркелу туралы
анықтама;
-үй қітапшасынан көшірме;
-аудандық, қалалық әскери бөлімдерден әскерге шақырылғанға дейінгі
тұрған жері туралы анықтама;
-соттың мұраның ашылу орнын бекітуі туралы шешімі.[9] Егер аталған
құжаттардың бірден-біреуін нотариусқа көрсету мүмкін болмаса, онда міндетті
түрде нотариалдық мекемеге соттың заң күшіне енген, мұра қалдырушының
мұраның ашылған жері айқындалған туралы шешімін көрсеткен жөн.
АК-тің 16-бабының 1-бөлігіне сәйкес кәмелеттік жасқа толмағандардың,
әрекет қабілеттілігі жоқ немесе әрекет қабілеттілігі шектелгендердің
тұрғылықты жері олардың ата-анасының, асыраушысының, қамқоршысының,
қорғаншысының тұрғылықты жері болып табылады. Тұрғылықты жерді нақты
анықтаудың азаматтың және басқа да құқықтық қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз етуде маңызы зор. Бұл қай нотариалдық кеңсе мұрагерлік істі
рәсімдей алады, қай нотариалдық кеңсе немесе орган мұрагерлердің, несие
берушілердің, мемлекеттік мүддесі үшін мұраға берілетін мүлікті қорғау үшін
шаралар қолданады деген сұрақтарды шешкенде қажет.
Мұрагерлік құқықты рәсімдеу үшін мұрагерлер өздерінің тұрғылықты жері
бойынша емес, мұраға берілетін мүліктің тұрған жері емес, алдымен мұра
қалдырушының тұрғылықты жері бойынша нотариалдық кеңсеге бару керек. Егер
қызмет жағдайына байланысты мұра қалдырушының тұрғылықты жері болмаса,
мұралық іс мұраға берілетін мүліктің немесе оның көп бөлігінің орналасқан
жері бойынша рәсімделеді. Бұл жағдайда мұраның ашылған орны — мұраға
берілетін мүліктің тұрған жері болып табылады. Егер екі немесе одан да көп
жерде мұраға берілетін мүлік теңдей орналасса, онда көбірек шаруашылық
маңызы бар мүлік орналасқан жер мұраның ашылған орны болып табылады. мұндай
ережені нотариалдық және сот тәжірибесі ұстанады.[10]
Нотариалдық кеңсе мұралық істерді мүліктің тұрған жері бойынша
рәсімдеген жағдайда нақты сол елді мекенде мүліктің бар-жоқтығы туралы
құжаттарды талап етеді. Мысалы, жинақ кітапшасы, МАИ берген автокөліктің
техникалық құжаты.[11]
Мұраның ашылу орнының маңызы - ол мұраға қүқықты қай нотариалдық
кеңсенің рәсімдейтінін анықтау. Нотариат туралы заңның 63-бабына сәйкес
нотариус немесе жергілікті атқарушы органның нотариаттық іс-әрекеттер
жасайтын лауазымды адамы азаматтардың, занды тұлғалардың хабарлауы бойынша
не өз бастамасымен мұра ашылған жерде мұрагерлердің, мұра алуына бас
тартылғандардың, несие берушілердің немесе мемлекет мүддесі үшін бүл қажет
болған кезде мұралық мүлікті қорғауға шаралар қолданады.
Ашылған мұра туралы хабарлама алған нотариус тұратын жері немесе жұмыс
орны өзіне белгілі мұрагерлерді бүл туралы хабардар етуге міндетті.
Егер мұрагерлердің тұрған жері немесе жұмыс орны белгісіз болса,
нотариус мұраның ашылғандығы туралы бүқіларалық ақпарат құралдары арқылы
хабарлама бере алады.
Мұра қалдырушының мүлкі немесе оның бір бөлігі мұра ашылған жерде
болмаған жағдайда мұра ашылған жердегі нотариус немесе жергілікті атқарушы
органның нотариаттық іс-әрекеттер жасаушы лауазымды адамы, мұралық мүлік
тұрған жердегі нотариусқа, ҚР атынан консулдық қызмет атқарушы адамға
немесе тиісті жергілікті атқарушы органның нотариалдық іс-әрекеттер жасаушы
лауазымды адамына оны қорғау жөнінде шаралар қолдану туралы тапсырма
жібереді.
Мұра ашылған жердегі нотариустың мұралық мүліктің бір бөлігі орналасқан
жердегі нотариусқа мұралық мүлікті қорғау жөніндегі тапсырмасында ҚР
нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттерді жасау тәртібі туралы
нұсқаулықтың 160-тармақшасына сәйкес мыналар қамтылуы тиіс:
қаулының шығарылған күні;
қаулыны шығарған нотариустың тегі, аты-жөні;
қаулы жіберілген адамның тегі, әкесінің аты, аты немесе нотариалдық
органның атауы;
қайтыс болған мұра қалдырушының тегі, аты, әкесінің аты және қайтыс болған
күні көрсетілген орындауға жататын нотариалдық іс-әрекеттердің мазмұны;
қорғауға шаралар қабылданатын мүліктің орналасқан жері мен атауы;
6) мөрдің бедерлемесі қоса берілген нотариустың қолы.
Нотариус немесе жергілікті атқарушы органның нотариаттық іс-әрекеттер
жасаушы лауазымды адамы мұралық мүлікті қорғау жөнінде шаралар отырып, бүл
туралы мұра ашылған жердегі нотариусқа хабарлайды (Нотариат туралы заңның
64-бабы).[12]
Мұралық мүлікті қорғау жөніндегі шаралар мүлікті тізімдеуден, мүлікті
мұраны сенімгерлікпен басқарушыға беруден тұрады.
Нотариустың мұралық мүлікті қорғауға шаралар қабылдау жөнінде
тапсырмасының атқарылуы туралы хабарламада нотариустық іс-қағаздарды
жүргізу жөніндегі нұсқаулықта көзделген барлық қажетті деректемелер болуға
тиіс. Хабарламаға осы нұсқаулықтың ережелері бойынша әзірленген тізімдеме
акті қоса беріледі. Тізімдеме актісінің екінші данасы мұралық мүлікті
қорғауға шара қабылдаған нотариуста қалады.
Нотариус мұралық мүлікті қорғауға қабылданған шаралар, оның ішінде
мұралық мүліктің тізімдемесін жүргізу тағайындалғаны жөнінде мұралық
мүлікті қорғау әрекеті шын мәнінде жасалғанға дейін он күннен кешіктірмей
мекен-жайы немесе қайда екендігі өзіне белгілі мұрагерлер мен басқа да
мүдделі адамдарға хабарлайды. Істі кешіктіруге болмайтын жағдайларда
нотариус мұралық мүліктің қорғалуы жөнінде кідіртпей шара қолдануға құқылы.
Бүл жөнінде мұрагерлік мүлікті қорғау туралы шара қабылданған күннен
кейінгі жұмыс күнінен қалдырылмай өзіне белгілі мұрагерлерге міндетті түрде
хабарлауға тиіс.
Мұралық мүлікті тізімдеуге қатысуға тілек білдірген мүдделі адамдардың
және кемінде екі куә адамның қатысуымен жүргізіледі. Нотариус мұралық
мүліктің тізімдемесін жүргізіп, оны мүліктің мұрагерлеріне немесе басқа
адамдарға сақтауға береді.
Тізімдеу актісіне қайтыс болған адамның пөтеріндегі, тұрғын үйіндегі
немесе басқа үй-жайындағы бүкіл мүлік енгізіледі.
Мұра қалдырушымен басқа адамдар да бірге түрып келсе, тізімдеу актісін
жасаған сәтте олар онда әлі түрып жатса, онда тізімдеу сол адамдардың
келісімімен ғана жүргізіледі.
Көрсетілген үй-жай мұра қалдырушынікі болмаған жағдайда, іс-әрекет
меншік иесінің келісімімен ғана жасалуы тиіс.
Жекелеген заттардың иелері екендіктері туралы көршілері мен басқа
адамдардың да берген арыздары тізімдеу актісіне енгізіледі, ал бұл
мүліктерді тізімдеуден алып тастау жөнінде мүдделі адамдарға сотқа талап
қою тәртібін түсіндіреді.
Егер мұраның құрамында басқаруды талап ететін мүлік болса, сондай-ақ
мұрагерлер мұраны қабылдап алғанға дейін мұра қалдырушының несие берушілері
талап, арыз берген жағдайда нотариус сенімгерлікпен басқарушыны
тағайындайды. Бүл туралы мүлікті тізімдеу актісіне тиісті жазба жазылып,
сенімгерлік басқарушының тегі, аты, әкесінің аты және түрғылықты жері
немесе сенімгерлік басқарушы оның өкілі болған жағдайда занды түлғаның
атауы көрсетіледі. Тізімдеме актісіне сенімгерлік басқарушы қол қояды.
Сенімгерлік басқарушы тағайындау туралы нотариус қаулы шығарады.
Мұралық мүлік сақтауға берілген сенімгерлік басқарушы, оның мұралық
мүлікті ысырап еткені, иеліктен айырғаны немесе жасырып қалғаны үшін және
мұрагерлікке келтірілген шығындары үшін жауапкершілігі жөнінде тілхат алына
отырып ескертіледі (нұсқаулықтың 165-тармақшасы).
Мұралық мүлікті қорғау мұрагерлер мұраны қабылдап алғанға дейін, ал
егер олар мұраны қабылдамаса — мұраны қабылдау үшін зандарда белгіленген
мерзім аяқталғанға дейін жалғасады (Нотариат туралы заңның 67-бабының 1-
бөлігі).
Мұралық мүлікті сенімгерлікпен басқарушы, егер өзі мұрагер болып
табылмаса, мұралық мүлікті сенімділікпен басқарғаны үшін мұрагерден сыйақы
алуға қүқылы.
Сенімгерлікпен басқарушы осы мүлікті пайдаланудан іс жүзінде алынған
пайданы шегере отырып, мұралық мүлікті сақтау мен басқаруға байланысты
шығыстары үшін мұрагерлерден өтем алуға, сондай-ақ екеуінің арасындағы
келісіммен анықталған мөлшерде сыйақы алуға қүқылы.
Мұра ашылған жердегі нотариус мұралық мүлікті қорғау жөніндегі
шаралардың тоқтатылғаны туралы мұрагерлерді, ал егер мұралық қүқық бойынша
мүлік мемлекетке көшсе, тиісті мемлекеттік органды алдын-ала хабардар етуге
міндетті (Нотариат туралы заңның 67-бабы).
Егер мұралық мүлікті қорғауға шаралар қабылдау мүмкін болмаса
(мұрагерлер немесе мұра қалдырушымен бірге түрган басқа да адамдар
тізімдеуге қарсылық білдіріп, тізімдеу жүргізумен байланысты шығындардың
орнын толтырудан бас тартса, мүлік тізімдеуге берілмесе не мүлік басқа
жаққа әкетілсе, т.с.с.) нотариус акт жасап, бұл туралы мүдделі адамдарга
хабарлайды (нұсқаулықтың 18 бабы 3 -тармақшасы).
Жоқ болған мұрагерлер мұраны іс жүзінде қабылдаганга шейін, оған тиісті
мұрадагы үлесті ұстау және қорғауға байланысты қиындық туындайды. Бұл
жөнінде арнайы норма жоқ болғандықтан, мұндай қатынастарға заң бойынша
мұрагерлікке мұраны басқару және қорғау туралы жалпы нормалар қолданылуы
тиіс. Бірақ АК-те мұндай мүлікті қорғау мерзімі туралы мәселе айтылмаган.
Белгісіз мұрагердің мұрадағы үлесін қорғау ұзаққа созыла алмайды, мұраны
қорғау мерзімінің шегін анықтау керек.
1.2. Мұраның құрамы
Заң әдебиеттерінде мұра қалдырушының мүліктік қүқықтары мен
міндеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, мұра немесе мұрадағы мүлік қайтыс болған азаматқа тиісті
құқықтар мен оның қарыздары кіретін жинақ ретінде түсіндіріледі.
Азаматтың мүлкі - бүл оған тиісті шын-мәніндегі құндылықтардың
жиынтығы. Бұл құндылықтардың құрамына алдымен әртүрлі материалдық
объектілер кіреді.
Мұра - бұл азаматтың қайтыс болуымен тоқтамайтын мұрагерлік құқық
нормаларының негізінде мұра қалдырушының мұрагерлеріне өтетін мұра
қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттері, мүліктері.[13]
Мұралық мүліктің нақты құрамы мен бағасын анықтаудың тәжірбиелік маңызы
өте зор. Мұралық мүліктің құрамы мен құнын анықтап қана мұрагердің мұралық
мүліктегі үлесін, бүл үлеске қандай заттардың кіретінін білуге болады.
Мұраның құрамы мен бағасын алдын-ала анықтау нотариалдық кеңседен нақты
тұлғаға мұрагер ретінде бекітетін мұраға құқық туралы куәлікті алуға
байланысты мемлекеттік баж төлеген уақытта қажет. Нотариус мұралық мүліктің
құрамын білу үшін және мүлікті қорғауға шаралар қабылдау үшін мұраны
тізімдеу актісін жүргізеді.[14]
Тізімдеу актісінде ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттерді жасау
тәртібі туралы нұсқаулығына сәйкес мыналар көрсетіледі:
1) тізімдеу жүргізілген күн, мерзім және орын;
тізімдеуді жүргізген нотариустың тегі, аты, әкесінің аты (қажет жағдайда
нотариат кеңсесінің атауы);
тізімдеуді жасау кезінде қатысқан адамдардың, соның ішінде куәгерлердің
тегі, аты, әкесінің аты;
мұралық мүлікті қорғау жөнінде шаралар қабылдау туралы арыздардың
(хабардың, тапсырманың) түскен күні;
мұра қалдырушының тегі, аты, әкесінің аты, оның қайтыс болған уақыты;
тізімделген мүліктің тұрған жері;
нотариус келгенге дейін ол орынға сүргі салынды ма, оны салған кім;
пломба немесе мөр бүзылмады ма?
мұралық мүліктің құрамына енген әр заттың егжей-тегжейлі сипаттамасы және
бағасы мен тозу проценті;
мүлік сақтауға берілген адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы, оның
жеке басын куәландыру деректемелер мен қойған қолы;
тізімдеуді жасауға қатысқан адамдардың қойған қолы;
нотариустың қолы мен мөр бедерлемесі.
Тізімдеу актісі кемінде үш дана болып жасалады. Барлық данаға нотариус,
мүдделі адамдар, куәгерлер және мүлікті сақтауға қабылдап алған кісі қол
қояды.
Егер мұралық мүліктің құрамында тарихи немесе ғылыми маңызы бар
картиналар, қолжазбалар, әдеби еңбектер, хаттар, кітапханалар, антиквариат
заттар, алтыннан, күмістен, платинадан жасалған зергерлік және басқа
бұйымдар, платина тобындағы металдар немесе сары және ақ түсті өзге де
металдар, қымбат бағалы тастар, інжу-маржан немесе олардан жасалынған
бұйымдар, автокөлік, катерлер, моторлы қайықтар және басқа да өзен және
теңіз көлігі, ауылшаруышылық техникасы, станоктар мен басқа да өндірістік
жабдықтар болса, онда бағалаушы-маман міндетті түрде шақырылады.
Актінің әрбір беті бойынша бұйымдардың (заттардың) саны мен олардың
құны көрсетіледі, ал тізімдеу соңында бұйымдардың (заттардың) жалпы саны
мен олардың бағасы жазылады.
Тәртіпке сай, қайтыс болған азаматтың барлық мүлкі мұралық мүлік болып
табылады. Кейде оны мұралық масса деп атайды. Кейбір жағдайда қайтыс болған
азаматтың мүлкімен мұраның бір-біріне сәйкес келмеуі мүмкін. Ол үшін қайтыс
болған азаматтың қандай мүліктік құқықтары оның мұрагерлігіне өтетінін
анықтау қажет.
Мұрадағы мүліктің құрамына әртүрлі заттарға жеке меншік құқығы, шарт
бойынша міндеттемелер, қайтыс болған азаматқа занды негіздер бойынша
тиесілі болған мүліктер кіреді.
Бірақ мұра қалдырушыға оның өмірінде оған тиесілі болған загтардың
барлығы мұраға берілмеуі мүмкін. Кейбір мүліктік құқықтар мұра қалдырушының
қайтыс болуымен жойылады. Кейбір мүліктік құқықтар оның құқық мирасқорына
өтеді, бірақ мұраның құрамында болмайды немесе мұрагерлік құқық тәртібімен
өтпейді.
Жалпы мұрагерлік ережесі онша күрделі емес. Мұраның құрамына лайық
барлық мүліктік құқық пен міндеттер жиындықтары кіреді. Бірақ, бұл құрамға
мұра қалдырушының денсаулығына келтірілген зиянмен, мұра мүлкінің құрамына
келтірілген зиян төлемі кірмейді. Бұған мысал: бір азамат жол ережесін
бұзып, адамды қағып кетеді. Жәбірленуші адам мүгедек болып қалады,
нәтижесінде әрине жүмыссыз қалып, айлық алмайды жәбірленуші қайтыс болады.
Енді автокөлік жүргізуші мұрагерге не үшін төлеу керек деген сауал
туады.[15]
Кейбір құқықтармен міндеттердің мұраға берілмеуі, олардың қайтыс болған
азаматтың жеке тұлғасымен байланыстылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар,
қайтыс болған азамат тірі кезінде басқа адамға бере алмаған оның құқықтары
мен міндеттері, ол қайтыс болған кезде мұраға өтпейді.
Сонымен, мұраның құрамына жеке мүліктік құқықтар-тұлғадан бөлінбейтін
игілікке құқық кірмейді. Мысалы, мұраға атқа құқық өтпейді. Жалпы ереже
бойынша балаға ат оның ата-анасы тірі болған кезде беріледі. Бірақ тек қана
жеке мүліктік емес құқық қана емес, мүліктік құқық та мұраға өтпеуі мүмкін.
Мұндай мұраға өтпейтін құқықтарға, ең бірінші борышқордың немесе несие
берушінің жеке басымен тығыз байланысы мүліктік құқықтарды айтуға болады.
Мысалы, тапсырма шарты бойынша құқық мұраға өтпейді. АК-тің 852-бабына
сәйкес тапсырма шарты сенім білдіруші немесе сенім білдірген тұлға қайтыс
болғанда тоқтатылады. Бірақ қайтыс болған азамат тірі кезінде шартты
орындауға байланысты ие болған мүліктік құқық мұраға беріледі. Мысалы,
сенім білдірген өкілдің шартта көзделген сыйақыны алуға құқығы мұраға
өтеді. Нақты тұлғаға тиісті затты өмір бойы пайдалану құқығы мұраға
өтпейді. Себебі бүл құқық нақты тұлғамен тығыз байланысты және ол басқа
адамға берілмейді.
Азаматтардың банкідегі ақшалары мұра құқығының жалпы ережелеріне сәйкес
мұраланады.
Жұбайлардың неке кезінде жинаған ақшалары олардың жалпы ортақ меншігі
болып есептеледі. Өлген жұбайының үлесі тірі қалған жұбайының атына салған
ақшаға қарай анықталады.
Барлық мүлік көрсетілген тәртіппен куәландырылған өсиетпен
қалдырылғанда, оған банкідегі ақша кіреді, егер ол жөнінде осы өсиеттен
кейін жасалған басқа өсиет болмаса.[16]
Бұдан басқа да, мұралық мүліктің құрамына кірмейтін қайтыс болған
азаматтың мүліктік құқықтары болады.
Мұраға берілетін мүліктің құрамына мыналар кіруі мүмкін: әртүрлі
заттарға жеке меншік құқығы, мысалы, тұрғын үйге, кепіл құқығы, және кепіл
ауыртпалығы, шарттан пайда болған талап ету құқығы, шарт бойынша міндеттер,
мүлікке келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқықты (денсаулыққа
келтірілгеннен басқа).[17]
ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттер жасау тәртібі туралы
нұсқаулықтың 204-тармақшасына сәйкес мұралық мүліктің құрамы мен тұрған
жерін нотариус мемлекеттік тіркеуге жататын жылжымалы және жылжымайтын
мүлікке құқық белгілейтін, сондай-ақ мұра қалдырушыға тиесілі болған құнды
қағаздар, ақша қаражаттары және с.с. құжаттар негізінді тексереді.
Тіркеуге жатпайтын мүлік нотариаттық сақтауды қажет етпейді.
Егер мұралық жиынтыққа мемлекеттік тіркеуге жататын жылжымалы және
жылжымайтын мүлік (соның ішінде жарғылық капиталға үлестер) кірсе, нотариус
құқық белгілеуші құаттар негізінде, ал жарғылық капиталға үлестер құжат
анықтама бойынша, бухгалтерлік құжаттан көшірме занды тұлға
құрылтайшыларының (қатысушыларының) жалпы жиналысының хаттамасының
көшірмесі негізінде аталған мүліктің мұра қалдырушыға тиесілі екендігін
тексереді.
Мұрагерлер құқықтарға ие болумен қатар, міндеттерге ие болады деп айтып
кеттім. АК-тің 1081-бабына сәйкес мұрагерлер мұра қалдырушының қарыздары
бойынша несие берушілердің алдында ортақтасқан жауапкершілікте болады.
Ортақтасқан жауапкершілік оларға мұрадағы үлесіне тәуелсіз белгіленген.
Несие берушілердің талаптарын бір мұрагер қанағаттандырған жағдайда, оның
қалған мұрагерлермен қатынасы регрестік міндеттемелер қағидасына сәйкес
жүзеге асырылады.
АК-тің 1040-бабының 2-бөлігіне мұра құрамына кірмейтін құқықтар
көрсетілген. Олар:
заң актілерімен, шартпен өзгеше көзделмесе, занды тұлға болып табылатын
үйымдарға мүше болу құқығы;
өмірге немесе денсаулыққа келтірілген зиянды өтетуге құқық;
алименттік міндеттемелерден туындаған құқықтар мен міндеттер;
еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң актілеріне сәйкес зейнетақы,
жәрдемақы және өзге де толемдерге құқық;
мүліктікпен байланысты емес, жеке мүліктік емес құқықтар.
Осы баптың 3-тармағына сәйкес мұра қалдырушыға тиісті жеке мүліктік
емес құқықтар мен басқа материалдық емес құндылықтарды мұрагерлердің
жүзеге асыруы және қорғауы мүмкін. Егер заң актілерімен, шартпен
өзгеше көзделмесе, занды тұлға болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы
мұраға кірмейді.
Мұраның құрамына кірмейтін құқықтардың қатарына өмірге, денсаулыққа
келтірілген зиянды өтетуге құқық, алименттік міндеттемелерден туындаған
құқықтар мен міндеттер, еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң
актілеріне сәйкес зейнетақы, жәрдемақы және өзге де төлемдерге құқық
жатады. Осы нормаларды қолданган кезде, мұра қалдырушыга тиісті, бірақ тірі
кезінде төленбеген төлемдерді мұра құрамына қосуға бола ма деген сұрақ
туындайды. Мұра қалдырушыга бүл төлемдер оған тиісті болгандықтан, мұраның
құрамына кіру керек деп есептейміз. Себебі, мұра қалдырушының өмір сүруіне
қажетті болған қаражаттарды өз уақытында төленбегендіктен оған қажетті
шыгындарды басқа түлгалар, сонымен қатар Мұрагерлер де шығаруы мүмкін.
Жалпы бірлескен меншік болып табылатын мүліктің мұраға өтуінің өз
ерекшеліктері бар. Ортақ бірлескен меншік иесі болып табылған адамның
мүлігіне мұра ашу үшін оның үлесін анықтау және мүлікті болу немесе одан
қайтыс болған адамның үлесін АК-тің 28-бабына сәйкес бөлу қажет. Егер
мұраның құрамына кіретін мүлік бөлінбейтін болып және бірнеше мұрагерлер
болған жағдайда, әрқайсысының мұрагерлік құқығын анықтауға бірнеше
варианттар жіберіледі. Бірнеше мұрагерлердің ішінен біреуіне ол бөлінбейтін
мүлік өткен жағдайда, қалған мұрагерлердің үлестерін мүлікті алған мұрагер
өтейді. Ал егер олардың мұрагерлік құқығын анықтауға байланысты дау
туындаған жағдайда, дау сот тәртібімен шешіледі. Мұндай мүлікке жалпы
үлестік меншік құқығы режимін жасауға да болады. Егер мұрагер мұра
құрамына кіретін мүлікке меншік құқығына немесе басқа да құқыққа не бола
алмаса, онда қалған мұрагерлер оның үлесін өтеуі қажет. Егер талап ету
құқыгы мұраның құрамына кірсе және ол мұрагерлер арасында бөлінбесе, онда
борышқорларга бір міндетті талап бойынша мұрагерлер ортақтасқан несие
берушілер болып танылады. Мұрагерлердің талаптары
қанағаттандырылғаннан кейін, алынган мүлік мұрагерлер арасында жалпы
ережеге сәйкес бөлінеді. Өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, саяжай
құрылысы үшін берілген (берілетін) жер учаскелері ҚР азаматтарының жеке
меншігінде болуы мүмкін. Осы мақсаттарға берілген (берілетін) жер
учаскелері шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың жеке меншігінде бола
алмайды. Осыған байланысты: егер ҚР азаматы шетел азаматының пайдасына мұра
мүлкін қалдырса және жер учаскесі бойынша мұра ашылса және ол белгіленген
мақсат үшін көрсетілсе де, мұрагерлер мүлікті жеке меншік иелігіне ала
алмайды. Ол жер учаскесіне қатысты заңда көрсетілген басқа құқықтар мен
талап ете алады. Бұл уақытша ұзақ мерзімдегі жерді пайдалану құқылы болуы
мүмкін. Бұл жағдайда егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша
заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның
меншігінде болып шықса, бұл мүлік меншік иесі, егер заң құжаттарында өзге
мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік иесі пайда болған кезден бастап
бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген
мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен неліктен ықтиярынсыз айырылуға
тиіс, бұл орай да меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары
шегеріп, оның құны өтеледі.[18]
Жалпы ортақ меншік қатысушысы болып табылатын шаруашылық серіктестіктің
немесе басқа занды тұлганың мүшесі қайтыс болғанда оның құқыгын анықтаған
кезде сұрақтар туындайды. Егер, мұндай қатысушы жұбайлардың біреуі болған
жағдайда қайтыс болган жұбайдың шаруашылық серіктестіктің немесе басқа да
занды тұлгалардың мүлкіндегі үлесі бөлінгеннен кейін, егер неке шартымен
өзгеше көзделінбесе, оған жалпы бірлескен меншік режимі қолданылады. Бірақ
бұл занды тұлганың қайтыс болған мүшесінің жұбайының занды тұлғага мүше
болуга басқа мұрагерлер алдында артықшылығын білдірмейді.
Мұраға берілетін мүліктің құрамына тұрғын үй кіреді. Тұрғын үй
қатынастары туралы ҚР заңының[19] 16-бабына сәйкес, тұрғын үйді бірлесіп
салған азаматтың құқықтық мәмілелер жолымен немесе мұраға алған жағдайда
және заңға қайшы келмейтін басқа жағдайларда екі немесе одан көп азаматтар
тұрғын үйге ортақ меншік құқығына ие болады.
Қайтыс болған азаматқа тиісті тұрғын үй мұраға берілетін мүліктің
қатарына кіреді және де мұрагерлік құқыққа жалпы негіздер бойынша беріледі.
Жекешелендірілген тұрғын үйдегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік
берген кезде нотариус ҚР нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттер жасауы
туралы нұсқаулықтың 23 — тармақшасына сәйкес мыналарды талап етеді:
белгіленген тәртіппен тіркелген құқық белгілеуші құжат;
құқықтық кадастрдың тіркеу парағынан көшірме;
тұрғын үй-жайдың техникалық сипаттамасы туралы анықтама;
егер жекешелендіру туралы шартқа кәмелетке толмаған балалар қосылса,
қамқоршы және қорғаушы органының келісімі.
Нотариус сол тұрғын үй орналасқан жер бойынша нотариусқа меншік құқығын
басқа адамға беруге тиым салынбағандығын анықтау үшін сұрау жіберіледі.
Мұрагерлік туралы зандарды соттардың қолдануындағы кейбір мәселелер
туралы Жоғарғы соттың қаулысының 13-тармақшасында сәйкес жоспарсыз
салынған қүрылысқа қалдырылған өсиеттің (үй, саяжай, гараж) және мұра
қалдырушы қайтқанда зандандырылмаған құрылыстың ешқандай зандық күші
болмайды. Мұра қалдырушы өлгеннен кейін оның атына жазылып,
зандандырылғанда, тек заң бойынша мұра ашылады.
Мұрагерлер болып табылатын жөне онымен бірге тұрған, бірге шаруашылық
жүргізген мүшелері, егер мұрагерлердің ішінен біреуі кооперативке мүшелікке
кірген жағдайда тұрғын үй аумағын пайдалануға құқықтарын сақтайды.
Қайтыс болған пай иесінің отбасы мүшелері кооперативке мүшелікке кіруге
артықшылық құқыққа ие. Тұрғын үй салу кооперативтің мүшелігіне алудан бас
тартқан жағдайда, бүл дау пай иесімен бірге тұрған азаматтар тұрғын жайды
пайдалану құқығын тану туралы және кооперативтік үйге кіруге артықшылық
құқықтың жүзеге асырылуы туралы талап арыз беру арқылы сот тәртібімен
қарауға жатады13.
Азаматтардың жалпы негіздер бойынша сауда орындарынан алған қолмен
жүргізілетін автокөліктері жалпы мақсатқа арналған автокөлік ретінде
қарастырылады және мұраға жалпы тәртіп бойынша беріледі.
Автордың мұрагерлеріне оның мүліктік және мүліктік емес құқықтары, яғни
ҚР АК-тің 98-бабының 1-бөлігіне сәйкес автор және оның мұрагерлері сондай-
ақ автордың басқа да құқықтық мирасқорлары өздерінің азаматтығына
қарамастан авторлық құқықтың иесі болып табылғандықтан және осы АК-тің 977-
бабына сәйкес, автор қайтыс болғаннан кейін оның туындысын қол
сұқпаушылықтан қорғауға өсиетте көрсетілген адам, ал мұндай нұсқау болмаған
жағдайда - автордың мұрагерлері, сондай-ақ заң актілеріне сәйкес авторлық
құқықтарды қорғау жүктелген тұлғалар жүзеге асырады.
Авторлық құқықтың мұрагерлікке өтуі мұрагерлік құқықтың жалпы
нормаларымен реттеледі.
Мұрагерге мұра бойынша өткен авторлық құқық жалпы мерзім бойынша, яғни
АК-тің 982-бабына сәйкес автор қайтыс болғаннан кейінгі келесі жылдың
бірінші қаңтарынан бастап есептегенде елу жыл бойы күшінде болады.
Мазмұны бойынша анықтама әртүрлі болуы мүмкін. Кейбіреулерінде мұра
қалдырушы туындының авторы деп көрсетіледі, кейбіреулерінде туындыға тек
авторлық гонорардың суммасы корсетіледі. Бірақ барлық жағдайларда мұрагер
авторлық құқыққа мұрагерлік құқық туралы куәлік ала алады.
Мұраға берілетін мүліктің қатарына мұра қалдырушының банктегі салымдары
да кіреді. Егер мұра қалдырушы тірі кезінде ол салымды өзі қайтыс болған
кезде басқа тұлғаға немесе мемлекетке толеу туралы өкім жасаса, онда мұраға
өтпейді.
Егер салымга өкім болмаса, салымшы қайтыс болған жағдайда салым
мұрагерлікке жалпы тәртіп бойынша өтеді. Мұра қалдырушының атында салымның
бар екендігін дәлелдеу үшін мұрагерлер нотариусқа салымшының жинақ
кітапшасын көрсетуі керек. Егер ол жоғалған жағдайда мұрагерлер банктен
салымның мұра қалдырушының атында екендігі жөнінде сұрау сала алады.
Қолданып жүрген заң бойынша салымшы қайтыс болған жағдайда, салым
мынандай негіздер бойынша басқа адамға өтеді: 1) өсиеттік өкім деп аталатын
салымшының банкке арнайы нұсқауы; 2) мұрагерлік туралы азаматтық зандар
негізінде АК-тің 166- бабына сәйкес салынған салымды қайтаруды қамтамасыз
ету үшін банк заң актілерімен Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерімен және банктік салым туралы шарттармен анықталган құралдар мен
тәсілдер қолданута міндетті.
Сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сомасының мұрагерлікке өтуінің өз
ерекшеліктері бар.
Сақтаушы сақтандыру компаниясымен жеке және мүліктік шарт жасасқан
кезде пайда алуышыны - сақтандыру шартына немесе міндетті сақтандыру туралы
актсіне сәйкес сақтандыру төлемін алушы түлғаны белгілеуте құқылы.
Егерде сақтандыру өтеуін алуға бұрын тағайындалмаган болса,
сақтанушының өмір жағдайында оның қарауындагы және асырауында болған
кәмелетке толмаған және еңбекке жарамайтын балалары ата-анасы оның
сақтандыру бойынша қандайда болмасын тиісті бөлігін алуға құқылы.[20]
1.3. Заң бойынша мұрагерлер санаты және оларға қойылатын кезектер
АК-тің 1039-бабына сәйкес мұрагерлік өсиет немесе заң бойынша жүзеге
асырылады. Өсиет қалдырмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде,
сондай-ақ өзге де жағдайларда мұрагерлік заң бойынша орын алады.
Қаз ССР-нің АК-мен салыстырғанда қазіргі АК заң бойынша мұрагерлерге
алты кезек қойып, олардың санатын кеңейтті. Мұра қалдырушының аға-әпкесі,
алтыншы атаға дейінгі туған-туыстары, әке-шешелері бөлек аға-інілері мен
апа-сіңілілері (қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі, егер олар мұра
қалдырушымен он жылдан кем емес уақыт бойы бір отбасында бірге тұрса, заң
бойынша мұрагерлер санатына кіргізіледі. Сонымен қатар ұсыну құқығы бойынша
да мұрагерлер санаты кеңейтілген. Тікелей сызық бойынша мұрагерлер
туыстығының деңгейін шектеусіз мұра ала алады.
Колденең сызық бойынша мұра қалдырушының туған аға-інілері мен апа-
сіңілілері (қарындастары) ұсынып отырған жиендер, немесе туған аға мен
әпкесі ұсынып отырған екі туған аға-інілер мен апа-сіңілілер (қарындастар)
мұра ала алады.[21]
Заң бойынша мұрагерлікке мынандай екі негізгі мәселе туындайды: 1) кім
заң бойынша мұрагер бола алады; 2) заң бойынша мұрагерлер мұрагерлікке
қандай тәртіпте шақырылады.
Заң бойынша мұрагерлердің санатын анықтаған кездегі критерий бұл мұра
қалдырушы мен мұрагерлердің арасындағы туыстық жақындық фактісі болып
табылады.[22]
Заң бойынша мұрагерлікке негіз болып табылатын қатынастар:
туыстық және некелік қатынастар;
мұра қалдырушының асырауында болу.
Заң бойынша мұрагерлер санатын анықтай отырып, нотариус тиісті
құжаттарды талап ету жолымен мұра қалдырушы мен мұрагердің туыстық деңгейін
немесе олардың арасында жұбайлық қатынастың бар екендігін немесе мұра
қалдырушының асырауында мұрагердің болу фактісін анықтау қажет.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын бесінші кезекте, егер мұра
қалдырушымен бір отбасында кемінде он жыл бірге түрса, тең үлеспен оның
туыстас аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастар), өгей әкесі мен өгей
шешесі алады.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын алтыншы кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар алады.[23]
Туыстық, асырап алу және асырау қатынастарын дәлелдейтін құжаттардың
тізбесі ҚР Әділет министірлігінің ҚР нотариустардың нотариаттық іс-
әрекеттерді жасау тәртібі туралы нұсқаулықтың 201-тармақшасында
көрсетілген. Мұрагерлердің мұра қалдырушымен туыстық қатынасын дәлелдейтін
құжаттарға осы нұсқаулыққа сәйкес мыналар жатады:
АХАЖ органының берген куәлігі;
Метрикалық кітаптан алынған көшірмелер;
3) Туыстық қатынастар фактілерін белгілеу туралы занды
күшіне енген сот шешімдері.
АК-тің 59-тарауына сәйкес заң мұрагерлер: мұра қалдырушының балалары,
соның ішінде мұра қалдырушы қайтыс болганнан кейін тірі туған балалары,
сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы мен ата-анасы, мұра қалдырушының ата-
анасы бір, ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңілілері (қарындастары),
әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі, мұра қалдырушының
туған немере, ағалары мен апалары, мұра қалдырушының алтыншы атаға
дейінгілерін қосқанда басқа туыстары; мұра қалдырушымен бір отбасында
кемінде он жыл бірге тұрса, оның туыстас аға-інілері мен апа-сіңілілері
(қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі, мұра қалдырушының асырауындағы
еңбекке қабілетсіз адамдар.
Заң бойынша мұрагерлер АК-тің 1061-1066 -баптарында көзделген кезек
тәртібімен мұрагерлікке шақырылады. Заң бойынша мұрагерлік кезінде, бір
жағынан, асырап алынған және оның ұрпақтары және екінші жағынан, асырап
алушы мен оның туыстары қандас туыстарға теңестіріледі.
Асырап алынғандар мен олардың ұрпақтары асырап алушының туған ата-
анасы, оның басқа да қандас туыстары қайтыс болғаннан кейін заң бойынша
мұрагер болмайды. Асырап алушының ата-анасы мен оның басқа да қандас
туыстары асырап алынушы және оның ұрпақтары қайтыс болғаннан кейін заң
бойынша мұрагер болмайды.
Заң бойынша мұрагерлердің әрбір келесі кезегі алдыңғы кезектегі мұрагер
болмаған, оларды мұрадан шеттеткен, олар мұраны қабылдамаған не одан бас
тартқан жағдайда, АК-тің 1074 -бабының 5-бөлігіне сәйкес мұрагер мұрадан
бас тартқан кезде өзінің өсиеті бойынша немесе кез-келген кезектегі заң
бойынша мұрагерлердің қатарындағы басқа адамның пайдасына бас тартатындығын
көрсетуге құқығын қоспағанда мұрагерлік құқығын алады (АК 1060-бап).
АК 1060-бабының 4-бөлігіне сәйкес заң бойынша мұрагерлерді мұрагерлікке
шақырудың кезектілігі туралы жөне олардың мұрадағы үлестерінің мөлшері
туралы ережелерді мүдделі мұрагерлердің мұра ашылғаннан кейін жасалып,
нотариатта куәландырылған келісімдерімен өзгертілуі мүмкін. Мүндай келісім
оған қатыспайтын мұрагерлердің, сондай-ақ міндетті үлеске құқығы бар
мұрагер құқықтарын қозғамауы тиіс.
Сонымен, АК-те көрсетілген кезектерге сәйкес заң бойынша мұрагерлер
мұрагерлікке мынандай кезекте шақырылады:
бірінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының балалары, соның ішінде
ол қайтыс болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мұра қалдырушының
жұбайымен ата-анасы алады;
екінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының ата-анасы бір, ата-анасы
бөлек аға-інілері мен апа-сіңілілері (қарындастары), сондай-ақ оның әкесі
жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады;
үшінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының туған немесе ағалары мен
апалары алады;
төртінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының алтыншы атаға
дейінгілерін қосқанда басқа туыстары да алады, бүл ретте туыстық дәрежесі
неғұрлым жақын туыстар туыстықтың неғұрлым алысырақ дәрежесіндегі туыстарын
мұрагерліктен шеттетеді;
бесінші кезекте, егер мұра қалдырушымен бір отбасында кемінде он жыл
бірге тұрса, тең үлеспен оның туыстас аға-інілері мен апа-сіңілілері
(қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі алады;
алтыншы кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке
жарамсыз адамдар ала алады.[24]
Әрбір кезектегі мұрагерлерге жекелеп келетін болсақ, алдымен, балалар —
мұра қалдырушының ең жақын мұрагерлері болып табылады. Баланың нақты ата-
анасы екендігі неке және отбасы туралы заңның 46-бабына сәйкес азаматтардың
хал-актілері туралы кітаптағы туу туралы жазба болып табылады.
Балалар бұл мұра қалдырушының тіркелген немесе оған теңестірілген
некеден туған ұлы немесе қызы. Егер ата-ананың некесі жарамсыз деп танылған
болса және әкесі қайтыс болғаннан кейін де, шешесі қайтыс болғаннан кейін
де балалары олардың мұрагері болып қалады. Тіркелмеген некеден туған
балалар шешесі қайтыс болса кез-келген жағдайда оның мұрагері болады, ал
әкесі қайтыс болса, ата-анасының екеуінің бірге АХАЖ органына өтініш беруі
негізінде (Неке және отбасы туралы заңның 46-бабының 4-бөлігі), егер
олардың мүндай келісімі болмаса сот тәртібімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
5
12
19
27
30
38
40
45
46
50
53
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның
ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
1.2. Мұраның
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1.3. Заң бойынша мұрагерлік санаты және оларға қойылатын
кезектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мұраны
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.5. Мұраны алу және мұрадан бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Өсиет бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
2.1. Өсиет бойынша мұрагерліктің түсінігі және оның жалпы
ережелері
2.2. Өсиеттің түсінігі және оған қойылатын талап ретіндегі оның нысаны мен
мазмұны
2.3. Өсиеттің мазмұнын өзгерту, жарамсыз деп тану және олардың
салдарлары
2.4. Өсиет қалдырушының ерекше өсиеттік нұсқаулары (өсиеттік бас тарту,
жүктеу) және өсиеттің орындалуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Азаматтық құқықтағы қызықты мәселелердің біріне мұрагерлік құқығы
туралы мәселелерді жатқызуға болады. Біз білетіндей, мұрагерлік заң бойынша
мұрагерлік және өсиет бойынша мұрагерлік деп бөлінеді. Жалпы алғанда,
мұрагерлікке түсінік беретін болсақ, мұрагерлік — қайтыс болған азамат
(мұра қаддырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) — мұрагерге немесе
мұрагерлерге ауысуы.
Осы мұрагерлік құқығындағы ерекше мәнге ие болып табылатын өсиет
бойынша мұра қабылдау. Азаматтың ол қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі
мүлікке билік ету жөнінде өз ықтиярын білдіруі өсиет болып танылады. Міне,
өсиеттің қызық жері осы тұста. Өйткені өз ықтиярын білдіру арқылы өсиет
қалдырушы мұраны заң бойынша мұрагерлерге де және ол тізімге мүлдем
жақындамайтын адамдарға да үлестіруі мүмкін. Жалпы мұрагерлік дегеніміз —
қайтыс болған азаматтың (мұра қалдырушының) мүлкінің басқа адамға
(адамдарға) - мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы. (АК-нің 1038-бабы)
Қазіргі таңдағы мұрагерліктің бұл түсінігі қоғамның даму барысында
пайда болған түсінік. Өйткені алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, эсіресе
оның дамуының бастапқы кезеңдерінде, адамдардың қажеттіліктерінің жэне
оларды қанағаттандыру қүралдарының өте аз, қарапайым болғандығынан, оларда
мұраға қалдыратын ештеңе болмады. Әрине, ол кезеңде де аңшылық қарулары,
балық аулау қүралдары, жабайы аңдардың терілері, белгілі бір руға (тайпаға)
қатыстылығының белгілері, әшекей заттар әкесінен баласына өтіп отырды.
Бірақ, ондай қатынастар ол кезде болмаған да құқық нормаларымен емес,
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен реттелді.
Шаруашылықтың дамуына, рулық-тайпалық байланыстардың әлсіреп, жекелеген
отбасылардың мүліктік оқшаулануына байланысты, қайтыс болған адамның мүлкі
кімге қалады деген сұрақтар да туындай бастады. Осылайша мұрагерліктің
пайда болуы жэне оның дамуы қоғамның мүліктік және әлеуметтік жікке
бөлінуімен, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік құқығының қалыптасуымен
қатар жүрді. Жеке меншіктің өркендеуі адамдардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруды қамтамасыз етуге арналған құралдардың, барлық пайда
келтіре алатын нәрселердің біртіндеп мұрагерліктің пәніне айналуына әкелді.
Сонымен, мұрагерліктің мәні неде және экономикалық жағдайы белгілі бір
дэрежеге жеткен адам қоғамына мұрагерліктің қажеті не?
Жоғарыдағы анықтаманың мәнінен мұрагерліктің ең алдымен мүлікпен
байланысты екендігін көруге болады, яғни мұрагерліктің пәні қайтыс болған
адамның тірі кезінде иегері болған мүліктік қүқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы болады. Солардың қатарында басты орынды еш күмәнсыз, меншік құқығы
алады. Мысалы, қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттері мұрагерлікпен
ауыса алмаііды, яғни олар да адамның қайтыс болуымен бірге тоқтатылады
дейік. Әрине, мұнда қайтыс болған адамның тірі кезінде субьектісі болған
құқықтық қатынастардың қандай болатындығын елестетудің өзі қиынырақ.
Алдымен, бұл өмір сүрулеріне қажетті нәрселерден айырылатын оның жақын
адамдарын қолайсыз жағдайға қоятын еді. Сол сияқты, өздерінің талаптарын
қанағаттандыруды кімге қоятындықтарын білмейтін қайтыс болған адамның
кредит берушілері де ұтылар еді.
Мұрагерліктің мәнін мынадан да көруге болады. Ол қоғам мүшелерінің
әрқайсысынан, оның тірі кезінде тапқан, жинаған барлық материалдық
игіліктерінің, оның еркіне сай, егер ол өз еркін білдірмесе, заңға сәйкес
оның жақын адамдарына ауысады деген сеніммен өмір сүре алу мүмкіндігіне
кепілдік беруден түрады.
1. Заң бойынша жүзеге асырылатын мұрагерлік
1.1. Мұраның ашылуы
Мұра ету кезінде мұраның ашылуы өте маңызды болып табылады. Мұраның
ашылуы - бұл мұрагерлік құқықтар мен міндеттердің пайда болуына жағдай
туғызатын фактілердің пайда болуы. Мұра ашылған кезден бастап нақты
тұлғаның мұрагер болуы, мұрагер болған нақты тұлғаның мұраны қабылдауы
немесе мұрадан бас тартуы деген сияқты мүмкін болатын болжамдар жүзеге
асады.[1]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің[2] (КР АК) 1092-бабының
1-бөлігіне сәйкес мұраның ашылуына негіз болатын екі факт бар. Бүл:
1) азаматтың қайтыс болуы;
2) хабар-ошарсыз кеткен адамды өлді деп жариялау. АК-тің
1042-бабының 2-бөлігіне сәйкес мұраның ашылған уақыты болып
мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал хабар-ошарсыз кеткен
адамды ҚР АК-нің 28-тарауының ережелеріне сәйкес қайтыс
болды деп жариялаған жағдайда, хабар-ошарсыз кеткен мұра
қалдырушыны қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімінің
занды күшіне енген күні танылады, егер сот шешімінде өзгеше
көрсетілмесе. АК-нің 31-бабына сәйкес азамат мүдделі тұлғаның
арызы бойынша егер оның тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл
бойы мәліметтер жоқ болса, ал егер ол азамат өлім қауіпі туатын
жағдайларда немесе оның қайтыс болуы белгілі бір оқыс
жағдайларға байланысты болды деп болжауға негіз беретін
жағдайларда алты ай бойы мәліметтер жоқ болса, сот тәртібімен өлді
деп жариялануы мүмкін. Әскери қызметші немесе соғыс
қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз кеткен азамат сол соғыс қимылдары
аяқталғаннан кейін екі жыл өткеннен кейін қайтыс болды деп жариялануы
мүмкін.
Қайтыс болды деп жарияланған тұлғаның өлген күні оны қайтыс болды деп
жариялау туралы сот шешімінің күшіне енген күні танылады. Ал өлім қауіпі
туатын жағдайларда немесе оның қайтыс болуы белгілі бір оқыс жағдайларға
байланысты болды деп болжауға негіз болатын хабар-ошарсыз кеткен тұлғаны
қайтыс болды деп жариялаған жағдайда, сот тұлғаның қайтыс болған күні деп
оның болжамды қайтыс болған күнін оның қайтыс болған күні ретінде тани
алады.
Мұраның ашылу уақыты мыналарды: мұралық мүліктің құрамын, мұрагерлердің
мұралық мүлікке меншік құқығының пайда болуын, мұралық мүлікті қабылдау
немесе одан бас тартуды және т.б. анықтау үшін маңызы бар.[3]
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз кеткен немесе жай хабар-
ошарсыз кеткен тұлғалардан кейін, егер олардың хабар-ошарсыз кетуі қорғаныс
министрлігінің хабарламасымен немесе сот шешімімен құжат түрінде бекітілсе
де мұра ашылмайды. Көрсетілген жағдайлар бойынша хабар-ошарсыз кеткен адам
немесе әскери қызметкер мүдделі тұлғаның (жұбайы, әке-шешесі, туысқаны;
несие берушілері, т.б.) тұрғылықты жері бойынша сот тәртібімен өлді деп
жариялануы керек.
Азаматты өлді деп жариялауды заң ол азаматтың өлімі туралы жеткілікті
анық болжаммен байланыстырады. Азаматты өлді деп жариялау мен азаматтың
өлімі туралы фактіні анықтауда екі жағдайда да сот тәртібі белгіленсе де
ажырату керек.
Азаматты өлді деп жариялаған кезде мұраның ашылған уақыты азаматты өлді
деп жариялаған сот шешімінің занды күшіне енген күні танылады. Ал егер сот
азаматтың өлімі туралы фактіні анықтаса, онда сот шешімінде көрсетілген күн
мұраның ашылған уақыты болып табылады.
Тұлғаның өлімі туралы фактіні табу азаматты өлді деп жариялауға
қарағанда АК-те айтылмаған. Белгілі бір уақытта және белгілі бір
жағдайларда азаматтың өлімі туралы дәлелдеме болған кезде, сот мұндай
фактіні анықтайды. Өлім фактісін анықтаған кезде АК-тің 31-бабында
көрсетілген азаматты өлді деп жариялау үшін қажет мерзімдер талап
етілмейді.
Азаматты өлді деп жариялау оны алдын-ала хабар-ошарсыз кетті деп тануды
талап етпейді. Сол сияқты азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы сот
шешімінің болуы азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы істі қарауға
кедергі болып табылмайды.
АК-тің 31-бабындағы азаматты өлді деп жариялауға негіздер мен
мерзімдерді жалпы және арнайы деп болуге болады. Жалпы негіз бен мерзім сол
баптың 1-бөлігіне сәйкес азаматтың түрғылықты жерінде ол туралы үш жыл
немесе одан да көп мерзім бойы мәліметтер жоқ болса, арнайы негіздер мен
мерзімдер осы баптың осы бөлігінің 1,2-тармақшаларында көрсетілген. Ол өлім
қауіпі туатын және белгілі бір оқыс жағдайларда қайтыс болды деп болжауға
негіз болатын жағдайлар. Өлім қауіпі туатын жағдайларға табиғи апаттар,
мысалы, жер сілкінісі, су тасқыны, т.б. жатады. Ал қайтыс болды деп
болжауға негіз болатын оқыс жағдайларға өрт, жарылыс, көлік қирауы, т.б.
жатады. Бүл жағдайлар бойынша мерзім алты ай.
Сотта өлім фактісі емес, жоғарыда көрсетілген негіздер дәлелденуі
керек.[4]
Тұлғаны қайтыс болды деп жариялау туралы талап арызда мүдделі тұлғалар
хабар-ошарсыз кеткен тұлғаның тегін, атын, әкесінің атын, туған жылын және
туған жерін, оларға белгілі оның ең соңғы тұрғылықты жері мен жүмыс орны,
тұлғаны өлді деп жариялаудың қандай мақсатқа (мысалы, мұраны алу үшін,
жәрдемақы алу үшін, т.б.) қажет екендігін көрсетуі керек. Арызданушы
фактіні дәлелдеу үшін сот мәжілісінде жауап алуга тиісті куәларді сонымен
бірге тұлғаның хабар-ошарсыз кетуінің басқа да дәлелдемелерін ұсынуы
керек.[5]
ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы туралы
нұсқаулықтың [6] 198-тармақшасына сәйкес қайтыс болу фактісі мен мұраны ашу
уақыты АХАЖ органының мұра қалдырушының қайтыс болғаны туралы куәлігімен
оның Ұлы Отан соғысында қаза тапқандығы туралы КСРО-ның ҚР және ТМД
елдерінің әскери бөлім командованиесінің, госпиталь әкімшілігінің және
органының берген хабарламасымен немесе өзге құжаттармен дәлелденеді.
Қайтыс болу фактісін дәлелдеуге медициналық мекемелер берген дәрігерлік
анықтама мен қайтыс болу туралы куәлік, сондай-ақ Ұлы Отан соғысы
майданында қаза тапқандардан басқа, әскери бөлімдер мен құрамаларының қаза
тапқаны (хабарсыз кеткені) туралы құжаттар қабылданбайды.
Мұраның ашылу уақытымен заң мыналарды байланыстырады:
мұраға шақырылатын мұрагерлер санаты;
мұраның құрамы;
мұрадан бас тарту мерзімдерін санау;
несие берушілердің талап қою мерзімдерін санау;
мұрагерлердің мұраға қүқықтарының пайда бөлу кезі;
мұраға құқық туралы куәліктің берілетін мерзімі;
7) қолданылатын заң (егер занда өзгеше көзделмесе, мұра ашылған кезде
қолданылған заң қолданылады).
Тұлғаның қайтыс болған күнін немесе мұраны ашу уақытын анықтаудың
тәжірибелік және зандық маңызы өте зор. Осыған байланысты мұрагерлер санаты
анықталады. Бұдан басқа, мұраның ашылу уақытына байланысты мұраға берілетін
құқықтар мен міндеттер құрамы анықталынады, занда көрсетілген мұрадан бас
тарту жөніндегі мерзімдер саналады т.б.[7]
АК-тің 1043-бабына сәйкес мұра қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер
ол белгісіз болса, мүліктің немесе оның негізгі бөлігінің орналасқан жері
мұраның ашылу орны болып табылады.
Мұраның ашылу орны мұра қалдырушының тұрғылықты жері туралы құзыретті
орган берген анықтамамен расталады, ал егер тұрған жері белгісіз болса,
мұраның мүліктің орналасқан жері немесе оның негізгі бөліктері туралы сол
орган берген құжатпен расталады.
Мұрагерде аталған құжаттар болмаса, нотариус мұраның ашылу орнын
белгілегені туралы занды күшіне енген сот шешімін талап етеді (Нұсқаулықтың
199-тармақшасы).
Мұраның ашылу орны, егер мұра қалдырушы өзінің түрғылықты жерінен
уақытша кетуі кезінде қайтыс болса, мұра қалдырушының қайтыс болған жерімен
сәйкес келмеуі мүмкін. Осыған байланысты тәжіребиде мынандай сұрақ туындауы
мүмкін: нақты әскери қызметке, оқуына, жұмыс жағдайына байланысты, емделу
мекемесіне орналасуына байланысты, т.б. жағдайларда мұраның ашылған орнын
қалай анықтауға болады.[8]
Мұра қалдырушының соңғы тұрған жерін мына құжаттардың бірімен
анықтайды. Олар:
-тұрғын эксплуатациялық ұйымдардан анықтама;
-атқарушы орғандардан (әкімшіліктен) анықтама;
-қайтыс болушының жүмыс орнынан, оның тұрған жері туралы анықтама;
-мекен - жай бюросынан, азаматтың тұрғылықты жеріне тіркелу туралы
анықтама;
-үй қітапшасынан көшірме;
-аудандық, қалалық әскери бөлімдерден әскерге шақырылғанға дейінгі
тұрған жері туралы анықтама;
-соттың мұраның ашылу орнын бекітуі туралы шешімі.[9] Егер аталған
құжаттардың бірден-біреуін нотариусқа көрсету мүмкін болмаса, онда міндетті
түрде нотариалдық мекемеге соттың заң күшіне енген, мұра қалдырушының
мұраның ашылған жері айқындалған туралы шешімін көрсеткен жөн.
АК-тің 16-бабының 1-бөлігіне сәйкес кәмелеттік жасқа толмағандардың,
әрекет қабілеттілігі жоқ немесе әрекет қабілеттілігі шектелгендердің
тұрғылықты жері олардың ата-анасының, асыраушысының, қамқоршысының,
қорғаншысының тұрғылықты жері болып табылады. Тұрғылықты жерді нақты
анықтаудың азаматтың және басқа да құқықтық қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз етуде маңызы зор. Бұл қай нотариалдық кеңсе мұрагерлік істі
рәсімдей алады, қай нотариалдық кеңсе немесе орган мұрагерлердің, несие
берушілердің, мемлекеттік мүддесі үшін мұраға берілетін мүлікті қорғау үшін
шаралар қолданады деген сұрақтарды шешкенде қажет.
Мұрагерлік құқықты рәсімдеу үшін мұрагерлер өздерінің тұрғылықты жері
бойынша емес, мұраға берілетін мүліктің тұрған жері емес, алдымен мұра
қалдырушының тұрғылықты жері бойынша нотариалдық кеңсеге бару керек. Егер
қызмет жағдайына байланысты мұра қалдырушының тұрғылықты жері болмаса,
мұралық іс мұраға берілетін мүліктің немесе оның көп бөлігінің орналасқан
жері бойынша рәсімделеді. Бұл жағдайда мұраның ашылған орны — мұраға
берілетін мүліктің тұрған жері болып табылады. Егер екі немесе одан да көп
жерде мұраға берілетін мүлік теңдей орналасса, онда көбірек шаруашылық
маңызы бар мүлік орналасқан жер мұраның ашылған орны болып табылады. мұндай
ережені нотариалдық және сот тәжірибесі ұстанады.[10]
Нотариалдық кеңсе мұралық істерді мүліктің тұрған жері бойынша
рәсімдеген жағдайда нақты сол елді мекенде мүліктің бар-жоқтығы туралы
құжаттарды талап етеді. Мысалы, жинақ кітапшасы, МАИ берген автокөліктің
техникалық құжаты.[11]
Мұраның ашылу орнының маңызы - ол мұраға қүқықты қай нотариалдық
кеңсенің рәсімдейтінін анықтау. Нотариат туралы заңның 63-бабына сәйкес
нотариус немесе жергілікті атқарушы органның нотариаттық іс-әрекеттер
жасайтын лауазымды адамы азаматтардың, занды тұлғалардың хабарлауы бойынша
не өз бастамасымен мұра ашылған жерде мұрагерлердің, мұра алуына бас
тартылғандардың, несие берушілердің немесе мемлекет мүддесі үшін бүл қажет
болған кезде мұралық мүлікті қорғауға шаралар қолданады.
Ашылған мұра туралы хабарлама алған нотариус тұратын жері немесе жұмыс
орны өзіне белгілі мұрагерлерді бүл туралы хабардар етуге міндетті.
Егер мұрагерлердің тұрған жері немесе жұмыс орны белгісіз болса,
нотариус мұраның ашылғандығы туралы бүқіларалық ақпарат құралдары арқылы
хабарлама бере алады.
Мұра қалдырушының мүлкі немесе оның бір бөлігі мұра ашылған жерде
болмаған жағдайда мұра ашылған жердегі нотариус немесе жергілікті атқарушы
органның нотариаттық іс-әрекеттер жасаушы лауазымды адамы, мұралық мүлік
тұрған жердегі нотариусқа, ҚР атынан консулдық қызмет атқарушы адамға
немесе тиісті жергілікті атқарушы органның нотариалдық іс-әрекеттер жасаушы
лауазымды адамына оны қорғау жөнінде шаралар қолдану туралы тапсырма
жібереді.
Мұра ашылған жердегі нотариустың мұралық мүліктің бір бөлігі орналасқан
жердегі нотариусқа мұралық мүлікті қорғау жөніндегі тапсырмасында ҚР
нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттерді жасау тәртібі туралы
нұсқаулықтың 160-тармақшасына сәйкес мыналар қамтылуы тиіс:
қаулының шығарылған күні;
қаулыны шығарған нотариустың тегі, аты-жөні;
қаулы жіберілген адамның тегі, әкесінің аты, аты немесе нотариалдық
органның атауы;
қайтыс болған мұра қалдырушының тегі, аты, әкесінің аты және қайтыс болған
күні көрсетілген орындауға жататын нотариалдық іс-әрекеттердің мазмұны;
қорғауға шаралар қабылданатын мүліктің орналасқан жері мен атауы;
6) мөрдің бедерлемесі қоса берілген нотариустың қолы.
Нотариус немесе жергілікті атқарушы органның нотариаттық іс-әрекеттер
жасаушы лауазымды адамы мұралық мүлікті қорғау жөнінде шаралар отырып, бүл
туралы мұра ашылған жердегі нотариусқа хабарлайды (Нотариат туралы заңның
64-бабы).[12]
Мұралық мүлікті қорғау жөніндегі шаралар мүлікті тізімдеуден, мүлікті
мұраны сенімгерлікпен басқарушыға беруден тұрады.
Нотариустың мұралық мүлікті қорғауға шаралар қабылдау жөнінде
тапсырмасының атқарылуы туралы хабарламада нотариустық іс-қағаздарды
жүргізу жөніндегі нұсқаулықта көзделген барлық қажетті деректемелер болуға
тиіс. Хабарламаға осы нұсқаулықтың ережелері бойынша әзірленген тізімдеме
акті қоса беріледі. Тізімдеме актісінің екінші данасы мұралық мүлікті
қорғауға шара қабылдаған нотариуста қалады.
Нотариус мұралық мүлікті қорғауға қабылданған шаралар, оның ішінде
мұралық мүліктің тізімдемесін жүргізу тағайындалғаны жөнінде мұралық
мүлікті қорғау әрекеті шын мәнінде жасалғанға дейін он күннен кешіктірмей
мекен-жайы немесе қайда екендігі өзіне белгілі мұрагерлер мен басқа да
мүдделі адамдарға хабарлайды. Істі кешіктіруге болмайтын жағдайларда
нотариус мұралық мүліктің қорғалуы жөнінде кідіртпей шара қолдануға құқылы.
Бүл жөнінде мұрагерлік мүлікті қорғау туралы шара қабылданған күннен
кейінгі жұмыс күнінен қалдырылмай өзіне белгілі мұрагерлерге міндетті түрде
хабарлауға тиіс.
Мұралық мүлікті тізімдеуге қатысуға тілек білдірген мүдделі адамдардың
және кемінде екі куә адамның қатысуымен жүргізіледі. Нотариус мұралық
мүліктің тізімдемесін жүргізіп, оны мүліктің мұрагерлеріне немесе басқа
адамдарға сақтауға береді.
Тізімдеу актісіне қайтыс болған адамның пөтеріндегі, тұрғын үйіндегі
немесе басқа үй-жайындағы бүкіл мүлік енгізіледі.
Мұра қалдырушымен басқа адамдар да бірге түрып келсе, тізімдеу актісін
жасаған сәтте олар онда әлі түрып жатса, онда тізімдеу сол адамдардың
келісімімен ғана жүргізіледі.
Көрсетілген үй-жай мұра қалдырушынікі болмаған жағдайда, іс-әрекет
меншік иесінің келісімімен ғана жасалуы тиіс.
Жекелеген заттардың иелері екендіктері туралы көршілері мен басқа
адамдардың да берген арыздары тізімдеу актісіне енгізіледі, ал бұл
мүліктерді тізімдеуден алып тастау жөнінде мүдделі адамдарға сотқа талап
қою тәртібін түсіндіреді.
Егер мұраның құрамында басқаруды талап ететін мүлік болса, сондай-ақ
мұрагерлер мұраны қабылдап алғанға дейін мұра қалдырушының несие берушілері
талап, арыз берген жағдайда нотариус сенімгерлікпен басқарушыны
тағайындайды. Бүл туралы мүлікті тізімдеу актісіне тиісті жазба жазылып,
сенімгерлік басқарушының тегі, аты, әкесінің аты және түрғылықты жері
немесе сенімгерлік басқарушы оның өкілі болған жағдайда занды түлғаның
атауы көрсетіледі. Тізімдеме актісіне сенімгерлік басқарушы қол қояды.
Сенімгерлік басқарушы тағайындау туралы нотариус қаулы шығарады.
Мұралық мүлік сақтауға берілген сенімгерлік басқарушы, оның мұралық
мүлікті ысырап еткені, иеліктен айырғаны немесе жасырып қалғаны үшін және
мұрагерлікке келтірілген шығындары үшін жауапкершілігі жөнінде тілхат алына
отырып ескертіледі (нұсқаулықтың 165-тармақшасы).
Мұралық мүлікті қорғау мұрагерлер мұраны қабылдап алғанға дейін, ал
егер олар мұраны қабылдамаса — мұраны қабылдау үшін зандарда белгіленген
мерзім аяқталғанға дейін жалғасады (Нотариат туралы заңның 67-бабының 1-
бөлігі).
Мұралық мүлікті сенімгерлікпен басқарушы, егер өзі мұрагер болып
табылмаса, мұралық мүлікті сенімділікпен басқарғаны үшін мұрагерден сыйақы
алуға қүқылы.
Сенімгерлікпен басқарушы осы мүлікті пайдаланудан іс жүзінде алынған
пайданы шегере отырып, мұралық мүлікті сақтау мен басқаруға байланысты
шығыстары үшін мұрагерлерден өтем алуға, сондай-ақ екеуінің арасындағы
келісіммен анықталған мөлшерде сыйақы алуға қүқылы.
Мұра ашылған жердегі нотариус мұралық мүлікті қорғау жөніндегі
шаралардың тоқтатылғаны туралы мұрагерлерді, ал егер мұралық қүқық бойынша
мүлік мемлекетке көшсе, тиісті мемлекеттік органды алдын-ала хабардар етуге
міндетті (Нотариат туралы заңның 67-бабы).
Егер мұралық мүлікті қорғауға шаралар қабылдау мүмкін болмаса
(мұрагерлер немесе мұра қалдырушымен бірге түрган басқа да адамдар
тізімдеуге қарсылық білдіріп, тізімдеу жүргізумен байланысты шығындардың
орнын толтырудан бас тартса, мүлік тізімдеуге берілмесе не мүлік басқа
жаққа әкетілсе, т.с.с.) нотариус акт жасап, бұл туралы мүдделі адамдарга
хабарлайды (нұсқаулықтың 18 бабы 3 -тармақшасы).
Жоқ болған мұрагерлер мұраны іс жүзінде қабылдаганга шейін, оған тиісті
мұрадагы үлесті ұстау және қорғауға байланысты қиындық туындайды. Бұл
жөнінде арнайы норма жоқ болғандықтан, мұндай қатынастарға заң бойынша
мұрагерлікке мұраны басқару және қорғау туралы жалпы нормалар қолданылуы
тиіс. Бірақ АК-те мұндай мүлікті қорғау мерзімі туралы мәселе айтылмаган.
Белгісіз мұрагердің мұрадағы үлесін қорғау ұзаққа созыла алмайды, мұраны
қорғау мерзімінің шегін анықтау керек.
1.2. Мұраның құрамы
Заң әдебиеттерінде мұра қалдырушының мүліктік қүқықтары мен
міндеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, мұра немесе мұрадағы мүлік қайтыс болған азаматқа тиісті
құқықтар мен оның қарыздары кіретін жинақ ретінде түсіндіріледі.
Азаматтың мүлкі - бүл оған тиісті шын-мәніндегі құндылықтардың
жиынтығы. Бұл құндылықтардың құрамына алдымен әртүрлі материалдық
объектілер кіреді.
Мұра - бұл азаматтың қайтыс болуымен тоқтамайтын мұрагерлік құқық
нормаларының негізінде мұра қалдырушының мұрагерлеріне өтетін мұра
қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттері, мүліктері.[13]
Мұралық мүліктің нақты құрамы мен бағасын анықтаудың тәжірбиелік маңызы
өте зор. Мұралық мүліктің құрамы мен құнын анықтап қана мұрагердің мұралық
мүліктегі үлесін, бүл үлеске қандай заттардың кіретінін білуге болады.
Мұраның құрамы мен бағасын алдын-ала анықтау нотариалдық кеңседен нақты
тұлғаға мұрагер ретінде бекітетін мұраға құқық туралы куәлікті алуға
байланысты мемлекеттік баж төлеген уақытта қажет. Нотариус мұралық мүліктің
құрамын білу үшін және мүлікті қорғауға шаралар қабылдау үшін мұраны
тізімдеу актісін жүргізеді.[14]
Тізімдеу актісінде ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттерді жасау
тәртібі туралы нұсқаулығына сәйкес мыналар көрсетіледі:
1) тізімдеу жүргізілген күн, мерзім және орын;
тізімдеуді жүргізген нотариустың тегі, аты, әкесінің аты (қажет жағдайда
нотариат кеңсесінің атауы);
тізімдеуді жасау кезінде қатысқан адамдардың, соның ішінде куәгерлердің
тегі, аты, әкесінің аты;
мұралық мүлікті қорғау жөнінде шаралар қабылдау туралы арыздардың
(хабардың, тапсырманың) түскен күні;
мұра қалдырушының тегі, аты, әкесінің аты, оның қайтыс болған уақыты;
тізімделген мүліктің тұрған жері;
нотариус келгенге дейін ол орынға сүргі салынды ма, оны салған кім;
пломба немесе мөр бүзылмады ма?
мұралық мүліктің құрамына енген әр заттың егжей-тегжейлі сипаттамасы және
бағасы мен тозу проценті;
мүлік сақтауға берілген адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы, оның
жеке басын куәландыру деректемелер мен қойған қолы;
тізімдеуді жасауға қатысқан адамдардың қойған қолы;
нотариустың қолы мен мөр бедерлемесі.
Тізімдеу актісі кемінде үш дана болып жасалады. Барлық данаға нотариус,
мүдделі адамдар, куәгерлер және мүлікті сақтауға қабылдап алған кісі қол
қояды.
Егер мұралық мүліктің құрамында тарихи немесе ғылыми маңызы бар
картиналар, қолжазбалар, әдеби еңбектер, хаттар, кітапханалар, антиквариат
заттар, алтыннан, күмістен, платинадан жасалған зергерлік және басқа
бұйымдар, платина тобындағы металдар немесе сары және ақ түсті өзге де
металдар, қымбат бағалы тастар, інжу-маржан немесе олардан жасалынған
бұйымдар, автокөлік, катерлер, моторлы қайықтар және басқа да өзен және
теңіз көлігі, ауылшаруышылық техникасы, станоктар мен басқа да өндірістік
жабдықтар болса, онда бағалаушы-маман міндетті түрде шақырылады.
Актінің әрбір беті бойынша бұйымдардың (заттардың) саны мен олардың
құны көрсетіледі, ал тізімдеу соңында бұйымдардың (заттардың) жалпы саны
мен олардың бағасы жазылады.
Тәртіпке сай, қайтыс болған азаматтың барлық мүлкі мұралық мүлік болып
табылады. Кейде оны мұралық масса деп атайды. Кейбір жағдайда қайтыс болған
азаматтың мүлкімен мұраның бір-біріне сәйкес келмеуі мүмкін. Ол үшін қайтыс
болған азаматтың қандай мүліктік құқықтары оның мұрагерлігіне өтетінін
анықтау қажет.
Мұрадағы мүліктің құрамына әртүрлі заттарға жеке меншік құқығы, шарт
бойынша міндеттемелер, қайтыс болған азаматқа занды негіздер бойынша
тиесілі болған мүліктер кіреді.
Бірақ мұра қалдырушыға оның өмірінде оған тиесілі болған загтардың
барлығы мұраға берілмеуі мүмкін. Кейбір мүліктік құқықтар мұра қалдырушының
қайтыс болуымен жойылады. Кейбір мүліктік құқықтар оның құқық мирасқорына
өтеді, бірақ мұраның құрамында болмайды немесе мұрагерлік құқық тәртібімен
өтпейді.
Жалпы мұрагерлік ережесі онша күрделі емес. Мұраның құрамына лайық
барлық мүліктік құқық пен міндеттер жиындықтары кіреді. Бірақ, бұл құрамға
мұра қалдырушының денсаулығына келтірілген зиянмен, мұра мүлкінің құрамына
келтірілген зиян төлемі кірмейді. Бұған мысал: бір азамат жол ережесін
бұзып, адамды қағып кетеді. Жәбірленуші адам мүгедек болып қалады,
нәтижесінде әрине жүмыссыз қалып, айлық алмайды жәбірленуші қайтыс болады.
Енді автокөлік жүргізуші мұрагерге не үшін төлеу керек деген сауал
туады.[15]
Кейбір құқықтармен міндеттердің мұраға берілмеуі, олардың қайтыс болған
азаматтың жеке тұлғасымен байланыстылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар,
қайтыс болған азамат тірі кезінде басқа адамға бере алмаған оның құқықтары
мен міндеттері, ол қайтыс болған кезде мұраға өтпейді.
Сонымен, мұраның құрамына жеке мүліктік құқықтар-тұлғадан бөлінбейтін
игілікке құқық кірмейді. Мысалы, мұраға атқа құқық өтпейді. Жалпы ереже
бойынша балаға ат оның ата-анасы тірі болған кезде беріледі. Бірақ тек қана
жеке мүліктік емес құқық қана емес, мүліктік құқық та мұраға өтпеуі мүмкін.
Мұндай мұраға өтпейтін құқықтарға, ең бірінші борышқордың немесе несие
берушінің жеке басымен тығыз байланысы мүліктік құқықтарды айтуға болады.
Мысалы, тапсырма шарты бойынша құқық мұраға өтпейді. АК-тің 852-бабына
сәйкес тапсырма шарты сенім білдіруші немесе сенім білдірген тұлға қайтыс
болғанда тоқтатылады. Бірақ қайтыс болған азамат тірі кезінде шартты
орындауға байланысты ие болған мүліктік құқық мұраға беріледі. Мысалы,
сенім білдірген өкілдің шартта көзделген сыйақыны алуға құқығы мұраға
өтеді. Нақты тұлғаға тиісті затты өмір бойы пайдалану құқығы мұраға
өтпейді. Себебі бүл құқық нақты тұлғамен тығыз байланысты және ол басқа
адамға берілмейді.
Азаматтардың банкідегі ақшалары мұра құқығының жалпы ережелеріне сәйкес
мұраланады.
Жұбайлардың неке кезінде жинаған ақшалары олардың жалпы ортақ меншігі
болып есептеледі. Өлген жұбайының үлесі тірі қалған жұбайының атына салған
ақшаға қарай анықталады.
Барлық мүлік көрсетілген тәртіппен куәландырылған өсиетпен
қалдырылғанда, оған банкідегі ақша кіреді, егер ол жөнінде осы өсиеттен
кейін жасалған басқа өсиет болмаса.[16]
Бұдан басқа да, мұралық мүліктің құрамына кірмейтін қайтыс болған
азаматтың мүліктік құқықтары болады.
Мұраға берілетін мүліктің құрамына мыналар кіруі мүмкін: әртүрлі
заттарға жеке меншік құқығы, мысалы, тұрғын үйге, кепіл құқығы, және кепіл
ауыртпалығы, шарттан пайда болған талап ету құқығы, шарт бойынша міндеттер,
мүлікке келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқықты (денсаулыққа
келтірілгеннен басқа).[17]
ҚР нотариустарының нотариаттық іс-әрекеттер жасау тәртібі туралы
нұсқаулықтың 204-тармақшасына сәйкес мұралық мүліктің құрамы мен тұрған
жерін нотариус мемлекеттік тіркеуге жататын жылжымалы және жылжымайтын
мүлікке құқық белгілейтін, сондай-ақ мұра қалдырушыға тиесілі болған құнды
қағаздар, ақша қаражаттары және с.с. құжаттар негізінді тексереді.
Тіркеуге жатпайтын мүлік нотариаттық сақтауды қажет етпейді.
Егер мұралық жиынтыққа мемлекеттік тіркеуге жататын жылжымалы және
жылжымайтын мүлік (соның ішінде жарғылық капиталға үлестер) кірсе, нотариус
құқық белгілеуші құаттар негізінде, ал жарғылық капиталға үлестер құжат
анықтама бойынша, бухгалтерлік құжаттан көшірме занды тұлға
құрылтайшыларының (қатысушыларының) жалпы жиналысының хаттамасының
көшірмесі негізінде аталған мүліктің мұра қалдырушыға тиесілі екендігін
тексереді.
Мұрагерлер құқықтарға ие болумен қатар, міндеттерге ие болады деп айтып
кеттім. АК-тің 1081-бабына сәйкес мұрагерлер мұра қалдырушының қарыздары
бойынша несие берушілердің алдында ортақтасқан жауапкершілікте болады.
Ортақтасқан жауапкершілік оларға мұрадағы үлесіне тәуелсіз белгіленген.
Несие берушілердің талаптарын бір мұрагер қанағаттандырған жағдайда, оның
қалған мұрагерлермен қатынасы регрестік міндеттемелер қағидасына сәйкес
жүзеге асырылады.
АК-тің 1040-бабының 2-бөлігіне мұра құрамына кірмейтін құқықтар
көрсетілген. Олар:
заң актілерімен, шартпен өзгеше көзделмесе, занды тұлға болып табылатын
үйымдарға мүше болу құқығы;
өмірге немесе денсаулыққа келтірілген зиянды өтетуге құқық;
алименттік міндеттемелерден туындаған құқықтар мен міндеттер;
еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң актілеріне сәйкес зейнетақы,
жәрдемақы және өзге де толемдерге құқық;
мүліктікпен байланысты емес, жеке мүліктік емес құқықтар.
Осы баптың 3-тармағына сәйкес мұра қалдырушыға тиісті жеке мүліктік
емес құқықтар мен басқа материалдық емес құндылықтарды мұрагерлердің
жүзеге асыруы және қорғауы мүмкін. Егер заң актілерімен, шартпен
өзгеше көзделмесе, занды тұлға болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы
мұраға кірмейді.
Мұраның құрамына кірмейтін құқықтардың қатарына өмірге, денсаулыққа
келтірілген зиянды өтетуге құқық, алименттік міндеттемелерден туындаған
құқықтар мен міндеттер, еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң
актілеріне сәйкес зейнетақы, жәрдемақы және өзге де төлемдерге құқық
жатады. Осы нормаларды қолданган кезде, мұра қалдырушыга тиісті, бірақ тірі
кезінде төленбеген төлемдерді мұра құрамына қосуға бола ма деген сұрақ
туындайды. Мұра қалдырушыга бүл төлемдер оған тиісті болгандықтан, мұраның
құрамына кіру керек деп есептейміз. Себебі, мұра қалдырушының өмір сүруіне
қажетті болған қаражаттарды өз уақытында төленбегендіктен оған қажетті
шыгындарды басқа түлгалар, сонымен қатар Мұрагерлер де шығаруы мүмкін.
Жалпы бірлескен меншік болып табылатын мүліктің мұраға өтуінің өз
ерекшеліктері бар. Ортақ бірлескен меншік иесі болып табылған адамның
мүлігіне мұра ашу үшін оның үлесін анықтау және мүлікті болу немесе одан
қайтыс болған адамның үлесін АК-тің 28-бабына сәйкес бөлу қажет. Егер
мұраның құрамына кіретін мүлік бөлінбейтін болып және бірнеше мұрагерлер
болған жағдайда, әрқайсысының мұрагерлік құқығын анықтауға бірнеше
варианттар жіберіледі. Бірнеше мұрагерлердің ішінен біреуіне ол бөлінбейтін
мүлік өткен жағдайда, қалған мұрагерлердің үлестерін мүлікті алған мұрагер
өтейді. Ал егер олардың мұрагерлік құқығын анықтауға байланысты дау
туындаған жағдайда, дау сот тәртібімен шешіледі. Мұндай мүлікке жалпы
үлестік меншік құқығы режимін жасауға да болады. Егер мұрагер мұра
құрамына кіретін мүлікке меншік құқығына немесе басқа да құқыққа не бола
алмаса, онда қалған мұрагерлер оның үлесін өтеуі қажет. Егер талап ету
құқыгы мұраның құрамына кірсе және ол мұрагерлер арасында бөлінбесе, онда
борышқорларга бір міндетті талап бойынша мұрагерлер ортақтасқан несие
берушілер болып танылады. Мұрагерлердің талаптары
қанағаттандырылғаннан кейін, алынган мүлік мұрагерлер арасында жалпы
ережеге сәйкес бөлінеді. Өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, саяжай
құрылысы үшін берілген (берілетін) жер учаскелері ҚР азаматтарының жеке
меншігінде болуы мүмкін. Осы мақсаттарға берілген (берілетін) жер
учаскелері шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың жеке меншігінде бола
алмайды. Осыған байланысты: егер ҚР азаматы шетел азаматының пайдасына мұра
мүлкін қалдырса және жер учаскесі бойынша мұра ашылса және ол белгіленген
мақсат үшін көрсетілсе де, мұрагерлер мүлікті жеке меншік иелігіне ала
алмайды. Ол жер учаскесіне қатысты заңда көрсетілген басқа құқықтар мен
талап ете алады. Бұл уақытша ұзақ мерзімдегі жерді пайдалану құқылы болуы
мүмкін. Бұл жағдайда егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша
заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның
меншігінде болып шықса, бұл мүлік меншік иесі, егер заң құжаттарында өзге
мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік иесі пайда болған кезден бастап
бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген
мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен неліктен ықтиярынсыз айырылуға
тиіс, бұл орай да меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары
шегеріп, оның құны өтеледі.[18]
Жалпы ортақ меншік қатысушысы болып табылатын шаруашылық серіктестіктің
немесе басқа занды тұлганың мүшесі қайтыс болғанда оның құқыгын анықтаған
кезде сұрақтар туындайды. Егер, мұндай қатысушы жұбайлардың біреуі болған
жағдайда қайтыс болган жұбайдың шаруашылық серіктестіктің немесе басқа да
занды тұлгалардың мүлкіндегі үлесі бөлінгеннен кейін, егер неке шартымен
өзгеше көзделінбесе, оған жалпы бірлескен меншік режимі қолданылады. Бірақ
бұл занды тұлганың қайтыс болған мүшесінің жұбайының занды тұлғага мүше
болуга басқа мұрагерлер алдында артықшылығын білдірмейді.
Мұраға берілетін мүліктің құрамына тұрғын үй кіреді. Тұрғын үй
қатынастары туралы ҚР заңының[19] 16-бабына сәйкес, тұрғын үйді бірлесіп
салған азаматтың құқықтық мәмілелер жолымен немесе мұраға алған жағдайда
және заңға қайшы келмейтін басқа жағдайларда екі немесе одан көп азаматтар
тұрғын үйге ортақ меншік құқығына ие болады.
Қайтыс болған азаматқа тиісті тұрғын үй мұраға берілетін мүліктің
қатарына кіреді және де мұрагерлік құқыққа жалпы негіздер бойынша беріледі.
Жекешелендірілген тұрғын үйдегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік
берген кезде нотариус ҚР нотариустардың нотариаттық іс-әрекеттер жасауы
туралы нұсқаулықтың 23 — тармақшасына сәйкес мыналарды талап етеді:
белгіленген тәртіппен тіркелген құқық белгілеуші құжат;
құқықтық кадастрдың тіркеу парағынан көшірме;
тұрғын үй-жайдың техникалық сипаттамасы туралы анықтама;
егер жекешелендіру туралы шартқа кәмелетке толмаған балалар қосылса,
қамқоршы және қорғаушы органының келісімі.
Нотариус сол тұрғын үй орналасқан жер бойынша нотариусқа меншік құқығын
басқа адамға беруге тиым салынбағандығын анықтау үшін сұрау жіберіледі.
Мұрагерлік туралы зандарды соттардың қолдануындағы кейбір мәселелер
туралы Жоғарғы соттың қаулысының 13-тармақшасында сәйкес жоспарсыз
салынған қүрылысқа қалдырылған өсиеттің (үй, саяжай, гараж) және мұра
қалдырушы қайтқанда зандандырылмаған құрылыстың ешқандай зандық күші
болмайды. Мұра қалдырушы өлгеннен кейін оның атына жазылып,
зандандырылғанда, тек заң бойынша мұра ашылады.
Мұрагерлер болып табылатын жөне онымен бірге тұрған, бірге шаруашылық
жүргізген мүшелері, егер мұрагерлердің ішінен біреуі кооперативке мүшелікке
кірген жағдайда тұрғын үй аумағын пайдалануға құқықтарын сақтайды.
Қайтыс болған пай иесінің отбасы мүшелері кооперативке мүшелікке кіруге
артықшылық құқыққа ие. Тұрғын үй салу кооперативтің мүшелігіне алудан бас
тартқан жағдайда, бүл дау пай иесімен бірге тұрған азаматтар тұрғын жайды
пайдалану құқығын тану туралы және кооперативтік үйге кіруге артықшылық
құқықтың жүзеге асырылуы туралы талап арыз беру арқылы сот тәртібімен
қарауға жатады13.
Азаматтардың жалпы негіздер бойынша сауда орындарынан алған қолмен
жүргізілетін автокөліктері жалпы мақсатқа арналған автокөлік ретінде
қарастырылады және мұраға жалпы тәртіп бойынша беріледі.
Автордың мұрагерлеріне оның мүліктік және мүліктік емес құқықтары, яғни
ҚР АК-тің 98-бабының 1-бөлігіне сәйкес автор және оның мұрагерлері сондай-
ақ автордың басқа да құқықтық мирасқорлары өздерінің азаматтығына
қарамастан авторлық құқықтың иесі болып табылғандықтан және осы АК-тің 977-
бабына сәйкес, автор қайтыс болғаннан кейін оның туындысын қол
сұқпаушылықтан қорғауға өсиетте көрсетілген адам, ал мұндай нұсқау болмаған
жағдайда - автордың мұрагерлері, сондай-ақ заң актілеріне сәйкес авторлық
құқықтарды қорғау жүктелген тұлғалар жүзеге асырады.
Авторлық құқықтың мұрагерлікке өтуі мұрагерлік құқықтың жалпы
нормаларымен реттеледі.
Мұрагерге мұра бойынша өткен авторлық құқық жалпы мерзім бойынша, яғни
АК-тің 982-бабына сәйкес автор қайтыс болғаннан кейінгі келесі жылдың
бірінші қаңтарынан бастап есептегенде елу жыл бойы күшінде болады.
Мазмұны бойынша анықтама әртүрлі болуы мүмкін. Кейбіреулерінде мұра
қалдырушы туындының авторы деп көрсетіледі, кейбіреулерінде туындыға тек
авторлық гонорардың суммасы корсетіледі. Бірақ барлық жағдайларда мұрагер
авторлық құқыққа мұрагерлік құқық туралы куәлік ала алады.
Мұраға берілетін мүліктің қатарына мұра қалдырушының банктегі салымдары
да кіреді. Егер мұра қалдырушы тірі кезінде ол салымды өзі қайтыс болған
кезде басқа тұлғаға немесе мемлекетке толеу туралы өкім жасаса, онда мұраға
өтпейді.
Егер салымга өкім болмаса, салымшы қайтыс болған жағдайда салым
мұрагерлікке жалпы тәртіп бойынша өтеді. Мұра қалдырушының атында салымның
бар екендігін дәлелдеу үшін мұрагерлер нотариусқа салымшының жинақ
кітапшасын көрсетуі керек. Егер ол жоғалған жағдайда мұрагерлер банктен
салымның мұра қалдырушының атында екендігі жөнінде сұрау сала алады.
Қолданып жүрген заң бойынша салымшы қайтыс болған жағдайда, салым
мынандай негіздер бойынша басқа адамға өтеді: 1) өсиеттік өкім деп аталатын
салымшының банкке арнайы нұсқауы; 2) мұрагерлік туралы азаматтық зандар
негізінде АК-тің 166- бабына сәйкес салынған салымды қайтаруды қамтамасыз
ету үшін банк заң актілерімен Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерімен және банктік салым туралы шарттармен анықталган құралдар мен
тәсілдер қолданута міндетті.
Сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сомасының мұрагерлікке өтуінің өз
ерекшеліктері бар.
Сақтаушы сақтандыру компаниясымен жеке және мүліктік шарт жасасқан
кезде пайда алуышыны - сақтандыру шартына немесе міндетті сақтандыру туралы
актсіне сәйкес сақтандыру төлемін алушы түлғаны белгілеуте құқылы.
Егерде сақтандыру өтеуін алуға бұрын тағайындалмаган болса,
сақтанушының өмір жағдайында оның қарауындагы және асырауында болған
кәмелетке толмаған және еңбекке жарамайтын балалары ата-анасы оның
сақтандыру бойынша қандайда болмасын тиісті бөлігін алуға құқылы.[20]
1.3. Заң бойынша мұрагерлер санаты және оларға қойылатын кезектер
АК-тің 1039-бабына сәйкес мұрагерлік өсиет немесе заң бойынша жүзеге
асырылады. Өсиет қалдырмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде,
сондай-ақ өзге де жағдайларда мұрагерлік заң бойынша орын алады.
Қаз ССР-нің АК-мен салыстырғанда қазіргі АК заң бойынша мұрагерлерге
алты кезек қойып, олардың санатын кеңейтті. Мұра қалдырушының аға-әпкесі,
алтыншы атаға дейінгі туған-туыстары, әке-шешелері бөлек аға-інілері мен
апа-сіңілілері (қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі, егер олар мұра
қалдырушымен он жылдан кем емес уақыт бойы бір отбасында бірге тұрса, заң
бойынша мұрагерлер санатына кіргізіледі. Сонымен қатар ұсыну құқығы бойынша
да мұрагерлер санаты кеңейтілген. Тікелей сызық бойынша мұрагерлер
туыстығының деңгейін шектеусіз мұра ала алады.
Колденең сызық бойынша мұра қалдырушының туған аға-інілері мен апа-
сіңілілері (қарындастары) ұсынып отырған жиендер, немесе туған аға мен
әпкесі ұсынып отырған екі туған аға-інілер мен апа-сіңілілер (қарындастар)
мұра ала алады.[21]
Заң бойынша мұрагерлікке мынандай екі негізгі мәселе туындайды: 1) кім
заң бойынша мұрагер бола алады; 2) заң бойынша мұрагерлер мұрагерлікке
қандай тәртіпте шақырылады.
Заң бойынша мұрагерлердің санатын анықтаған кездегі критерий бұл мұра
қалдырушы мен мұрагерлердің арасындағы туыстық жақындық фактісі болып
табылады.[22]
Заң бойынша мұрагерлікке негіз болып табылатын қатынастар:
туыстық және некелік қатынастар;
мұра қалдырушының асырауында болу.
Заң бойынша мұрагерлер санатын анықтай отырып, нотариус тиісті
құжаттарды талап ету жолымен мұра қалдырушы мен мұрагердің туыстық деңгейін
немесе олардың арасында жұбайлық қатынастың бар екендігін немесе мұра
қалдырушының асырауында мұрагердің болу фактісін анықтау қажет.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын бесінші кезекте, егер мұра
қалдырушымен бір отбасында кемінде он жыл бірге түрса, тең үлеспен оның
туыстас аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастар), өгей әкесі мен өгей
шешесі алады.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын алтыншы кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар алады.[23]
Туыстық, асырап алу және асырау қатынастарын дәлелдейтін құжаттардың
тізбесі ҚР Әділет министірлігінің ҚР нотариустардың нотариаттық іс-
әрекеттерді жасау тәртібі туралы нұсқаулықтың 201-тармақшасында
көрсетілген. Мұрагерлердің мұра қалдырушымен туыстық қатынасын дәлелдейтін
құжаттарға осы нұсқаулыққа сәйкес мыналар жатады:
АХАЖ органының берген куәлігі;
Метрикалық кітаптан алынған көшірмелер;
3) Туыстық қатынастар фактілерін белгілеу туралы занды
күшіне енген сот шешімдері.
АК-тің 59-тарауына сәйкес заң мұрагерлер: мұра қалдырушының балалары,
соның ішінде мұра қалдырушы қайтыс болганнан кейін тірі туған балалары,
сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы мен ата-анасы, мұра қалдырушының ата-
анасы бір, ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңілілері (қарындастары),
әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі, мұра қалдырушының
туған немере, ағалары мен апалары, мұра қалдырушының алтыншы атаға
дейінгілерін қосқанда басқа туыстары; мұра қалдырушымен бір отбасында
кемінде он жыл бірге тұрса, оның туыстас аға-інілері мен апа-сіңілілері
(қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі, мұра қалдырушының асырауындағы
еңбекке қабілетсіз адамдар.
Заң бойынша мұрагерлер АК-тің 1061-1066 -баптарында көзделген кезек
тәртібімен мұрагерлікке шақырылады. Заң бойынша мұрагерлік кезінде, бір
жағынан, асырап алынған және оның ұрпақтары және екінші жағынан, асырап
алушы мен оның туыстары қандас туыстарға теңестіріледі.
Асырап алынғандар мен олардың ұрпақтары асырап алушының туған ата-
анасы, оның басқа да қандас туыстары қайтыс болғаннан кейін заң бойынша
мұрагер болмайды. Асырап алушының ата-анасы мен оның басқа да қандас
туыстары асырап алынушы және оның ұрпақтары қайтыс болғаннан кейін заң
бойынша мұрагер болмайды.
Заң бойынша мұрагерлердің әрбір келесі кезегі алдыңғы кезектегі мұрагер
болмаған, оларды мұрадан шеттеткен, олар мұраны қабылдамаған не одан бас
тартқан жағдайда, АК-тің 1074 -бабының 5-бөлігіне сәйкес мұрагер мұрадан
бас тартқан кезде өзінің өсиеті бойынша немесе кез-келген кезектегі заң
бойынша мұрагерлердің қатарындағы басқа адамның пайдасына бас тартатындығын
көрсетуге құқығын қоспағанда мұрагерлік құқығын алады (АК 1060-бап).
АК 1060-бабының 4-бөлігіне сәйкес заң бойынша мұрагерлерді мұрагерлікке
шақырудың кезектілігі туралы жөне олардың мұрадағы үлестерінің мөлшері
туралы ережелерді мүдделі мұрагерлердің мұра ашылғаннан кейін жасалып,
нотариатта куәландырылған келісімдерімен өзгертілуі мүмкін. Мүндай келісім
оған қатыспайтын мұрагерлердің, сондай-ақ міндетті үлеске құқығы бар
мұрагер құқықтарын қозғамауы тиіс.
Сонымен, АК-те көрсетілген кезектерге сәйкес заң бойынша мұрагерлер
мұрагерлікке мынандай кезекте шақырылады:
бірінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының балалары, соның ішінде
ол қайтыс болғаннан кейін тірі туған балалары, сондай-ақ мұра қалдырушының
жұбайымен ата-анасы алады;
екінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының ата-анасы бір, ата-анасы
бөлек аға-інілері мен апа-сіңілілері (қарындастары), сондай-ақ оның әкесі
жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады;
үшінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының туған немесе ағалары мен
апалары алады;
төртінші кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының алтыншы атаға
дейінгілерін қосқанда басқа туыстары да алады, бүл ретте туыстық дәрежесі
неғұрлым жақын туыстар туыстықтың неғұрлым алысырақ дәрежесіндегі туыстарын
мұрагерліктен шеттетеді;
бесінші кезекте, егер мұра қалдырушымен бір отбасында кемінде он жыл
бірге тұрса, тең үлеспен оның туыстас аға-інілері мен апа-сіңілілері
(қарындастары), өгей әкесі мен өгей шешесі алады;
алтыншы кезекте, тең үлеспен мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке
жарамсыз адамдар ала алады.[24]
Әрбір кезектегі мұрагерлерге жекелеп келетін болсақ, алдымен, балалар —
мұра қалдырушының ең жақын мұрагерлері болып табылады. Баланың нақты ата-
анасы екендігі неке және отбасы туралы заңның 46-бабына сәйкес азаматтардың
хал-актілері туралы кітаптағы туу туралы жазба болып табылады.
Балалар бұл мұра қалдырушының тіркелген немесе оған теңестірілген
некеден туған ұлы немесе қызы. Егер ата-ананың некесі жарамсыз деп танылған
болса және әкесі қайтыс болғаннан кейін де, шешесі қайтыс болғаннан кейін
де балалары олардың мұрагері болып қалады. Тіркелмеген некеден туған
балалар шешесі қайтыс болса кез-келген жағдайда оның мұрагері болады, ал
әкесі қайтыс болса, ата-анасының екеуінің бірге АХАЖ органына өтініш беруі
негізінде (Неке және отбасы туралы заңның 46-бабының 4-бөлігі), егер
олардың мүндай келісімі болмаса сот тәртібімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz