Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
1 Кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижесінің сипаттамасы, оның маңызы және міндеттері
1.1 «EFA . WOSTOK» ЖШС.ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
1.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі мен есеп саясаты
1.3 Қаржылық нәтижелерін ХҚЕС.да ашып көрсету
2 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
2.1 Кәсіпорынның кірістерінің есебі
2.2 Кәсіпорынның шығындарының есебі
2.3 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
3 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің талдауы және аудиті
3.1 Қаржылық нәтижелерінің аудитін жоспарлау мен ұйымдастыру
3.2 Кіріс көрсеткіштерінің талдауы
3.3 Шығын көрсеткіштерінің талдау
3.4 Кәсіпорынның қаржылық тиімділігінің талдауы және арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 «EFA . WOSTOK» ЖШС.ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
1.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі мен есеп саясаты
1.3 Қаржылық нәтижелерін ХҚЕС.да ашып көрсету
2 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
2.1 Кәсіпорынның кірістерінің есебі
2.2 Кәсіпорынның шығындарының есебі
2.3 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
3 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің талдауы және аудиті
3.1 Қаржылық нәтижелерінің аудитін жоспарлау мен ұйымдастыру
3.2 Кіріс көрсеткіштерінің талдауы
3.3 Шығын көрсеткіштерінің талдау
3.4 Кәсіпорынның қаржылық тиімділігінің талдауы және арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Табыс көлемі кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік – шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға беретін маңызды көрсеткіш. Ұйымның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға берумен байланысты қорытынды есептің негізгі элементтері – табыс және шығын.
Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кіріс пен шығын есебінің нақтылы ұйымдастырылуы қорытынды қаржылық есептілігінің дұрыс құрастырылуына мүмкіндік береді.Ұұйымның тұрақтылық деңгейін басқару үшін қаржылық нәтижеснің есебі қажетті. Сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шаруашылық қызметінің нәтижесін анықтайтын, қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып табылатын табыс және шығын категорияларының табиғатын анықтау, қаржылық нәтижені анықтау әдістерін және жалпы кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету, оларға аудиторлық тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу, сонымен қатар, ұйымдардың табыстылығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін қарастыру және табыстар мен шығындар есебін жүргізудің тиімділігін талдау жүргізу арқылы анықтау болып табылады.
Анықталған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізуді оқып үйрену;
халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы табыстар мен шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу;
кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және оларды есепке алу әдістерін зерттеу;
табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың ерекшеліктерімен танысу;
кәсіпорынның табыстылығының және шығын көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында ««EFA - WOSTOK» ЖШС-нің қаржылық – шаруашылық қызметіне сипаттама беруші көрсеткіштер жүйесін қолданылды.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды нормативтік – құқықтық актілерге, соның ішінде, «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» заң, «Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары» және ұлттық «Бухгалтерлік есеп стандарттары», «Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары», нұсқаулары мен актілерінеге сүйендім.
Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кіріс пен шығын есебінің нақтылы ұйымдастырылуы қорытынды қаржылық есептілігінің дұрыс құрастырылуына мүмкіндік береді.Ұұйымның тұрақтылық деңгейін басқару үшін қаржылық нәтижеснің есебі қажетті. Сондықтан да дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шаруашылық қызметінің нәтижесін анықтайтын, қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып табылатын табыс және шығын категорияларының табиғатын анықтау, қаржылық нәтижені анықтау әдістерін және жалпы кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету, оларға аудиторлық тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу, сонымен қатар, ұйымдардың табыстылығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін қарастыру және табыстар мен шығындар есебін жүргізудің тиімділігін талдау жүргізу арқылы анықтау болып табылады.
Анықталған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізуді оқып үйрену;
халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы табыстар мен шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу;
кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және оларды есепке алу әдістерін зерттеу;
табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың ерекшеліктерімен танысу;
кәсіпорынның табыстылығының және шығын көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында ««EFA - WOSTOK» ЖШС-нің қаржылық – шаруашылық қызметіне сипаттама беруші көрсеткіштер жүйесін қолданылды.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды нормативтік – құқықтық актілерге, соның ішінде, «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» заң, «Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары» және ұлттық «Бухгалтерлік есеп стандарттары», «Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары», нұсқаулары мен актілерінеге сүйендім.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заң» 28.02.2007 № 234 – III
2. Қазақстан Республикасынның «Аудиторлық қызмет туралы» заңы 20.11.1998 (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Баймұханова С.Б., Балапанов Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп Оқулық. – А., Экономика, 2001. – 356 бет.
4. Қабылова Н. Қ., Доспалинова Ш. А., Оразалинов Е. Н. Бухгалтерлік есеп негіздері Оқулық. – Астана, Экономика, 2007. – 400 бет.
5. Кеулімжаев Қ. К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері Оқулық. – А., Экономика, 2006. – 540бет.
6. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы Оқулық. – А., Экономика, 2007. – 465 бет.
7. Нұрсеитов Э.О. Оқу құралы. – А., ЖШС «Издательство LEM», 2009. – 444 бет
8. Баймұханова С.Б.Қаржылық есеп Оқу құралы. – А., Экономика, 2008. – 272 бет
9. «EFA - WOSTOK» ЖШС-ның есеп саясаты
10. Международные стандарты финансовой отчетности: теория и практика/ Справочное руководство. – А., ТОО «Издательство LEM», 2007. – 568с.
11. Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп – I Оқулық. – Қарағанды, 2009.– 455бет.
12. Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп – II Оқулық. – Қарағанды, 2009. –438бет.
13. Қазақстан Республикасының «Қаржы министірлігінің бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары» 23.05.2007 №185
14. Дюсембаев К.Ш. Аудит теориясы Оқулық. – А., Экономика, 1995. – 244 бет
15. Тасмағамбетов Т. А., Абленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау Оқу құралы. – А., Бастау, 2005. 282 бет
16. Абленов Д. О. Аудит негіздері Оқулық.–А., Экономика, 2007.– 350бет.
17. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп және аудит Оқулық. – А., Экономика, 2009. – 450 бет
18. Жолдасбаева Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы Оқулық. – А., Экономика, 2005. – 625 бет
19. Құлпыбаев С. А. Қаржы Оқулық. – А., Экономика, 2003. – 650 бет
20. Кеулімжаев Қ. К., Әжібаева З. Н. Қаржылық есеп Оқулық. – А., Экономика, 2004. – 500 бет
21. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности Оқулық. – А., Экономика, 2009. – 400 бет
22. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами – А., Экономика,и1998. – 294 бет
2. Қазақстан Республикасынның «Аудиторлық қызмет туралы» заңы 20.11.1998 (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Баймұханова С.Б., Балапанов Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп Оқулық. – А., Экономика, 2001. – 356 бет.
4. Қабылова Н. Қ., Доспалинова Ш. А., Оразалинов Е. Н. Бухгалтерлік есеп негіздері Оқулық. – Астана, Экономика, 2007. – 400 бет.
5. Кеулімжаев Қ. К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері Оқулық. – А., Экономика, 2006. – 540бет.
6. Әбдіманапов Ә.Ә. Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы Оқулық. – А., Экономика, 2007. – 465 бет.
7. Нұрсеитов Э.О. Оқу құралы. – А., ЖШС «Издательство LEM», 2009. – 444 бет
8. Баймұханова С.Б.Қаржылық есеп Оқу құралы. – А., Экономика, 2008. – 272 бет
9. «EFA - WOSTOK» ЖШС-ның есеп саясаты
10. Международные стандарты финансовой отчетности: теория и практика/ Справочное руководство. – А., ТОО «Издательство LEM», 2007. – 568с.
11. Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп – I Оқулық. – Қарағанды, 2009.– 455бет.
12. Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп – II Оқулық. – Қарағанды, 2009. –438бет.
13. Қазақстан Республикасының «Қаржы министірлігінің бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары» 23.05.2007 №185
14. Дюсембаев К.Ш. Аудит теориясы Оқулық. – А., Экономика, 1995. – 244 бет
15. Тасмағамбетов Т. А., Абленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау Оқу құралы. – А., Бастау, 2005. 282 бет
16. Абленов Д. О. Аудит негіздері Оқулық.–А., Экономика, 2007.– 350бет.
17. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп және аудит Оқулық. – А., Экономика, 2009. – 450 бет
18. Жолдасбаева Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы Оқулық. – А., Экономика, 2005. – 625 бет
19. Құлпыбаев С. А. Қаржы Оқулық. – А., Экономика, 2003. – 650 бет
20. Кеулімжаев Қ. К., Әжібаева З. Н. Қаржылық есеп Оқулық. – А., Экономика, 2004. – 500 бет
21. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности Оқулық. – А., Экономика, 2009. – 400 бет
22. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами – А., Экономика,и1998. – 294 бет
Табыс көлемі кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік – шаруашылық
қызметінің нәтижесіне баға беретін маңызды көрсеткіш. Ұйымның қаржылық
шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға берумен байланысты қорытынды есептің
негізгі элементтері – табыс және шығын.
Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі
және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып
табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара
бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кіріс пен шығын есебінің нақтылы ұйымдастырылуы қорытынды қаржылық
есептілігінің дұрыс құрастырылуына мүмкіндік береді.Ұұйымның тұрақтылық
деңгейін басқару үшін қаржылық нәтижеснің есебі қажетті. Сондықтан да
дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шаруашылық қызметінің нәтижесін
анықтайтын, қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып
табылатын табыс және шығын категорияларының табиғатын анықтау, қаржылық
нәтижені анықтау әдістерін және жалпы кәсіпорындардың табыстары мен
шығындарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету, оларға аудиторлық
тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу, сонымен қатар, ұйымдардың
табыстылығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін
қарастыру және табыстар мен шығындар есебін жүргізудің тиімділігін талдау
жүргізу арқылы анықтау болып табылады.
Анықталған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
– кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізуді
оқып үйрену;
– халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы табыстар мен
шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу;
– кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және оларды есепке
алу әдістерін зерттеу;
– табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың
ерекшеліктерімен танысу;
– кәсіпорынның табыстылығының және шығын көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында EFA - WOSTOK ЖШС-нің
қаржылық – шаруашылық қызметіне сипаттама беруші көрсеткіштер жүйесін
қолданылды.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды
нормативтік – құқықтық актілерге, соның ішінде, Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік заң, Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары
және ұлттық Бухгалтерлік есеп стандарттары, Бухгалтерлік есептің типтік
шоттар жоспары, нұсқаулары мен актілерінеге сүйендім.
1 Кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижесінің сипаттамасы, оның маңызы
және міндеттері
1.1 EFA – WOSTOK ЖШС-ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналымды және басқа
да өндіріс үрдістерін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп cтандарттарында және субъектілердің
қаржылық – шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша және
сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары
шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға,
ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға), оның
сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделі. Бұл орайда, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша
қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және
тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша
бағаламауға болмайды [2].
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
баскару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Экономика саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерлер есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін жақсы білулері,
оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және
салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа
нормативтік актілерін қатаң сақтаулары керек.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Заңды тұлға коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін,
біріншісінің мақсаты барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады,
ал екіншісінің өз қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз
қатысушыларының арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
– шаруашылық серіктестіктер;
– акционерлік қоғамдар;
– мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, акционерлік қоғамдардан, қоғамдық
бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан құрылуы мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттарын оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына жауап
беретін болса, онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына болады.
Мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке тұлғалар
субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші субъектіні бір
немесе бірнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік иесінің рұқсатымен
шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар еншілес субъектілерді,
сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа да ерекшеленген
бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары (акционерлері) бекіткен жарғы негізінде
қызмет етеді. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің түрлері, оның атауы, орналасқан жері,
қызметінің мәні мен мақсаттары, басшысының өкілеттіктері, басқару және
бақылау органдары, олардың кабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру
және табысты бөлу тәртібі, қайта құру және қызметін тоқтату тәртібі
белгіленеді. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкімшілігі мен оның
еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгіленеді.
Негізгі қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектінің дербес
балансында көрсетілетін құндылықтары (мүліктері) субъектінің мүлкін
құрайды. Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары (үлестері);
қызмет нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары;
банктер мен басқа несие берушілердің кредиттері; бюджеттен берілген күрделі
салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық жарналары;
ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; Қазақстан
Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері [3].
Мемлекет қолданылып жүрген заңдарға сәйкес субъектінің мүліктік
құқықтарын қорғауға кепілдік береді. Қазақстан Республикасы заңдарында
қарастырылған жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік меншік иесінің немесе
оның уәкілетті органының келісімінсіз субъектіден оның негізгі қорларын,
айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы басқа да мүліктерін
алуына жол берілмейді.
Субъектіні басқару оның меншік иесінің жарғысына сәйкес
ұйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын, штаттарын, еңбекақы төлеудің
жүйесін және тағы басқа мәселелерін дербес анықтай алады.
Субъектінің еңбек ұжымы еңбек келісім-шартының негізінде, сондай-ақ
кәсіпорын иесі мен жұмыскерлердің еңбек қатынасын реттейтін басқа да
келісім шарттарының нысанында, өз еңбегімен қатысушы азаматтарынан тұрады.
Еңбек ұжымы меншік иесімен және әрбір жұмыс істейтін қызметкерлердің
мүддесімен үйлесуін қамтамасыз етуі керек [4].
EFA - WOSTOK ЖШС-і өз қызметін дербес жоспарлайды және даму
болашағын, материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол
күрделі құрылысын да белгілейді. Ол өз өнімін, жұмысы мен қызметтерін
Қазақстан Республикасы заңдарында анықталған жағдайларды қоспағанда, өз
бетінше белгілеген бағасына немесе шарттардың негізінде сата алады.
EFA - WOSTOK ЖШС-і 2005 жылы 23 қыркүйек айынды шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде тіркелген. ЖШС-тің жарғысы 2005 жылдың 26 қыркүйегінде
мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Алматы қалалық территориялық
комитетінің № 965 қаулысымен бекітілген. ЖШС заңды тұлға болып табылады
және ол өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарымен өзінің жарғысына
сәйкес жүргізеді.
EFA - WOSTOK ЖШС басқарушылық құрылымын төмендегі 1- суреттетен
көруге болады.
Сурет-1. EFA - WOSTOK ЖШС-ның басқарушылық құрылымы
EFA - WOSTOK ЖШС Aлпров Trade ЖШС, Гелиос ЖШС, DXL Интернейшнал ЖШС,
Терренкур Астана ЖШС, AlliANZ Euro Group ЖШС, Авуар Транс ЖШС, ASTARTA
GROUP, EXIM STROI – EXPO, Крос Фосад ЖШС кәсіпорындарымен қызмет жасайды.
EFA - WOSTOK ЖШС-тің қаржылық және өндірістік қызметі шаруашылық
даралық негізінде жүзеге асады. EFA - WOSTOK ЖШС-тің өзінің жеке (дара)
балансы, банктерде есеп айрысу және өзге де шоттары, орысша қазақша аталуы
жазылған мөрі бар.
EFA - WOSTOK ЖШС қызметінің мақсаты – пайда тауып, оны
құрылтайшылардың мүддесінде, өндірісті дамытуға, кәсіпорын ұжымының
жағдайын жақсартуға пайдалану және құрылыс материалдарын, бұйымдары,
құрылымдардың және құралдардың өдірісіне байланысты қызмет түрімен
айналысады.
Жұмысшылар саны 50 адамды құрайды. Кәсіпорынның жарғылық капиталы
110000 (бір жүз он мың) тенге мөлшерінде белгіленді.
EFA - WOSTOK ЖШС- ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
жасау үшін келесі 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте
EFA - WOSTOK ЖШС -тің салыстырмалы талдамалық балансының талдауы
мың теңге
№ Көрсеткіштер Абсолютті Меншiктi салмақ, Ауытқуы (+,-)
көлемі %
2010 2011 2010 жыл2011 жылмың теңгеменшiктi
жыл жыл салмақ
2 Ұзақ мерзімді 22569 30019 47,57 51,07 7432 3,5
активтер
3 Жиыны (1жол + 47444 58769 100 100 11325 -
2жол)
4 Қысқа мерзімді 29740 15395 62,68 26,19 -14345 -36,48
міндеттемелер
5 Ұзақ мерзімді 16686 30331 35,17 51,62 13645 16,45
міндеттемелер
6 Капитал 1018 13043 2,15 22,19 12025 20,04
7 Жиыны (3жол + 47444 58769 100 100 11325 -
4жол+5жол)
Ескерту: EFA - WOSTOK ЖШС ақпарат көзінен алынды
EFA - WOSTOK ЖШС -тің салыстырмалы талдамалық балансының талдауының
1-кестедегі деректері 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда қысқа мерзімді
активтер активтердің жалпы көлемі өскендіктен 24875 мың теңгеден 28750 мың
теңгеге дейін өскенін және 3875 мың теңгені құрағанын көруге болады, бірақ
жалпы активтердің ішіндегі үлесі 3,51 пайызға төмендеген. Ұзақ мерзімді
активтер жалпы активтердің ішіндегі үлесі де көлемі де біршама жоғарлаған,
яғни 47,57 пайызбен 51,07 пайыз аралығында көтеріліп, ол 7432 мың теңгені
құрайды.
Ал қысқа мерзімді міндеттемелері айтарлықтай біраз 14345 мың теңгеге
азайған, бұл 36,48%, бірақ ұзақ мерзімді міндеттемелері 16,45% көбейген,
капиталы 20,04% өскен, ол 12025 мың теңгені құрайды. Біз бұл таладаудан
EFA - WOSTOK ЖШС-нің 2010 жылға қарағанда 2011 жылы аса көп болмаса да
біраз табысты болғанын көре аламыз.
EFA - WOSTOK ЖШС-тің бухгалтерлік есебі толығымен
компьютерлендірілген. Машинограммалары журнал – ордерлік қағида бойынша
құрылған.
EFA - WOSTOK ЖШС-ның қаржы - шаруашылық қызмет туралы есеп беруі
халықаралық қаржылық есептіліктің №1 Қаржылық есептілікті ұсыну –деп
аталатын стандартында және Қазақстан Республикасының 2007 жылының 28-
ақпанындағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік – деп аталатын №
234-III заңының негізінде дайындалып Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің 21 маусым 2008 жылғы № 217 бұйрығымен бекітілген №2 Ұлттық
қаржылық есептілік деп аталатын стандартында қарастырылған [1].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы активтерге қаржылық
ресурстардың салудың дұрыстығына және мақсатқа байланысты. Кәсіпорынның
жұмыс істеу кезінде активтердің шамалары да, олардың құрылысы да тұрақты
өзгерістерге ұшырайды.
Талдау ақпараттардың көмегімен ұйымның қызметін жедел баскару үшін,
экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, ел экономикасының
даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде
пайдаланады.
1.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі мен есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-
құқықтық құжаттарда белгіленген.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және практика.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді [5].
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Толықтылық.Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу жолын
толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Есеп саясатының мазмұны. Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында
қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы
әдістемелік, техникалық, ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
– негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері;
– материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу және
оларды есептеп шығару жолдары;
– шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері;
– өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі;
– жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату әдісі;
– дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
– аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау және бағалау жолдары;
– материалдық қорларды бағалау әдістері;
– негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяақталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша
есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте
қолданылатын тіркелімдердің мазмұны мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері
коммециялық құпия болып табылады [6].
Есеп саясатын дайындау. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері
немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп
саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізізілу
мүмкін:
– Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
– бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
– жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындарған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын
тағайындауына құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп саясатындағы
болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша
жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды есеп
туралы шығарылған шешімі және бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы
түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер
оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса) жазылады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған
қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз
қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде
ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын
сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті
жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап
отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын
алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда
мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады.
Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
– шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте толығымен
көрсету;
– сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту (шығыстар)
мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен табыстарға
қарағанда;
– шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің
барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету керек, демек оның тек
құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын,
оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
– қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
– ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет масштабына
лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлылығын білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
оны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды [7].
EFA - WOSTOK ЖШС–ң есеп саясаты Қазақстан Республикасының 2007
жылғы 28 ақпанынан Бухгалтерлік және қаржылық есептілік туралы заңының
№234-ІІІ заңына, Халықаралық қаржылық есеп стандартына (МСФО-IFRS),
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына (МСБУ-IAS) сәйкес құрастырылған.
EFA - WOSTOK ЖШС–ң есеп саясатының келесідей мақсаттары
белгілі:
– есептіліктің барлық түрін кірістіру;
– қаржылық мәліметтердің түсініктілігін, анықтылығын, сенімділігін
қамтамасыз ету;
– қоғамда бухгалтерлік есепті жүргізудің бірыңғайлығын қадағалау;
– бухгалтерлік есептің жұмыс жасау аясының, қоғамға байланысыт
нормативтік актілердің өгеруі, ауысуына тез бейімделуін қамтамасыз ету.
Есеп саясаты бухгалтерлік есепті ұйымдастыру барысында келесі
сұрақтарды қарастырған:
Жалпы ережесі:
1 Ұйымдастырылу – техникалық бөлімі
1.1 ЖШС ұйымдастырылу –құқықтық мәртебесі
1.2 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
1.3 Бухгалтерлік құжаттар
1.4 Түгендеу
2 Әдістемелік бөлімі
2.1 Қаржылық есептілік
2.2 Кірістер
2.3 Ақша қаражат
2.4 Шетел валютамен операциялар
2.5 Материалдық емес активтер
2.6 Негізгі құралдар
2.7 Қаржы (инвестиция) салымдары
2.8 Жалдау
2.9 Қорлар
2.10 Қызметкерлерге сыйақылар (еңбекақылар)
2.11 Капитал
2.12 Алдағы кезең шығындары
2.13 Алынған қарыздар
2.14 Алынған қарыздар бойынша шығындар
2.15 Бағалау және шартты міндеттемелер мен активтер
2.16 Дебиторлық берешек
2.17 Кредиторлық берешек
2.18 Бюджетпен есептесулер
2.19 Шығыстар
2.20 Байланысты тараптар түралы ақпараттты ашып көрсету
2.21 Есепті күннен кейінгі оқиғалар
3 Есеп саясатының орындалуына бақылау
EFA - WOSTOK ЖШС-ң есеп саясаты 2005 жылы 26 қыркүйкте директорлар
кеңесінің №13 хаттамадағы шешімімен бекітілген. Ұсынылып отырған EFA -
WOSTOK ЖШС-ң есеп саясаты 2007жылы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігі туралы Заңы негізінде, 2007ж.
21маусымдағы №217 №2 Ұлттық стандартты (кіші бизнес субъектілерге және
орташа кәсіпкерлерге, коммерциялық емес кәсіпорындарға, мемлекеттік
ұйымдарға, (қазналық кәсіпорындарға) жедел басқару құқық негізде жасалған.
Есеп саясаты құрылу барысында негіздемелер:
– қаржылық есептілігін жасау, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережелерін
және біртекті принциптер жинағын анықтауы ЖШС-ке ішкі нормативті құжат
болып танылады;
– ЖШС-тің шаруашылық процестегі есептесулер мерзіміне (кірістелу және
шығыстану) қарамай шаруашылық қозғалыстары жасалған есептік мерзімде
ескеріледі;
– ЖШС қазіргі уақытта және келешекте үздіксіз қызмет жасайды деп сенімді;
– қабылданған есеп саясаты сәйкесінше жылдан жылға қолданылады.
Есеп саясатын жасау барысында №2 ҰҚЕС-нің 2 бөліміндегі принциптер
мен концепциялар қолданылған. EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша
бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетеді және активтер,
міндеттемелер және меншікті капитал жағдайларының ақпаратын береді. Кіріс
және шығыс туралы есеп шығындардың талдау түрінде көрсетіледі. Өнімнің
өзіндік құны түрде, әкімшілік шығындар түрінде (негізгі қызметтің және
негізгі емес қызметтің). Ақша қаражат қозғалысының есебі тікелей әдісімен
жасалады, ол операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтердің пайда
болу көздерімен сол ақша қаражаттың пайдалану бағыттары жеке көрсетіледі.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша кірістерді тану және
бағалау. Жалпы, жүйелі және реттелу кірістер – экономикалық пайдадан
түсімдер, кәсіпорында жағдайлармен операциялардан кірістеледі. Кірістерді
өлшеуі. Кірістер көтерме жеңілдіктерге азайтылғаннан кейін бухгалтерлік
есепте әділ құнмен есептеледі. Келісім шартпен агенттік жұмыстар
жасалғанда комиссиялық сыйақылар ғана кірістер болып танылады, әр бір
операциялардың кірістері жеке есептеледі. Алынған аванстар кіріс болып
саналмайды. Кәсіпорын бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдікпен
байланысты операцияларды көрсетпейді.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша шығыстары калькуляцияның
объектілеріне жекеленіп есеп жүргізіледі. Активтердің қолдануы бойынша
жасалған шығындар есепте осыған орай жасалған кіріс мерзімінде көрсетіледі.
Шығыстар жіктеледі:
– тікелей шығыстар – өнім өндіру барысында тікелей калькуляцияға кіретін
шығындар – өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға тікелей байланысы бар
шығындар. Мұндай шығыстар кірістер ескерілгенде ескеріледі.
– кезең шығыстары – өнім өткізу бойынша жасалатын шығындар, әкімшілік
шығындары, пайыздар бойынша шығындар. Бұл шығындар пайда болған мерзімде
ескеріледі.
Уақытша шығындар – өндіріс көлемнің өзгерістерінен тікелей
байланысты. Ал, тұрақты шығындар – өндіріс шығындарға жанама әсер етеді,
өндіріс көлемі өзгерсе де бұл шығындар (үстеме) өзеріссіз қалады немесе
шамалап өзгереді.
Өндірістік шығындар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі
өндіріс – кәсіпорын ашылу барысында бағыттаған өнім өндіру шығындары.
Аналитикалық есебі жеке өнімдер бойынша жүргізіледі. Көмекші өндіріс –
негізгі өндіріс үшін арнайы қажетті жұмыстар жасайды.
Үстеме шығындар – ол, негізгі және көмекші цех жұмыстары мен
байланысты цех шығындары. Әр бір қоймалар бойынша жасалған үстеме шығындар
есептік кезең соңында жинақталып тиісті шығындар шоттарына апарылады.
Алдымен көмекші өндіріс шоттары жабылады, содан кейін негізгі өндіріс
шоттары жабылады. Кезең шығындары есептелген (жасалған) мерзімнің
тауарлардың, өнімнің өзіндік құнында ескеріледі.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша есеп саясаттың
орындалуына бақылау кәсіпорынның бас бухгалтеріне жүктелген [8].
1.3 Қаржылық нәтижелерін ХҚЕС-да ашып көрсету
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал
нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары
дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне
сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының
бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін
маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік
шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша
шығыстарын қысқартуға себепші болады.
Биржаларда акциялары бағаланатын Еуропалық Одақтың барлық компаниялары
2005 жылдан бастап ХҚЕС-ке сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептілік
жасауға міндетті. Тек АҚШ-тың бухгалтерлік есепке алудың жалпыға бірдей
принциптерін (бұдан әрі - GAAP) пайдаланатын кәсіпорындары, сондай-ақ
биржаларда борыштық міндеттемелері (облигациялары) ғана бағаланатын
фирмалар оған кірмейді. Мұндай кәсіпорындар ХҚЕС-ке 2007 жылдан бастап
көшуі тиіс. Еуроодақтың пікірінше, ХҚЕС-ті енгізу ЕО елдеріндегі қаржылық
есептіліктің біркелкілігін, дұрыстығын, айқындылығын және салыстырмалылығын
қамтамасыз ете отырып, бағалы қағаздарды халықаралық саудаға шығарған кезде
тосқауылдарды жоюға мүмкіндік береді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп
есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да
жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның
осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс. Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005
жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Жақын болашақта ХҚЕС-ті меңгеру проблемасы еуропа компанияларынан
басқа да компанияларға қатысты болуы әбден мүмкін. Жуырда ғана АҚШ-тың
Қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесі (Financial Accounting
Standards Board – FASB) және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
комитетінің қоры (бұдан әрі – ХҚЕСКҚ) АҚШ-тың GAAP-ын және ХҚЕС-ті
үндестіру жүргізетіні туралы мәлімдеді.
Үндестіру бағдарламасына сәйкес GAAP-ы мен ХҚЕС-ке екі стандарт
жүйесінің арасындағы белгілі бір алшақтықтарды болдырмайтын өзгерістер
енгізілетін болады. Уақыт өткеннен соң олардың арасында бар
айырмашылықтарды толығымен жою жоспарланып отыр. Әлемдік нарықтық
капиталдандырудың 52 пайызы АҚШ-тың үлесіне келетінін ескере отырып, ХҚЕС-
тің нағыз дүнижүзілік есепке алу стандарттары болуына нақты мүмкіндік бар.
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді,
оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте
қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті
жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде
есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-
бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір
тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда
ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі
пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында
қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты.
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі
бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
– есептеу принципі;
– қызметтің үздіксіздігі;
– ақылға сыйымдылығы;
– дәйектілігі.
Мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама
мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік
есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы
принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы
жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу
және т.б.) қамтиды.
Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады.
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беру жүйесін дәйекті түрде реформалау он жылдан астам уақыт бойы жалғасуда.
Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар Жарлығын (бұдан әрі – Заң)
1995 жылы қабылдау бастапқы кезеңі болды. Халықаралық стандарттардың
негізінде әзірленген Қазақстандық бухгалтерлік есепке алу стандарттарын
1996 жылы енгізу, ХҚЕС-ке көшудің бастамасы ретінде қызмет етті.
Осы процестің екінші және ең басты кезеңі 2002 жылы Заңды 2-1-баппен
толықтыру болды, ол бойынша ХҚЕС-ке сәйкес қаржылық есеп беруді мемлекеттік
мекемелерді қоспағанда, ұйымдар мынадай тәртіппен жасауға тиіс: қаржы
ұйымдары 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап, акционерлік қоғамдар 2005 жылдың
1 қаңтарынан бастап және өзге де ұйымдар 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап.
ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары,
сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін
бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі
нұсқаулық (негіз) бекітілді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004 жылдарға арналған іс-шаралар
жоспары туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15
мамырдағы № 88 өкімімен бекітілген бірқатар іс-шаралар ойдағыдай іске
асырылды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына талдау жасалды,
оның негізінде Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы және
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңдарының жобалары әзірленді.
Бухгалтерлік есепке алу саласының өзін-өзі реттейтін элементтерін
ретке келтіру мен жүргізу мақсатында Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заң жобасы бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне айтарлықтай
өзгерістер енгізеді.
Заң жобасын әзірлеудің басты міндеті Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамасында пайдаланатын бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру мәселелері бойынша негізгі ұғымдарды Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңнамасына сәйкес
келтіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі 2005 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының облыстары мен өңірлерінде ұйымдардың қаржылық есептілікті
ХҚЕС-ке сәйкес жасау мәселелері бойынша семинарлар өткізілуде.
Алайда, Қазақстандағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру
жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:
– ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және
орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы
санаттарға қолданылу қиындығынан;
– бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-ақ
бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық бірлестіктер
қатысуының жеткіліксіздігінен;
– ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың
(оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;
– бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы
деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты
пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;
– кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және талаптарына
немқұрайды қараудан көрінетін кейбір проблемалар бар.
Сонымен бірге, ХҚЕС-ті мемлекеттік немесе орыс тілдерінде уақтылы
жарияламау бөлігінде проблемалар бар, мұның өзі ағылшын тілін меңгермеген
мамандардың ХҚЕС-тің ескірген редакциясын амалсыздан қолдануға және
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитетінің қоры жаңадан
бекіткен стандарттарды уақтылы пайдалана алмауына әкеп соқтырады. Осы
жағдайға, Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитеті қорының
ережелеріне сәйкес ХҚЕСКҚ басылымдарының ешқандай да бөлігі ХҚЕСКҚ-нің
жазбаша рұқсатынсыз аударылмайтыны, қайта басылмайтыны, көшірмесі
алынбайтыны немесе кез келген нысанда толық немесе ішінара
пайдаланылмайтыны себепші болып отыр. Министрлік пен ХҚЕСКҚ Шектелген
аумақта шектелген кезең ішінде авторлық құқықтан бас тартуды мемлекеттік
сатып алу туралы шарт жасасты. Шарттың негізінде Қазақстанға ХҚЕС-ті тек
қана мемлекеттік тілде, Республика аумағының шегінде аударуға, басып
шығаруға және таратуға құқық беріледі. Сонымен бірге, бұл проблема тек
Қазақстанда ғана емес, мұндай жағдайлар ТМД-ның бүкіл кеңістігіндегі барлық
мүдделі пайдаланушыларда да бар. Дегенмен, уәкілетті орган орыс тілінде
жоғарыда көрсетілген ХҚЕС-қа көшу жөніндегі шартқа қосымша келісім жасасу
бойынша жұмыстар жүргізеді.
Операциялық қызметтер мен оқиғалардан шығатын табыстарды есепке алуды
анықтау18 Табыстар ХҚЕС-ты арқылы жүзеге асады. 18 ХҚЕС Табыстарына
табыстардың келесі анықтамасы беріледі, табыс - ұйымның әдеттегі қызметі
барысында, акционерлердің жарналары есебінен болатын капитал ұлғаюларына
әкелетін кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.
Қаржылық есептілікті дайындау және таныстыру концепциясында капитал
мүшелерінің салымдарына қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған
есепті кезеңнің ішіндегі активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы
түрінде туындаған табыс экономикалық пайданың ұлғаюы түрінде танылады.
Табысқа ұйымның табысы да, басқа кірістер де кіреді. Ұйымның табысы - оның
қызметінің әдеттегі түрлерінен келіп түсетін кіріс, оның ішінде сату,
сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер түрінде болуы
мүмкін. Осы стандарттың мақсаты белгілі бір операциялардың және
жағдайлардың түрлерінен пайда болатын табысты есептеу тәртібін анықтау
болып табылады.
Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан
тұрады. Табыс ұйымның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу
мүмкіндігі болған жағдайда танылады. Осы Стандарт аталмыш белгілерді
қанағаттандыратын жағдайларды анықтайды және осылайша табыс танылады.
Сонымен қоса, оның ішінде бұл белгілерді қолдану бойынша тәжірибелік
нұсқаулар бар.
18 ХҚЕС-ы бойнша тауарларды сатудан түскен табыс келесі талаптар
қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс:
– ұйым сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі
тәуекелдіктерді және сыйақыларды аударғанда;
– ұйымның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған
тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
– табыс сомасы сенімді өлшенгенде;
– ұйымға операциямен байланысты экономикалық тиімділіктің пайда болуы
ықтимал болып табылғанда;
– операциямен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі
мүмкін болғанда.
Болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алатын болса, қызмет
көрсетуге байланысты мәміле бойынша табыс есеп беру күніне мәміленің
аяқталу сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса,
мәміленің нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
– табыс сомасы сенімді өлшенсе;
– ұйымға операциямен байланысты экономикалық пайда ағынының туындауы
ықтимал болса;
– есеп беру күніне операцияның аяқталу сатысы сенімді өлшенетін болса;
– операцияны жүзеге асыру үшін жұмсалған шығынды және оны аяқтау үшін
қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі болса.
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
– операциямен байланысты экономикалық пайданың ұйымға түсуі ықтимал
болғанда;
– табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы тиіс.
Табыс мынадай негізде танылуы тиіс:
– пайыздық табыс 39 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартының 9 ҚЕХС
(IAS) және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық мөлшерлемеде әдісі
негізінде танылуға жатады;
– роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс; және
– дивидендтер акционерлерге төлемді алу құқығы берілгенде ғана танылуы
тиіс.
2 Қорлар ХҚЕС шығынды анықтау және сатудың ықтимал таза бағасының
шамасына дейінгі құнның кез келген азаюын қоса алғанда, оларды кейіннен
шығыстар ретінде тану бойынша нұсқау береді. Сондай-ақ, ол босалқылардың
өзіндік құнын анықтау үшін пайдаланылатын өзіндік құнды есептеу тәсілдері
жөнінде түсінік береді.
Босалқыларды сатқаннан кейін осы босалқылардың қаржылық жағдай туралы
есептік құны тиісті түсім танылған кезеңдегі шығыс ретінде танылуы тиіс.
Босалқылардың құнын өткізудің ықтимал таза құнына дейін ішінара есептен
шығарудың шамасы және босалқылардың барлық ысырабы есептен шығару жүзеге
асырылған немесе ысыраптың пайда болуы кезеңіндегі шығыс ретінде танылуы
тиіс. Өткізудің ықтимал таза құнының ұлғаюынан пайда болған босалқылардың
есептен шығарылған құнын қалпына келтірудің кез келген сомасы құнды қалпына
келтіру кезеңіндегі шығыс ретінде танылған босалқылар шамасының азаюы
ретінде танылуы тиіс.
Кейбір босалқылар басқа активтердің шотына жатқызылуы мүмкін, мысалы,
өздігінен жүргізілген негізгі құралдардың компоненті ретінде пайдаланылған
босалқы. Мұндай жолмен бөлінген босалқылар осы активті пайдалану мерзімі
ішіндегі шығыс ретінде танылады.
ХҚЕС-да табыстар мен шығындар активтерге және міндеттемелерге
бағынышты категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады.
Бұл табыстар мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра
отырып, белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты
болуына және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен
байланысты. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық
активтерін шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме
табыстар мен шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы
есептегі есеп беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін
(қаржы жағдайы туралы есеп) анық көрсетеді.
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған табыстарды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде табыстар ақшалай түсімге және басқа да
кірістерге бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды
орындау, қызмет көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға
ұсыну, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым
(негізгі) қызметінің барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде,
ақшалай түсім мүлікке айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп
отырған ақша қаражатын ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни табыс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС табыстар мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің
қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қызметінің нәтижесіне баға беретін маңызды көрсеткіш. Ұйымның қаржылық
шаруашылық қызметінің нәтижесіне баға берумен байланысты қорытынды есептің
негізгі элементтері – табыс және шығын.
Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің немесе олардың құнының кемуі
және міндеттемелердің өсуі түріндегі экономикалық тиімділіктің азаюы болып
табылады және бұл меншікті капитал мөлшерінің иеленушілер арасында өзара
бөлінуінен тыс азаюына қарай әсер етеді.
Кіріс пен шығын есебінің нақтылы ұйымдастырылуы қорытынды қаржылық
есептілігінің дұрыс құрастырылуына мүмкіндік береді.Ұұйымның тұрақтылық
деңгейін басқару үшін қаржылық нәтижеснің есебі қажетті. Сондықтан да
дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шаруашылық қызметінің нәтижесін
анықтайтын, қаржылық жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіштер болып
табылатын табыс және шығын категорияларының табиғатын анықтау, қаржылық
нәтижені анықтау әдістерін және жалпы кәсіпорындардың табыстары мен
шығындарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсету, оларға аудиторлық
тексеру жүргізудің ерекшеліктерін зерттеу, сонымен қатар, ұйымдардың
табыстылығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді талдау мәселелерін
қарастыру және табыстар мен шығындар есебін жүргізудің тиімділігін талдау
жүргізу арқылы анықтау болып табылады.
Анықталған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
– кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының бухгалтерлік есебін жүргізуді
оқып үйрену;
– халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы табыстар мен
шығындар есебіндегі өзгешеліктермен танысу;
– кәсіпорындардың табыстары мен шығындарының түрлерін және оларды есепке
алу әдістерін зерттеу;
– табыстар мен шығындар есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың
ерекшеліктерімен танысу;
– кәсіпорынның табыстылығының және шығын көрсеткіштерін талдау.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында EFA - WOSTOK ЖШС-нің
қаржылық – шаруашылық қызметіне сипаттама беруші көрсеткіштер жүйесін
қолданылды.
Тақырыпты тереңірек қарастыру мақсатында еліміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды
нормативтік – құқықтық актілерге, соның ішінде, Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік заң, Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары
және ұлттық Бухгалтерлік есеп стандарттары, Бухгалтерлік есептің типтік
шоттар жоспары, нұсқаулары мен актілерінеге сүйендім.
1 Кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижесінің сипаттамасы, оның маңызы
және міндеттері
1.1 EFA – WOSTOK ЖШС-ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналымды және басқа
да өндіріс үрдістерін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп cтандарттарында және субъектілердің
қаржылық – шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша және
сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары
шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға,
ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға), оның
сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделі. Бұл орайда, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша
қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және
тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша
бағаламауға болмайды [2].
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
баскару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Экономика саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерлер есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін жақсы білулері,
оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және
салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа
нормативтік актілерін қатаң сақтаулары керек.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Заңды тұлға коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін,
біріншісінің мақсаты барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады,
ал екіншісінің өз қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз
қатысушыларының арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
– шаруашылық серіктестіктер;
– акционерлік қоғамдар;
– мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, акционерлік қоғамдардан, қоғамдық
бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан құрылуы мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттарын оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына жауап
беретін болса, онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына болады.
Мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке тұлғалар
субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші субъектіні бір
немесе бірнеше құрылтайшылар құрып, ол мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік иесінің рұқсатымен
шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар еншілес субъектілерді,
сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа да ерекшеленген
бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары (акционерлері) бекіткен жарғы негізінде
қызмет етеді. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің түрлері, оның атауы, орналасқан жері,
қызметінің мәні мен мақсаттары, басшысының өкілеттіктері, басқару және
бақылау органдары, олардың кабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру
және табысты бөлу тәртібі, қайта құру және қызметін тоқтату тәртібі
белгіленеді. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар, субъект әкімшілігі мен оның
еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары да белгіленеді.
Негізгі қорлар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектінің дербес
балансында көрсетілетін құндылықтары (мүліктері) субъектінің мүлкін
құрайды. Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары (үлестері);
қызмет нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары;
банктер мен басқа несие берушілердің кредиттері; бюджеттен берілген күрделі
салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық жарналары;
ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары; Қазақстан
Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері [3].
Мемлекет қолданылып жүрген заңдарға сәйкес субъектінің мүліктік
құқықтарын қорғауға кепілдік береді. Қазақстан Республикасы заңдарында
қарастырылған жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік меншік иесінің немесе
оның уәкілетті органының келісімінсіз субъектіден оның негізгі қорларын,
айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы басқа да мүліктерін
алуына жол берілмейді.
Субъектіні басқару оның меншік иесінің жарғысына сәйкес
ұйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын, штаттарын, еңбекақы төлеудің
жүйесін және тағы басқа мәселелерін дербес анықтай алады.
Субъектінің еңбек ұжымы еңбек келісім-шартының негізінде, сондай-ақ
кәсіпорын иесі мен жұмыскерлердің еңбек қатынасын реттейтін басқа да
келісім шарттарының нысанында, өз еңбегімен қатысушы азаматтарынан тұрады.
Еңбек ұжымы меншік иесімен және әрбір жұмыс істейтін қызметкерлердің
мүддесімен үйлесуін қамтамасыз етуі керек [4].
EFA - WOSTOK ЖШС-і өз қызметін дербес жоспарлайды және даму
болашағын, материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол
күрделі құрылысын да белгілейді. Ол өз өнімін, жұмысы мен қызметтерін
Қазақстан Республикасы заңдарында анықталған жағдайларды қоспағанда, өз
бетінше белгілеген бағасына немесе шарттардың негізінде сата алады.
EFA - WOSTOK ЖШС-і 2005 жылы 23 қыркүйек айынды шаруашылық жүргізуші
субъект ретінде тіркелген. ЖШС-тің жарғысы 2005 жылдың 26 қыркүйегінде
мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Алматы қалалық территориялық
комитетінің № 965 қаулысымен бекітілген. ЖШС заңды тұлға болып табылады
және ол өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарымен өзінің жарғысына
сәйкес жүргізеді.
EFA - WOSTOK ЖШС басқарушылық құрылымын төмендегі 1- суреттетен
көруге болады.
Сурет-1. EFA - WOSTOK ЖШС-ның басқарушылық құрылымы
EFA - WOSTOK ЖШС Aлпров Trade ЖШС, Гелиос ЖШС, DXL Интернейшнал ЖШС,
Терренкур Астана ЖШС, AlliANZ Euro Group ЖШС, Авуар Транс ЖШС, ASTARTA
GROUP, EXIM STROI – EXPO, Крос Фосад ЖШС кәсіпорындарымен қызмет жасайды.
EFA - WOSTOK ЖШС-тің қаржылық және өндірістік қызметі шаруашылық
даралық негізінде жүзеге асады. EFA - WOSTOK ЖШС-тің өзінің жеке (дара)
балансы, банктерде есеп айрысу және өзге де шоттары, орысша қазақша аталуы
жазылған мөрі бар.
EFA - WOSTOK ЖШС қызметінің мақсаты – пайда тауып, оны
құрылтайшылардың мүддесінде, өндірісті дамытуға, кәсіпорын ұжымының
жағдайын жақсартуға пайдалану және құрылыс материалдарын, бұйымдары,
құрылымдардың және құралдардың өдірісіне байланысты қызмет түрімен
айналысады.
Жұмысшылар саны 50 адамды құрайды. Кәсіпорынның жарғылық капиталы
110000 (бір жүз он мың) тенге мөлшерінде белгіленді.
EFA - WOSTOK ЖШС- ның қызметі мен негізгі көрсеткіштерін талдау
жасау үшін келесі 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте
EFA - WOSTOK ЖШС -тің салыстырмалы талдамалық балансының талдауы
мың теңге
№ Көрсеткіштер Абсолютті Меншiктi салмақ, Ауытқуы (+,-)
көлемі %
2010 2011 2010 жыл2011 жылмың теңгеменшiктi
жыл жыл салмақ
2 Ұзақ мерзімді 22569 30019 47,57 51,07 7432 3,5
активтер
3 Жиыны (1жол + 47444 58769 100 100 11325 -
2жол)
4 Қысқа мерзімді 29740 15395 62,68 26,19 -14345 -36,48
міндеттемелер
5 Ұзақ мерзімді 16686 30331 35,17 51,62 13645 16,45
міндеттемелер
6 Капитал 1018 13043 2,15 22,19 12025 20,04
7 Жиыны (3жол + 47444 58769 100 100 11325 -
4жол+5жол)
Ескерту: EFA - WOSTOK ЖШС ақпарат көзінен алынды
EFA - WOSTOK ЖШС -тің салыстырмалы талдамалық балансының талдауының
1-кестедегі деректері 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда қысқа мерзімді
активтер активтердің жалпы көлемі өскендіктен 24875 мың теңгеден 28750 мың
теңгеге дейін өскенін және 3875 мың теңгені құрағанын көруге болады, бірақ
жалпы активтердің ішіндегі үлесі 3,51 пайызға төмендеген. Ұзақ мерзімді
активтер жалпы активтердің ішіндегі үлесі де көлемі де біршама жоғарлаған,
яғни 47,57 пайызбен 51,07 пайыз аралығында көтеріліп, ол 7432 мың теңгені
құрайды.
Ал қысқа мерзімді міндеттемелері айтарлықтай біраз 14345 мың теңгеге
азайған, бұл 36,48%, бірақ ұзақ мерзімді міндеттемелері 16,45% көбейген,
капиталы 20,04% өскен, ол 12025 мың теңгені құрайды. Біз бұл таладаудан
EFA - WOSTOK ЖШС-нің 2010 жылға қарағанда 2011 жылы аса көп болмаса да
біраз табысты болғанын көре аламыз.
EFA - WOSTOK ЖШС-тің бухгалтерлік есебі толығымен
компьютерлендірілген. Машинограммалары журнал – ордерлік қағида бойынша
құрылған.
EFA - WOSTOK ЖШС-ның қаржы - шаруашылық қызмет туралы есеп беруі
халықаралық қаржылық есептіліктің №1 Қаржылық есептілікті ұсыну –деп
аталатын стандартында және Қазақстан Республикасының 2007 жылының 28-
ақпанындағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік – деп аталатын №
234-III заңының негізінде дайындалып Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің 21 маусым 2008 жылғы № 217 бұйрығымен бекітілген №2 Ұлттық
қаржылық есептілік деп аталатын стандартында қарастырылған [1].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы активтерге қаржылық
ресурстардың салудың дұрыстығына және мақсатқа байланысты. Кәсіпорынның
жұмыс істеу кезінде активтердің шамалары да, олардың құрылысы да тұрақты
өзгерістерге ұшырайды.
Талдау ақпараттардың көмегімен ұйымның қызметін жедел баскару үшін,
экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, ел экономикасының
даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде
пайдаланады.
1.2 Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі мен есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-
құқықтық құжаттарда белгіленген.
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және практика.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді [5].
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Толықтылық.Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу жолын
толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Есеп саясатының мазмұны. Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында
қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы
әдістемелік, техникалық, ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
– негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері;
– материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу және
оларды есептеп шығару жолдары;
– шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері;
– өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі;
– жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату әдісі;
– дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
– аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау және бағалау жолдары;
– материалдық қорларды бағалау әдістері;
– негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяақталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша
есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте
қолданылатын тіркелімдердің мазмұны мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері
коммециялық құпия болып табылады [6].
Есеп саясатын дайындау. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері
немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп
саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізізілу
мүмкін:
– Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
– бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
– жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындарған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын
тағайындауына құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп саясатындағы
болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша
жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды есеп
туралы шығарылған шешімі және бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы
түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер
оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса) жазылады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда
кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына
бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған
қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз
қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде
ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын
сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті
жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап
отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын
алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда
мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады.
Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
– шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте толығымен
көрсету;
– сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту (шығыстар)
мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен табыстарға
қарағанда;
– шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің
барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету керек, демек оның тек
құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын,
оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
– қайшылықсыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық,
аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
– ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет масштабына
лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлылығын білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
оны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды [7].
EFA - WOSTOK ЖШС–ң есеп саясаты Қазақстан Республикасының 2007
жылғы 28 ақпанынан Бухгалтерлік және қаржылық есептілік туралы заңының
№234-ІІІ заңына, Халықаралық қаржылық есеп стандартына (МСФО-IFRS),
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына (МСБУ-IAS) сәйкес құрастырылған.
EFA - WOSTOK ЖШС–ң есеп саясатының келесідей мақсаттары
белгілі:
– есептіліктің барлық түрін кірістіру;
– қаржылық мәліметтердің түсініктілігін, анықтылығын, сенімділігін
қамтамасыз ету;
– қоғамда бухгалтерлік есепті жүргізудің бірыңғайлығын қадағалау;
– бухгалтерлік есептің жұмыс жасау аясының, қоғамға байланысыт
нормативтік актілердің өгеруі, ауысуына тез бейімделуін қамтамасыз ету.
Есеп саясаты бухгалтерлік есепті ұйымдастыру барысында келесі
сұрақтарды қарастырған:
Жалпы ережесі:
1 Ұйымдастырылу – техникалық бөлімі
1.1 ЖШС ұйымдастырылу –құқықтық мәртебесі
1.2 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
1.3 Бухгалтерлік құжаттар
1.4 Түгендеу
2 Әдістемелік бөлімі
2.1 Қаржылық есептілік
2.2 Кірістер
2.3 Ақша қаражат
2.4 Шетел валютамен операциялар
2.5 Материалдық емес активтер
2.6 Негізгі құралдар
2.7 Қаржы (инвестиция) салымдары
2.8 Жалдау
2.9 Қорлар
2.10 Қызметкерлерге сыйақылар (еңбекақылар)
2.11 Капитал
2.12 Алдағы кезең шығындары
2.13 Алынған қарыздар
2.14 Алынған қарыздар бойынша шығындар
2.15 Бағалау және шартты міндеттемелер мен активтер
2.16 Дебиторлық берешек
2.17 Кредиторлық берешек
2.18 Бюджетпен есептесулер
2.19 Шығыстар
2.20 Байланысты тараптар түралы ақпараттты ашып көрсету
2.21 Есепті күннен кейінгі оқиғалар
3 Есеп саясатының орындалуына бақылау
EFA - WOSTOK ЖШС-ң есеп саясаты 2005 жылы 26 қыркүйкте директорлар
кеңесінің №13 хаттамадағы шешімімен бекітілген. Ұсынылып отырған EFA -
WOSTOK ЖШС-ң есеп саясаты 2007жылы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігі туралы Заңы негізінде, 2007ж.
21маусымдағы №217 №2 Ұлттық стандартты (кіші бизнес субъектілерге және
орташа кәсіпкерлерге, коммерциялық емес кәсіпорындарға, мемлекеттік
ұйымдарға, (қазналық кәсіпорындарға) жедел басқару құқық негізде жасалған.
Есеп саясаты құрылу барысында негіздемелер:
– қаржылық есептілігін жасау, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережелерін
және біртекті принциптер жинағын анықтауы ЖШС-ке ішкі нормативті құжат
болып танылады;
– ЖШС-тің шаруашылық процестегі есептесулер мерзіміне (кірістелу және
шығыстану) қарамай шаруашылық қозғалыстары жасалған есептік мерзімде
ескеріледі;
– ЖШС қазіргі уақытта және келешекте үздіксіз қызмет жасайды деп сенімді;
– қабылданған есеп саясаты сәйкесінше жылдан жылға қолданылады.
Есеп саясатын жасау барысында №2 ҰҚЕС-нің 2 бөліміндегі принциптер
мен концепциялар қолданылған. EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша
бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетеді және активтер,
міндеттемелер және меншікті капитал жағдайларының ақпаратын береді. Кіріс
және шығыс туралы есеп шығындардың талдау түрінде көрсетіледі. Өнімнің
өзіндік құны түрде, әкімшілік шығындар түрінде (негізгі қызметтің және
негізгі емес қызметтің). Ақша қаражат қозғалысының есебі тікелей әдісімен
жасалады, ол операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтердің пайда
болу көздерімен сол ақша қаражаттың пайдалану бағыттары жеке көрсетіледі.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша кірістерді тану және
бағалау. Жалпы, жүйелі және реттелу кірістер – экономикалық пайдадан
түсімдер, кәсіпорында жағдайлармен операциялардан кірістеледі. Кірістерді
өлшеуі. Кірістер көтерме жеңілдіктерге азайтылғаннан кейін бухгалтерлік
есепте әділ құнмен есептеледі. Келісім шартпен агенттік жұмыстар
жасалғанда комиссиялық сыйақылар ғана кірістер болып танылады, әр бір
операциялардың кірістері жеке есептеледі. Алынған аванстар кіріс болып
саналмайды. Кәсіпорын бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдікпен
байланысты операцияларды көрсетпейді.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша шығыстары калькуляцияның
объектілеріне жекеленіп есеп жүргізіледі. Активтердің қолдануы бойынша
жасалған шығындар есепте осыған орай жасалған кіріс мерзімінде көрсетіледі.
Шығыстар жіктеледі:
– тікелей шығыстар – өнім өндіру барысында тікелей калькуляцияға кіретін
шығындар – өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға тікелей байланысы бар
шығындар. Мұндай шығыстар кірістер ескерілгенде ескеріледі.
– кезең шығыстары – өнім өткізу бойынша жасалатын шығындар, әкімшілік
шығындары, пайыздар бойынша шығындар. Бұл шығындар пайда болған мерзімде
ескеріледі.
Уақытша шығындар – өндіріс көлемнің өзгерістерінен тікелей
байланысты. Ал, тұрақты шығындар – өндіріс шығындарға жанама әсер етеді,
өндіріс көлемі өзгерсе де бұл шығындар (үстеме) өзеріссіз қалады немесе
шамалап өзгереді.
Өндірістік шығындар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі
өндіріс – кәсіпорын ашылу барысында бағыттаған өнім өндіру шығындары.
Аналитикалық есебі жеке өнімдер бойынша жүргізіледі. Көмекші өндіріс –
негізгі өндіріс үшін арнайы қажетті жұмыстар жасайды.
Үстеме шығындар – ол, негізгі және көмекші цех жұмыстары мен
байланысты цех шығындары. Әр бір қоймалар бойынша жасалған үстеме шығындар
есептік кезең соңында жинақталып тиісті шығындар шоттарына апарылады.
Алдымен көмекші өндіріс шоттары жабылады, содан кейін негізгі өндіріс
шоттары жабылады. Кезең шығындары есептелген (жасалған) мерзімнің
тауарлардың, өнімнің өзіндік құнында ескеріледі.
EFA - WOSTOK ЖШС-нің есеп саясаты бойынша есеп саясаттың
орындалуына бақылау кәсіпорынның бас бухгалтеріне жүктелген [8].
1.3 Қаржылық нәтижелерін ХҚЕС-да ашып көрсету
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал
нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары
дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне
сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының
бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін
маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік
шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша
шығыстарын қысқартуға себепші болады.
Биржаларда акциялары бағаланатын Еуропалық Одақтың барлық компаниялары
2005 жылдан бастап ХҚЕС-ке сәйкес шоғырландырылған қаржылық есептілік
жасауға міндетті. Тек АҚШ-тың бухгалтерлік есепке алудың жалпыға бірдей
принциптерін (бұдан әрі - GAAP) пайдаланатын кәсіпорындары, сондай-ақ
биржаларда борыштық міндеттемелері (облигациялары) ғана бағаланатын
фирмалар оған кірмейді. Мұндай кәсіпорындар ХҚЕС-ке 2007 жылдан бастап
көшуі тиіс. Еуроодақтың пікірінше, ХҚЕС-ті енгізу ЕО елдеріндегі қаржылық
есептіліктің біркелкілігін, дұрыстығын, айқындылығын және салыстырмалылығын
қамтамасыз ете отырып, бағалы қағаздарды халықаралық саудаға шығарған кезде
тосқауылдарды жоюға мүмкіндік береді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп
есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да
жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның
осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс. Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005
жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Жақын болашақта ХҚЕС-ті меңгеру проблемасы еуропа компанияларынан
басқа да компанияларға қатысты болуы әбден мүмкін. Жуырда ғана АҚШ-тың
Қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесі (Financial Accounting
Standards Board – FASB) және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
комитетінің қоры (бұдан әрі – ХҚЕСКҚ) АҚШ-тың GAAP-ын және ХҚЕС-ті
үндестіру жүргізетіні туралы мәлімдеді.
Үндестіру бағдарламасына сәйкес GAAP-ы мен ХҚЕС-ке екі стандарт
жүйесінің арасындағы белгілі бір алшақтықтарды болдырмайтын өзгерістер
енгізілетін болады. Уақыт өткеннен соң олардың арасында бар
айырмашылықтарды толығымен жою жоспарланып отыр. Әлемдік нарықтық
капиталдандырудың 52 пайызы АҚШ-тың үлесіне келетінін ескере отырып, ХҚЕС-
тің нағыз дүнижүзілік есепке алу стандарттары болуына нақты мүмкіндік бар.
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді,
оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте
қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті
жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде
есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-
бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір
тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда
ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі
пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында
қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты.
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі
бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
– есептеу принципі;
– қызметтің үздіксіздігі;
– ақылға сыйымдылығы;
– дәйектілігі.
Мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама
мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік
есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы
принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы
жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу
және т.б.) қамтиды.
Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады.
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беру жүйесін дәйекті түрде реформалау он жылдан астам уақыт бойы жалғасуда.
Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар Жарлығын (бұдан әрі – Заң)
1995 жылы қабылдау бастапқы кезеңі болды. Халықаралық стандарттардың
негізінде әзірленген Қазақстандық бухгалтерлік есепке алу стандарттарын
1996 жылы енгізу, ХҚЕС-ке көшудің бастамасы ретінде қызмет етті.
Осы процестің екінші және ең басты кезеңі 2002 жылы Заңды 2-1-баппен
толықтыру болды, ол бойынша ХҚЕС-ке сәйкес қаржылық есеп беруді мемлекеттік
мекемелерді қоспағанда, ұйымдар мынадай тәртіппен жасауға тиіс: қаржы
ұйымдары 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап, акционерлік қоғамдар 2005 жылдың
1 қаңтарынан бастап және өзге де ұйымдар 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап.
ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары,
сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін
бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі
нұсқаулық (негіз) бекітілді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004 жылдарға арналған іс-шаралар
жоспары туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15
мамырдағы № 88 өкімімен бекітілген бірқатар іс-шаралар ойдағыдай іске
асырылды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына талдау жасалды,
оның негізінде Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы және
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңдарының жобалары әзірленді.
Бухгалтерлік есепке алу саласының өзін-өзі реттейтін элементтерін
ретке келтіру мен жүргізу мақсатында Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заң жобасы бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне айтарлықтай
өзгерістер енгізеді.
Заң жобасын әзірлеудің басты міндеті Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамасында пайдаланатын бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру мәселелері бойынша негізгі ұғымдарды Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңнамасына сәйкес
келтіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі 2005 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының облыстары мен өңірлерінде ұйымдардың қаржылық есептілікті
ХҚЕС-ке сәйкес жасау мәселелері бойынша семинарлар өткізілуде.
Алайда, Қазақстандағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру
жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:
– ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және
орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы
санаттарға қолданылу қиындығынан;
– бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-ақ
бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық бірлестіктер
қатысуының жеткіліксіздігінен;
– ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың
(оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;
– бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы
деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты
пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;
– кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және талаптарына
немқұрайды қараудан көрінетін кейбір проблемалар бар.
Сонымен бірге, ХҚЕС-ті мемлекеттік немесе орыс тілдерінде уақтылы
жарияламау бөлігінде проблемалар бар, мұның өзі ағылшын тілін меңгермеген
мамандардың ХҚЕС-тің ескірген редакциясын амалсыздан қолдануға және
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитетінің қоры жаңадан
бекіткен стандарттарды уақтылы пайдалана алмауына әкеп соқтырады. Осы
жағдайға, Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитеті қорының
ережелеріне сәйкес ХҚЕСКҚ басылымдарының ешқандай да бөлігі ХҚЕСКҚ-нің
жазбаша рұқсатынсыз аударылмайтыны, қайта басылмайтыны, көшірмесі
алынбайтыны немесе кез келген нысанда толық немесе ішінара
пайдаланылмайтыны себепші болып отыр. Министрлік пен ХҚЕСКҚ Шектелген
аумақта шектелген кезең ішінде авторлық құқықтан бас тартуды мемлекеттік
сатып алу туралы шарт жасасты. Шарттың негізінде Қазақстанға ХҚЕС-ті тек
қана мемлекеттік тілде, Республика аумағының шегінде аударуға, басып
шығаруға және таратуға құқық беріледі. Сонымен бірге, бұл проблема тек
Қазақстанда ғана емес, мұндай жағдайлар ТМД-ның бүкіл кеңістігіндегі барлық
мүдделі пайдаланушыларда да бар. Дегенмен, уәкілетті орган орыс тілінде
жоғарыда көрсетілген ХҚЕС-қа көшу жөніндегі шартқа қосымша келісім жасасу
бойынша жұмыстар жүргізеді.
Операциялық қызметтер мен оқиғалардан шығатын табыстарды есепке алуды
анықтау18 Табыстар ХҚЕС-ты арқылы жүзеге асады. 18 ХҚЕС Табыстарына
табыстардың келесі анықтамасы беріледі, табыс - ұйымның әдеттегі қызметі
барысында, акционерлердің жарналары есебінен болатын капитал ұлғаюларына
әкелетін кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.
Қаржылық есептілікті дайындау және таныстыру концепциясында капитал
мүшелерінің салымдарына қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған
есепті кезеңнің ішіндегі активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы
түрінде туындаған табыс экономикалық пайданың ұлғаюы түрінде танылады.
Табысқа ұйымның табысы да, басқа кірістер де кіреді. Ұйымның табысы - оның
қызметінің әдеттегі түрлерінен келіп түсетін кіріс, оның ішінде сату,
сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер түрінде болуы
мүмкін. Осы стандарттың мақсаты белгілі бір операциялардың және
жағдайлардың түрлерінен пайда болатын табысты есептеу тәртібін анықтау
болып табылады.
Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан
тұрады. Табыс ұйымның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу
мүмкіндігі болған жағдайда танылады. Осы Стандарт аталмыш белгілерді
қанағаттандыратын жағдайларды анықтайды және осылайша табыс танылады.
Сонымен қоса, оның ішінде бұл белгілерді қолдану бойынша тәжірибелік
нұсқаулар бар.
18 ХҚЕС-ы бойнша тауарларды сатудан түскен табыс келесі талаптар
қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс:
– ұйым сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі
тәуекелдіктерді және сыйақыларды аударғанда;
– ұйымның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған
тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
– табыс сомасы сенімді өлшенгенде;
– ұйымға операциямен байланысты экономикалық тиімділіктің пайда болуы
ықтимал болып табылғанда;
– операциямен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі
мүмкін болғанда.
Болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алатын болса, қызмет
көрсетуге байланысты мәміле бойынша табыс есеп беру күніне мәміленің
аяқталу сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса,
мәміленің нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
– табыс сомасы сенімді өлшенсе;
– ұйымға операциямен байланысты экономикалық пайда ағынының туындауы
ықтимал болса;
– есеп беру күніне операцияның аяқталу сатысы сенімді өлшенетін болса;
– операцияны жүзеге асыру үшін жұмсалған шығынды және оны аяқтау үшін
қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі болса.
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
– операциямен байланысты экономикалық пайданың ұйымға түсуі ықтимал
болғанда;
– табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы тиіс.
Табыс мынадай негізде танылуы тиіс:
– пайыздық табыс 39 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартының 9 ҚЕХС
(IAS) және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық мөлшерлемеде әдісі
негізінде танылуға жатады;
– роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс; және
– дивидендтер акционерлерге төлемді алу құқығы берілгенде ғана танылуы
тиіс.
2 Қорлар ХҚЕС шығынды анықтау және сатудың ықтимал таза бағасының
шамасына дейінгі құнның кез келген азаюын қоса алғанда, оларды кейіннен
шығыстар ретінде тану бойынша нұсқау береді. Сондай-ақ, ол босалқылардың
өзіндік құнын анықтау үшін пайдаланылатын өзіндік құнды есептеу тәсілдері
жөнінде түсінік береді.
Босалқыларды сатқаннан кейін осы босалқылардың қаржылық жағдай туралы
есептік құны тиісті түсім танылған кезеңдегі шығыс ретінде танылуы тиіс.
Босалқылардың құнын өткізудің ықтимал таза құнына дейін ішінара есептен
шығарудың шамасы және босалқылардың барлық ысырабы есептен шығару жүзеге
асырылған немесе ысыраптың пайда болуы кезеңіндегі шығыс ретінде танылуы
тиіс. Өткізудің ықтимал таза құнының ұлғаюынан пайда болған босалқылардың
есептен шығарылған құнын қалпына келтірудің кез келген сомасы құнды қалпына
келтіру кезеңіндегі шығыс ретінде танылған босалқылар шамасының азаюы
ретінде танылуы тиіс.
Кейбір босалқылар басқа активтердің шотына жатқызылуы мүмкін, мысалы,
өздігінен жүргізілген негізгі құралдардың компоненті ретінде пайдаланылған
босалқы. Мұндай жолмен бөлінген босалқылар осы активті пайдалану мерзімі
ішіндегі шығыс ретінде танылады.
ХҚЕС-да табыстар мен шығындар активтерге және міндеттемелерге
бағынышты категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады.
Бұл табыстар мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра
отырып, белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты
болуына және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен
байланысты. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық
активтерін шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме
табыстар мен шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы
есептегі есеп беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін
(қаржы жағдайы туралы есеп) анық көрсетеді.
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған табыстарды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде табыстар ақшалай түсімге және басқа да
кірістерге бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды
орындау, қызмет көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға
ұсыну, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым
(негізгі) қызметінің барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде,
ақшалай түсім мүлікке айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп
отырған ақша қаражатын ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни табыс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС табыстар мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің
қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz