Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейінің тарихы мен қызметі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... .. 6.10
1.2 Ж.Жабаев музейі, құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
II. Ж.Жабаев әдеби.мемориалдық музейінің экспозициялық және қор жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық, көркемдік шешімдері ... ... ... ... . 19.33
2.2 Музей экспозициясының ерекше бөлімі . конференц
зал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.37
2.3 Қор жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 49.50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.60
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... .. 6.10
1.2 Ж.Жабаев музейі, құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
II. Ж.Жабаев әдеби.мемориалдық музейінің экспозициялық және қор жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық, көркемдік шешімдері ... ... ... ... . 19.33
2.2 Музей экспозициясының ерекше бөлімі . конференц
зал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.37
2.3 Қор жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 49.50
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.60
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп, өткен тарихымызды түгелдеп, ұзақ жылдар бойы отаршылдық санамыз бұғаулаған «құлдық» психологиядан еркіндік алып, ұлттық санамызды, тілімізді, дінімізді қайта жандандыру мен дамыту үстіндеміз. Кейінгі жылдары ұлттық сана, ұлттық идеологиялық үлкен серпілістері, келешек ұрпақ алдында үлкен жауапкершілікті қажет етіп отырған мәселе.
Сондықтан да жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру, тәрбиелеу Тәуелсіз еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, міндеті болып табылады. Әрбір өзінің ұлтының жанашырымын деген азаматтың борышы. Бүгінгі күнгі мектеп, колледж, Жоғарғы оқу орындарының партасында дәріс алып жатқандар ертеңгі Қазақстанның болашағы.
Осы орайда мектеп жолынан бастап оқушыларға отансүйгіштік, моральдік талаптар мен эстетикалық тәрбие беруінде музей қызметінің атқарар міндеті өте зор болмақ. Әсіресе тұлғалар музейі ол әрбір адамға үлкен мақтаныш сезім ұялатады, еліне деген, қоғамға деген сүйіспеншілігі артады. Мұндайда музейтанудың рөлі өте зор болмақ.
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылады.
Алайда музей оның ішінде мемориалдық музей деген не? Деген сұрақ туындауы мүмкін.
Олай болса, біз ең алдымен музей қызметіне тоқталып көрелік.
Музей – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, насихаттау мен зерттеуде үлкен рөл атқарады. Әсіресе ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери және әдет-ғұрып, салт-саналарын білуге үйренуге оның көмегі зор.
Музей – табиғат пен адам қолынан жасалған өнер туындыларын және көне заман ескерткіштерін, үлгі-нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, оларды насихаттаушы және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші рөлін атқарады.
Ал, мемориалдық музей осы музейдің бір тармағы. Елімізде әр кездің тұлғаларына арналған музейлер көптеп кездеседі. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей мұндай музейлер жас ұрпақты отансүйгіштікке, ата-баба мұрасына адал болуға тәрбиелейді және міндеттейді.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді кездестіру мүмкін емес. Ал, әлем мемлекеттерінде музейдің қалыптасуы мен дамуы сол халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты.
Сондықтан да жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру, тәрбиелеу Тәуелсіз еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, міндеті болып табылады. Әрбір өзінің ұлтының жанашырымын деген азаматтың борышы. Бүгінгі күнгі мектеп, колледж, Жоғарғы оқу орындарының партасында дәріс алып жатқандар ертеңгі Қазақстанның болашағы.
Осы орайда мектеп жолынан бастап оқушыларға отансүйгіштік, моральдік талаптар мен эстетикалық тәрбие беруінде музей қызметінің атқарар міндеті өте зор болмақ. Әсіресе тұлғалар музейі ол әрбір адамға үлкен мақтаныш сезім ұялатады, еліне деген, қоғамға деген сүйіспеншілігі артады. Мұндайда музейтанудың рөлі өте зор болмақ.
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылады.
Алайда музей оның ішінде мемориалдық музей деген не? Деген сұрақ туындауы мүмкін.
Олай болса, біз ең алдымен музей қызметіне тоқталып көрелік.
Музей – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, насихаттау мен зерттеуде үлкен рөл атқарады. Әсіресе ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери және әдет-ғұрып, салт-саналарын білуге үйренуге оның көмегі зор.
Музей – табиғат пен адам қолынан жасалған өнер туындыларын және көне заман ескерткіштерін, үлгі-нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, оларды насихаттаушы және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші рөлін атқарады.
Ал, мемориалдық музей осы музейдің бір тармағы. Елімізде әр кездің тұлғаларына арналған музейлер көптеп кездеседі. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей мұндай музейлер жас ұрпақты отансүйгіштікке, ата-баба мұрасына адал болуға тәрбиелейді және міндеттейді.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді кездестіру мүмкін емес. Ал, әлем мемлекеттерінде музейдің қалыптасуы мен дамуы сол халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты.
1. Кекілбаев Ә. Жыр патшалығының алыбы. // Жамбыл әлемі ғасырға тең ғұмыр. –Алматы, 1996.
2. Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, “Білім”.1996.
3. М.Андерсен-Нексе. Халықтың ұлы ақыны Жамбылға. // Казахстанская правда, 1938. 26 мамыр
4. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
5. Джамбул. Песни и поэмы. Москва, 1938; Қазақтың орденді халық ақыны Жамбылдың өлең-жырлары.. Алматы, 1938.
6. Жамбылдың әдеби-ескерткіш музейі Алматы, «Өнер» 1990.
7. Жамбыл бейнелеу өнерінде. Алматы, 1989.
8. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы өлеңдері. Алматы, 1971.
9. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
10. Жамбыл музейі. Кітапта: Қазақ совет энциклопедиясы. 4-том. Алматы. 1974.
11. Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейі. Алматы.”Өнер”, 1980.
12. Жамбылдың республикалық әдеби – мемориалдық музейі. Алматы, «Жазушы» 1971.
13. Жамбылдың музей - үйі. Алматы. 1968.
14. Атшабаров.Б. Жамбыл мен Ленинградтықтардың достығы. // Жетісу. 1988,12 шілде.
15. Атшабаров. Б. «Ленинградтық өренім» // Жетісу. 1988, 4 шілде.
16. Хайдаров.С. «Ақынның музей - үйі» // Көкшетау правдасы. 1972, 7 шілде.
17. Сұлтанов.Қ. «Ақынның музей үйі» // Орталық Қазақстан. 1971, 26 ақпан.
18. Музееведение. Музей исторического профиля. Под ред. К.Г. Левыкина, В.Хербста. М., 1988.
19. Музейная экспозиция: теория и практика. Искусство экспозиции. Новые сценарии и концепции М., 1997.
20. Пищулин Ю.П. Актуальные вопросы проектирования музейных экспозиции в исторических и краеведческих музеях. // Научные проектирования экспозиции по истории советского общества. С.62 (тр. Ц.М.Р. СССР вып. 12).
21. Каулен М.Е. Экспозиция и экспозиционер. М., 2001.
22. Кликс Р. Художественное проектирование экспозиции. М., 1978.
23. Юренева Т.Ю. Музееведение. М., 2003.
24. Каспаринская А.С. Создание мемориальных музеев. М., 1986.
25. Кононов Ю.Ф., Хевралина М.В. Мемориальные музеи посвященные деятелям науки и культуры СССР. М., 1978.
26. Раимханова.К., Катран Д. Музей ісінің теориясы мен практикасы. Алматы, 2002.
27. Атшабаров.Б. «Әлемге аян даңқы бар» // Жетісу. 4 шілде
28. Основы музееведение. Под ред. Э.А.Шулепова. М., 2005
29. Шаметов Н. Ақын музейі. // Коммунизм нұры, 1971. 30 қазан
30. Оразбеков Н. Жамбылдың мавзолейі мен музейі. // Білім мен еңбек, 1961. №6.
31. Садырбаев С. Жамбыл мұраларын қастерлей білейік. // Лениншіл жас. 1956. 20 желтоқсан.
32. Төреқұлов Н. Жүз жасаған бәйтерек. Алматы, 1989.
33. Дүйсенов М. Жамбыл Жабаев творчествосы. Алматы, 1989.
34. Жамбыл. Ел қадірін біл балам. / Шығармалар жинағы. Алматы, 1996.
2. Сүйінбай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, “Білім”.1996.
3. М.Андерсен-Нексе. Халықтың ұлы ақыны Жамбылға. // Казахстанская правда, 1938. 26 мамыр
4. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
5. Джамбул. Песни и поэмы. Москва, 1938; Қазақтың орденді халық ақыны Жамбылдың өлең-жырлары.. Алматы, 1938.
6. Жамбылдың әдеби-ескерткіш музейі Алматы, «Өнер» 1990.
7. Жамбыл бейнелеу өнерінде. Алматы, 1989.
8. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы өлеңдері. Алматы, 1971.
9. Жамбыл Жабаев. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1981.
10. Жамбыл музейі. Кітапта: Қазақ совет энциклопедиясы. 4-том. Алматы. 1974.
11. Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейі. Алматы.”Өнер”, 1980.
12. Жамбылдың республикалық әдеби – мемориалдық музейі. Алматы, «Жазушы» 1971.
13. Жамбылдың музей - үйі. Алматы. 1968.
14. Атшабаров.Б. Жамбыл мен Ленинградтықтардың достығы. // Жетісу. 1988,12 шілде.
15. Атшабаров. Б. «Ленинградтық өренім» // Жетісу. 1988, 4 шілде.
16. Хайдаров.С. «Ақынның музей - үйі» // Көкшетау правдасы. 1972, 7 шілде.
17. Сұлтанов.Қ. «Ақынның музей үйі» // Орталық Қазақстан. 1971, 26 ақпан.
18. Музееведение. Музей исторического профиля. Под ред. К.Г. Левыкина, В.Хербста. М., 1988.
19. Музейная экспозиция: теория и практика. Искусство экспозиции. Новые сценарии и концепции М., 1997.
20. Пищулин Ю.П. Актуальные вопросы проектирования музейных экспозиции в исторических и краеведческих музеях. // Научные проектирования экспозиции по истории советского общества. С.62 (тр. Ц.М.Р. СССР вып. 12).
21. Каулен М.Е. Экспозиция и экспозиционер. М., 2001.
22. Кликс Р. Художественное проектирование экспозиции. М., 1978.
23. Юренева Т.Ю. Музееведение. М., 2003.
24. Каспаринская А.С. Создание мемориальных музеев. М., 1986.
25. Кононов Ю.Ф., Хевралина М.В. Мемориальные музеи посвященные деятелям науки и культуры СССР. М., 1978.
26. Раимханова.К., Катран Д. Музей ісінің теориясы мен практикасы. Алматы, 2002.
27. Атшабаров.Б. «Әлемге аян даңқы бар» // Жетісу. 4 шілде
28. Основы музееведение. Под ред. Э.А.Шулепова. М., 2005
29. Шаметов Н. Ақын музейі. // Коммунизм нұры, 1971. 30 қазан
30. Оразбеков Н. Жамбылдың мавзолейі мен музейі. // Білім мен еңбек, 1961. №6.
31. Садырбаев С. Жамбыл мұраларын қастерлей білейік. // Лениншіл жас. 1956. 20 желтоқсан.
32. Төреқұлов Н. Жүз жасаған бәйтерек. Алматы, 1989.
33. Дүйсенов М. Жамбыл Жабаев творчествосы. Алматы, 1989.
34. Жамбыл. Ел қадірін біл балам. / Шығармалар жинағы. Алматы, 1996.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Археология және этнология кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейінің тарихы мен қызметі
Ғылыми жетекші: т.ғ.д.,
профессор Т.Ә.Төлебаев
Орындаған: 4 курс
студенті: Ербол Тембаев
Қорғауға жіберілді:
Археология және этнология кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д.,профессор
----------------------------Т.Ә.Төл ебаев.
" ---------" --------------------- ----- 2006 ж.
АЛМАТЫ 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-5
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... .. 6-10
1.2 Ж.Жабаев музейі, құрылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11-18
II. Ж.Жабаев әдеби-мемориалдық музейінің экспозициялық және қор жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық, көркемдік шешімдері ... ... ... ... . 19-33
2.2 Музей экспозициясының ерекше бөлімі – конференц
зал
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 34-37
2.3 Қор жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38-46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47-48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 49-50
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп, өткен
тарихымызды түгелдеп, ұзақ жылдар бойы отаршылдық санамыз бұғаулаған
құлдық психологиядан еркіндік алып, ұлттық санамызды, тілімізді,
дінімізді қайта жандандыру мен дамыту үстіндеміз. Кейінгі жылдары ұлттық
сана, ұлттық идеологиялық үлкен серпілістері, келешек ұрпақ алдында үлкен
жауапкершілікті қажет етіп отырған мәселе.
Сондықтан да жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру, тәрбиелеу
Тәуелсіз еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, міндеті болып табылады.
Әрбір өзінің ұлтының жанашырымын деген азаматтың борышы. Бүгінгі күнгі
мектеп, колледж, Жоғарғы оқу орындарының партасында дәріс алып жатқандар
ертеңгі Қазақстанның болашағы.
Осы орайда мектеп жолынан бастап оқушыларға отансүйгіштік, моральдік
талаптар мен эстетикалық тәрбие беруінде музей қызметінің атқарар міндеті
өте зор болмақ. Әсіресе тұлғалар музейі ол әрбір адамға үлкен мақтаныш
сезім ұялатады, еліне деген, қоғамға деген сүйіспеншілігі артады. Мұндайда
музейтанудың рөлі өте зор болмақ.
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-
өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады
деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып
келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді
жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді
әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылады.
Алайда музей оның ішінде мемориалдық музей деген не? Деген сұрақ
туындауы мүмкін.
Олай болса, біз ең алдымен музей қызметіне тоқталып көрелік.
Музей – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани
мәдениетті танытуда, насихаттау мен зерттеуде үлкен рөл атқарады. Әсіресе
ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери және әдет-ғұрып, салт-саналарын білуге
үйренуге оның көмегі зор.
Музей – табиғат пен адам қолынан жасалған өнер туындыларын және
көне заман ескерткіштерін, үлгі-нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, оларды
насихаттаушы және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші рөлін атқарады.
Ал, мемориалдық музей осы музейдің бір тармағы. Елімізде әр кездің
тұлғаларына арналған музейлер көптеп кездеседі. Жоғарыда атап
көрсеткеніміздей мұндай музейлер жас ұрпақты отансүйгіштікке, ата-баба
мұрасына адал болуға тәрбиелейді және міндеттейді.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді
кездестіру мүмкін емес. Ал, әлем мемлекеттерінде музейдің қалыптасуы мен
дамуы сол халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты.
Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-
дәстүрін сақтап, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан
қалған нақыл сөздермен немесе шебер, әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен,
сондай-ақ, жағымсыз қылықтарға тыйым салып отырумен шектелмейтіні белгілі.
Міне, сондықтан да біздің дипломдық тақырыбымыздың өзектілігі де
осында болмақ. Осы орайда біз өзіміздің дипломдық жұмысымызды Жамбыл
Жабаевтың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің тарихы мен қызметі деген
тақырыпқа арнап отырмыз.
Зерттелу деңгейі. Жамбыл Жабаев бір ғасыр өмір сүрген, екі ғасыр
куәсі, жыр алыбы үлкен тарихи тұлға. Жамбыл атаның өмірінің өзі шырғалаң,
сүрлеу жолы бар. Ол туралы Кеңес дәуірінде көп еңбектер арналды. Жамбыл
Жабаевтың шығармалары мен өмір жолы туралы мазмұны жағынан бай туындылар
өмірге келді. Мәселен, Джамбул. Песпи и поэмы. М.,1936, М. Андерсен-
Нексе Халықтың ұлы ақыны Жамбылға Казахстанская правда 1938 26-мамыр,
осы жылы Алматыда қазақтың көрнекті халық ақыны Жамбылдың өлең жырлары
жинағы жарық көрді.1
Жамбыл Жабаевқа арнап бұдан кейін де біраз шығармалар жарық көрді,
алайда ең құндысы оның өлең жинақтары болып табылады. Жамбыл Жабаев
таңдамалы өлеңдерң 1971 жылы толықтырылып, 1981 жылы қайта басылады.
Жыр алыбы Жамбыл туралы Хайдаров С., Атшабаров Б., Сұлтанов Қ.,
кейінгі жылдары Ә. Кекілбаев және бірқатар әдебиетші-өнертанушы ғалымдар ат
салысып зерттеу үстінде.2
Сондықтан да бүгінде Жамбыл Жабаевтың өміріндегі бір қалтарыс, құпия
сырларын білуде, әрине музей қызметі ерекше рөл атқарады. Өкінішке орай
көптеген Жамбыл ата туралы зерттеулер кезінде тек қана кеңестік тұрғыда,
коммунизм, таптық тұрғыда дәріптеліп, зерттеліп айтылды.
Алайда бүгінгі тәуелсіз ел саясатында осының барлығы қайта қаралуды
қажет етеді.
Жалпы алғанда біздің жұмысымыздың жаңашылдығы бүгінгі таңдағы
көзқарас тұрғысынан Жамбыл Жабаев атындағы әдеби-мемориалдық ескерткіш
музейінің жай-күйі мен оның өмірің қалтарыс құпия-сырларына арналған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Осы зерттеу жұмысында жыр алыбы
Жамбылдың Әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі бүгінгі күнде талапқа сай ма,
әлде қайта жабдықталу керек пе? Деген сұрақтарға жауап іздедік.
Зерттелу жұмысына қойылған мақсат-міндеттер:
-Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және оның әдеби-мемориалдық ескерткіш
музейінің пайда болу тарихы
-Музейді ұйымдастыру кезінде жіберілген методикалық қателіктерді
анықтау
-Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің экспозициялық
және қор жұмысымен танысу, оны сараптау, талапқа сайлығын анықтау
-Музейдің оқу-ағарту, білім беру, тәрбиелік жұмыстар жүргізуі
-Музейдің экспозициялық, көркемдік стилистикалық әсерін анықтау
-Жамбыл Жабаев әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі бойынша алда тұрған
түйінді мәселелерді шешу жолдарын көрсету, осы жұмысты жазудағы басты
міндет болып табылады.
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысымды жазу барысында қолданылған деректер:
Музейдегі Жамбыл Жабаевтың тұтынған заттары, домбырасы, киген киімі т.б. Ең
үлкен олжа кезінде Жамбыл Жабаевтың өз аузынан жазып алып сақталған
жырлары, ән-шумақтары. Мысалы, Манас жыры. Сондай-ақ музейлердегі
инвенторлық кітаптарды, зерттеулер мен музей меңгеруші-қызметкерлерінің
жинақтары.
Олардың қатарына: 1. Жамбылдың музей-үйі. А.,1968. 2. Жамбылдың
республикалық әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі. А.,1971.
3. Жамбылдың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі. А.,1990.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес
параграфтан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау екі тармақшадан тұрады, онда Жамбыл Жабаевтың өмір жолы
мен шығармашылығы және музейдің құрылуы туралы жазылған. Бұл тарауда
негізінен тұлғалық тарихи жағынан қарастырылды. Екінші тарауда Жамбыл
Жабаев әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің экспозициялық және қор
жұмысына арналған. Бұл тарауда музейдің теориялық мәселелерін баяндаумен
бастылып, берілген экспозициялар қандай іске жарайтындығы және сондай-ақ
қор жұмысы міндеттері айқындалған.
Жамбылдың әлемнің көптеген тілдеріне аударылған таңдаулы жыр жолдары
да дәл солай халқы мен отанын дәріптеп әр құрлыққа қалықтай жетіп асқақ
үнмен естілуде. Ал өмірі аңызға айналған халық ақынының, дүл-дүл жыршының
кейпі суретшілер мен ақындардың, графиктер мен мүсіншілердің, жазушылар мен
композиторлардың назарын өзіне бұрын да аударып келген, әлі де талай аудара
берері сөзсіз.
Қорытындыда берілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі қазіргі таңдағы
көзқарастары негізінде ұсыныстар ұсынылады. Қосымшада жекелеген музей
суреттері сыр шертеді.
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Ж. Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы.
Қазақ халқының мақтанышы, жыр алыбы Жамбыл Жабаев 1846 ж. ақпанның 28-
інде дүниеге келді. Туған жері — Жамбыл, Хан тауларыньң баурайы. Бұл
туралы қазақтың танымал жазушысы Әбіш Кекілбаев былай деп суреттеп береді:
Жамбыл... Түстіктегі осы таудың бөктерінде, қақаған ақпан айында осыдан
бір жарым ғасыр бұрын дүниеге ақын келіп, кейін әлгі тауды да, бүкіл қазақ
халқын да жалпақ жаһан, айдай әлемге жария етті.
Адамның есімі... Бір-ақ сөз. Жамбыл - жаугершілік жылдары қазақтың
жер атауына сіңіскен көне маңғұл сөзі деп сипаттама береді. Бұдан ары
атаудың шығу төркінінің өте өр екенін айта отырып, қазақ елінің ақын да
айтыскер, сазгері Жамбыл Жабаевтың да осы асқар таудай биік шыңдарға
жеткендігін сөз етеді [1,10]
Ғасырға жуық ұзақ ғұмырында ол екі дәуірдің, көптеген әлеуметтік
дүмпулердің куәсі болды. Өмірдің ауыртпалығы мен тіршілік қуаныштарын да
бір кісідей басынан кешіреді. Өз кезегінде кедей тұрамын деп мойымай,
болдым-толждым деп тасымайды. Жамбыл ақын өтірік пен жағымпаздықтың құнын
біліп, зұлымдық пен аярлық әрекеттерге бармаған. Басқаның қасіретін терең
қабылдап, зұлымдықпен аяусыз күреседі. Ақындар айтысында оған ешкім тең
келе алмаған.
Атап айтар болсақ, 1860-1861 жылдары Жамбыл өзінің алғашқы өлеңдерін
шығарып, Жетісулық атақты Сүйінбай ақыннан бата алады. Жамбыл ақынның өлең-
жыр шыңына биіктей көтерілуіне тікелей ұстаздық көрсеткен суырып салма,
айтыстың ақиық ақыны Сүйінбай Аронұлы болды. Өлең жырды жалау, өткір сөзді
қару еткен бұл тарлан ақын шын ықыласымен Жамбылға қол жайып: Балам өлеңің
жүректің терең түпкірінен жарып шығатын болсын. Жырларың жеке бірді-екілі
адамға ғана емес, бүкіл халыққа жақса ғана құнды. Өлеңдерің адамдарға
әрқашан тек ақиқат пен әділдікті айтсын. Сенің өлеңдерің өз айналаңда болып
жатқан оқиғалар жайында айтылсын ... деп батасын берген. Сүйінбай ақынның
бұл берген батасы әділеттіліктің, адалдықтың, адамгершіліктің ақ жолы еді.
Сондықтан, Жамбыл өз өлеңдеріне ақиқат пен шындықты ғана арқау етіп,
өзіндік айқын әуен, аумақты мәнер тауып, Сүйінбайдың ақындық жолын ұстауға
ант берді. Оны кезінде ақын былай толғаған еді:
Менің пірім – Сүйінбай
Сөз сөйлемен сыйынбай.
Сырлы сұлу сөздері,
Маған тартқан сыйндай.
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай ... [2,16]
1870-1912 жылдар аралығында Жамбыл айтыста да, жыраулық өнерде де биік
дәрежеге көтеріледі. 1891 ж. Атақты әнші-ақын Әсет серілерімен кездесіп,
оның шешендік сөздері мен өлеңдерін тыңдайды.
1912 жылы Жамбыл Сарыарқадан Жетісуға келген Балуан Шолақпен
кездеседі. Кездесу Жамбыл үшін асқақта, әсерлі болады. Үлкен шабыт алған
ақын ендігі тұста үлкен шығармалар тобын дүниеге алып келген еді.
Жамбылдың ақындық өнеріне разы болған француз жазушысы Ромен Роллан
ақын творчествосының 75 жылдығына жолдаған құттықтау телеграммасында жыр
алыбын қазақ халқының және адамзат қауымының жаршысы [3,3] деп атайды.
Сол сияқты өз кезегінде Мордова халқының шайыры Фекла Игнатевна Беззубова
әсерлі де асқақ рухты Жамбылға арнауын жазады.
Ағыл да тегіл құйылған жырың,
Бұлбұл құс салған бейне бір ән бұл.
Бүкіл өңір-өлкеге, шыным,
Дабылың жетті сүйікті Жамбыл [4,12] деп жүрекжарды таңқалысын
білдіреді.
Жамбыл Жабаев өзінің өмір жолында қуанышты да қызықты шақтарымен қатар,
қазақ елінің басына түскен ауыр да азапты сәттердің біршамасын басынан
өткереді. Жамбылдың өмір жолында өзін қажыған, қарт сезінген өмірге
үмітсіздікпен қарап киіз үйінен шықпай түңіліп, тоқыраған сәттері де
болған. Бұл әсіресе патшаға қарсы шыққан көтерілісші-жасақшы қазақтарға дем
берген, еркіндікті аңсаған жырлары үшін 1916 жылы абақтыға отырып шықан
кезі болады. 1916 ж. Патшаға қарсы ұлт-азаттық қозғалысы кезінде Жамбыл
елді азаттық күреске шақырған Патша әмірі тарылды және Зілді бұйрық
деген өлеңдерін шығарады. Жамбыл Верный (Алматы) қаласында болып өткен
Романовтар семьясының 300 жылдығын тойлаған мерекеде патша мен оның
көмекшілеріне қарсы ызалы үн қатып, патша мен оның шенеуліктерінің билігіне
наразы болып өткен Сұраншы, Саурық тәрізді батырларды дәріптеген өлеңдері
үшін 1913 жэылы бұған дейін бір рет абақтыға қамалады.
Осылайша, жетпіс жастағы Жамбылдың үні біразға дейін естілмей, үнемі
құлақ күйіне келіп тұратын домбырасы ілулі тұрған күйінде шаң басып тұрып
қалады. Бірақ, көп ұзамай Қазан төңкерісінің дүбірі қарт ақынның жүрегін
дүр сілкіндіреді. Өзінің өмірбаянында бұл жайында ол былай дейді: Менің
төңірегімде өмір деген жайнап кетті. Тап бір алтын көрген тәріздімін. Мен
оларды өзімнің ең тамаша деген өлеңдерімде жырға қостым. Өн бойыма құйылған
соны бір қуатты сезінген мен домбырамды қолыма алдым. Жастығым қайтып
оралды. Үнім шырқай шықты. Төңерегіме көз жіберген сайын мен өзім даланың
келбетінің қалай өзгергеніне таң қалдым. Ауыл-ауылды аралап жаңа өмірді
жырыма өзек еттім. Мен халқыммен бірге болдым. Өмір мен үшін қайта
басталғандай [4,12-13].
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, ХХ ғасыр басындағы қазақ елінің
төңкеріспен бірге бейбіт те шуақты өмір келетініне күмән келтірмеушілігі
Жамбыл ақынға да әсер етіп, халқымен бірге қуанғандығы байқалады. Өз
кезегінде халқының мұң-мұқтажы мен шаттығына араласып отырған ақынның оннан
астам айтыстары сақталған. Әсіресе оның Кұлманбетпен, Досмағамбетпен,
Шашубаймен айтысы көпшілікке жақсы мәлім.
Мәселен, 1881 жылы Жәрмеңкеге келген Жетісудың атақты ақыны Құлмамбет
Жамбылды айтысқа өзі арнайы шақырады.
Құлмамбет:
Мен айтсам айтам қалың байлығымды
Дулаттан жинап жүрсің шайлығыңды.
Албан, Дулат жиылып бата берді,
Бұзбайды жандарал да жарлығымды.
Жамбыл:
Құлмамбет сен жақсы да мен жаман ба,
Ақында сен жүйрік те мен шабан ба?
Қарасайлап қосылам бір бүйірден,
Ақырында кетерсің бас аманға.
Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлқыты айт,
Ел бірлігін ақтаған татулықты айт.
Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,
Оны мақтап, әуре болмай жөніңе қайт [4,13], - деп, ұтымды жауап айтып,
Құлымбет ақынды таңданысқа қалдырған кездері болады.
Сол сияқты Жамбыл Мың бір түн, Шахнаме, Ләйлі- Мәжнун,
Көрғұлы, Тотықамал, Сейіт Баттал және Қыз Жібек, Орақ-
Мамай, Едіге, Шора батыр, Қабанбай, Бөгенбай, Ерназар мен Бекет,
Садыр патша мен Жамбыл патша, Өтеген батыр, Сұраншы батыр секілді
көптеген лиро-эпикалык, ірі дастандарды жатқа айтатын. 1875 жылы Жамбыл
айтыс ақыны Шөжемен дидарласады.
1919 ж. Мамыр айында Верный қаласында Жетісу ақындарының тұңғыш слеті
өтеді. Слетке Жамбыл қатынасып, ақындар айтысында бағалы сыйлық алады.
Жалпы Жамбыл Жабаев өмір ағымының қиын да бұрғалаң жолдарын жіті
біліп, соған сай іс-әрекеттер жасай білді. Мәселен, 1927 жылы Ұзынағашта
өткен кедейлердің Қосшы ұйымының аудандык, жиналысында Жамбыл сөз сөйлеп,
Замана ағымы деген дастанын айтып береді. Ол осы дастаны арқылы
көпшілікті заман мен өмір талаптарына қайраттылық танытудың қажеттілігін
түсіндіреді. 1929 жылы Жамбыл Ерназар колхозына (қазіргі Жамбыл
колхозы) мүшелікке өтеді.
1934 жылы Алматы қаласында қазақ, көркем өнер қайраткерлерінің
бірінші слеті өтеді. Онда Жамбыл мемлекеттік бас бәйгеге ие болады. 1936
жылы мамыр айының 17-23 күндері аралығында Мәскеу қаласында қазақ әдебиеті
мен көркем өнерінің бірінші онкүндігі өтті. Бұл онкүндікке қатысушы Жамбыл
Жабаевты Мәскеу құшақ жая қарсы алды. 1936 жылы 26-мамырда КСРО Орталық
Атқару Комитеті Казақстанның халык, ақыны Жамбыл Жабаевқа Еңбек Қызыл Ту
орденін беру туралы қаулы шығарды. 1937 жылы желтоқсанда Жамбыл Қазақстан
делегациясын бастап, грузин халқының ақыны Шота Руставелидің Жолбарыс
Терісін жамылған батыр деген поэмасыньң 750 жылдық тойына қатынасты. Ақын
Кавказга сәлем деген өлеңін шығарады. 1938 жылы 18-мамырда Алматы
қаласында Жамбылдың әдебиеттегі еңбегіне 75 жыл толған мереке құрметіне
республика ақындарының айтысы өткізілді. 1938 жылы 19-мамырда КСРО
Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысымен Жамбыл Ленин орденімен наградталды.
1938 жылы 20-мамырда Бүкілодақтық көлемде Қазақстанның халық ақыны Жамбыл
Жабаевтың ақындық қызметінің 75 жылдық салтанатты мерекелері өтті.
1938 жылы 24-маусымда Қазақстанның халық ақыны Жамбыл Жабаев Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. 1938 жылы 15-шілдеде Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясын Жамбыл өлеңмен ашты.
Ұл десе ел, басымды иіп қызмет етем,
Төрелік депутаттың емес аты.
Мойнымда Алатаудай елдің қақы,
Ол маған өз дауысын сеніп бермек,
Біткенше ақырғы дем айтам жырын,
Елімнің үстем болсын мәртебесі.
Мен әскер сап алдында садақ тартқан,
Елімнің өшпенді жау келсе қасы.
Сайлаушы халық алдында ант етемін,
Жамбылдың халық үшін қалған жасы [5,73]- деп, халқының ыстық та ынталы
ықыласына ризашылығын білдіре отырып, халқының болашағы үшін өзінің аянып
қалмайтындығын атап өтеді.
1938 жылдың қараша, желтоқсан айларында Жамбыл Жабаев үшінші рет
Мәскеуге барды. Мәскеу тарапынан тағы да үлкен қошеметке ие болады. Міне
жоғарыда көріп отырғанымыздай қазақтың жыр алыбы өзінің мәнді де мағаналы
өлең-жырларымен қазақ елінің даңқын асырған еді.
Жамбыл кеңес дәуірінде де ақындық өнерінде адалдығын сақтап, ғұмыр
бойы жырлаған қайырым-мейірім, туған жерге деген перзенттік махаббат,
еңбек, бақытқа құштарлық секілді кемел мұраттарды жырға қосумен болады.
Адалдық қасиеттерді аяққа бастырып, құлқын үшін күн кешетін нәпсі
жеңсіктерін бүкіл бар дүниесімен жек көреді. Адамның адамға, халықтың
халыққа деген әділетсіздігіне ашынды. Бұл әсіресе Екінші дүнежүзілік
соғыстың тікелей ұйытқысы фашистік Германияға, нацизмге лағнеттер айтумен
болды. Жамбыл өзінің қоңыр да майда жырларымен соғыстың сұрапыл жылдарында
адамзат баласының арқасынан қаққандай болды. Фашистердің оғы тескен Жамбыл
кітаптары, оның өлеңі басылған газеттер қаза тапқан сан жауынгердің төс
қалтасынан табылып жатты. Қоршауда, аштық құрсауында қалған қала тұрғындары
үшін Жамбылдың Ленинградтық өренім атты әйгілі өлеңі шын мәніндегі
бойтұмарға айналады. Мәселен, Ленинградтық өренім, Мақтанышым сен едің
деп келетін өлең жолдары жауынгерлердің санасында ұзақ жылдар бойына
сақталған еді [5,74-75].
1939 жылы 31-қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумыньң Қаулысы
бойынша Кеңес Одағының көптеген ақын-жазушыларына Қүрмет Белгісі ордені
берілді. Оның ішінде Қазақстаннан ұлы ақыны Жамбыл да бар еді. 1940 жылы
мамырда халық ақыны Жамбыл Жабаев Мәскеуге төртінші рет сапар шегеді. 1941
жылы 15-наурызда көркем әдебиет саласындағы аса үздік еңбегі үшін
Қазақстанның халық ақыны Жамбыл Жабаевқа КСРО Министрлер Кеқесінің қаулысы
бойынша КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты деген жоғары дәрежелі атағы
беріледі.
1943 жылы желтоқсан айында Отанды неміс-фашист басқыншыларынан қорғаудың
алғашқы жеңістерінің құрметіне Халық ақындарының республикалық айтысы
өтеді. Айтыстың салтанатты мәжілісін халық поэзиясыньщ классигі Жамбыл
ашады. 1945 жылы 22-маусымда жергілікті уақыт бойынша 7 сағат 55 минутта
Жамбыл дүниеден өтеді. 1946 жылы 8-шілдеде Қазақ КСР Министрлер Советінің
қаулысы бойынша жыр алыбы Жамбылдың мұражайы және оның жанынан ақынның
кесенесі ашылды [6,3]. Кесене архитектор Белоцерковскаяның жобасымен
салынды. Кесенені қызыл кірпіштен өріп тұрғызды.
1972 жылы ақынның 125 жылдық мерей тойының алдында кең көлемде жөндеу
(рестоврациялық) жұмыстары жүргізілді. Кесене ақ және қара мәрмәр таспен
қапталды.Ішіне ақын басына қара құлпытас қойылды.
1996 жылы Жамбылдың 150 жылдық мерей тойына орай кесенеге күрделі
жөндеу жұмыстары жүргізілді. Кесененің маңдайшасы және ішкі бөлігі
толығымен өрнектелген әсем тастар жабыстырылған. Ал оның күмбезі кірпіштен
қаланып, беті арнайы қоспалар қосылған көк түсті бояумен боялған. Кесенеге
кіреберісте оң жақта қызыл жолбарыстың мүсіні, ал сол жағында екі
домбырасы мен ерінің қоладан құйылып жасалған мүсіндері орын тепкен.
Осылайша қазақтың жыр алыбы Жамбыл Жабаев өзінің үлкен істерімен
халқының жадында сақталған еді. Қазіргі кезеңде қазақ халқының ұлы ақыны
Жамбыл Жабаевтың есімімен бірнеше аудан, көптеген ауыл-аймақтар және
мектептер аталады. Жамбылдың өлеңдері мен айтыс, дастандары барлық ұлт
республикаларында бірнеше рет аударылды, көптеген шет тілерінде жарияланып
отыр.
Олай болса, қазақ поэзиясында үлкен орынға ие Жамбыл Жабаевтың музейі
мен тарихы біз үшін үлкен зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Сол себепті де
біз ендігі кезекте Жамбыл музейінің құрылуы мен сипатына тоқталуды жөн
көрдік.
1.2 Ж. Жабаев музейі, құрылуы.
Халқымыз ақындар атасы деп аталған Жамбыл Жабаевтың әдеби-ескерткіш
музейі Қазақстан үкіметінің шешімімен ақынның өзі тұрған үйде 1946 жылы
ұйымдастырылып, 1947 жылдьң мамыр айынан келушілерді қа-былдай бастады.
Жамбыл қазақ даласыньң жыршысы, аңызға айналған жыр алыбы бол-ды. Оның
даналық сөздерін есту үшін мұнда ақындар, жазушылар, қоғам қайраткерлері,
жұмысшылар мен колхозшылар, студенттер мен мектеп оқу-шылары келетін. Ұлы
ақын осында отырып халық поэзиясының інжу-маржанын жырлайтын. Жамбыл
туындыларының классикалық үлгілері бо-лып саналатын ең жақсы шығармалары
үлкен сұранысқа ие болады.
Жалпы Ж.Жабаевтың атындағы мұрадайдың құрылымы мен тарихына тоқталып
өтер болсақ, үй іргесінде Жамбылдың тірі кезінде егілген бау ағаштары
жайқалып өсіп тұр. 1938 жылы оның творчестволық қызметінің жетпіс бес
жылдығы тойланған күні, Қазақстан үкіметі сыйға тартқан М-1 жеңіл
машинасы тұрған гараж да сол баудың іргесінде. Баудьң қалың түкпірінде,
алқызыл алма, алмұрт арасында—1946 жылы салынған мавзолей тұр. 1972 жылы ол
қайта жөнделіп, іші-сырты ақ мәрмәр таспен қапталып, өңделген.. Мавзолейдің
дәл ортасына құлпытас қойылып, мәрмәр қабырғада Мұхтар Әуезовтің: Жамбыл —
біздің заманымыздьщ ең жарқын, ең дарынды жыршысы және Николай Тихоновтьң:
Жамбыл өз халқыньң ар-намысы, үн-әуезі, жүрегі мен ақиқат шындығы
болды деген сөздері жазылып қалдырылған [6,4].
Әдеби-ескерткіш музейдің экспозициясы үнемі толығып отырады. Ақы-ның
туғанына 125 жыл толу қарсаңыда тағы да музейдің қорлары көптеген
жаңалықтармен молыға түскен еді.. Қырғызстан мен Грузияда бұрын белгісіз
болып келген фото-суреттері мен ақынның өз достарына сыйлаған ескерткіш
заттары табылды. Зерттеушілер іздеп тапқан Жамбылдың жаңа өлеңдері оның
әдеби мұрасын байыта түсті.
Халық жыршысы өмір сүрген, өлең шығарған ортаны көзге елестету үшін
музей-үйде жұмыс кабинеті, ас ішетін және ұйықтайтын бөлмелер сол күйінде
сақталынып отыр. Қалған тоғыз бөлме толы экспозиция — ұлы ақынның өмір
шежіресі. Экспонаттардық бірінен соң біріне көз сала отырып, ақын өмірі мен
творчествосының саты-сатысына куәгер бола бересің.
Ауыз үйге кіргенде-ақ:
Жамбыл деген жай атым, Халық — менің шын атым,— деген өлең жолдары
кезге оттай басылады [17,12-13].
Жамбыл қазір өзінің есімімен аталатын облыста өзі аттас таудың бау-
райында дүниеге келеді. Бұл туралы ақын былай дейді: ...Шу өзенінің қыр-ға
қарай беттеген жағында Хан және Жамбыл деген екі тау бар. Сол Жамбыл
тауының баурайында мен туыппын. Сондықтан маған қарт таудың атын қойыпты.
Бұл 1846 жылдың ақпан айы екен [7,14].Соған орайластырып Балалық және
жастық шақ деген экспозиция қазақ суретшілерінің картиналары, жас ақынның
домбырасы, бала кезінде ақын тұрған қыстаудың макеті қойылған. Оның алғашқы
ұстаздары жайындағы материалдар да осында. Сүйінбай деген атпен өлеңдер
мен айтыстар жинағы 1935 жылы жарық көргені туралы хабар да осында
сақталынған. Халыққа аты мәшһүр Жетісулық Сүйінбай ақын Жамбылдың тұңғыш
ұстазы болған еді.
Ағытылған ән-жыр, дала пернелеріне тіл біткен, ақындардың елең сөзбен
ернек салған айтысы әрине халық жадында ұзақ уақыттар бойына сақталатыны
сөзсіз. Бұл айтыстың ең үлкен төрешісі де халықтың өзі. Ха-лық эпосын,
қазақ даласындағы бүкіл өмір оқираларын кім жақсы білсе, бү-гінгі күннің
оқиғасына кім қолма-қол ақындық шеберлікпен төгіле үн қоса білсе, сол
жеңімпаз аталмақ.
Жамбыл шығыстың фольклорлық бай мәдениетін өз бойына таңғажайып
таланттылықпен дарыта білді. Оның әуелде айтыспенен атағы шықты. Қазақ
даласының халыққа қас билеушілеріне қарсы айтқан уытты, отты өлеңдері
ақынды халықтьң ой-арманын айтушы жыршыға айналдырды.
Музейде Революцияра дейінгі творчествосы деген экспозицияда 1916
жылғы көтеріліс жетекшілерінің портреттері, көтріліс туралы картиналар,
мүсінші X. Наурызбаевтың Амангелді Иманов атты мүсіні, Жамбылдың киімі
және 1913 жылы ақындар арасында тұрып түскен суреті бар [8,47].
Жамбылдың ақындық өнер жолы 1862 жылдан басталады. Сол жылы ол өзінің
Шарым деген тұңғыш өлеңін шығарған.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ даласына жаңа қайғы-қасірет әкелді.
Зорлық-зомбылыққа төзе алмаған халық 1916 жылы қолына қару алған еді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Жамбыл бұл әрекетке төзе алмай, өзінің шыр
шумақтарын төгіп жіберген еді. .
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-
өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады
деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып
келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді
жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді
әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылатын, жыр болып
таралатын халық бүқарасының қалың ортасында жүрген ақындар творчествосынан
көтерілісшілер тағдыры сырт қала ал-мады. Өлең сөздің құдіретті күшінен
қорыққан жергілікті әкімдер Жетісу-дың кептеген белгілі ақындарын
тұтқындыра алды.
1916 жылы көтеріліс халық қанына тұншықты. Бұл уақытша болса да
Жамбылды тұралатып кетті. Кейіннен ол жақсы елең айтуға күшім жетпеді, мен
өше бастадым—деп еске алатын [9,14].
Октябрь революциясы және Жамбыл творчествосы деген арнаулы экс-
позиция музейден үлкен орын алған. Мұнда Жетісуда Совет екіметі жолын да
күрескендердін, портреттері; 1919 жылы мамыр мен маусым аралығында өткен
ақындар мен күйшілердің слеті жөніндегі материалдардың фотокөшірмелері;
Верныйдағы сол слет өткізілген үйдің суреті; ақынның қайта туған
творчествосымен таныстыратын материалдар қойылған.
Жаңа кезең туды. Аврораның дүние жүзін шарларан құдіретті үні Қа-
зақстан даласына теңдік ала келді. Ол халықтың ауыз әдебиетінің жаңадан
өрлеуіне өмірлік күш берді. Менің өмірім деген шығармасында ақын өзінің
қайта тұрып, қайта өмірге келгендігі туралы жырлайды.
Ақын домбырасын баптап, ауыл-ауылды аралап, қайтадан қанат қақты. Оның
Қазақстанда Кеңес екіметінің орнауын мадақтаран тұңрыш өлеңі 1920 жылы
шыққан болатын.
1927 жылы Жамбыл қоғамдық өмірге белсене қатысады, қазақ ауылда-рындағы
егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу ісіне араласады. Замана ағымы
дастаны осыған арналған. Ақын мұны Ұзынағашта, ке-дейлердің көпшілік
жиналысында жырлаған болатын.
Халық жыршысы большевиктік партияньщ үгітшісіне айналды. Мен кол-хоз
ісінің жалынды үгітшісі болып алдым,—дейді ол — колхоз туралы жүздеген жыр
толғадым, ол өлеңдер кең даланы шарлады, өйткені ол шын жүректен шыққан
еді [6,5].
Қызықты да, кең ауқымды экспозиция Жамбылдың қазақ енерінің Моск-вадагы
тұңрыш онкүндігіне қатысуына арналған. Мұнда ақынның Сәбит
Мұқановпен, Күләш Байсейітовамен, Тайыр Жароковпен және колхозшылармен,
мемлекет қайраткерлерімен кездесулерінің фотосуреттері, картиналары
қойылған. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің бірінші шақырылуының депутаты,
Советтердің букілқазақстандық төтенше X съезінің делегаты болғандығының
мандаттары, ақыннын, ең алғашқы наградасы — Еңбек Қызыл Ту ордені; белгілі
суретші М. Соловьевтің М. И. Калинин Жамбылға орден
тапсырып тұр деген картинасы да осында.
Қазақ өнері мен әдебиеті кемелдене түсті. Қалибек Қуанышбаев, Елубай
Өмірзақов, Серке Қожамқұлов сияқты тамаша таланттар саңлақтанып шық-қан
еді. Бұл тұста сүйікті әнші Күләш Байсейітованьщ жұртты бірден баурап
алатын ғажайып даусы шырқап тұрған-ды.
1934 жылғы маусымда қазақтың ұлттық өнері шеберлерінің тұңғыш рес-
публикалық слетінде; одан соң 1936 жылдың апрелінде ақындардың екінші
слетінде Жамбыл зор табысқа жетіп, алдыңғы орындарға ие болды. Қазак,
өнерінің Москвадағы тұңғыш онкүндігіне қатысу үшін акындық өнердің өрен
жүйріктерініц өзіндік іріктеу айтысына айналған екінші слетте ол сыршыл
лиризмге толы Туған елім толғауын шығарды. Бірнеше күннен кейін бұл
толғау Социалистік Қазақстан газетінде басылды. Ал 1936 жылы мамырдың 7-і
күні Павел Кузнецов аудармасымен ол Правда газетінде жарық көрді. Москва
онкүндікке қатысушылармен бірге қазақ даласыньщ ақсақалын қошеметпен қарсы
алды. Бұл ақынды таңдантып қана қойған жок, оны тамаша өлең-толғаулар
шығаруға шабыттандырды [10,225].
1936 жылғы мамырдың 17-нен 23-не дейінгі аралықта өткен онкүндікте
Жамбыл қолма-қол төгіп шығарған толғауларын жырлаумен болды. Бұл күндері
қарт ақын домбырасын қолынан тастаған жоқ.
Онкүндіктін қорытындылары туралы айта келіп, Правда газеті 1936 жылғы
27 мамырдағы Жеңген халықтың енері деген басмақаласында:
...қазақ халқы Ұлы Октябрь Социалистік революциясы арқылы азаттық
алғаннан кейін оның өнері шұғыла боп жарқырап, мың сан бояу шашқан от-
ұшқынға айналды [6,5].
Бұл от-үшқынның ішінде Жамбылдың саф алтындай таланты айрықша
қырымен жарқ етіп көрінді. Ақын ха-ық даналығыньң өлшеусіз қазынасы туралы
жырлады. Бұл қазынаны өз бойына дарытқан ол былай дейді:
Жұртым топ боп жиналып,
Сөйлеуге кезек бергенде Дауыста,
Жамбыл, дауыста,
Сөйлеп бір жібер, сөйле енді.
1936 жылы 26 майда онкүндік қоры-ындысында Жамбыл Еңбек Қызыл Ту
орденімен наградталды. Награданы оған М. И. Калинин тапсырды.
Астанадағы қоғамдық ұйымдардың көптеген өкілдерімен кездесулер ақын-ға
зор әсер етті. Мұның бәрі өзі шығарған өлеңдерде бейнеленді.
1937 жылы желтоқсанда Москваға екінші рет баруы және сол
жақтан Тбилисиге, Шота Руставелидің бүкіл дүние жүзіне белгілі Жолбарыс
терісін жамылған батыр поэмасының 750 жылдығын тойлауға арналған СССР
Жазушылар одағы басқармасының пленумына барған сапары Қавказға
саяхат деген кітабына кірген топ-топ өлеңдерінің жазылуына себеп
болды.Ақын онда бірнеше өлең шығарды. Соның бірін пленумда сөз сөйлеп
тұрып, табан астында суырып салып айтты. Кескіндемеші, график, театр
суретшісі Г.И. Симикиннің ақынның осы Грузияға келуі жайлы әңгімелейтін үш
полотносы бар. Оның бірінде Қазақстаннан келген қонақтың құрметіне жайылған
салтанатты той дастарханы бейнеленіп, қазіргі таңда музей қорында тұр
[11,20].
Ақынның 1938 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты болып
сайланғанын баста атап өткен болатынбыз. Ақынның сайлануы оның халық
алдында сіңірген еңбегін бағалағандық болып табылады. Мемлекет тарихында
тұңғыш рет парламент мәжілісі өлеңмен ашылып еді. Онда ақын:
Жер жүзінің адамы —
Немерем бе, балам ба,
Ашады топты мендей боп,
Оған да жоқ күмәнім,— деп қуанышты ұқпақ туралы жырлады.
Осы тұстағы ақынның жайдары жүзін Н.П.Карповский күйші Дина
Нүрпейісовамен қосарлы портретін жасап шығарады. Ақынның замандас
қарындасы, Қазақ еліне даңқы кең жайылған Дина Жамбылға қарындасындай жақын
достықта болған еді. Аталған сурет картинасы да Жамбыл музейіне өзгеше рең
беріп отыр.
Бұл көрініс жалпы жұртшылықты, оның ішінде суретші қауымының
біршамасына ой салып, бұдан кейінгі тұста А.М. Черкасский де өзінің Жамбыл
Жабаев пен Дина Нүрпейсова атты суретін өмірге алып келген еді. Аталған
картина да музей қорын толықтырып тұр.
Жамбылдың творчестволық қызметінің жетпіс бес жылдық мерекесін тойлау
жөніндегі экспозицияда елдің түкпір-түкпірінен және көптеген шетел-дерден
халық поэзиясыньщ ақсақал-ды алыбына жіберілгсн телеграмма-лар мен
хаттардың фоторепродукциялары, сондай-ақ СССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының
оны Ленин орденімен наградтағаны туралы 1938 жылғы 19 майдағы Қаулысы,
юбилярға тапсырылған адресаттар, фотоальбомдар, сый-сияпаттар қойылған.
Суретші Л. Островскийдіц ағаштың түр-түрімен безендіріп, өрнектеп жасаған
және суретші Г. Аткниннің жібек жіптен то-қып салған портреттері, көрнекті
ботаник-эколог Б. Келлердің тартуы — орыс фарфорынан жасалған шай ішуге
арналған ыдыс-аяқтар да осында [12,35].
Совет көркем әдебиетін дамытудағы аса көрнекті табыстары мен жетіс-
тіктері үшін наградталған 52 ақын-жазушыньң ішінде Жамбылдың Құр-мет
Белгісі орденімен наградталғаны туралы 1939 жылғы 31 қаңтардағы
Қаулысының, фотокешірмесі де, 1941 жылдьң наурызында берілген Мемлекеттік
сыйлық лауреатының дипломы да осы экспозицияда топтастырылып, музейге
қойылған.
1938 жылы 18 мамырда, Алматыда, Қазақтық мемлекеттік филармониясы
үйінде өнер шеберлерінін, республикалық слеті болды. Оны Мұхтар Әуезов
ашып, халық ақьндарыньң ақсақалы Жамбыл творчествосы туралы әңгімелеп
берді.
Жамбылдың поэзиясы жоғары бағаланды. Ал, Қазақстан Орталық Атқару
Комитеті президиумының қаулы етуімен қазақ мемлекеттік филармониясы, Алматы
облысының Қастек ауданы, Алматы қаласындағы қазақ орта мектебі, СССР Ғылым
академиясыньщ қазақ филиалы жанында құрылған Қазақстан халық творчествосы
ақындарының әдебиет бөлімшесі Жамбыл атымен аталатын болды. Кейінірек,
Қазақстанның бұрын Әулиеата аталып келген қаласына Жамбыл есімі берілді.
Қазақстанның даңқты ақынының тіл жетпейтін лиризмге, ұмытылмас
образдарға толы тамаша әлеңдерінен,— деп жазды 20 мамырда Правда газеті,—
совет халқы өмір тынысын анық сезеді, біздің дәуіріміздің қозра-лысын
сезеді, өз тебіреніс-толғаныстарының жүзеге асқанын кереді, өздері-нің ең
абзал ойлары мен көңіл-күйле-рінің ақындық тіл тапқанын көреді.
Елдің түкпір-түкпірінен және шетелдерден юбилярдіқ атына құттықтау
хаттары мен телеграммалар келіп жатты.
Ешқашан да және еш жерде де бір-де бір ақынның творчестволық қызме-
тінің жетпіс бес жылдық мерекесі мұншалық кең орі мұншама салтанатты түрде
тойланған жоқ еді.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Жамбыл творчествосына арналған
экспозицияда қоршаудағы Ленинградта басылған Ленинградтық өренде-рім!
деген плакат басты орындардың бірін алады. Отан қорғау жолындағы ұрыс
далаларынан келген Кеңес Армиясы солдаттары мен офицерлерінің ақынның арнау
өлеңіне қайтарған жауап хаттары қойылған.
Ақынға деген сый-құрметтің белгісі ретінде Ленинградтың 250 жылдығына
арналған медаль осында қойылған. Бұл медаль 1959 жылдын, наурызында
жіберілген [13,36].
Отан қорғаудағы ерлік іс әрқашан да ерлік сөзді тілейді. Ақындардың
ақсақалы жауға соққы бер деп өлеңмен ұран тастады. Барша жұртқа кең тараған
өлеңдерді үсті-үстіне толғаумен болды.
Жамбылдық 1941 жылы 5 қыркүйекте революция бесігінің ержүрек қор-
ғаушыларына жіберген ақындық толғауын ленинградтықтар ешқашанда ұмытпақ
емес.
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!..
Жетсін деймін сендерге
Жыл құсындай өлеңім...[14,4]
Бұл жыр ленинградтықтарға радио арқылы берілді, плакат боп басылды.
Олар бұл гимн өлеңді бүкіл кеңес халқының ой-сезімінің белгісіндей қабыл-
даған еді.
Жамбыл жырлары майдан жауынгерлеріне кең тарады. Бұл жырлар солдаттар
ұрысқа аттанғанда өздерімен бірге ала жүретін қаһарлы қаруға айналды.
Ақын Ленинград такырыбына сан рет оралып отырды. 1942 жылы мамырда ол
Ленин қаласы, ал қазанда -Ленинград жеңеді, 1943 жылы
ақпанда,—Ленинград жастарына өлеңдерін шығарды. [15,4]
Батыр қалалар — Москва, Ленинград, Сталинград туралы өлеңдері бұл
қалаларды қорғаушылардың ұранына айналды.
Жамбылдың өлеңіне жауап ретінде барлық майдандардан хаттар келіп жатты.
Бұл хаттарды алғы шептердегі окоптардан солдаттар мен офицерлер жазатын.
Ақын өлеңдерін орысшаға аударушы Павел Қузнецов та хат жаз-ған еді: Біздің
жауынгер Қызыл Армиямыздың Отан үшін газеті жорық-тарда, ормандарда және
окоптарда шығады. Қымбатты Жәке, біздің газе-тімізге өзіңіздің жаңа
елеңдеріңізді жіберуіңізді сұраймын... Өлеңдеріңіз бізбен бірге жорықтар
мен ұрыстарға барады... [16,5].
1942 жылы 1 шілдеде Правда г-зеті былай деп жазды. Сіздің өлең-
деріңіз бізге жаңа күш қосты, отанымыздың жауларына деген өшпенділікті
күшейтіп, біздің шабуылға деген жігерімізді арттыра түсті. Рақмет, қым-
батты ақын, бізді қуантканьңыз үшін сізге жауынгерлік қызылармиялық
рақметімізді айтамыз. Бәріміз де сіздің жырларыңызды жатқа білеміз. Жаумен
шайқаста жеңіс символы тәрізді өлеңдеріңізді оқ-дәрінің түтіні мен
артиллерия гүрсілі арасымен алып өтеміз.
Аталған жайттар туралы түрлі хабарламалар, телеграммалар, газет
материалдарының топтамасы қазіргі күні ақын музейінің қорын толықтырып тұр.
Баршамызға тарихтан белгілі ақыннын, ұлы Алғадай, майданда жауға қарсы
шайқасты. Алғадай 1943 жылы 22 ақпанда Синельникова қаласы түбінде ерлікпен
қаза тапты. Жамбыл бұл қазаға қатты қайғырды. Алғадай туралы ой деген
жоқтау жырын толғады.
Ақынның Ұлы Отан соғысы кезінде шығарған жырлары онын патриотизмінің
тамаша ескерткіштері. Олардың өзі Соғыс жырлары деген тұтас бір жинаққа
айналып, музейден орын алған [17,3].
Сол сияқты бұл кезеңнің естеліктер қатарын бірнеше суретшілер еңбектері
де торлықтырған. Суреттер топтамасы Жамбыл поэзиясында кеңінен орын алған
соғыстың қаһарлы күндерінен хабар беріп тұрғандай көрініс береді. Мәселен,
В.А. Федяевская өзінің осы тақырыптағы бір туындысында қолында домбырасы
бар кілем үстінде отырған Жамбыл бейнесін бейнелейді. Жамбылдың қайғылы да
мұңлы жүзі суретшінің қыл қаламынан айқын да анық көрініс береді [10,227].
Баста атап өткеніміздей 1945 жылдың 22 маусымда сағат өткенде халық
поэзиясы алыбының жүрегі тоқтады. Ол қазақ халқының ғасырлар бойғы арманын
асылдай сақтап келген еді.
Арнаулы экспозиция Жамбылмен қоштасу сәтін әңгімелейді. Ақыннын
елімізде және шетелдерде басылған шығармалары мен көп-көп фотосурет-тері
осында қойылған.
Халық поэзиясы алыбының өліміне дүние жүзіндегі көптеген елдердің
өкілдері қайғырып көңіл айтты. Оны жерлеу халықтық сипат алды.
Ол ғажайып өлең-жырлармен, дастан-толғаулармен өзіне тамаша ескерт-кіш
орнатқан еді. Ол қазақтың ерлік эпосын алға алға шығарушы лайықты мұрагер
бола білді.
Ақынның бүкіл өмірі ақиқат аңыз сияқты еді. Өлең сөздің алыбы бұл
өмірге өзінін, адуын айтыстарымен келген-ді.Қазір өлең, жыр айтыстарына
қазақ даласыньң жүздеген жыршылары қа-тысады.
Экспозицияда Жамбылдың ізбасарларынан Кенен Әзірбаевтың, Нұрпейіс
Байғаниннің, Иса Байзақовтың, Нартай Бекежановтьң, Жамбылдьң немересі ақын
Әлімқұл Жамбыловтың және басқа да кептеген белгілі сез шеберлерінің
портреттері музейде ілулі тұр.
Жамбыл бүкіл еліміз болып онын, жүз жылдық мерекесін тойлауға әзір-
леніп жатқан кезде дүниеден қайтты, ол той 1946 жылдың маусымда кейіннен
аталып өтті.
Еліміздің мәдени еміріндегі бұл оқиғаға арнаулы стенд жасалып, онда
елдін, түрлі түкпірінен музейге жіберілген тарту-таралғылар қойылған.
Экспозициянын, дәл ортасында 1946 жылы 3 шілдедеде Алматыда болған ме-
рекелік концерттің жарнамасы көрінеді. Соның қабатында Алматы кера-микалық
заводыньң мерекелік вазалары қойылған [12,27].
Ақынның туғанына жүз жыл толу мерекесінде шығарылған кітаптар да
осында. Ол кітаптарда жинақталған жырлар жұрттын, көпшілігіне жақсы мәлім:
Олар СССР халықтарыньң барлық тілдеріне дерлік және 44 шет тілге
аударылған. Қазақ даласының ақсақалды алыбыньң өлең сөз — інжу-маржаны құс
болып қалықтап шартарапқа тарады.
Сол кезеңде ақындар мен жазушылар Жамбыл туралы екі жүзден астам көркем
шығарма жазған.
Әдеби-ескерткіш музейге саяхатымызосылайша тәмәмдалып келеді. Үйдің
ортасында ас ішетін бөлме. Ақынньң тірі кезінде мұнда көп адамдар болып,
ақынмен жүздесіп отырған. Жазушылар да, жыршылар мен музыканттар да,
ғалымдар мен суретшілер де, жұмысшылар мен колхозшылар да, студенттер мен
мектеп оқушылары да келіп қайтқан. А. Толстой, Л. Соболев, М.
Әуезов, П. Тычина, К. Байсейітова, Б. Келлер, С. Эйзенштейн, Ә.
Қастеев және ақын талантына бас июші өзге де көп-көп кісілер осында болып,
ұлы ақынмен тілдесіп, әңгімелескен. Стендте Жамбыл колхозшылар арасында
картинасы мен Жамбылдың портреті қойылған.
Жалпы әдеби-ескерткіш музей ашылған тұста көптеген шығармалар дүниеге
келеді. Музейдің экспозициясына (үйдің ішкі қабырғаларына жағалай ілінген)
Жамбылдың өмірі мен оның творчествосының қалыптасу жолы туралы шыншыл да
көркем әңгімелейтін, көлемі шағын жұмыстар қатары керек болды.
Бұл іске Б.Чекалин мен халқымыздың дарынды суретшісі Ә.Қастеев үлкен
үлес қосты. Олар ертеректе салынған шығармаларын ұсына отырып, сонымен
бірге, музейдің тікелей тапсырысы бойынша жаңа жұмыстар қатарын дүниеге
алып келеді. Бұған Чекалиннің Жамбыл 1916 жылы, Ә.Қастеевтың Сүйімбайдың
портреті, Жамбылдың Досмағамбетпен айтысы, Жамбылдың алғашқы жұрт
алдына шығуы сияқты еңбектер қатарын жатқызуға болады. Сол сияқты суретші
В.М. Мартова Жамбылдың Құлмағанбетпен айтысы атты картинаны өмірге алып
келген еді. Суретшілер Жамбыл мен Құлмағанбеттің образдарын олардың айтыста
бір-бірімен қарама-қарсы отыратын қалпындай етіп суреттейді.
Үйдің сол жақ қанатында, бұрыштағы бөлмеде ақынның жұмыс каби-неті. Бұл
жұпыны ғана бөлме, стол, кресло, радиоқабылдағыш, орыс, қазақ тілдеріндегі
кітаптар жиналған шағын кітапхана, 7 сағат 55 минутты керсетіп, тоқтап
қалған қабырға сағаты. Жамбыл атаның жүрегі дәл осы сәтте тоқтағаны
жоғарыда сөз болды.
Кабинетпен жапсарлас терезелері теріскейге қараған бөлме ақынның
ұйықтайтын бөлмесі.
Бұл бөлме Жамбыл дүниеден қайтқан сәттен ешбір өзгермеген. Есіктің оң
жағында киім ілінген шкаф тұр. Онық қатарында Амангелді Имановтың шабуылға
шығар кезі бейнеленген кілем ілінген. Бұл кілемді ақынға 1938 жылы Қазақ
ССР Министрлер Кеңесі тарту еткен. Бұрышта әртүрлі қымбат ағаштан қиып
жасалған шифоньер. Терезе аралығында алдында күнделікті тұрмысқа керекті
заттар қойылған айна тұр. Ол заттар — қымыз құятын құмыра, қолға ұстайтын
таяғы, шылым салғыш және оның өмір серігі болған кәрі домбырасы қыстырылған
[11,17].
Әдеби-ескерткіш музейдің экспозициясы ақынның бір ғасырлық өмірі мен
творчествосыньң тамаша ескерткіштеріне айналды. Ақын өмірі қазақ даласының,
халықтың тағдырымен біте қайнасқан еді. Жыршы ғасырлар бойы халық жүрегінде
жинақталған даналықпен сусындап, оны өз жырларына өзек ете білгенді.
Мұнда жыр саңлағы болған дана қарттың зиратына тәжім ету үшін му-зейге
келген меймандардың небір тебірене жазған ыстык лебізді сөздерін оқуға
болады.
II Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейінің экспозициялық және қор
жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық көркемдік, шешімдері.
Тарихи музейлердегі экспозизияларда негізінен тарихи процесстер, яғни
оның әр түрлі қыры көрсетіледі. Нақты тарихи оқиғалар мен құбылыстар
сипатталады. Бірақ, ол оның тура көшірмесі емес. Тарихи экспозициялар өткен
уақытпен қазіргі кезеңді толық реконструкциялай алмайды және бұл мүмкін де
емес және оның қажеті де жоқ. Музей терихи шынайылықты ерекше, өзіне тән
тәсілдер арқылы көрсетеді. Ол экспозицияның ғылыми концепциясына сай ғылыми
өңдеп, осының негізінде музей заттары арқылы деректендіреді. Міне осылай
жаңа шындық -тарихи шынайылықтың музейлік кескіні (образ) қалыптасады.
Тарихи бағыттағы музейлердің экспозициясы әр түрлі болып келеді. Олар
жалпы елдің тарихымен, соның ішінде бір өлкенің, аймақтың, облыстың қазіргі
кезеңдік өмірімен таныстырады, қоғамдық өмірдің бір жағын ашуға ат салысады
(Мысалы, әскери-тарихи, дін тарихының музейі, қару-жарақ музейі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Археология және этнология кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейінің тарихы мен қызметі
Ғылыми жетекші: т.ғ.д.,
профессор Т.Ә.Төлебаев
Орындаған: 4 курс
студенті: Ербол Тембаев
Қорғауға жіберілді:
Археология және этнология кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.д.,профессор
----------------------------Т.Ә.Төл ебаев.
" ---------" --------------------- ----- 2006 ж.
АЛМАТЫ 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3-5
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... .. 6-10
1.2 Ж.Жабаев музейі, құрылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11-18
II. Ж.Жабаев әдеби-мемориалдық музейінің экспозициялық және қор жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық, көркемдік шешімдері ... ... ... ... . 19-33
2.2 Музей экспозициясының ерекше бөлімі – конференц
зал
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 34-37
2.3 Қор жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38-46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47-48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 49-50
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп, өткен
тарихымызды түгелдеп, ұзақ жылдар бойы отаршылдық санамыз бұғаулаған
құлдық психологиядан еркіндік алып, ұлттық санамызды, тілімізді,
дінімізді қайта жандандыру мен дамыту үстіндеміз. Кейінгі жылдары ұлттық
сана, ұлттық идеологиялық үлкен серпілістері, келешек ұрпақ алдында үлкен
жауапкершілікті қажет етіп отырған мәселе.
Сондықтан да жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру, тәрбиелеу
Тәуелсіз еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, міндеті болып табылады.
Әрбір өзінің ұлтының жанашырымын деген азаматтың борышы. Бүгінгі күнгі
мектеп, колледж, Жоғарғы оқу орындарының партасында дәріс алып жатқандар
ертеңгі Қазақстанның болашағы.
Осы орайда мектеп жолынан бастап оқушыларға отансүйгіштік, моральдік
талаптар мен эстетикалық тәрбие беруінде музей қызметінің атқарар міндеті
өте зор болмақ. Әсіресе тұлғалар музейі ол әрбір адамға үлкен мақтаныш
сезім ұялатады, еліне деген, қоғамға деген сүйіспеншілігі артады. Мұндайда
музейтанудың рөлі өте зор болмақ.
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-
өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады
деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып
келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді
жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді
әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылады.
Алайда музей оның ішінде мемориалдық музей деген не? Деген сұрақ
туындауы мүмкін.
Олай болса, біз ең алдымен музей қызметіне тоқталып көрелік.
Музей – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани
мәдениетті танытуда, насихаттау мен зерттеуде үлкен рөл атқарады. Әсіресе
ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери және әдет-ғұрып, салт-саналарын білуге
үйренуге оның көмегі зор.
Музей – табиғат пен адам қолынан жасалған өнер туындыларын және
көне заман ескерткіштерін, үлгі-нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, оларды
насихаттаушы және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші рөлін атқарады.
Ал, мемориалдық музей осы музейдің бір тармағы. Елімізде әр кездің
тұлғаларына арналған музейлер көптеп кездеседі. Жоғарыда атап
көрсеткеніміздей мұндай музейлер жас ұрпақты отансүйгіштікке, ата-баба
мұрасына адал болуға тәрбиелейді және міндеттейді.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді
кездестіру мүмкін емес. Ал, әлем мемлекеттерінде музейдің қалыптасуы мен
дамуы сол халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты.
Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-
дәстүрін сақтап, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан
қалған нақыл сөздермен немесе шебер, әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен,
сондай-ақ, жағымсыз қылықтарға тыйым салып отырумен шектелмейтіні белгілі.
Міне, сондықтан да біздің дипломдық тақырыбымыздың өзектілігі де
осында болмақ. Осы орайда біз өзіміздің дипломдық жұмысымызды Жамбыл
Жабаевтың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің тарихы мен қызметі деген
тақырыпқа арнап отырмыз.
Зерттелу деңгейі. Жамбыл Жабаев бір ғасыр өмір сүрген, екі ғасыр
куәсі, жыр алыбы үлкен тарихи тұлға. Жамбыл атаның өмірінің өзі шырғалаң,
сүрлеу жолы бар. Ол туралы Кеңес дәуірінде көп еңбектер арналды. Жамбыл
Жабаевтың шығармалары мен өмір жолы туралы мазмұны жағынан бай туындылар
өмірге келді. Мәселен, Джамбул. Песпи и поэмы. М.,1936, М. Андерсен-
Нексе Халықтың ұлы ақыны Жамбылға Казахстанская правда 1938 26-мамыр,
осы жылы Алматыда қазақтың көрнекті халық ақыны Жамбылдың өлең жырлары
жинағы жарық көрді.1
Жамбыл Жабаевқа арнап бұдан кейін де біраз шығармалар жарық көрді,
алайда ең құндысы оның өлең жинақтары болып табылады. Жамбыл Жабаев
таңдамалы өлеңдерң 1971 жылы толықтырылып, 1981 жылы қайта басылады.
Жыр алыбы Жамбыл туралы Хайдаров С., Атшабаров Б., Сұлтанов Қ.,
кейінгі жылдары Ә. Кекілбаев және бірқатар әдебиетші-өнертанушы ғалымдар ат
салысып зерттеу үстінде.2
Сондықтан да бүгінде Жамбыл Жабаевтың өміріндегі бір қалтарыс, құпия
сырларын білуде, әрине музей қызметі ерекше рөл атқарады. Өкінішке орай
көптеген Жамбыл ата туралы зерттеулер кезінде тек қана кеңестік тұрғыда,
коммунизм, таптық тұрғыда дәріптеліп, зерттеліп айтылды.
Алайда бүгінгі тәуелсіз ел саясатында осының барлығы қайта қаралуды
қажет етеді.
Жалпы алғанда біздің жұмысымыздың жаңашылдығы бүгінгі таңдағы
көзқарас тұрғысынан Жамбыл Жабаев атындағы әдеби-мемориалдық ескерткіш
музейінің жай-күйі мен оның өмірің қалтарыс құпия-сырларына арналған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Осы зерттеу жұмысында жыр алыбы
Жамбылдың Әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі бүгінгі күнде талапқа сай ма,
әлде қайта жабдықталу керек пе? Деген сұрақтарға жауап іздедік.
Зерттелу жұмысына қойылған мақсат-міндеттер:
-Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және оның әдеби-мемориалдық ескерткіш
музейінің пайда болу тарихы
-Музейді ұйымдастыру кезінде жіберілген методикалық қателіктерді
анықтау
-Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің экспозициялық
және қор жұмысымен танысу, оны сараптау, талапқа сайлығын анықтау
-Музейдің оқу-ағарту, білім беру, тәрбиелік жұмыстар жүргізуі
-Музейдің экспозициялық, көркемдік стилистикалық әсерін анықтау
-Жамбыл Жабаев әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі бойынша алда тұрған
түйінді мәселелерді шешу жолдарын көрсету, осы жұмысты жазудағы басты
міндет болып табылады.
Тақырыптың дерек көзі. Жұмысымды жазу барысында қолданылған деректер:
Музейдегі Жамбыл Жабаевтың тұтынған заттары, домбырасы, киген киімі т.б. Ең
үлкен олжа кезінде Жамбыл Жабаевтың өз аузынан жазып алып сақталған
жырлары, ән-шумақтары. Мысалы, Манас жыры. Сондай-ақ музейлердегі
инвенторлық кітаптарды, зерттеулер мен музей меңгеруші-қызметкерлерінің
жинақтары.
Олардың қатарына: 1. Жамбылдың музей-үйі. А.,1968. 2. Жамбылдың
республикалық әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі. А.,1971.
3. Жамбылдың әдеби-мемориалдық ескерткіш музейі. А.,1990.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес
параграфтан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау екі тармақшадан тұрады, онда Жамбыл Жабаевтың өмір жолы
мен шығармашылығы және музейдің құрылуы туралы жазылған. Бұл тарауда
негізінен тұлғалық тарихи жағынан қарастырылды. Екінші тарауда Жамбыл
Жабаев әдеби-мемориалдық ескерткіш музейінің экспозициялық және қор
жұмысына арналған. Бұл тарауда музейдің теориялық мәселелерін баяндаумен
бастылып, берілген экспозициялар қандай іске жарайтындығы және сондай-ақ
қор жұмысы міндеттері айқындалған.
Жамбылдың әлемнің көптеген тілдеріне аударылған таңдаулы жыр жолдары
да дәл солай халқы мен отанын дәріптеп әр құрлыққа қалықтай жетіп асқақ
үнмен естілуде. Ал өмірі аңызға айналған халық ақынының, дүл-дүл жыршының
кейпі суретшілер мен ақындардың, графиктер мен мүсіншілердің, жазушылар мен
композиторлардың назарын өзіне бұрын да аударып келген, әлі де талай аудара
берері сөзсіз.
Қорытындыда берілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі қазіргі таңдағы
көзқарастары негізінде ұсыныстар ұсынылады. Қосымшада жекелеген музей
суреттері сыр шертеді.
I. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың өмір жолы және музейінің құрылуы мен тарихы
1.1 Ж. Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы.
Қазақ халқының мақтанышы, жыр алыбы Жамбыл Жабаев 1846 ж. ақпанның 28-
інде дүниеге келді. Туған жері — Жамбыл, Хан тауларыньң баурайы. Бұл
туралы қазақтың танымал жазушысы Әбіш Кекілбаев былай деп суреттеп береді:
Жамбыл... Түстіктегі осы таудың бөктерінде, қақаған ақпан айында осыдан
бір жарым ғасыр бұрын дүниеге ақын келіп, кейін әлгі тауды да, бүкіл қазақ
халқын да жалпақ жаһан, айдай әлемге жария етті.
Адамның есімі... Бір-ақ сөз. Жамбыл - жаугершілік жылдары қазақтың
жер атауына сіңіскен көне маңғұл сөзі деп сипаттама береді. Бұдан ары
атаудың шығу төркінінің өте өр екенін айта отырып, қазақ елінің ақын да
айтыскер, сазгері Жамбыл Жабаевтың да осы асқар таудай биік шыңдарға
жеткендігін сөз етеді [1,10]
Ғасырға жуық ұзақ ғұмырында ол екі дәуірдің, көптеген әлеуметтік
дүмпулердің куәсі болды. Өмірдің ауыртпалығы мен тіршілік қуаныштарын да
бір кісідей басынан кешіреді. Өз кезегінде кедей тұрамын деп мойымай,
болдым-толждым деп тасымайды. Жамбыл ақын өтірік пен жағымпаздықтың құнын
біліп, зұлымдық пен аярлық әрекеттерге бармаған. Басқаның қасіретін терең
қабылдап, зұлымдықпен аяусыз күреседі. Ақындар айтысында оған ешкім тең
келе алмаған.
Атап айтар болсақ, 1860-1861 жылдары Жамбыл өзінің алғашқы өлеңдерін
шығарып, Жетісулық атақты Сүйінбай ақыннан бата алады. Жамбыл ақынның өлең-
жыр шыңына биіктей көтерілуіне тікелей ұстаздық көрсеткен суырып салма,
айтыстың ақиық ақыны Сүйінбай Аронұлы болды. Өлең жырды жалау, өткір сөзді
қару еткен бұл тарлан ақын шын ықыласымен Жамбылға қол жайып: Балам өлеңің
жүректің терең түпкірінен жарып шығатын болсын. Жырларың жеке бірді-екілі
адамға ғана емес, бүкіл халыққа жақса ғана құнды. Өлеңдерің адамдарға
әрқашан тек ақиқат пен әділдікті айтсын. Сенің өлеңдерің өз айналаңда болып
жатқан оқиғалар жайында айтылсын ... деп батасын берген. Сүйінбай ақынның
бұл берген батасы әділеттіліктің, адалдықтың, адамгершіліктің ақ жолы еді.
Сондықтан, Жамбыл өз өлеңдеріне ақиқат пен шындықты ғана арқау етіп,
өзіндік айқын әуен, аумақты мәнер тауып, Сүйінбайдың ақындық жолын ұстауға
ант берді. Оны кезінде ақын былай толғаған еді:
Менің пірім – Сүйінбай
Сөз сөйлемен сыйынбай.
Сырлы сұлу сөздері,
Маған тартқан сыйндай.
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай ... [2,16]
1870-1912 жылдар аралығында Жамбыл айтыста да, жыраулық өнерде де биік
дәрежеге көтеріледі. 1891 ж. Атақты әнші-ақын Әсет серілерімен кездесіп,
оның шешендік сөздері мен өлеңдерін тыңдайды.
1912 жылы Жамбыл Сарыарқадан Жетісуға келген Балуан Шолақпен
кездеседі. Кездесу Жамбыл үшін асқақта, әсерлі болады. Үлкен шабыт алған
ақын ендігі тұста үлкен шығармалар тобын дүниеге алып келген еді.
Жамбылдың ақындық өнеріне разы болған француз жазушысы Ромен Роллан
ақын творчествосының 75 жылдығына жолдаған құттықтау телеграммасында жыр
алыбын қазақ халқының және адамзат қауымының жаршысы [3,3] деп атайды.
Сол сияқты өз кезегінде Мордова халқының шайыры Фекла Игнатевна Беззубова
әсерлі де асқақ рухты Жамбылға арнауын жазады.
Ағыл да тегіл құйылған жырың,
Бұлбұл құс салған бейне бір ән бұл.
Бүкіл өңір-өлкеге, шыным,
Дабылың жетті сүйікті Жамбыл [4,12] деп жүрекжарды таңқалысын
білдіреді.
Жамбыл Жабаев өзінің өмір жолында қуанышты да қызықты шақтарымен қатар,
қазақ елінің басына түскен ауыр да азапты сәттердің біршамасын басынан
өткереді. Жамбылдың өмір жолында өзін қажыған, қарт сезінген өмірге
үмітсіздікпен қарап киіз үйінен шықпай түңіліп, тоқыраған сәттері де
болған. Бұл әсіресе патшаға қарсы шыққан көтерілісші-жасақшы қазақтарға дем
берген, еркіндікті аңсаған жырлары үшін 1916 жылы абақтыға отырып шықан
кезі болады. 1916 ж. Патшаға қарсы ұлт-азаттық қозғалысы кезінде Жамбыл
елді азаттық күреске шақырған Патша әмірі тарылды және Зілді бұйрық
деген өлеңдерін шығарады. Жамбыл Верный (Алматы) қаласында болып өткен
Романовтар семьясының 300 жылдығын тойлаған мерекеде патша мен оның
көмекшілеріне қарсы ызалы үн қатып, патша мен оның шенеуліктерінің билігіне
наразы болып өткен Сұраншы, Саурық тәрізді батырларды дәріптеген өлеңдері
үшін 1913 жэылы бұған дейін бір рет абақтыға қамалады.
Осылайша, жетпіс жастағы Жамбылдың үні біразға дейін естілмей, үнемі
құлақ күйіне келіп тұратын домбырасы ілулі тұрған күйінде шаң басып тұрып
қалады. Бірақ, көп ұзамай Қазан төңкерісінің дүбірі қарт ақынның жүрегін
дүр сілкіндіреді. Өзінің өмірбаянында бұл жайында ол былай дейді: Менің
төңірегімде өмір деген жайнап кетті. Тап бір алтын көрген тәріздімін. Мен
оларды өзімнің ең тамаша деген өлеңдерімде жырға қостым. Өн бойыма құйылған
соны бір қуатты сезінген мен домбырамды қолыма алдым. Жастығым қайтып
оралды. Үнім шырқай шықты. Төңерегіме көз жіберген сайын мен өзім даланың
келбетінің қалай өзгергеніне таң қалдым. Ауыл-ауылды аралап жаңа өмірді
жырыма өзек еттім. Мен халқыммен бірге болдым. Өмір мен үшін қайта
басталғандай [4,12-13].
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, ХХ ғасыр басындағы қазақ елінің
төңкеріспен бірге бейбіт те шуақты өмір келетініне күмән келтірмеушілігі
Жамбыл ақынға да әсер етіп, халқымен бірге қуанғандығы байқалады. Өз
кезегінде халқының мұң-мұқтажы мен шаттығына араласып отырған ақынның оннан
астам айтыстары сақталған. Әсіресе оның Кұлманбетпен, Досмағамбетпен,
Шашубаймен айтысы көпшілікке жақсы мәлім.
Мәселен, 1881 жылы Жәрмеңкеге келген Жетісудың атақты ақыны Құлмамбет
Жамбылды айтысқа өзі арнайы шақырады.
Құлмамбет:
Мен айтсам айтам қалың байлығымды
Дулаттан жинап жүрсің шайлығыңды.
Албан, Дулат жиылып бата берді,
Бұзбайды жандарал да жарлығымды.
Жамбыл:
Құлмамбет сен жақсы да мен жаман ба,
Ақында сен жүйрік те мен шабан ба?
Қарасайлап қосылам бір бүйірден,
Ақырында кетерсің бас аманға.
Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлқыты айт,
Ел бірлігін ақтаған татулықты айт.
Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,
Оны мақтап, әуре болмай жөніңе қайт [4,13], - деп, ұтымды жауап айтып,
Құлымбет ақынды таңданысқа қалдырған кездері болады.
Сол сияқты Жамбыл Мың бір түн, Шахнаме, Ләйлі- Мәжнун,
Көрғұлы, Тотықамал, Сейіт Баттал және Қыз Жібек, Орақ-
Мамай, Едіге, Шора батыр, Қабанбай, Бөгенбай, Ерназар мен Бекет,
Садыр патша мен Жамбыл патша, Өтеген батыр, Сұраншы батыр секілді
көптеген лиро-эпикалык, ірі дастандарды жатқа айтатын. 1875 жылы Жамбыл
айтыс ақыны Шөжемен дидарласады.
1919 ж. Мамыр айында Верный қаласында Жетісу ақындарының тұңғыш слеті
өтеді. Слетке Жамбыл қатынасып, ақындар айтысында бағалы сыйлық алады.
Жалпы Жамбыл Жабаев өмір ағымының қиын да бұрғалаң жолдарын жіті
біліп, соған сай іс-әрекеттер жасай білді. Мәселен, 1927 жылы Ұзынағашта
өткен кедейлердің Қосшы ұйымының аудандык, жиналысында Жамбыл сөз сөйлеп,
Замана ағымы деген дастанын айтып береді. Ол осы дастаны арқылы
көпшілікті заман мен өмір талаптарына қайраттылық танытудың қажеттілігін
түсіндіреді. 1929 жылы Жамбыл Ерназар колхозына (қазіргі Жамбыл
колхозы) мүшелікке өтеді.
1934 жылы Алматы қаласында қазақ, көркем өнер қайраткерлерінің
бірінші слеті өтеді. Онда Жамбыл мемлекеттік бас бәйгеге ие болады. 1936
жылы мамыр айының 17-23 күндері аралығында Мәскеу қаласында қазақ әдебиеті
мен көркем өнерінің бірінші онкүндігі өтті. Бұл онкүндікке қатысушы Жамбыл
Жабаевты Мәскеу құшақ жая қарсы алды. 1936 жылы 26-мамырда КСРО Орталық
Атқару Комитеті Казақстанның халык, ақыны Жамбыл Жабаевқа Еңбек Қызыл Ту
орденін беру туралы қаулы шығарды. 1937 жылы желтоқсанда Жамбыл Қазақстан
делегациясын бастап, грузин халқының ақыны Шота Руставелидің Жолбарыс
Терісін жамылған батыр деген поэмасыньң 750 жылдық тойына қатынасты. Ақын
Кавказга сәлем деген өлеңін шығарады. 1938 жылы 18-мамырда Алматы
қаласында Жамбылдың әдебиеттегі еңбегіне 75 жыл толған мереке құрметіне
республика ақындарының айтысы өткізілді. 1938 жылы 19-мамырда КСРО
Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысымен Жамбыл Ленин орденімен наградталды.
1938 жылы 20-мамырда Бүкілодақтық көлемде Қазақстанның халық ақыны Жамбыл
Жабаевтың ақындық қызметінің 75 жылдық салтанатты мерекелері өтті.
1938 жылы 24-маусымда Қазақстанның халық ақыны Жамбыл Жабаев Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. 1938 жылы 15-шілдеде Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясын Жамбыл өлеңмен ашты.
Ұл десе ел, басымды иіп қызмет етем,
Төрелік депутаттың емес аты.
Мойнымда Алатаудай елдің қақы,
Ол маған өз дауысын сеніп бермек,
Біткенше ақырғы дем айтам жырын,
Елімнің үстем болсын мәртебесі.
Мен әскер сап алдында садақ тартқан,
Елімнің өшпенді жау келсе қасы.
Сайлаушы халық алдында ант етемін,
Жамбылдың халық үшін қалған жасы [5,73]- деп, халқының ыстық та ынталы
ықыласына ризашылығын білдіре отырып, халқының болашағы үшін өзінің аянып
қалмайтындығын атап өтеді.
1938 жылдың қараша, желтоқсан айларында Жамбыл Жабаев үшінші рет
Мәскеуге барды. Мәскеу тарапынан тағы да үлкен қошеметке ие болады. Міне
жоғарыда көріп отырғанымыздай қазақтың жыр алыбы өзінің мәнді де мағаналы
өлең-жырларымен қазақ елінің даңқын асырған еді.
Жамбыл кеңес дәуірінде де ақындық өнерінде адалдығын сақтап, ғұмыр
бойы жырлаған қайырым-мейірім, туған жерге деген перзенттік махаббат,
еңбек, бақытқа құштарлық секілді кемел мұраттарды жырға қосумен болады.
Адалдық қасиеттерді аяққа бастырып, құлқын үшін күн кешетін нәпсі
жеңсіктерін бүкіл бар дүниесімен жек көреді. Адамның адамға, халықтың
халыққа деген әділетсіздігіне ашынды. Бұл әсіресе Екінші дүнежүзілік
соғыстың тікелей ұйытқысы фашистік Германияға, нацизмге лағнеттер айтумен
болды. Жамбыл өзінің қоңыр да майда жырларымен соғыстың сұрапыл жылдарында
адамзат баласының арқасынан қаққандай болды. Фашистердің оғы тескен Жамбыл
кітаптары, оның өлеңі басылған газеттер қаза тапқан сан жауынгердің төс
қалтасынан табылып жатты. Қоршауда, аштық құрсауында қалған қала тұрғындары
үшін Жамбылдың Ленинградтық өренім атты әйгілі өлеңі шын мәніндегі
бойтұмарға айналады. Мәселен, Ленинградтық өренім, Мақтанышым сен едің
деп келетін өлең жолдары жауынгерлердің санасында ұзақ жылдар бойына
сақталған еді [5,74-75].
1939 жылы 31-қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумыньң Қаулысы
бойынша Кеңес Одағының көптеген ақын-жазушыларына Қүрмет Белгісі ордені
берілді. Оның ішінде Қазақстаннан ұлы ақыны Жамбыл да бар еді. 1940 жылы
мамырда халық ақыны Жамбыл Жабаев Мәскеуге төртінші рет сапар шегеді. 1941
жылы 15-наурызда көркем әдебиет саласындағы аса үздік еңбегі үшін
Қазақстанның халық ақыны Жамбыл Жабаевқа КСРО Министрлер Кеқесінің қаулысы
бойынша КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты деген жоғары дәрежелі атағы
беріледі.
1943 жылы желтоқсан айында Отанды неміс-фашист басқыншыларынан қорғаудың
алғашқы жеңістерінің құрметіне Халық ақындарының республикалық айтысы
өтеді. Айтыстың салтанатты мәжілісін халық поэзиясыньщ классигі Жамбыл
ашады. 1945 жылы 22-маусымда жергілікті уақыт бойынша 7 сағат 55 минутта
Жамбыл дүниеден өтеді. 1946 жылы 8-шілдеде Қазақ КСР Министрлер Советінің
қаулысы бойынша жыр алыбы Жамбылдың мұражайы және оның жанынан ақынның
кесенесі ашылды [6,3]. Кесене архитектор Белоцерковскаяның жобасымен
салынды. Кесенені қызыл кірпіштен өріп тұрғызды.
1972 жылы ақынның 125 жылдық мерей тойының алдында кең көлемде жөндеу
(рестоврациялық) жұмыстары жүргізілді. Кесене ақ және қара мәрмәр таспен
қапталды.Ішіне ақын басына қара құлпытас қойылды.
1996 жылы Жамбылдың 150 жылдық мерей тойына орай кесенеге күрделі
жөндеу жұмыстары жүргізілді. Кесененің маңдайшасы және ішкі бөлігі
толығымен өрнектелген әсем тастар жабыстырылған. Ал оның күмбезі кірпіштен
қаланып, беті арнайы қоспалар қосылған көк түсті бояумен боялған. Кесенеге
кіреберісте оң жақта қызыл жолбарыстың мүсіні, ал сол жағында екі
домбырасы мен ерінің қоладан құйылып жасалған мүсіндері орын тепкен.
Осылайша қазақтың жыр алыбы Жамбыл Жабаев өзінің үлкен істерімен
халқының жадында сақталған еді. Қазіргі кезеңде қазақ халқының ұлы ақыны
Жамбыл Жабаевтың есімімен бірнеше аудан, көптеген ауыл-аймақтар және
мектептер аталады. Жамбылдың өлеңдері мен айтыс, дастандары барлық ұлт
республикаларында бірнеше рет аударылды, көптеген шет тілерінде жарияланып
отыр.
Олай болса, қазақ поэзиясында үлкен орынға ие Жамбыл Жабаевтың музейі
мен тарихы біз үшін үлкен зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Сол себепті де
біз ендігі кезекте Жамбыл музейінің құрылуы мен сипатына тоқталуды жөн
көрдік.
1.2 Ж. Жабаев музейі, құрылуы.
Халқымыз ақындар атасы деп аталған Жамбыл Жабаевтың әдеби-ескерткіш
музейі Қазақстан үкіметінің шешімімен ақынның өзі тұрған үйде 1946 жылы
ұйымдастырылып, 1947 жылдьң мамыр айынан келушілерді қа-былдай бастады.
Жамбыл қазақ даласыньң жыршысы, аңызға айналған жыр алыбы бол-ды. Оның
даналық сөздерін есту үшін мұнда ақындар, жазушылар, қоғам қайраткерлері,
жұмысшылар мен колхозшылар, студенттер мен мектеп оқу-шылары келетін. Ұлы
ақын осында отырып халық поэзиясының інжу-маржанын жырлайтын. Жамбыл
туындыларының классикалық үлгілері бо-лып саналатын ең жақсы шығармалары
үлкен сұранысқа ие болады.
Жалпы Ж.Жабаевтың атындағы мұрадайдың құрылымы мен тарихына тоқталып
өтер болсақ, үй іргесінде Жамбылдың тірі кезінде егілген бау ағаштары
жайқалып өсіп тұр. 1938 жылы оның творчестволық қызметінің жетпіс бес
жылдығы тойланған күні, Қазақстан үкіметі сыйға тартқан М-1 жеңіл
машинасы тұрған гараж да сол баудың іргесінде. Баудьң қалың түкпірінде,
алқызыл алма, алмұрт арасында—1946 жылы салынған мавзолей тұр. 1972 жылы ол
қайта жөнделіп, іші-сырты ақ мәрмәр таспен қапталып, өңделген.. Мавзолейдің
дәл ортасына құлпытас қойылып, мәрмәр қабырғада Мұхтар Әуезовтің: Жамбыл —
біздің заманымыздьщ ең жарқын, ең дарынды жыршысы және Николай Тихоновтьң:
Жамбыл өз халқыньң ар-намысы, үн-әуезі, жүрегі мен ақиқат шындығы
болды деген сөздері жазылып қалдырылған [6,4].
Әдеби-ескерткіш музейдің экспозициясы үнемі толығып отырады. Ақы-ның
туғанына 125 жыл толу қарсаңыда тағы да музейдің қорлары көптеген
жаңалықтармен молыға түскен еді.. Қырғызстан мен Грузияда бұрын белгісіз
болып келген фото-суреттері мен ақынның өз достарына сыйлаған ескерткіш
заттары табылды. Зерттеушілер іздеп тапқан Жамбылдың жаңа өлеңдері оның
әдеби мұрасын байыта түсті.
Халық жыршысы өмір сүрген, өлең шығарған ортаны көзге елестету үшін
музей-үйде жұмыс кабинеті, ас ішетін және ұйықтайтын бөлмелер сол күйінде
сақталынып отыр. Қалған тоғыз бөлме толы экспозиция — ұлы ақынның өмір
шежіресі. Экспонаттардық бірінен соң біріне көз сала отырып, ақын өмірі мен
творчествосының саты-сатысына куәгер бола бересің.
Ауыз үйге кіргенде-ақ:
Жамбыл деген жай атым, Халық — менің шын атым,— деген өлең жолдары
кезге оттай басылады [17,12-13].
Жамбыл қазір өзінің есімімен аталатын облыста өзі аттас таудың бау-
райында дүниеге келеді. Бұл туралы ақын былай дейді: ...Шу өзенінің қыр-ға
қарай беттеген жағында Хан және Жамбыл деген екі тау бар. Сол Жамбыл
тауының баурайында мен туыппын. Сондықтан маған қарт таудың атын қойыпты.
Бұл 1846 жылдың ақпан айы екен [7,14].Соған орайластырып Балалық және
жастық шақ деген экспозиция қазақ суретшілерінің картиналары, жас ақынның
домбырасы, бала кезінде ақын тұрған қыстаудың макеті қойылған. Оның алғашқы
ұстаздары жайындағы материалдар да осында. Сүйінбай деген атпен өлеңдер
мен айтыстар жинағы 1935 жылы жарық көргені туралы хабар да осында
сақталынған. Халыққа аты мәшһүр Жетісулық Сүйінбай ақын Жамбылдың тұңғыш
ұстазы болған еді.
Ағытылған ән-жыр, дала пернелеріне тіл біткен, ақындардың елең сөзбен
ернек салған айтысы әрине халық жадында ұзақ уақыттар бойына сақталатыны
сөзсіз. Бұл айтыстың ең үлкен төрешісі де халықтың өзі. Ха-лық эпосын,
қазақ даласындағы бүкіл өмір оқираларын кім жақсы білсе, бү-гінгі күннің
оқиғасына кім қолма-қол ақындық шеберлікпен төгіле үн қоса білсе, сол
жеңімпаз аталмақ.
Жамбыл шығыстың фольклорлық бай мәдениетін өз бойына таңғажайып
таланттылықпен дарыта білді. Оның әуелде айтыспенен атағы шықты. Қазақ
даласының халыққа қас билеушілеріне қарсы айтқан уытты, отты өлеңдері
ақынды халықтьң ой-арманын айтушы жыршыға айналдырды.
Музейде Революцияра дейінгі творчествосы деген экспозицияда 1916
жылғы көтеріліс жетекшілерінің портреттері, көтріліс туралы картиналар,
мүсінші X. Наурызбаевтың Амангелді Иманов атты мүсіні, Жамбылдың киімі
және 1913 жылы ақындар арасында тұрып түскен суреті бар [8,47].
Жамбылдың ақындық өнер жолы 1862 жылдан басталады. Сол жылы ол өзінің
Шарым деген тұңғыш өлеңін шығарған.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ даласына жаңа қайғы-қасірет әкелді.
Зорлық-зомбылыққа төзе алмаған халық 1916 жылы қолына қару алған еді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Жамбыл бұл әрекетке төзе алмай, өзінің шыр
шумақтарын төгіп жіберген еді. .
Қазақ халқы әлемдегі ең ақынжанды халықтардың бірі, қазақ жерінде өлең-
өнер күн сайын туындап, көктемгі даланың гүліндей шешек атып жайнап тұрады
деген пікірді дүние жүзі халықтары бағзы замандардан бері аңыз қылып айтып
келеді. Кез келген үйден, тіпті ең кедей деген үйдің өзінен көшпенді
жұрттың ажырамас серігі -домбыраны кезіктіруге болады. Қос ішектің әуезді
әуенімен ашу-ызасы, қайрысы мен қуанышы ән болып ай-тылатын, жыр болып
таралатын халық бүқарасының қалың ортасында жүрген ақындар творчествосынан
көтерілісшілер тағдыры сырт қала ал-мады. Өлең сөздің құдіретті күшінен
қорыққан жергілікті әкімдер Жетісу-дың кептеген белгілі ақындарын
тұтқындыра алды.
1916 жылы көтеріліс халық қанына тұншықты. Бұл уақытша болса да
Жамбылды тұралатып кетті. Кейіннен ол жақсы елең айтуға күшім жетпеді, мен
өше бастадым—деп еске алатын [9,14].
Октябрь революциясы және Жамбыл творчествосы деген арнаулы экс-
позиция музейден үлкен орын алған. Мұнда Жетісуда Совет екіметі жолын да
күрескендердін, портреттері; 1919 жылы мамыр мен маусым аралығында өткен
ақындар мен күйшілердің слеті жөніндегі материалдардың фотокөшірмелері;
Верныйдағы сол слет өткізілген үйдің суреті; ақынның қайта туған
творчествосымен таныстыратын материалдар қойылған.
Жаңа кезең туды. Аврораның дүние жүзін шарларан құдіретті үні Қа-
зақстан даласына теңдік ала келді. Ол халықтың ауыз әдебиетінің жаңадан
өрлеуіне өмірлік күш берді. Менің өмірім деген шығармасында ақын өзінің
қайта тұрып, қайта өмірге келгендігі туралы жырлайды.
Ақын домбырасын баптап, ауыл-ауылды аралап, қайтадан қанат қақты. Оның
Қазақстанда Кеңес екіметінің орнауын мадақтаран тұңрыш өлеңі 1920 жылы
шыққан болатын.
1927 жылы Жамбыл қоғамдық өмірге белсене қатысады, қазақ ауылда-рындағы
егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу ісіне араласады. Замана ағымы
дастаны осыған арналған. Ақын мұны Ұзынағашта, ке-дейлердің көпшілік
жиналысында жырлаған болатын.
Халық жыршысы большевиктік партияньщ үгітшісіне айналды. Мен кол-хоз
ісінің жалынды үгітшісі болып алдым,—дейді ол — колхоз туралы жүздеген жыр
толғадым, ол өлеңдер кең даланы шарлады, өйткені ол шын жүректен шыққан
еді [6,5].
Қызықты да, кең ауқымды экспозиция Жамбылдың қазақ енерінің Моск-вадагы
тұңрыш онкүндігіне қатысуына арналған. Мұнда ақынның Сәбит
Мұқановпен, Күләш Байсейітовамен, Тайыр Жароковпен және колхозшылармен,
мемлекет қайраткерлерімен кездесулерінің фотосуреттері, картиналары
қойылған. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің бірінші шақырылуының депутаты,
Советтердің букілқазақстандық төтенше X съезінің делегаты болғандығының
мандаттары, ақыннын, ең алғашқы наградасы — Еңбек Қызыл Ту ордені; белгілі
суретші М. Соловьевтің М. И. Калинин Жамбылға орден
тапсырып тұр деген картинасы да осында.
Қазақ өнері мен әдебиеті кемелдене түсті. Қалибек Қуанышбаев, Елубай
Өмірзақов, Серке Қожамқұлов сияқты тамаша таланттар саңлақтанып шық-қан
еді. Бұл тұста сүйікті әнші Күләш Байсейітованьщ жұртты бірден баурап
алатын ғажайып даусы шырқап тұрған-ды.
1934 жылғы маусымда қазақтың ұлттық өнері шеберлерінің тұңғыш рес-
публикалық слетінде; одан соң 1936 жылдың апрелінде ақындардың екінші
слетінде Жамбыл зор табысқа жетіп, алдыңғы орындарға ие болды. Қазак,
өнерінің Москвадағы тұңғыш онкүндігіне қатысу үшін акындық өнердің өрен
жүйріктерініц өзіндік іріктеу айтысына айналған екінші слетте ол сыршыл
лиризмге толы Туған елім толғауын шығарды. Бірнеше күннен кейін бұл
толғау Социалистік Қазақстан газетінде басылды. Ал 1936 жылы мамырдың 7-і
күні Павел Кузнецов аудармасымен ол Правда газетінде жарық көрді. Москва
онкүндікке қатысушылармен бірге қазақ даласыньщ ақсақалын қошеметпен қарсы
алды. Бұл ақынды таңдантып қана қойған жок, оны тамаша өлең-толғаулар
шығаруға шабыттандырды [10,225].
1936 жылғы мамырдың 17-нен 23-не дейінгі аралықта өткен онкүндікте
Жамбыл қолма-қол төгіп шығарған толғауларын жырлаумен болды. Бұл күндері
қарт ақын домбырасын қолынан тастаған жоқ.
Онкүндіктін қорытындылары туралы айта келіп, Правда газеті 1936 жылғы
27 мамырдағы Жеңген халықтың енері деген басмақаласында:
...қазақ халқы Ұлы Октябрь Социалистік революциясы арқылы азаттық
алғаннан кейін оның өнері шұғыла боп жарқырап, мың сан бояу шашқан от-
ұшқынға айналды [6,5].
Бұл от-үшқынның ішінде Жамбылдың саф алтындай таланты айрықша
қырымен жарқ етіп көрінді. Ақын ха-ық даналығыньң өлшеусіз қазынасы туралы
жырлады. Бұл қазынаны өз бойына дарытқан ол былай дейді:
Жұртым топ боп жиналып,
Сөйлеуге кезек бергенде Дауыста,
Жамбыл, дауыста,
Сөйлеп бір жібер, сөйле енді.
1936 жылы 26 майда онкүндік қоры-ындысында Жамбыл Еңбек Қызыл Ту
орденімен наградталды. Награданы оған М. И. Калинин тапсырды.
Астанадағы қоғамдық ұйымдардың көптеген өкілдерімен кездесулер ақын-ға
зор әсер етті. Мұның бәрі өзі шығарған өлеңдерде бейнеленді.
1937 жылы желтоқсанда Москваға екінші рет баруы және сол
жақтан Тбилисиге, Шота Руставелидің бүкіл дүние жүзіне белгілі Жолбарыс
терісін жамылған батыр поэмасының 750 жылдығын тойлауға арналған СССР
Жазушылар одағы басқармасының пленумына барған сапары Қавказға
саяхат деген кітабына кірген топ-топ өлеңдерінің жазылуына себеп
болды.Ақын онда бірнеше өлең шығарды. Соның бірін пленумда сөз сөйлеп
тұрып, табан астында суырып салып айтты. Кескіндемеші, график, театр
суретшісі Г.И. Симикиннің ақынның осы Грузияға келуі жайлы әңгімелейтін үш
полотносы бар. Оның бірінде Қазақстаннан келген қонақтың құрметіне жайылған
салтанатты той дастарханы бейнеленіп, қазіргі таңда музей қорында тұр
[11,20].
Ақынның 1938 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты болып
сайланғанын баста атап өткен болатынбыз. Ақынның сайлануы оның халық
алдында сіңірген еңбегін бағалағандық болып табылады. Мемлекет тарихында
тұңғыш рет парламент мәжілісі өлеңмен ашылып еді. Онда ақын:
Жер жүзінің адамы —
Немерем бе, балам ба,
Ашады топты мендей боп,
Оған да жоқ күмәнім,— деп қуанышты ұқпақ туралы жырлады.
Осы тұстағы ақынның жайдары жүзін Н.П.Карповский күйші Дина
Нүрпейісовамен қосарлы портретін жасап шығарады. Ақынның замандас
қарындасы, Қазақ еліне даңқы кең жайылған Дина Жамбылға қарындасындай жақын
достықта болған еді. Аталған сурет картинасы да Жамбыл музейіне өзгеше рең
беріп отыр.
Бұл көрініс жалпы жұртшылықты, оның ішінде суретші қауымының
біршамасына ой салып, бұдан кейінгі тұста А.М. Черкасский де өзінің Жамбыл
Жабаев пен Дина Нүрпейсова атты суретін өмірге алып келген еді. Аталған
картина да музей қорын толықтырып тұр.
Жамбылдың творчестволық қызметінің жетпіс бес жылдық мерекесін тойлау
жөніндегі экспозицияда елдің түкпір-түкпірінен және көптеген шетел-дерден
халық поэзиясыньщ ақсақал-ды алыбына жіберілгсн телеграмма-лар мен
хаттардың фоторепродукциялары, сондай-ақ СССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының
оны Ленин орденімен наградтағаны туралы 1938 жылғы 19 майдағы Қаулысы,
юбилярға тапсырылған адресаттар, фотоальбомдар, сый-сияпаттар қойылған.
Суретші Л. Островскийдіц ағаштың түр-түрімен безендіріп, өрнектеп жасаған
және суретші Г. Аткниннің жібек жіптен то-қып салған портреттері, көрнекті
ботаник-эколог Б. Келлердің тартуы — орыс фарфорынан жасалған шай ішуге
арналған ыдыс-аяқтар да осында [12,35].
Совет көркем әдебиетін дамытудағы аса көрнекті табыстары мен жетіс-
тіктері үшін наградталған 52 ақын-жазушыньң ішінде Жамбылдың Құр-мет
Белгісі орденімен наградталғаны туралы 1939 жылғы 31 қаңтардағы
Қаулысының, фотокешірмесі де, 1941 жылдьң наурызында берілген Мемлекеттік
сыйлық лауреатының дипломы да осы экспозицияда топтастырылып, музейге
қойылған.
1938 жылы 18 мамырда, Алматыда, Қазақтық мемлекеттік филармониясы
үйінде өнер шеберлерінін, республикалық слеті болды. Оны Мұхтар Әуезов
ашып, халық ақьндарыньң ақсақалы Жамбыл творчествосы туралы әңгімелеп
берді.
Жамбылдың поэзиясы жоғары бағаланды. Ал, Қазақстан Орталық Атқару
Комитеті президиумының қаулы етуімен қазақ мемлекеттік филармониясы, Алматы
облысының Қастек ауданы, Алматы қаласындағы қазақ орта мектебі, СССР Ғылым
академиясыньщ қазақ филиалы жанында құрылған Қазақстан халық творчествосы
ақындарының әдебиет бөлімшесі Жамбыл атымен аталатын болды. Кейінірек,
Қазақстанның бұрын Әулиеата аталып келген қаласына Жамбыл есімі берілді.
Қазақстанның даңқты ақынының тіл жетпейтін лиризмге, ұмытылмас
образдарға толы тамаша әлеңдерінен,— деп жазды 20 мамырда Правда газеті,—
совет халқы өмір тынысын анық сезеді, біздің дәуіріміздің қозра-лысын
сезеді, өз тебіреніс-толғаныстарының жүзеге асқанын кереді, өздері-нің ең
абзал ойлары мен көңіл-күйле-рінің ақындық тіл тапқанын көреді.
Елдің түкпір-түкпірінен және шетелдерден юбилярдіқ атына құттықтау
хаттары мен телеграммалар келіп жатты.
Ешқашан да және еш жерде де бір-де бір ақынның творчестволық қызме-
тінің жетпіс бес жылдық мерекесі мұншалық кең орі мұншама салтанатты түрде
тойланған жоқ еді.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Жамбыл творчествосына арналған
экспозицияда қоршаудағы Ленинградта басылған Ленинградтық өренде-рім!
деген плакат басты орындардың бірін алады. Отан қорғау жолындағы ұрыс
далаларынан келген Кеңес Армиясы солдаттары мен офицерлерінің ақынның арнау
өлеңіне қайтарған жауап хаттары қойылған.
Ақынға деген сый-құрметтің белгісі ретінде Ленинградтың 250 жылдығына
арналған медаль осында қойылған. Бұл медаль 1959 жылдын, наурызында
жіберілген [13,36].
Отан қорғаудағы ерлік іс әрқашан да ерлік сөзді тілейді. Ақындардың
ақсақалы жауға соққы бер деп өлеңмен ұран тастады. Барша жұртқа кең тараған
өлеңдерді үсті-үстіне толғаумен болды.
Жамбылдық 1941 жылы 5 қыркүйекте революция бесігінің ержүрек қор-
ғаушыларына жіберген ақындық толғауын ленинградтықтар ешқашанда ұмытпақ
емес.
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!..
Жетсін деймін сендерге
Жыл құсындай өлеңім...[14,4]
Бұл жыр ленинградтықтарға радио арқылы берілді, плакат боп басылды.
Олар бұл гимн өлеңді бүкіл кеңес халқының ой-сезімінің белгісіндей қабыл-
даған еді.
Жамбыл жырлары майдан жауынгерлеріне кең тарады. Бұл жырлар солдаттар
ұрысқа аттанғанда өздерімен бірге ала жүретін қаһарлы қаруға айналды.
Ақын Ленинград такырыбына сан рет оралып отырды. 1942 жылы мамырда ол
Ленин қаласы, ал қазанда -Ленинград жеңеді, 1943 жылы
ақпанда,—Ленинград жастарына өлеңдерін шығарды. [15,4]
Батыр қалалар — Москва, Ленинград, Сталинград туралы өлеңдері бұл
қалаларды қорғаушылардың ұранына айналды.
Жамбылдың өлеңіне жауап ретінде барлық майдандардан хаттар келіп жатты.
Бұл хаттарды алғы шептердегі окоптардан солдаттар мен офицерлер жазатын.
Ақын өлеңдерін орысшаға аударушы Павел Қузнецов та хат жаз-ған еді: Біздің
жауынгер Қызыл Армиямыздың Отан үшін газеті жорық-тарда, ормандарда және
окоптарда шығады. Қымбатты Жәке, біздің газе-тімізге өзіңіздің жаңа
елеңдеріңізді жіберуіңізді сұраймын... Өлеңдеріңіз бізбен бірге жорықтар
мен ұрыстарға барады... [16,5].
1942 жылы 1 шілдеде Правда г-зеті былай деп жазды. Сіздің өлең-
деріңіз бізге жаңа күш қосты, отанымыздың жауларына деген өшпенділікті
күшейтіп, біздің шабуылға деген жігерімізді арттыра түсті. Рақмет, қым-
батты ақын, бізді қуантканьңыз үшін сізге жауынгерлік қызылармиялық
рақметімізді айтамыз. Бәріміз де сіздің жырларыңызды жатқа білеміз. Жаумен
шайқаста жеңіс символы тәрізді өлеңдеріңізді оқ-дәрінің түтіні мен
артиллерия гүрсілі арасымен алып өтеміз.
Аталған жайттар туралы түрлі хабарламалар, телеграммалар, газет
материалдарының топтамасы қазіргі күні ақын музейінің қорын толықтырып тұр.
Баршамызға тарихтан белгілі ақыннын, ұлы Алғадай, майданда жауға қарсы
шайқасты. Алғадай 1943 жылы 22 ақпанда Синельникова қаласы түбінде ерлікпен
қаза тапты. Жамбыл бұл қазаға қатты қайғырды. Алғадай туралы ой деген
жоқтау жырын толғады.
Ақынның Ұлы Отан соғысы кезінде шығарған жырлары онын патриотизмінің
тамаша ескерткіштері. Олардың өзі Соғыс жырлары деген тұтас бір жинаққа
айналып, музейден орын алған [17,3].
Сол сияқты бұл кезеңнің естеліктер қатарын бірнеше суретшілер еңбектері
де торлықтырған. Суреттер топтамасы Жамбыл поэзиясында кеңінен орын алған
соғыстың қаһарлы күндерінен хабар беріп тұрғандай көрініс береді. Мәселен,
В.А. Федяевская өзінің осы тақырыптағы бір туындысында қолында домбырасы
бар кілем үстінде отырған Жамбыл бейнесін бейнелейді. Жамбылдың қайғылы да
мұңлы жүзі суретшінің қыл қаламынан айқын да анық көрініс береді [10,227].
Баста атап өткеніміздей 1945 жылдың 22 маусымда сағат өткенде халық
поэзиясы алыбының жүрегі тоқтады. Ол қазақ халқының ғасырлар бойғы арманын
асылдай сақтап келген еді.
Арнаулы экспозиция Жамбылмен қоштасу сәтін әңгімелейді. Ақыннын
елімізде және шетелдерде басылған шығармалары мен көп-көп фотосурет-тері
осында қойылған.
Халық поэзиясы алыбының өліміне дүние жүзіндегі көптеген елдердің
өкілдері қайғырып көңіл айтты. Оны жерлеу халықтық сипат алды.
Ол ғажайып өлең-жырлармен, дастан-толғаулармен өзіне тамаша ескерт-кіш
орнатқан еді. Ол қазақтың ерлік эпосын алға алға шығарушы лайықты мұрагер
бола білді.
Ақынның бүкіл өмірі ақиқат аңыз сияқты еді. Өлең сөздің алыбы бұл
өмірге өзінін, адуын айтыстарымен келген-ді.Қазір өлең, жыр айтыстарына
қазақ даласыньң жүздеген жыршылары қа-тысады.
Экспозицияда Жамбылдың ізбасарларынан Кенен Әзірбаевтың, Нұрпейіс
Байғаниннің, Иса Байзақовтың, Нартай Бекежановтьң, Жамбылдьң немересі ақын
Әлімқұл Жамбыловтың және басқа да кептеген белгілі сез шеберлерінің
портреттері музейде ілулі тұр.
Жамбыл бүкіл еліміз болып онын, жүз жылдық мерекесін тойлауға әзір-
леніп жатқан кезде дүниеден қайтты, ол той 1946 жылдың маусымда кейіннен
аталып өтті.
Еліміздің мәдени еміріндегі бұл оқиғаға арнаулы стенд жасалып, онда
елдін, түрлі түкпірінен музейге жіберілген тарту-таралғылар қойылған.
Экспозициянын, дәл ортасында 1946 жылы 3 шілдедеде Алматыда болған ме-
рекелік концерттің жарнамасы көрінеді. Соның қабатында Алматы кера-микалық
заводыньң мерекелік вазалары қойылған [12,27].
Ақынның туғанына жүз жыл толу мерекесінде шығарылған кітаптар да
осында. Ол кітаптарда жинақталған жырлар жұрттын, көпшілігіне жақсы мәлім:
Олар СССР халықтарыньң барлық тілдеріне дерлік және 44 шет тілге
аударылған. Қазақ даласының ақсақалды алыбыньң өлең сөз — інжу-маржаны құс
болып қалықтап шартарапқа тарады.
Сол кезеңде ақындар мен жазушылар Жамбыл туралы екі жүзден астам көркем
шығарма жазған.
Әдеби-ескерткіш музейге саяхатымызосылайша тәмәмдалып келеді. Үйдің
ортасында ас ішетін бөлме. Ақынньң тірі кезінде мұнда көп адамдар болып,
ақынмен жүздесіп отырған. Жазушылар да, жыршылар мен музыканттар да,
ғалымдар мен суретшілер де, жұмысшылар мен колхозшылар да, студенттер мен
мектеп оқушылары да келіп қайтқан. А. Толстой, Л. Соболев, М.
Әуезов, П. Тычина, К. Байсейітова, Б. Келлер, С. Эйзенштейн, Ә.
Қастеев және ақын талантына бас июші өзге де көп-көп кісілер осында болып,
ұлы ақынмен тілдесіп, әңгімелескен. Стендте Жамбыл колхозшылар арасында
картинасы мен Жамбылдың портреті қойылған.
Жалпы әдеби-ескерткіш музей ашылған тұста көптеген шығармалар дүниеге
келеді. Музейдің экспозициясына (үйдің ішкі қабырғаларына жағалай ілінген)
Жамбылдың өмірі мен оның творчествосының қалыптасу жолы туралы шыншыл да
көркем әңгімелейтін, көлемі шағын жұмыстар қатары керек болды.
Бұл іске Б.Чекалин мен халқымыздың дарынды суретшісі Ә.Қастеев үлкен
үлес қосты. Олар ертеректе салынған шығармаларын ұсына отырып, сонымен
бірге, музейдің тікелей тапсырысы бойынша жаңа жұмыстар қатарын дүниеге
алып келеді. Бұған Чекалиннің Жамбыл 1916 жылы, Ә.Қастеевтың Сүйімбайдың
портреті, Жамбылдың Досмағамбетпен айтысы, Жамбылдың алғашқы жұрт
алдына шығуы сияқты еңбектер қатарын жатқызуға болады. Сол сияқты суретші
В.М. Мартова Жамбылдың Құлмағанбетпен айтысы атты картинаны өмірге алып
келген еді. Суретшілер Жамбыл мен Құлмағанбеттің образдарын олардың айтыста
бір-бірімен қарама-қарсы отыратын қалпындай етіп суреттейді.
Үйдің сол жақ қанатында, бұрыштағы бөлмеде ақынның жұмыс каби-неті. Бұл
жұпыны ғана бөлме, стол, кресло, радиоқабылдағыш, орыс, қазақ тілдеріндегі
кітаптар жиналған шағын кітапхана, 7 сағат 55 минутты керсетіп, тоқтап
қалған қабырға сағаты. Жамбыл атаның жүрегі дәл осы сәтте тоқтағаны
жоғарыда сөз болды.
Кабинетпен жапсарлас терезелері теріскейге қараған бөлме ақынның
ұйықтайтын бөлмесі.
Бұл бөлме Жамбыл дүниеден қайтқан сәттен ешбір өзгермеген. Есіктің оң
жағында киім ілінген шкаф тұр. Онық қатарында Амангелді Имановтың шабуылға
шығар кезі бейнеленген кілем ілінген. Бұл кілемді ақынға 1938 жылы Қазақ
ССР Министрлер Кеңесі тарту еткен. Бұрышта әртүрлі қымбат ағаштан қиып
жасалған шифоньер. Терезе аралығында алдында күнделікті тұрмысқа керекті
заттар қойылған айна тұр. Ол заттар — қымыз құятын құмыра, қолға ұстайтын
таяғы, шылым салғыш және оның өмір серігі болған кәрі домбырасы қыстырылған
[11,17].
Әдеби-ескерткіш музейдің экспозициясы ақынның бір ғасырлық өмірі мен
творчествосыньң тамаша ескерткіштеріне айналды. Ақын өмірі қазақ даласының,
халықтың тағдырымен біте қайнасқан еді. Жыршы ғасырлар бойы халық жүрегінде
жинақталған даналықпен сусындап, оны өз жырларына өзек ете білгенді.
Мұнда жыр саңлағы болған дана қарттың зиратына тәжім ету үшін му-зейге
келген меймандардың небір тебірене жазған ыстык лебізді сөздерін оқуға
болады.
II Жамбыл Жабаевтың әдеби-мемориалдық музейінің экспозициялық және қор
жұмысы
2.1 Музейдің экспозициялық көркемдік, шешімдері.
Тарихи музейлердегі экспозизияларда негізінен тарихи процесстер, яғни
оның әр түрлі қыры көрсетіледі. Нақты тарихи оқиғалар мен құбылыстар
сипатталады. Бірақ, ол оның тура көшірмесі емес. Тарихи экспозициялар өткен
уақытпен қазіргі кезеңді толық реконструкциялай алмайды және бұл мүмкін де
емес және оның қажеті де жоқ. Музей терихи шынайылықты ерекше, өзіне тән
тәсілдер арқылы көрсетеді. Ол экспозицияның ғылыми концепциясына сай ғылыми
өңдеп, осының негізінде музей заттары арқылы деректендіреді. Міне осылай
жаңа шындық -тарихи шынайылықтың музейлік кескіні (образ) қалыптасады.
Тарихи бағыттағы музейлердің экспозициясы әр түрлі болып келеді. Олар
жалпы елдің тарихымен, соның ішінде бір өлкенің, аймақтың, облыстың қазіргі
кезеңдік өмірімен таныстырады, қоғамдық өмірдің бір жағын ашуға ат салысады
(Мысалы, әскери-тарихи, дін тарихының музейі, қару-жарақ музейі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz