Дәстүрлі қазақ мәдениетінің тарихы
I. Кіріспе.
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің тарихы.
II. Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі өркениеттің әлеуметтік тегі
2. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйелер
3. Көркем шығармашылық типология
4. Қазіргі қазақ мәдениетінің типтері
III. Қорытынды.
Бүгінгі күнгі дәстүрлі өркениет
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің тарихы.
II. Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі өркениеттің әлеуметтік тегі
2. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйелер
3. Көркем шығармашылық типология
4. Қазіргі қазақ мәдениетінің типтері
III. Қорытынды.
Бүгінгі күнгі дәстүрлі өркениет
Әлеуметтік-генетикалық типтер жеке тұлғаның басқа әлеуметтік жүйелермен тұрақты және үйлесімді қарым-қатынаста болуының құралы. Бұл туралы А.Тарақты өз ойын былай жеткізеді: «Ұлы дала, қуаң табиғат, көшпелі өмір салт, маңдайға жазылған соң, сол жазмышға көндігудің бірден-бір кепілі – адамдар бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі қажет. Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер «адамның күні - адаммен» деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да әрбір көшпелі қазақ туыстық-қандастық жүйені тарата білуді өмір-сүрудің нормасы, моральдық-этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай сақталуына жеті аталық үрдіс ұйытқы болып отырған. Бұл орайда, жеті аталық үрдіске ұлттың этнобиологиялық және этномәдени тұтастығын қамтамасыз ететін ғажайып тетік (механизм) ретінде ден қоюға тура келеді».
Көшпелілік ШМТ-тің қазақстандық мәдени ареалында қауымдық тұтастанудың ерекше бір типі – жеті аталық үрдіс қалыптасқан.
Генетикалық-тектік негізде құрылған көшпелілердің рулық қоғамның, оның таксономикалық басты белгісін ауыл ұғымынсыз түсіндіруге болмайды. Ауыл деп көшпелі түрік этностарының ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан тектік әлеуметтік типке негізделген қоғамдық ұйымды айтады. Этникалық, экономикалық және рухани бірліктің ең басты көрінісі ауыл болды. Қазақ халқында «Ауыл түбі – бірлік, қауым түбі – тірлік» деген мәтел бар. Әдетте, ауылда 5-6 үйден 10-15 шаныраққа дейін түтін көтерді, ауылдастар бірге көшіп, бірге қонды. Дәстүрлі қазақ ауылы бір атадан тараған ұрпақтардан тұрады (аздаған кірме-қонсыларды қоспағанда). Ауыл ішінде некелік қатынастарға тыйым салынған. Жеті аталық үрдіс дегеніміз экзогамиялық некенің ең қатты сақталатын типіне жатады. Фольклордағы ғашықтар Еңлік пен Кебек, Қалқаман мен Мамыр (аралары үш-бес аталық) осы дәстүрді бұзғаны үшін өлім жазасына кесілген. Әрине, қазіргі заман тұрғысынан, не «кузендік» некелер жиі кездесетін отырықшы мәдениет менталитеті бойынша мұны қатігездік деп бағалауға болады. Алайда көшпелілік өмір салтында қатал экзогамияның жанды жақтары да жеткілікті. Осындай неке аралары мыңдаған шақырым руларды бір-біріне туысқан етті. «Құда мың жылдық» деген ұғым осыдан пайда болған. Осының нәтижесінде этностық тұтастану нығайып, бүкіл ұлттың адамдары бір-біріне бір әулет сияқты өзара қандас туысқан болып шығады («Қарға тамырлы қазақ»). Экзогамиялық некенің адамның генетикалық сұрыпталуында оңды фактор екендігі ғылымға белігі.
Жеті аталық әлеуметтік тип генеалогиялық дүниетанымды қалыптастыруға себебін тигізді. Арғы негізі ілкі атадан (первопредок) басталатын туысқандық қатынастар тармақтары бүкіл халықтың тұтастануының көрінісі болды. Бұл генеалогиялық «ағаш» тек қазақ халқының туыстығын емес, сонымен бірге бауырлас түрік халықтарын да қамтыды («алты алаш»). Туысқандық қатынастарты білдіретін кестелер де көп жарияланған.
Көшпелілік ШМТ-тің қазақстандық мәдени ареалында қауымдық тұтастанудың ерекше бір типі – жеті аталық үрдіс қалыптасқан.
Генетикалық-тектік негізде құрылған көшпелілердің рулық қоғамның, оның таксономикалық басты белгісін ауыл ұғымынсыз түсіндіруге болмайды. Ауыл деп көшпелі түрік этностарының ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан тектік әлеуметтік типке негізделген қоғамдық ұйымды айтады. Этникалық, экономикалық және рухани бірліктің ең басты көрінісі ауыл болды. Қазақ халқында «Ауыл түбі – бірлік, қауым түбі – тірлік» деген мәтел бар. Әдетте, ауылда 5-6 үйден 10-15 шаныраққа дейін түтін көтерді, ауылдастар бірге көшіп, бірге қонды. Дәстүрлі қазақ ауылы бір атадан тараған ұрпақтардан тұрады (аздаған кірме-қонсыларды қоспағанда). Ауыл ішінде некелік қатынастарға тыйым салынған. Жеті аталық үрдіс дегеніміз экзогамиялық некенің ең қатты сақталатын типіне жатады. Фольклордағы ғашықтар Еңлік пен Кебек, Қалқаман мен Мамыр (аралары үш-бес аталық) осы дәстүрді бұзғаны үшін өлім жазасына кесілген. Әрине, қазіргі заман тұрғысынан, не «кузендік» некелер жиі кездесетін отырықшы мәдениет менталитеті бойынша мұны қатігездік деп бағалауға болады. Алайда көшпелілік өмір салтында қатал экзогамияның жанды жақтары да жеткілікті. Осындай неке аралары мыңдаған шақырым руларды бір-біріне туысқан етті. «Құда мың жылдық» деген ұғым осыдан пайда болған. Осының нәтижесінде этностық тұтастану нығайып, бүкіл ұлттың адамдары бір-біріне бір әулет сияқты өзара қандас туысқан болып шығады («Қарға тамырлы қазақ»). Экзогамиялық некенің адамның генетикалық сұрыпталуында оңды фактор екендігі ғылымға белігі.
Жеті аталық әлеуметтік тип генеалогиялық дүниетанымды қалыптастыруға себебін тигізді. Арғы негізі ілкі атадан (первопредок) басталатын туысқандық қатынастар тармақтары бүкіл халықтың тұтастануының көрінісі болды. Бұл генеалогиялық «ағаш» тек қазақ халқының туыстығын емес, сонымен бірге бауырлас түрік халықтарын да қамтыды («алты алаш»). Туысқандық қатынастарты білдіретін кестелер де көп жарияланған.
1. Ғабитов «Мәдениеттану», Алматы – 2004
2. Қасыбеков «Қазақ менталитеті» Алматы – 2000
3. «Ұлт тағлымы» Қазақстан 2030, Алматы – 2005 (№2, №10)
4. Қазақ тілі мен әдебиеті, Алматы – 2005 (№6).
2. Қасыбеков «Қазақ менталитеті» Алматы – 2000
3. «Ұлт тағлымы» Қазақстан 2030, Алматы – 2005 (№2, №10)
4. Қазақ тілі мен әдебиеті, Алматы – 2005 (№6).
Жоспары
I. Кіріспе.
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің тарихы.
II. Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі өркениеттің әлеуметтік тегі
2. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйелер
3. Көркем шығармашылық типология
4. Қазіргі қазақ мәдениетінің типтері
III. Қорытынды.
Бүгінгі күнгі дәстүрлі өркениет
Әлеуметтік-генетикалық типтер жеке тұлғаның басқа әлеуметтік
жүйелермен тұрақты және үйлесімді қарым-қатынаста болуының құралы. Бұл
туралы А.Тарақты өз ойын былай жеткізеді: Ұлы дала, қуаң табиғат, көшпелі
өмір салт, маңдайға жазылған соң, сол жазмышға көндігудің бірден-бір кепілі
– адамдар бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі
қажет. Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер адамның күні - адаммен
деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да әрбір көшпелі
қазақ туыстық-қандастық жүйені тарата білуді өмір-сүрудің нормасы,
моральдық-этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай
сақталуына жеті аталық үрдіс ұйытқы болып отырған. Бұл орайда, жеті аталық
үрдіске ұлттың этнобиологиялық және этномәдени тұтастығын қамтамасыз ететін
ғажайып тетік (механизм) ретінде ден қоюға тура келеді.
Көшпелілік ШМТ-тің қазақстандық мәдени ареалында қауымдық тұтастанудың
ерекше бір типі – жеті аталық үрдіс қалыптасқан.
Генетикалық-тектік негізде құрылған көшпелілердің рулық қоғамның, оның
таксономикалық басты белгісін ауыл ұғымынсыз түсіндіруге болмайды. Ауыл
деп көшпелі түрік этностарының ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан тектік
әлеуметтік типке негізделген қоғамдық ұйымды айтады. Этникалық,
экономикалық және рухани бірліктің ең басты көрінісі ауыл болды. Қазақ
халқында Ауыл түбі – бірлік, қауым түбі – тірлік деген мәтел бар. Әдетте,
ауылда 5-6 үйден 10-15 шаныраққа дейін түтін көтерді, ауылдастар бірге
көшіп, бірге қонды. Дәстүрлі қазақ ауылы бір атадан тараған ұрпақтардан
тұрады (аздаған кірме-қонсыларды қоспағанда). Ауыл ішінде некелік
қатынастарға тыйым салынған. Жеті аталық үрдіс дегеніміз экзогамиялық
некенің ең қатты сақталатын типіне жатады. Фольклордағы ғашықтар Еңлік пен
Кебек, Қалқаман мен Мамыр (аралары үш-бес аталық) осы дәстүрді бұзғаны үшін
өлім жазасына кесілген. Әрине, қазіргі заман тұрғысынан, не кузендік
некелер жиі кездесетін отырықшы мәдениет менталитеті бойынша мұны
қатігездік деп бағалауға болады. Алайда көшпелілік өмір салтында қатал
экзогамияның жанды жақтары да жеткілікті. Осындай неке аралары мыңдаған
шақырым руларды бір-біріне туысқан етті. Құда мың жылдық деген ұғым
осыдан пайда болған. Осының нәтижесінде этностық тұтастану нығайып, бүкіл
ұлттың адамдары бір-біріне бір әулет сияқты өзара қандас туысқан болып
шығады (Қарға тамырлы қазақ). Экзогамиялық некенің адамның генетикалық
сұрыпталуында оңды фактор екендігі ғылымға белігі.
Жеті аталық әлеуметтік тип генеалогиялық дүниетанымды қалыптастыруға
себебін тигізді. Арғы негізі ілкі атадан (первопредок) басталатын
туысқандық қатынастар тармақтары бүкіл халықтың тұтастануының көрінісі
болды. Бұл генеалогиялық ағаш тек қазақ халқының туыстығын емес, сонымен
бірге бауырлас түрік халықтарын да қамтыды (алты алаш). Туысқандық
қатынастарты білдіретін кестелер де көп жарияланған.
Көшпелілердің мәдениетіндегі әлеуметтік-генетикалық ұжымдар,
рушылдықтың қазіргі кездегі маңызы, трайболизм, патриархалдық үлкен отбасы
ж. т. б. жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Қазақстан егемен ел болғаннан кейін бұрын тыйым салынған мәселе –
рулық қатынастардың құндылық әлемі тарихшылар мен әлеуметтанушылар
тұрғысынан жан-жақты зерттеулердің басты объектісіне айналды. Бұл заңды
процесс. Жоғарыда айтылып кеткендей, жеті ата үрдісі қазақ мәдениетіндегі
шежірешілдік дәстүрмен тікелей байланысты. Қазіргі кезде ертедегі түрік-
моңғол халықтарынан бастап, жеке тайпалар мен рулардың, субэтностық
топтардың (төрелердің, қожалардың, төленгіттің т. б.) шежірелері
жарияланған. Бұл бастаманың әрине тәрбиелік және рухани маңызы зор. Жеті
атасын білмейтін ұл жетесіз дейді халық мәтелі.
Жеті ата үрдісін қалпына келтіру, әрине, рулық-тайпалық жікшілдік пен
трайболизмге әкелмейді. Бірақ, Л. Гумилевтің сөзін қайталасақ, рулық тартыс
көшпелі түрік халықтарының тарихи қарғысы болған. Олардың тарихи дамудағы
жемісті кезеңдері рулық-тайпалық ыдыраушылықты жеңіп, елдің бірлестікке
жете алған уақыттарымен байланысты (VI-VII ғасырларды түрік қағанаттары,
Алтын Орда мемлекеті, Ақсақ Темір империясы, осман түріктерінің мемлекеті,
Қазақ хандығы ж. т. б.).
19 ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптасқан күрделі жаңа жағдай
қазақтың ауылдық әлеуметтік типін күйзеліске ұшыратқаны белгілі. Ол
батыстық (Ресейлік) экспансияға шыдай алмады. Осының нәтижесінде ұлы Абай
суреттеп берген тозу, қақтығыс, азғындық, әдепсіздік көріністері ауылдық-
тектік қоғамды жайлап кетті.
1856-1868 жылдары жүргізілген әкімшілік реформаның нәтижесінде
Қазақстан жеріндегі ауылдық-тектік ұжымдар болыстық жүйемен алмастырылды.
Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамның өзіндік реттеу механизмдерін жойып,
сырттан танылған жүйеге көшуіне әкеп соқтырды.
Көшпелілердің әлеуметтік типінің ауылдық-тектік бітімі Ресейдің
әкімшілік шараларының және нарықтың ене бастауынан отаршылық шаруашылық
типінің мал өнімдерінің шикізаттық ұжымдарына айнала бастады. Бұл бұрыннан
қалыптасқан басқару жүйесін мүлдем өзгертіп жібереді.
Қазақтың дәстүрлі отбасылық типін батыстан келген үлгі-модельдермен
бейнелеудің көмескі жақтары жеткілікті. Оның басқа этномәдениеттерде сирек
кездесетін төмендегідей төлтума ерекшеліктерін атап өтейік:
• 1. Жеті аталық үрдіс және инцесске (қан алмасушылыққа)
тыйым салу.
• 2. Некенің этникалық гомогендігінің сақталуына назар
аудару. Ұлтаралық неке сирек кездескен.
• 3. Левират (әмеңгерлік) пен сорираттың (балдыз алу),
кросскузендік (бөлелер) некенің дәстүрлі мәдениетте орын
алуы.
• 4. Полигамия. Бұл мәселе түсіндірмені қажет етеді. Көп
әйел алу дәстүрі ата-тектік әлеуметтік типте мұсылмандық
полигамиядан басқа негіздерге сүйенген. Ол адамдық
ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібінің көшпелілік салт-
дәстүр жүйесіндегі сұрыпталу процесіне қатысты еді. Бұл
типте жетім бала және жалқы отбасының кездеспейтінін
зерттеушілер атайды. Аға өлсе, жеңге мұра принципі
қауымдық тұтастықты нығайтқан. Тағы бір ескере кететін
жәйт: полигамия қазақтың дәстүрлі қоғамында басым некелік
тип емес еді. 1897 жылғы санақтың нәтижелері бойынша
некедегі 1000 еркектің тек 71-нің бірнеше әйелдері болған.
• 5. Отбасының тұрақтылығын қалың мал және жасау арқылы
нығайту. Бұл жас отаудың аяғына жылдам тұруына себебін
тигізген. Ислам діні және ата-бабалық дәстүр некенің
қажеттілігін дәріптеген. Күрделі әдет-ғұрып, ата-атаның
баулуы отбасылық қатынастарда жеңілтек көзқарастарға жол
бермеген.
Түрік мәдениетінің көне заманнан үзілмеген бір мұрасы – ананы,
әйелді, қыз баланы қадірлеу, Ұмайды құдай деп құрметтеу осының белгісі.
Қазақ мәдениетін зерттеуші Бейбіт Сапаралы осы мәселеге өзінің бір эссесін
арнаған: Осы ой желісіне тағы бір айтпасқа болмайтын жай, әйгілі суретші
ғалым М.В. Баст волга саласындағы Калиновск қорымындағы қорғанның
археологиялық дерегіне сүйене отырып, б.з.б. 2-1 ғасырларда өмір сүрген
сарматтың билеуші-абыз әйел суретінің реконструкциясын жасап шығарған еді.
Суретке қарап отырып бұдан екі мың жыл бұрын өмір сүрген Әйел-Ананың бет
әлпетін шамамен болса да көз алдыңызға келтіргендей боласыз. Жан
тебірентеді. Бей-жай қалдырмайды. Талдырмаш тұла бойынан тұнған еркіндігін,
нәзіктігін, қадір-қасиетін көріп таң тамаша қаласыз. Сонымен қатар бойында
бас көтермей бұғып жатқан өр мінез де, теңдессіз қаһар-қатулығы да байқалып
тұр. Томиристей (Тұмардай – Б. С.) тепсініп, Геродот келтірген аңызда
дәріптелгендей, парсы әскерлерін аяусыз талқандаған Массагет патшасы: сен
қанға құмартып едің, енді шөлің қансын! - деп әйгілі Кир патшасының басын
торсық толтырылған қанға салдырғандай, бетпе-бет келген жауына табанда
тойтарыс берердей кейіп танытады. (Адалбақан. А, 229-230 б.).
Ислам әсерінің күшеюі нәтижесінде шариғат баптары қазақ әйелінің
еріктілігін кемітті. Сонда да көшпелілер арасында пәренже кию, бөлек тамақ
ішу, гарем сипаттас құбылыстар болған жоқ.
Әрине, біз қазақ мәдениетіндегі ата-тектік қауымдасу типін ең озық
үлгі ретіде ұсынғалы отырғанымыз жоқ. Оның заманы өлшеулі болды. Қазіргі
кезде уақыт талаптарына сәйкес Қазақстанда принципиалды өзгеше әлеуметтік
типтер қалыптасып келе жатыр.
Қоғамның маңызды бір саласы дінді қамтымай мәдениет толымсыз болар
еді. Егер біз мәдениетті адамның дүниедегі болмыс тәсілі деп қарастырсақ,
онда дін осы болмысқа мағыналық және тұрақтылық беретін күшке жатады.
Дін тек салт-дәстүр, әдет-ғұрып шеңберімен шектелмейді. Ол рухани
мәдениеттіліктің баламасы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі бағдар мен
жол көрсетуші. Кез келген дін нақтылы бір наным-сенім жүйесінен тұрады.
Дінді тек құдайға ғана сенушілік деп шектеуге болмайды. Құдай ұғымы жоқ
діндердің де болуы мүмкін (буддалық, конфуцийлік, даостық, шамандық).
Қазақ мәдениетінің кеңістік пен уақытты меңгеру бітімдеріне, оның
автохтоңдығы мен гомогендігіне, сұхбаттық ариалына, архетиптері мен
хронотоптарына, шаруашылық-мәдени және әлеуметтік типтеріне сүйене отырып,
төмендегідей дүниетанымдық діни типтерді атап өтуге болады: а) генотиптік
діндер жүйесі; ә) сырттан қабылданған, кірме діни жүиелер; б) ислам.
Олардың үлес-салмағы тарихи жағдайлар мен уақыт кезеңдерінде әртүрлі болды.
Қазақтардың исламға дейінгі діни жүйесінде анимизмнің генотеизммен
тұтасуының басқа да мысалдары әдебиетте көптеп келтіріледі. Халық
түсінігінде жанның үш түрі болған: ет-жан, шыбын-жан, рухи-жан. Адам пәни
дүниеден кеткеннен кейін, оның ет-жаны төменгі дүниеге ауысқан. Шыбын-жан
көк жалын түрінде қайтыс болған адамды тастап, ұшып кеткен. Ал рухи-жан
аруақтарға ауысқан. Аруақ дегеніміз осы рухтың бітімдік қалпы.
Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани мәдениетінде маңызды рөл
атқарған діни жүйелерге тәңірлік дін мен шаманизм жатады. Соңғы жылдары бұл
діни жүйе туралы көптеген еңбектер жарияланды, диссертациялар қорғалды.
Біздің ойымызша тәңірлік дін еуроазиялық көшпелі шаруашылық-мәдени типтің
қажеттіктеріне нағыз икемді діни жүйе болып табылады. Оның өрістеген кезі
түрік және моңғол тайпаларының елдік принцип бойынша тұтасып, далалық
империяларды құрған уақытына сәйкес келеді. Бұл туралы Л.Гумилевтің Қиял
патшалығын іздеу атты трактатында сынды пікірлер келтірілген. Тәңірлік
дінде генотиптік дүниетаным терең орын алғанымен, ол монотеистік діни жүйе
деңгейіне көтеріле алған. Кейде шаман тәңірлік діннің абызы деген қағида
келтіріледі. Бұл пікірмен қосылу қиын. Себебі, Көк Тәңірі бақсы сияқты
рухтарды (аруақтарды) пайдаланбайды, дұғалап сиқырламайды, ол тек аспан
еркін ғана хабарлайды. Бұл жерде исламнан да өзгешелік көрініп тұр. Көк
Тәңірі адамдардан белсенділікті талап етеді (Шыңғыс ханға ұнаған қағида).
Тәңірлік дінде демонологиядан гөрі космология мен этика тереңірек ұялаған.
Марко Поло былай деп хабарлайды: Әрбір адамның үйінде үй қабырғасының
жоғарғы жағынан тақтайша қағылып, онда Жоғары мәртебелі Аспан құдайын
білдіретін есім жазылып қойылған. Оған жарамсақтана жалбарынып, қошамет
көрсете табынады, қолдарын аспанға көтеріп, сол құдайы өздеріне жақсы ақыл
мен мықты денсаулық беруі үшін жүгіне тәпсім етеді және одан басқа еш нәрсе
де сұрамайды.
Қазақ мәдениетіне тікелей қатысты шығыстық дүниетанымдық типтерге
шаманизм мен суфизм жатады.
Бақсының зікір салуы (дұрысы кам - ескі түрік тілінде жәдігерлік
мағынасын білдірді) адамның тылсымдық дүниесін оятуға бағытталған. Бұл –
ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін іздеу. Бұл тәсілді бақсының
ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы ойын кезінде дүниені жаратушы рөлін
атқарады, ол адамды айналады (ғарышты тұлғалық деңгейде қайталайды),
мистикалық тұтастану арқылы жақсылық пен жамандықты айырады, зиянды
қасиеттерді көшіреді, аластайды, қамап қояды. Бақсылық ойын кезінде заттық
бітімнің өзі ерекше бір күйге енеді. Көптеген куәгерлер бақсылардың
парапсихологиялық қабілетін атап өтеді. Мысалы, кейбір бақсылар ауру
адамның қарнының ішінен зиянды сарысуды шығара білген. Олар хирургиялық
және гипноздық емдеу әдістерін жете меңгерген. Бақсы экстаз кезінде қып-
қызыл жанған көмірдің үстінен жалаңаяқ жүре алған. Осыған ұқсас
құбылыстарды үнділік йога жүйесінен, Филиппин емшілерінен де байқауға
болады. Тағы бір ескере кететін жәйт: бақсылық медитация – ойын музыкасының
әсерін шебер қолданған Шаман дінінде күй тартуы күйдің осы діннің негізгі
қағидасына – ажалды тежеп тұру мүддесіне бағындырылғандығын көрсетеді (А.
Мұхамбетова).
Өнер ұғымы мәдениеттануда сөздің тар және кең мағынасында
қолданылады. Терминнің тар мағынасында өнер деп көркем шығармашылық
процесін және оның әртүрлі бітімдерін айтады. Оның қазақ мәдениетіндегі
алғашқы жүйелерін көрсеткен – Жүсіпбек Аймауытов: Атам заманда табылған
өнер, білімнің бәрі сөз арқылы бұл күнге, жетіп піскен астай даяар болып,
жемісін бүкіл адам баласы пайдаланып отыр. Оқымыстылар өнерді беске
бөледі:
• 1. Сөз (словесность).
• 2. Суретшілік (живопись).
• 3. Мүсіншілік (скульптура). Балшық, тас, мрамор әм басқа
нәрселерден адамның, басқа хайуандардың пішінін жасау.
• 4. Үй ішілік (архитектура, үй, сарай, көпір салу сияқты
өнер).
• 5. Ән-күй (музыка), т. б.
Бес түрлі өнердің ең артығы - сөз. Сөздің артықшылығы - өзге төртеуін
сөзбен суреттеп айтуға болады. Басқа өнерлер қанша кәмелетке жетсе де,
сөзді суреттей алмайды. Қазақтың Өнер алды - қызыл тіл дегені терең ақыл-
тәжірибемен айтылған сөз.(Қар: Абай, 1918, 3, 8-9 б.). Қазақ мәдениетінің
көркем өнерін зерттеу дәстүрі осы жиелмен әрі қарай дамығанын ғылыми
әдебиеттен байқаймыз.
Қазақтың арғы ата-тектерінің бірі – сақ мәдениетінің негізгі арқауы
аң стилі екендігі ғылымда дәлелденген қағида... Оның пайда болу себептері
ғасырлар тарихының құпиясы, алайда олардың тотем-магиялық бастаулардан
шығатыны анық. Бұл стиль тек әшекейлі заттармен шектеліп қалмай, негізінен
әр адамның әлеуметтік орнының рәмізі түрінде қоғамдық иерархиялық сатыға
тығыз байланысты болды. Сондықтан басқа мәдени ортада олар түсінік таппай,
өздерінің таңбалық және мағыналық ақпарат белгілерінен айырылып қалыр отыр.
Мысалы, Есік қорғанынан табылған алтын адамға байланысты ескерткіштерде
хайуанаттық және өсімдік бейнелер қабаттаса жүреді. Жалпы алғанда сақ
өнеріндегі аң стиліне тіршілікті динамикалық түрде бейнелеу тән. Арыстан
секірейін деп тұр, бұғының қозғалысынан серпіліс сезіледі, ат шабысы
әлемдік гармонияға ұқсас. Зооморфтық (адамды және құдайды аң кейіпінде
суреттеу) скиф-сақ өнері табиғат пен мәдениетінің етене байланысының куәсі.
Сақтардың аң стилі кейін қазақ мәдениетінде өзінің өшпес ізін қалдырды.
Ислам діні тірі жанды бейнелеуге тыйым салған соң, қазақтың атақты тұйық
оюы деп аталатын белгі-айғақ осы стильмен үндес болды. Дәстүрлі ұғымызда
тұйық оюы бақыттың, достықтың, мәңгіліктің, шексіздіктің айғағы. Сондықтан
да тұйық ою ел қорғаған батырлардың йығы мен қалқанына, аузы дуалы билердің
жауырын тұсына салынатын болған. Қазақ шеберлері тұйық оюын Тас бақа деп
те атайды.
Құранда тікелей сурет салуға қарсы пікір айтылмаған. Мәселен ислам
дінінің пұтқа табынушылыққа, мәжусійлікке қарсы қатал күрес жағдайында
қалыптасқанына байланысты. Пұттарды бейнелеп, оларға табынуды шектеу үшін
жалпы тірі жанның суретіне тыйым салынған. Яғни, адамды пұтқа айналдырмай,
шындық тұрғысынан бейнелеу мұсылмандықпен үйлесімді. Керісінше, қаншама
данышпан болса да, тірі тұлғаны әсіре көтермелеу – кәпіршілік. Адам құдай
бола алмайды.
Қазіргі кезде біздің республикамызда таланты суретшілер, мүсіншілер,
сәулеткерлер аз емес. Олардың нәр алатын бір қайнары – көне архетиптік
көркем мәдениет. Мысалы, суретші Т. Сыдыхановтің Таңбалы кескіндеме атты
көрмесін алайық. Т. Сыдыханов көне таңбаларды қолдану арқылы қазақтардың
тұрмысының әртүрлілігін, әрқилығын көрсетеді. Суретші түрлі тайпалар мен
рулардың ел таңбасы іспеттес таңбаларына зер салды. Ол осы таңбалар арқылы
дүниені пластикалық түрде бейнелеуге ұмтылды. Кезінде мәдениет тарихын
зерттеушілер – Рашид-ад-дин мен М. Тынышбаев та таңбалардың кестелік
жүйелерін көшпелілердің салт-дәстүрін, рәміз-рәсімдерін, өзіндік санасын
түсіндірудегі басты құралдың бірі деп есептеген.
Таңбалық шығармашылықтың басты түріне тіл жатады. Тіл – мәдени
болмыстың бітімі. Ол тек дыбыс пен таңбаның бірлігі емес, ең маңыздысы –
мәдени сабақтастықтың құралы. Өз бітіміне және мәдени ақпараттарды беру
тәсіліне қатысты мәдениеттің үш типі айқындалады: жазусыз, жазбалы,
экрандық. Бұл үш типтегі таңбалар арқылы қалыптасқан ақпараттық жүйені
текст-код деп атайды. Ауызша мәдениетте де текст-код бар, ол салт-дәстүр
рәсімдері мен таңбалары, фольклордың заттандырылған бітімдері арқылы
ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Әрине, бұл типтер таза күйінде сирек кездеседі.
Әрбір этномәдени жүйеде ауызша және жазбаша мәдени кодтардың арасалмағы
нақтылы тарихи жағдайларға қатысты. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде фольклор
басым болған, бірақ бұдан келіп ол жазбаша мәдениеттің ықпалын қабылдаған
жоқ деген пікір тумауы тиіс.
Қазақ халқының көркем шығармашылығының архетипі де, дәстүрлік басты
типі де – фольклор, ауыз әдебиеті. Сөз өнерін, жете білген Абай қазақ
фольклорын толғауы тоқсан тоты құсқа, білгенге маржан інжу-маржанға
теңейді. Фольклор – халық даналығы деген ұғымды білдіретін неміс сөзі.
Фольклор жазу-сызу дамымаған кездегі бір ұрпақтың екіншісіне қалдырған мұра-
өсиеті, тіршілік бағдарлары, құпия-сыры, тылсымдық жұмбақтары. Яғни,
фольклорсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе.
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің тарихы.
II. Негізгі бөлім.
1. Дәстүрлі өркениеттің әлеуметтік тегі
2. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйелер
3. Көркем шығармашылық типология
4. Қазіргі қазақ мәдениетінің типтері
III. Қорытынды.
Бүгінгі күнгі дәстүрлі өркениет
Әлеуметтік-генетикалық типтер жеке тұлғаның басқа әлеуметтік
жүйелермен тұрақты және үйлесімді қарым-қатынаста болуының құралы. Бұл
туралы А.Тарақты өз ойын былай жеткізеді: Ұлы дала, қуаң табиғат, көшпелі
өмір салт, маңдайға жазылған соң, сол жазмышға көндігудің бірден-бір кепілі
– адамдар бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі
қажет. Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер адамның күні - адаммен
деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да әрбір көшпелі
қазақ туыстық-қандастық жүйені тарата білуді өмір-сүрудің нормасы,
моральдық-этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай
сақталуына жеті аталық үрдіс ұйытқы болып отырған. Бұл орайда, жеті аталық
үрдіске ұлттың этнобиологиялық және этномәдени тұтастығын қамтамасыз ететін
ғажайып тетік (механизм) ретінде ден қоюға тура келеді.
Көшпелілік ШМТ-тің қазақстандық мәдени ареалында қауымдық тұтастанудың
ерекше бір типі – жеті аталық үрдіс қалыптасқан.
Генетикалық-тектік негізде құрылған көшпелілердің рулық қоғамның, оның
таксономикалық басты белгісін ауыл ұғымынсыз түсіндіруге болмайды. Ауыл
деп көшпелі түрік этностарының ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан тектік
әлеуметтік типке негізделген қоғамдық ұйымды айтады. Этникалық,
экономикалық және рухани бірліктің ең басты көрінісі ауыл болды. Қазақ
халқында Ауыл түбі – бірлік, қауым түбі – тірлік деген мәтел бар. Әдетте,
ауылда 5-6 үйден 10-15 шаныраққа дейін түтін көтерді, ауылдастар бірге
көшіп, бірге қонды. Дәстүрлі қазақ ауылы бір атадан тараған ұрпақтардан
тұрады (аздаған кірме-қонсыларды қоспағанда). Ауыл ішінде некелік
қатынастарға тыйым салынған. Жеті аталық үрдіс дегеніміз экзогамиялық
некенің ең қатты сақталатын типіне жатады. Фольклордағы ғашықтар Еңлік пен
Кебек, Қалқаман мен Мамыр (аралары үш-бес аталық) осы дәстүрді бұзғаны үшін
өлім жазасына кесілген. Әрине, қазіргі заман тұрғысынан, не кузендік
некелер жиі кездесетін отырықшы мәдениет менталитеті бойынша мұны
қатігездік деп бағалауға болады. Алайда көшпелілік өмір салтында қатал
экзогамияның жанды жақтары да жеткілікті. Осындай неке аралары мыңдаған
шақырым руларды бір-біріне туысқан етті. Құда мың жылдық деген ұғым
осыдан пайда болған. Осының нәтижесінде этностық тұтастану нығайып, бүкіл
ұлттың адамдары бір-біріне бір әулет сияқты өзара қандас туысқан болып
шығады (Қарға тамырлы қазақ). Экзогамиялық некенің адамның генетикалық
сұрыпталуында оңды фактор екендігі ғылымға белігі.
Жеті аталық әлеуметтік тип генеалогиялық дүниетанымды қалыптастыруға
себебін тигізді. Арғы негізі ілкі атадан (первопредок) басталатын
туысқандық қатынастар тармақтары бүкіл халықтың тұтастануының көрінісі
болды. Бұл генеалогиялық ағаш тек қазақ халқының туыстығын емес, сонымен
бірге бауырлас түрік халықтарын да қамтыды (алты алаш). Туысқандық
қатынастарты білдіретін кестелер де көп жарияланған.
Көшпелілердің мәдениетіндегі әлеуметтік-генетикалық ұжымдар,
рушылдықтың қазіргі кездегі маңызы, трайболизм, патриархалдық үлкен отбасы
ж. т. б. жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Қазақстан егемен ел болғаннан кейін бұрын тыйым салынған мәселе –
рулық қатынастардың құндылық әлемі тарихшылар мен әлеуметтанушылар
тұрғысынан жан-жақты зерттеулердің басты объектісіне айналды. Бұл заңды
процесс. Жоғарыда айтылып кеткендей, жеті ата үрдісі қазақ мәдениетіндегі
шежірешілдік дәстүрмен тікелей байланысты. Қазіргі кезде ертедегі түрік-
моңғол халықтарынан бастап, жеке тайпалар мен рулардың, субэтностық
топтардың (төрелердің, қожалардың, төленгіттің т. б.) шежірелері
жарияланған. Бұл бастаманың әрине тәрбиелік және рухани маңызы зор. Жеті
атасын білмейтін ұл жетесіз дейді халық мәтелі.
Жеті ата үрдісін қалпына келтіру, әрине, рулық-тайпалық жікшілдік пен
трайболизмге әкелмейді. Бірақ, Л. Гумилевтің сөзін қайталасақ, рулық тартыс
көшпелі түрік халықтарының тарихи қарғысы болған. Олардың тарихи дамудағы
жемісті кезеңдері рулық-тайпалық ыдыраушылықты жеңіп, елдің бірлестікке
жете алған уақыттарымен байланысты (VI-VII ғасырларды түрік қағанаттары,
Алтын Орда мемлекеті, Ақсақ Темір империясы, осман түріктерінің мемлекеті,
Қазақ хандығы ж. т. б.).
19 ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптасқан күрделі жаңа жағдай
қазақтың ауылдық әлеуметтік типін күйзеліске ұшыратқаны белгілі. Ол
батыстық (Ресейлік) экспансияға шыдай алмады. Осының нәтижесінде ұлы Абай
суреттеп берген тозу, қақтығыс, азғындық, әдепсіздік көріністері ауылдық-
тектік қоғамды жайлап кетті.
1856-1868 жылдары жүргізілген әкімшілік реформаның нәтижесінде
Қазақстан жеріндегі ауылдық-тектік ұжымдар болыстық жүйемен алмастырылды.
Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамның өзіндік реттеу механизмдерін жойып,
сырттан танылған жүйеге көшуіне әкеп соқтырды.
Көшпелілердің әлеуметтік типінің ауылдық-тектік бітімі Ресейдің
әкімшілік шараларының және нарықтың ене бастауынан отаршылық шаруашылық
типінің мал өнімдерінің шикізаттық ұжымдарына айнала бастады. Бұл бұрыннан
қалыптасқан басқару жүйесін мүлдем өзгертіп жібереді.
Қазақтың дәстүрлі отбасылық типін батыстан келген үлгі-модельдермен
бейнелеудің көмескі жақтары жеткілікті. Оның басқа этномәдениеттерде сирек
кездесетін төмендегідей төлтума ерекшеліктерін атап өтейік:
• 1. Жеті аталық үрдіс және инцесске (қан алмасушылыққа)
тыйым салу.
• 2. Некенің этникалық гомогендігінің сақталуына назар
аудару. Ұлтаралық неке сирек кездескен.
• 3. Левират (әмеңгерлік) пен сорираттың (балдыз алу),
кросскузендік (бөлелер) некенің дәстүрлі мәдениетте орын
алуы.
• 4. Полигамия. Бұл мәселе түсіндірмені қажет етеді. Көп
әйел алу дәстүрі ата-тектік әлеуметтік типте мұсылмандық
полигамиядан басқа негіздерге сүйенген. Ол адамдық
ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібінің көшпелілік салт-
дәстүр жүйесіндегі сұрыпталу процесіне қатысты еді. Бұл
типте жетім бала және жалқы отбасының кездеспейтінін
зерттеушілер атайды. Аға өлсе, жеңге мұра принципі
қауымдық тұтастықты нығайтқан. Тағы бір ескере кететін
жәйт: полигамия қазақтың дәстүрлі қоғамында басым некелік
тип емес еді. 1897 жылғы санақтың нәтижелері бойынша
некедегі 1000 еркектің тек 71-нің бірнеше әйелдері болған.
• 5. Отбасының тұрақтылығын қалың мал және жасау арқылы
нығайту. Бұл жас отаудың аяғына жылдам тұруына себебін
тигізген. Ислам діні және ата-бабалық дәстүр некенің
қажеттілігін дәріптеген. Күрделі әдет-ғұрып, ата-атаның
баулуы отбасылық қатынастарда жеңілтек көзқарастарға жол
бермеген.
Түрік мәдениетінің көне заманнан үзілмеген бір мұрасы – ананы,
әйелді, қыз баланы қадірлеу, Ұмайды құдай деп құрметтеу осының белгісі.
Қазақ мәдениетін зерттеуші Бейбіт Сапаралы осы мәселеге өзінің бір эссесін
арнаған: Осы ой желісіне тағы бір айтпасқа болмайтын жай, әйгілі суретші
ғалым М.В. Баст волга саласындағы Калиновск қорымындағы қорғанның
археологиялық дерегіне сүйене отырып, б.з.б. 2-1 ғасырларда өмір сүрген
сарматтың билеуші-абыз әйел суретінің реконструкциясын жасап шығарған еді.
Суретке қарап отырып бұдан екі мың жыл бұрын өмір сүрген Әйел-Ананың бет
әлпетін шамамен болса да көз алдыңызға келтіргендей боласыз. Жан
тебірентеді. Бей-жай қалдырмайды. Талдырмаш тұла бойынан тұнған еркіндігін,
нәзіктігін, қадір-қасиетін көріп таң тамаша қаласыз. Сонымен қатар бойында
бас көтермей бұғып жатқан өр мінез де, теңдессіз қаһар-қатулығы да байқалып
тұр. Томиристей (Тұмардай – Б. С.) тепсініп, Геродот келтірген аңызда
дәріптелгендей, парсы әскерлерін аяусыз талқандаған Массагет патшасы: сен
қанға құмартып едің, енді шөлің қансын! - деп әйгілі Кир патшасының басын
торсық толтырылған қанға салдырғандай, бетпе-бет келген жауына табанда
тойтарыс берердей кейіп танытады. (Адалбақан. А, 229-230 б.).
Ислам әсерінің күшеюі нәтижесінде шариғат баптары қазақ әйелінің
еріктілігін кемітті. Сонда да көшпелілер арасында пәренже кию, бөлек тамақ
ішу, гарем сипаттас құбылыстар болған жоқ.
Әрине, біз қазақ мәдениетіндегі ата-тектік қауымдасу типін ең озық
үлгі ретіде ұсынғалы отырғанымыз жоқ. Оның заманы өлшеулі болды. Қазіргі
кезде уақыт талаптарына сәйкес Қазақстанда принципиалды өзгеше әлеуметтік
типтер қалыптасып келе жатыр.
Қоғамның маңызды бір саласы дінді қамтымай мәдениет толымсыз болар
еді. Егер біз мәдениетті адамның дүниедегі болмыс тәсілі деп қарастырсақ,
онда дін осы болмысқа мағыналық және тұрақтылық беретін күшке жатады.
Дін тек салт-дәстүр, әдет-ғұрып шеңберімен шектелмейді. Ол рухани
мәдениеттіліктің баламасы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі бағдар мен
жол көрсетуші. Кез келген дін нақтылы бір наным-сенім жүйесінен тұрады.
Дінді тек құдайға ғана сенушілік деп шектеуге болмайды. Құдай ұғымы жоқ
діндердің де болуы мүмкін (буддалық, конфуцийлік, даостық, шамандық).
Қазақ мәдениетінің кеңістік пен уақытты меңгеру бітімдеріне, оның
автохтоңдығы мен гомогендігіне, сұхбаттық ариалына, архетиптері мен
хронотоптарына, шаруашылық-мәдени және әлеуметтік типтеріне сүйене отырып,
төмендегідей дүниетанымдық діни типтерді атап өтуге болады: а) генотиптік
діндер жүйесі; ә) сырттан қабылданған, кірме діни жүиелер; б) ислам.
Олардың үлес-салмағы тарихи жағдайлар мен уақыт кезеңдерінде әртүрлі болды.
Қазақтардың исламға дейінгі діни жүйесінде анимизмнің генотеизммен
тұтасуының басқа да мысалдары әдебиетте көптеп келтіріледі. Халық
түсінігінде жанның үш түрі болған: ет-жан, шыбын-жан, рухи-жан. Адам пәни
дүниеден кеткеннен кейін, оның ет-жаны төменгі дүниеге ауысқан. Шыбын-жан
көк жалын түрінде қайтыс болған адамды тастап, ұшып кеткен. Ал рухи-жан
аруақтарға ауысқан. Аруақ дегеніміз осы рухтың бітімдік қалпы.
Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани мәдениетінде маңызды рөл
атқарған діни жүйелерге тәңірлік дін мен шаманизм жатады. Соңғы жылдары бұл
діни жүйе туралы көптеген еңбектер жарияланды, диссертациялар қорғалды.
Біздің ойымызша тәңірлік дін еуроазиялық көшпелі шаруашылық-мәдени типтің
қажеттіктеріне нағыз икемді діни жүйе болып табылады. Оның өрістеген кезі
түрік және моңғол тайпаларының елдік принцип бойынша тұтасып, далалық
империяларды құрған уақытына сәйкес келеді. Бұл туралы Л.Гумилевтің Қиял
патшалығын іздеу атты трактатында сынды пікірлер келтірілген. Тәңірлік
дінде генотиптік дүниетаным терең орын алғанымен, ол монотеистік діни жүйе
деңгейіне көтеріле алған. Кейде шаман тәңірлік діннің абызы деген қағида
келтіріледі. Бұл пікірмен қосылу қиын. Себебі, Көк Тәңірі бақсы сияқты
рухтарды (аруақтарды) пайдаланбайды, дұғалап сиқырламайды, ол тек аспан
еркін ғана хабарлайды. Бұл жерде исламнан да өзгешелік көрініп тұр. Көк
Тәңірі адамдардан белсенділікті талап етеді (Шыңғыс ханға ұнаған қағида).
Тәңірлік дінде демонологиядан гөрі космология мен этика тереңірек ұялаған.
Марко Поло былай деп хабарлайды: Әрбір адамның үйінде үй қабырғасының
жоғарғы жағынан тақтайша қағылып, онда Жоғары мәртебелі Аспан құдайын
білдіретін есім жазылып қойылған. Оған жарамсақтана жалбарынып, қошамет
көрсете табынады, қолдарын аспанға көтеріп, сол құдайы өздеріне жақсы ақыл
мен мықты денсаулық беруі үшін жүгіне тәпсім етеді және одан басқа еш нәрсе
де сұрамайды.
Қазақ мәдениетіне тікелей қатысты шығыстық дүниетанымдық типтерге
шаманизм мен суфизм жатады.
Бақсының зікір салуы (дұрысы кам - ескі түрік тілінде жәдігерлік
мағынасын білдірді) адамның тылсымдық дүниесін оятуға бағытталған. Бұл –
ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін іздеу. Бұл тәсілді бақсының
ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы ойын кезінде дүниені жаратушы рөлін
атқарады, ол адамды айналады (ғарышты тұлғалық деңгейде қайталайды),
мистикалық тұтастану арқылы жақсылық пен жамандықты айырады, зиянды
қасиеттерді көшіреді, аластайды, қамап қояды. Бақсылық ойын кезінде заттық
бітімнің өзі ерекше бір күйге енеді. Көптеген куәгерлер бақсылардың
парапсихологиялық қабілетін атап өтеді. Мысалы, кейбір бақсылар ауру
адамның қарнының ішінен зиянды сарысуды шығара білген. Олар хирургиялық
және гипноздық емдеу әдістерін жете меңгерген. Бақсы экстаз кезінде қып-
қызыл жанған көмірдің үстінен жалаңаяқ жүре алған. Осыған ұқсас
құбылыстарды үнділік йога жүйесінен, Филиппин емшілерінен де байқауға
болады. Тағы бір ескере кететін жәйт: бақсылық медитация – ойын музыкасының
әсерін шебер қолданған Шаман дінінде күй тартуы күйдің осы діннің негізгі
қағидасына – ажалды тежеп тұру мүддесіне бағындырылғандығын көрсетеді (А.
Мұхамбетова).
Өнер ұғымы мәдениеттануда сөздің тар және кең мағынасында
қолданылады. Терминнің тар мағынасында өнер деп көркем шығармашылық
процесін және оның әртүрлі бітімдерін айтады. Оның қазақ мәдениетіндегі
алғашқы жүйелерін көрсеткен – Жүсіпбек Аймауытов: Атам заманда табылған
өнер, білімнің бәрі сөз арқылы бұл күнге, жетіп піскен астай даяар болып,
жемісін бүкіл адам баласы пайдаланып отыр. Оқымыстылар өнерді беске
бөледі:
• 1. Сөз (словесность).
• 2. Суретшілік (живопись).
• 3. Мүсіншілік (скульптура). Балшық, тас, мрамор әм басқа
нәрселерден адамның, басқа хайуандардың пішінін жасау.
• 4. Үй ішілік (архитектура, үй, сарай, көпір салу сияқты
өнер).
• 5. Ән-күй (музыка), т. б.
Бес түрлі өнердің ең артығы - сөз. Сөздің артықшылығы - өзге төртеуін
сөзбен суреттеп айтуға болады. Басқа өнерлер қанша кәмелетке жетсе де,
сөзді суреттей алмайды. Қазақтың Өнер алды - қызыл тіл дегені терең ақыл-
тәжірибемен айтылған сөз.(Қар: Абай, 1918, 3, 8-9 б.). Қазақ мәдениетінің
көркем өнерін зерттеу дәстүрі осы жиелмен әрі қарай дамығанын ғылыми
әдебиеттен байқаймыз.
Қазақтың арғы ата-тектерінің бірі – сақ мәдениетінің негізгі арқауы
аң стилі екендігі ғылымда дәлелденген қағида... Оның пайда болу себептері
ғасырлар тарихының құпиясы, алайда олардың тотем-магиялық бастаулардан
шығатыны анық. Бұл стиль тек әшекейлі заттармен шектеліп қалмай, негізінен
әр адамның әлеуметтік орнының рәмізі түрінде қоғамдық иерархиялық сатыға
тығыз байланысты болды. Сондықтан басқа мәдени ортада олар түсінік таппай,
өздерінің таңбалық және мағыналық ақпарат белгілерінен айырылып қалыр отыр.
Мысалы, Есік қорғанынан табылған алтын адамға байланысты ескерткіштерде
хайуанаттық және өсімдік бейнелер қабаттаса жүреді. Жалпы алғанда сақ
өнеріндегі аң стиліне тіршілікті динамикалық түрде бейнелеу тән. Арыстан
секірейін деп тұр, бұғының қозғалысынан серпіліс сезіледі, ат шабысы
әлемдік гармонияға ұқсас. Зооморфтық (адамды және құдайды аң кейіпінде
суреттеу) скиф-сақ өнері табиғат пен мәдениетінің етене байланысының куәсі.
Сақтардың аң стилі кейін қазақ мәдениетінде өзінің өшпес ізін қалдырды.
Ислам діні тірі жанды бейнелеуге тыйым салған соң, қазақтың атақты тұйық
оюы деп аталатын белгі-айғақ осы стильмен үндес болды. Дәстүрлі ұғымызда
тұйық оюы бақыттың, достықтың, мәңгіліктің, шексіздіктің айғағы. Сондықтан
да тұйық ою ел қорғаған батырлардың йығы мен қалқанына, аузы дуалы билердің
жауырын тұсына салынатын болған. Қазақ шеберлері тұйық оюын Тас бақа деп
те атайды.
Құранда тікелей сурет салуға қарсы пікір айтылмаған. Мәселен ислам
дінінің пұтқа табынушылыққа, мәжусійлікке қарсы қатал күрес жағдайында
қалыптасқанына байланысты. Пұттарды бейнелеп, оларға табынуды шектеу үшін
жалпы тірі жанның суретіне тыйым салынған. Яғни, адамды пұтқа айналдырмай,
шындық тұрғысынан бейнелеу мұсылмандықпен үйлесімді. Керісінше, қаншама
данышпан болса да, тірі тұлғаны әсіре көтермелеу – кәпіршілік. Адам құдай
бола алмайды.
Қазіргі кезде біздің республикамызда таланты суретшілер, мүсіншілер,
сәулеткерлер аз емес. Олардың нәр алатын бір қайнары – көне архетиптік
көркем мәдениет. Мысалы, суретші Т. Сыдыхановтің Таңбалы кескіндеме атты
көрмесін алайық. Т. Сыдыханов көне таңбаларды қолдану арқылы қазақтардың
тұрмысының әртүрлілігін, әрқилығын көрсетеді. Суретші түрлі тайпалар мен
рулардың ел таңбасы іспеттес таңбаларына зер салды. Ол осы таңбалар арқылы
дүниені пластикалық түрде бейнелеуге ұмтылды. Кезінде мәдениет тарихын
зерттеушілер – Рашид-ад-дин мен М. Тынышбаев та таңбалардың кестелік
жүйелерін көшпелілердің салт-дәстүрін, рәміз-рәсімдерін, өзіндік санасын
түсіндірудегі басты құралдың бірі деп есептеген.
Таңбалық шығармашылықтың басты түріне тіл жатады. Тіл – мәдени
болмыстың бітімі. Ол тек дыбыс пен таңбаның бірлігі емес, ең маңыздысы –
мәдени сабақтастықтың құралы. Өз бітіміне және мәдени ақпараттарды беру
тәсіліне қатысты мәдениеттің үш типі айқындалады: жазусыз, жазбалы,
экрандық. Бұл үш типтегі таңбалар арқылы қалыптасқан ақпараттық жүйені
текст-код деп атайды. Ауызша мәдениетте де текст-код бар, ол салт-дәстүр
рәсімдері мен таңбалары, фольклордың заттандырылған бітімдері арқылы
ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Әрине, бұл типтер таза күйінде сирек кездеседі.
Әрбір этномәдени жүйеде ауызша және жазбаша мәдени кодтардың арасалмағы
нақтылы тарихи жағдайларға қатысты. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде фольклор
басым болған, бірақ бұдан келіп ол жазбаша мәдениеттің ықпалын қабылдаған
жоқ деген пікір тумауы тиіс.
Қазақ халқының көркем шығармашылығының архетипі де, дәстүрлік басты
типі де – фольклор, ауыз әдебиеті. Сөз өнерін, жете білген Абай қазақ
фольклорын толғауы тоқсан тоты құсқа, білгенге маржан інжу-маржанға
теңейді. Фольклор – халық даналығы деген ұғымды білдіретін неміс сөзі.
Фольклор жазу-сызу дамымаған кездегі бір ұрпақтың екіншісіне қалдырған мұра-
өсиеті, тіршілік бағдарлары, құпия-сыры, тылсымдық жұмбақтары. Яғни,
фольклорсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz