Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салықтың мәні, функциясы
1.1 Салық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салықтың элементтері, қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II. Экономиканы реттеу құралы
2.1 Салық . экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Қазақстандағы салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР.ның салық түрлері. Салық салуды ұйымдастыру ... ... 22
III. Қазақстандағы салық реформалары.
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
I. Салықтың мәні, функциясы
1.1 Салық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Салықтың элементтері, қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II. Экономиканы реттеу құралы
2.1 Салық . экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Қазақстандағы салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР.ның салық түрлері. Салық салуды ұйымдастыру ... ... 22
III. Қазақстандағы салық реформалары.
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
1. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. – Алматы, 2002ж.
2. Черник Д.Г. Починок А.П. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422с.
3. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Алматы, Экономика, - 1997 ж.
5. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 1998 – 160с.
8. “Экономикалық теория негiздерi” Ж. Нүрпейiсов Алматы, 1996
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. – М.:ИНФРА – М, 1998 – 429 с.
10. // “ Қаржы – қаражат ” журналы; 04/2005
11. “ Саясат ” журналы; 01/2005
12. “ Аль – Пари ” журналы; 06/2005
13. Қаржы – қаражат, №6 – 2005 –стр.58. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства».
14. // Аль-Пари, №1, - 2005, 136 бет «Аймақтың фискалды саясаты».
15. // Егемен Қазақстан 2005 ж. 22 қаңтар, 2 бет «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер».
16. “Экономикалық теория негiздерi” Я. Ә. Әубакiров Алматы, “Санат” 1998
2. Черник Д.Г. Починок А.П. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422с.
3. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Алматы, Экономика, - 1997 ж.
5. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 1998 – 160с.
8. “Экономикалық теория негiздерi” Ж. Нүрпейiсов Алматы, 1996
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. – М.:ИНФРА – М, 1998 – 429 с.
10. // “ Қаржы – қаражат ” журналы; 04/2005
11. “ Саясат ” журналы; 01/2005
12. “ Аль – Пари ” журналы; 06/2005
13. Қаржы – қаражат, №6 – 2005 –стр.58. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства».
14. // Аль-Пари, №1, - 2005, 136 бет «Аймақтың фискалды саясаты».
15. // Егемен Қазақстан 2005 ж. 22 қаңтар, 2 бет «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер».
16. “Экономикалық теория негiздерi” Я. Ә. Әубакiров Алматы, “Санат” 1998
Жоспар:
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Салықтың мәні, функциясы
1. Салық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
2. Салықтың элементтері,
қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II. Экономиканы реттеу құралы
1. Салық – экономиканы реттеу
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..18
2. Қазақстандағы салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .19
3. ҚР-ның салық түрлері. Салық салуды ұйымдастыру ... ... 22
III. Қазақстандағы салық реформалары.
3.1 Қазақстан Республикасының салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..33
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Кiрiспе
Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерімен заңды құқығы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраныс көлемі
реттеледі. Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы
түрде әсер етеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі
бірнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен жазалау шаралары, оларды
пайдалануға түсініктемелер тұтас томдарды алып жатады.
1. Салықтың мәні, функциясы
1.1 Салық түсінігі
Салықтың мәнін түсіну үшін олардың болу мағынасын және салық
төлемдерінің негізгі түйінін білу қажет. Салықтардың пайда болуының саяси
және әлеуметтік – экономикалық себептерін қарастырған кезде олар мемлекет
тарапынан туындағанын байқау қиын емес. Олардың негізгі мақсаты: мемлекетке
қажетті қаражатты алу. Олар өз кезінде осы мемлекеттің өмір сүруінің және
қызмет етуінің материалдық негізі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,
салық төлемдерінің қойылған негізгі мақсаты – мемлекеттің табыстар
құрылуындағы өз қажеттіліктерін қанағаттандыру. Салықтың пайда болуының үш
кезеңi бар:
1. 1991-1995 жж. Бұл аралықта салық реформасы және негiзгi салық заңын
құрылды. Олар : жер салығы туралы заң 1991 жылы қаңтардың 17, бағалы
қағаздар салығы туралы заң 1991 қаңтардың 24, Қазақстан Республикасының
салық жүйесi туралы заңы 1991 жылы қаңтардың 25, кәсiпорынға салық салудағы
кәрәстер мен шығыстер туралы заң 1994 жылдың 12 ақпанында салық жүйесiнiн
құрылуында маңызды атқарады;
2. Қазақстан Республикасының Президентiнiң қаулы бойынша, бюджетке
төленетiн салық және басқа да мiндеттi төлемдер 24.04.95;
3. Қазақстан Республикасының Кодексiнде бюджетке төленетiн салық және
т.б мiндеттi төлемдер 26.06.01.
Салықтың қаржылық мақсатына келетiн болсақ, ол негізінен мемлекеттің
шығындарын жабу үшін арналған – бұл оның қаржылық мақсаты, сонымен қатар
салықтың басқа да мақсаттары болуы мүмкін, мысалы: экономикалық және
әлеуметтік. Салық – бұл төлем, яғни бір адамның екінші адамға қаражаттың
қозғалысы. Салықтың бұл қасиеті төлем кезіндегі мемлекетпен қойылған
мақсатқа жеткізуге әсерін тигізеді. Дәлірек айтқанда, ұлттық табыстың
динамикалық түрде қалыптастырады. Бұл нәтижесінде мемлекет қосалқы ақша
ресурстардың иесі болады.
1. Салық – бұл ақшамен байланысты белгілі бір іс-әрекет. Ол әр-қашанда
анықталған болу қажет. Яғни төлем сомасы мен салық міндеттілігінің көлемі
ертеден-ақ белгілі және тұрақты болуының маңызы зор.
2. Салық – бұл тең құқылы төлем. Салықты төлеу міндеті конституцияда
белгіленген, бұл оның айыппұлдан айырмашылығы. Қазақстан Республикасында
салықты төлеу міндеті конституциялық түрде жарияланған. Қазақстан
Республикасы конституциясының 35-ші бабының бекітуі бойынша заңмен
белгіленген салық төлемдері елдегi әр азаматтың міндеті болып табылады.
3. Салық – бұл анықталған төлем.Салықты төлейтін адамға төлеу сомасын
есептеп, оны салық заңдарындағы методикасы бойынша анықтауға құқық
беріледі. Салық төлемдерінің анықталуы адамның жеке басын мемлекеттен
немесе оның бөлек органдардан негізделмеген айыптардан қорғайтын құқықтық
гарантиясы болып саналады.
4. Салық – бұл міндетті төлем. Бұл салық төлемдер мемлекетке төленетін
еркін төлемдер арасындағы айырмашылығы болады. Ел азаматтарымен төленетін
салық міндеттілігі мемлекеттік бюджетке ақша ресурстардың бірқалыпты және
тұрақты әкелінуін қамтамасыз етеді.
5. Салық – бұл қайта оралмайтын төлем. Яғни салықты төлейтін адам,
ақшаның қайта берілмейтінін ескере отытып төлеуі керек. Бұл адам салықты
ақша ретінде төлегенде, ақшасы ешқашан қайта берілмейді және бұл ақшаны
мемлекеттен қайта қажет етуі болмайды. Салық толықтырмалы төлем болып
есептелінеді. Яғни адамның салықты төлегені үшін бұған ешқандай көмек
немесе орнына тауар, әр түрлі қызметтер қолданылмайды. Салық үнемі
әкелінетін ақша ресурстарды қажет етеді. Сондықтанда мемлекет салықты үнемі
бірқалыпты төлейтін объектілерге көз салады. Салық мемлекеттің табысын
тудырады. Салық түріндегі төлем, мемлекеттік бюджетті арқашанда
толықтырады. Салықтар – бұл заңмен орнатылған төлем. Олар әрқашанда тек
құқықтық формада болады және жоғары заң күшінің нормативтік актілерімен
орнатылады.
Салық салудың мынадай негізгі принциптері бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игіліктерге пропорциональді
төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерінен, салық төлеушілердің тұрмыс халінің
дәрежесінен тәуелді болуы керек. Салық төлеу кезінде, меншіктің формасы
мемлекеттік болып өзгереді.
Салықтың аталған барлық қасиеттері оны төлегендегі мемлекетпен қойылған
барлық мақсаттарына жетуге зор мүмкіндік береді.
Салықтардың қазіргі терриясында олардың көп түрлері кездеседі. Салық
салу жүйесінде формасы және өндіріп алу көздеріне қарай ерекшеленетін
әртүрлі салық түрлері пайдаланылады. Олар, әдетте үдемелі (прогрессивті),
пропорциональді және регрессивті (кері үдемелі) болып бөлінеді. Үдемелі
салықта, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарығы да өседі.
Пропорциональды салықта, оның орташа нарығы өзгеріссіз қалады, яғни
табыстың шамасына қарамастан салық салудың берілген бір мөлшері (бірыңғай
нарығы) пайдаланылады. Кері үдемелі салықта, табыс өсе түскен сайын
салықтың орташа нарығы азаяды. Әдетте бұндай салықтар табыс көбейе түскен
сайын, оның бірте-бірте азая түскен бөлігін талап етеді.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынандай түрлері қолданылады:
а) жалпы мемлекеттік салықтар;
б) жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар;
в) жергілікті салықтар мен алымдар.
Республиканың салық жүйесі бүгінгі таңда 11 жалпымемлекеттік, 10 жалпыға
бірдей жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрады. Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған
құнға салынатын салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа
салынатын салық, кеден тарифі мен баж салығы, пайдалы қазбаларды
геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына байланысты
шығындарды өтеуге жұмсалатын алым, тіркелген (ренталық) төлемдер, транспорт
құралдарына салынатын салық, Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы,
мемлекеттік баж салығы, табиғат ресурстарына салынатын салық, еңбекшілердің
еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық. Жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар мен алымдарға: жер салығы, жеке адамдардың мүлкіне
салынатын салық, орман табысы, су үшін төленетін ақы, табысқа салынатын
салық, кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым, заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін
алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен
ауысқан мүлікке салынатын салық жатады. Жергілікті салықтар мен алымдарға
мыналар жатады: курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы объектілер
құылысынасалынатын салық, курорттық алым, азаматтардан алынатын мақсатты
алым, жарнамаға салынатын салық, автотранспорт құралдарын, есептеу
техникасыжәне жеке компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық, жергілікті
символиканы пайдалану құқығы үшін алым, тауар биржаларында және валютаны
сату және сатып алу кезінде жасалған мәмлелерден алынатын алым, жергілікті
аукциондар өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін алынатын лицензиялық
алым. Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкіметпен мемлекеттік бюджетке аударылады. Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып, жергілікті бюджетке
түседі. Халықаралық статистикада салықтарды тікелей және жанама деп бөледі.
Тікелей салықтар табысқа және мүлікке салынады. Мысалы, ондай салықтарға
табыс салығы, пайдаға салынатын салық және т.б. жатады. Тауардың бағасына
енгізілетін немесе тарифке қосылатын және сатып алушы төлейтін салықты
жанама салық деп атайды. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық,
акциздер, кедендік баж салықтары жатады. Жанама салықтар бүгiнде үш түрде
көрiнедi: акциздер, фискальды, монопольдi салықтар және кеден салығы.
Бұлардың iшiнде ең бастысы акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет
көрсету тарифтерiне қосылады. Әрбiр елдiң ерекшелiктерiне қарай акциздер
халық тұтынатын тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету
түрлерiне салынады. Қазiргi кезде акциздiң бiр түрi қосымша құнға салық
салу кеңiнен дамуда. Бұл жағдайда салық тауарды өткiзгеннен түскен барлық
түсiмге салынбай, тек осы кезеңдегi өндiрiстiк қызметтiк нәтижесiнде
қосылған құнға салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бұрынғы КСРО-ның ұлттық табысындағы
үлесінің мөлшері 40 пайызын құрады. Салыну көздеріне қарай салықтар
еңбекпен табылған және еңбексіз табылған табыс болып бөлінеді. Еңбекпен
табылған табысқа еңбек ақы (жалақы), қалам ақы, жеке кәсіпорындардың табысы
жатады. Еңбексіз, бірақ жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша
пайыздар, қозғалмайтын мүліктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі,
жер рентасы және т.б. жатады. Шет елдердің заңдары, кәсіпкерлік жолмен
алынған пайданы, еңбек ақымен қатар еңбекпен табылған табысқа жатқызады.
Енді салықтың негізгі түрлерін тереңірек қарастырайық.
Пайдаға салынатын салық. Салықтардың ішінде пайдаға салынатын салық
ерекше орын алады. Пайдаға салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет
капиталдың қорлану процесiне айтарлықтай әсер тетдi. Оның мысалы ретiнде
жеделдетiлген амортизация деп аталатын салық механизмiн келтiруге болады.
Нәтижесiнде пайданың салық алынатын мөлшерi едәуiр кемiп, төленген салықтық
көлемi де азаяды. Бұл салық түрін барлық кәсіпорындар төлейді. Біздің
республикамызда қабылданған салық жүйесі туралы заңдар және оларға
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар бойынша өндіріспен айналысатын
кәсіпорындарға пайдаға салық 25 пайыз мөлшеріне салынады. Бұндай нарық
табыстылық (рентабелділік) мөлшері 40 пайыздан аспаған жағдайда
белгіленеді. Табыстылық шекті мөлшерден артып кетуі бағаны көтеру
монополиялық пайда алудың нәтижесі деп қаралады, ал ол пайданың артық
бөлігіне салық нарқының 25 пайыздан 80-90 пайызға дейін өсуіне әкеліп
соқтырады. Сөйтіп алынған пайда сомасы тең үлеспен мемлекеттік бюджетітік
түседі. Қор және тауар-шикізат биржалары, сондай-ақ брокер кеңселері мен
фирмаларына салынатын салық нарқы 55 пайыз, меншік формаларына қарамастан,
делдалдық және коммерциялық қызметтен алған пайдасы бойынша кәсіпорындар
үшін де – 55 пайыз. Коммерциялық банкілер соның ішінде кооперативтік
банктер, жинақ банктері, сақтандыру ұйымдары үшін салық нарқы 45 пайыз
болып белгіленген. Бұндай жоғары салық нарқы инфляцияға қарсы саясат
шараларынан, айналымға қосымша ақша қаражаттары түсуді шектеу мақсатынан
туындайды, бірақ ол банктердің инвестиция жасау мүмкіндігін шектейді.
Бірлескен кәсіпорындар үшін, егер шетелдік серіктестің жарғылық қордағы
үлесі 30 пайыздан артық болса, онда салықтың нарығы 30 пайыз құрайды.
Пайдаға салынатын салық шет елдерде де кеңінен қолданылады, оның барынша
нарығы 30-дан 60 пайызға дейін болып отыр. Көптеген елдерде еіші
кәсіпорындарға, олардың іс-қймылын ынталандыруға бағытталған салықтық
жеңілдіктер қарастырылған. Қазақстанда ауыл-шаруашылық өнімдер өндіретін
және өздейтін, халық тұтынатын тауарлар шығаратын, құрылыс, жөндеу-құрылыс
кіші кәсіпорындары үшін алғашқы екі жыл бойына бұл салықты белгіленген
салық нарқын 50 пайыз мөлшеріне төлеу көзделген. Басқа кәсіп түрлерімен
айналысатын кіші кәсіпорындар, бірінші жылы пайдаға салынатын салықты,
салық нарқының 25 пайызы, ал екінші жылы 50 пайыз мөлшеріне төлейді.
Осылармен бірге, “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңының 18
бабына сәйкес жергілікті Кеңестерге жергілікті салықтар мен алымдар бойынша
салық нарқын белгілеу, жеңілдіктер жасау құқығы берілген.
Қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС). Аса маңызды салық түрлерінің
бірі – қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС) болып табылады. Экономикалық
мазмұны жағынан, ол тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіру ісінің барлық
кезеңінде жасалатын құн өсімінің бір бөлігін бюджетке алу формасы болып
табылады, және солардың жүзеге асырылуы бойынша бюджетке енгізіледі. ҚҚС
өнімнің бағасына кіргізілмейді, ол бағадан тыс қойылады, сондықтанда
өндіріс шығындары мен кәсіпорынның табыстылығына (рентабельдігіне) әсер
етпейді. Бұл салық тауарлар мен қызметтерді түпкі тұтынушылардың сатып алу
барысында, сонымен бірге тауарларды өндіру мен өткізудің әртүрлі
кезеңдерінде төленеді. Салық салу объектісі - өндірістің барлық кезеңінде
бірыңғай нарық бойынша жаңадан жасалған құннан алынатын барлық өнім болып
табылады. ҚҚС-ның құрамына амортизация, еңбекақы, ағымдағы шығындар және
пайда кіреді. ҚҚС-ның ерекшелігі, оның инфляциялық тұрақтылығы, яғни
бюджеттің тұрақты қаржы көзі қызметін атқарады,. өндірістік шығындарды
азайту, өткізуді жеделдетуді көтермелейді. Қосылған құнға салынатын салықты
өндіру, төлеу және есептеу тәртібі Қазақстан Республикасының “Қосылған
құнға салынатын салық туралы” Заңында жарияланған болатын.
Акцизді салық. Акциздер – тауар баасына енгізілетін және сатып алушы
төлейтін жанама салықтың ежелгі формаларының бірі болып табылады. Ресми
түрде акциздер бұрынғы КСРО-да 30-шы жылдарға дейін болды.30-шы жылдардан
бастап акциздер, басқа салық түрлері сияқты айналым салығына біріктірілген
болатын. Акциз қалыптасқан қағида бойынша, тұрғындарға арналған және
мемлекеттің монополиясы болып табылатын тапшы, жоғары рентабельді тауарлар
мен өнімдерге салынады. Мемлекет акциз салығы сұраныс пен ұсынысты
реттеуге, сонымен бірге мемлекеттік бюджетті толықтыру үшін пайдаланады.
Акциз салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлеріне салынады. Осы
тауарлар бойынша акциз нарқын Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті
бекітеді, олар республиканың бүкіл территориясында бірыңғай болады және
календарлық жыл бойы өзгертуге жатпайды. Акцизді қамтитын еркін жіберілген
баға бойынша өткізілетін акциздеуші тауарлардың құны салыну объектісі болып
табылады. Бұлардан басқа да салықтардың түрлері бар, бірақ олар теорияда
көп қолданылмайды. Мемлекеттiк бюджетпен салық ставкасының арасындағы
тәуелдiлiк графикалық бейнесi. “Лаффердiк қисық сызығы” деп аталады.
Лаффердiң қисық сызығының тиiмдiлiгi тек еркiн нарық механизмiнiң қалыпты
жағдайында ғана мүмкiн болвды. Бұл теорияға сын тұрғысынан терң талдау
жасамай, мынаны ғана атап өтемiз. Салық ставкаларын жоғарлату немесе
төмендету күрделi қаржы динамикасын тежейдi, өндiрiстi ынталандыруға әсер
етедi. Жалпы нарық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан
басқада факторлар ықпал етедi. Олардың iшiндегi ең бастылары циклдық
ерекшелiктер жiне компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы,
олардың пайдаларының өсуi.
1.2 Салықтың элементтері, қызметi
Салықтың күрделі ішкі құрылымы бар. Ол бірнеше элементтерден тұрады:
1) Салықтың құқықтық негізі;
2) Салықтың субъекті;
3) Салықтың объекті;
4) Салықтың нормасы;
5) Салық төлеу тәртібі.
Әрбір салық айтылған элементтердің кешендердің ұсынылады. Егер
элементтердің кез келген бірі анықталмаған болса, онда салықты бекітілген
деп есептеуге болмайды. Кейбір кезде осы элементтерді салық туралы
заңдарының элементі деп атайды. Бұл қате болып есептелінеді, өйткені,
біріншіден салық тек заңмен ғана бекітілмейді, сонымен қатар ол заңдылық
форманың басқа да құқықтық актілерімен бекітілуі мүмкін. Екіншіден, элемент
– бұл құрылымның бөлігі, ал құқықтық норманың құрылымына дәстүрдегідей:
гипотеза, диспозиция, санкция кіреді. Салық теориясында”салық туралы
заңдарының элементтері” ұғымы “салық механизмінің элементтері” ұғымына
ауыстырылды. Бұл механизмде, салықтар тек заңдық актілер мен ғана
емесзаңасты актілерімен енгізіледі. Салық механизмінің элементтердің өзіне
келетін болсақ, олар екі топқа бөлінеді: Негізгі және қосымша элементтер.
Негігі элементтерге: салықты төлеуші, салықты салу объекті, салықтың
ставкасы кіреді. Ал қосымша элементтерге: салық салудағы жеңілдіктер,
объектті санау ерекшеліктері, салықтың төлемдері түсетін бюджет пен қор,
салықты аударудың уақыты мен периодтығы. Салықтың механизмінің қосымша
элементтері маңызды рөл атқарады. Олар салық төлемдерін реттейді. Енді әр
элементке қысқаша тоқталып кетейік. Салық субъекті – бұл салықты төлейтін
адам. Заң жоспарында салық субъекті салықты төлеуші болып есептелінеді.
Бұған мемлекетке салықты төлеу міндеттілігі салынған. Салықтың екінші
элементі – салық объекті. Бұл салықтың төлеу себебі немесе мағынасы.
Салықтың объекті кез келген нәрсе болуы мүмкін. Мысалы: табыс, меншік,
белгілі бір тауардың сатуы немесе сатып алынуы және адамның өзі. Келесі
элемент-ол салық нормасы – бұл салық салудың заңмен бекітілген мөлшері.
Салық салу бірлігі – бұл салық объектісін өлшеудің бірлігі. Салық салу
ставкасы – салық салу бірлігіндегі салықтың мөлшері. Салық жеңілдіктері –
бұл салық төлеушінің салықтан босатылуы немесе оның ауыртпалын жеңілдету.
Салық төлеу тәртібі – салық заңымен бекітілген ережелер. Оларға сәйкес
салық төлемдері төлеушіден мемлекетке дұрыс өтеді. Салық төлеу тәртібі үш
негізгі элементтерден тұрады. Субъекттен мемлекетке көшкен салық сомасының:
әдісі, уақыты және формасы. Салық төлеу әдісі – бұл салық төлеушінің
мемлекетке салық заңымен бекітілген төлеу әрекеті. Қазіргі уақыттағы
Қазақстанда тәртіп бойынша мынадай негізгі салық төлеу әдістері жұмыс
істейді: салықты декларация бойынша төлеу, салықты патентті сатып алу
жолымен төлеу, салықты салық төлемін кірістіу арқылы төлеу. Салықты
декларация негізінде төлеу, салықтың бірнеше түрлерінде қолданылады. Бірақ
оның негізгі мақсаты – пайдаға салынатын салықты төлеу.
Салықтың элементтерін қарастырған кезде, салықтың орнатудың шектеушісі
ретінде азаматтардың “төлеу мүмкіндіктері” категориясы енгізіледі. Оның үш
қажеттілігі бар:
1) салықтың субъектіне қарағанда – салық бүкіл азаматтарды қамтуы
керек;
2) салықтың объектіне қарағанда – азаматтардың төлеу мүмкіндіктерін
ашатын жалпы табысты таңдау керек;
3) салықтың ставкасына қарағанда – салық ставкасы салық төлеушінің
меншіктік жағдайына ықпал ететінін барлығын анықтау керек. Салық ставкасын
орнатқан кезде осының барлығы есепке алынуы қажет. Салықтың негiзгi
құқықтық мiндеттемесi болып, салық төлеушi салықты мемлекетке берiдi
жүктейтiн мiндет табылады. Салық төлеудiң екi тәсiлi бар:
1. Өз бетiмен ;
2. Мемлекет күшпен алу.
Қазiргi кезде тәртiпке сәйкес салықты өз бетiмен төлеудiң төмендегiдей
әдiстерi бар:
- декларация бойынша салық төлеу;
- потент сатып алу немесе белгiлi сома енгiзу арқылы салық төлеу;
- салықтық төлемдi өз бетiнше қолма-қол төлеу.
Салықты күшпен алу әдiсi:
- кiрiстi төлеу кезiнен салықты ұстап қалу;
- салықтық хабарландыру немесе салықтық ескеру негiзiнде салық төлеу;
- салық төлеуден қашатын тұлғалардан салықты күшпен алу.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады:
а) фискальды (мемлекеттік табыстарды жинау);
б) қайта бөлу;
в) реттеуші.
Салықтардың фискальдық қызметі – мемлекеттік салық саясаты тұтқаларының
көмегімен нарық конъюнктурасының жағдайына әсер етуде, экономикалық өсуді
тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуында тұр. Бір сөзбен айтқанда, салық
түсімі арқылы алынатын қаражаттар, мемлекеттің саяси – шаруашылық қызметін
атқарудың қаржы негізі болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми
– техникалық прогресті ынталандыру, прогрессивті технология мен өнім
түрлерін игеру, экономикада құрылымдық өзгерістер жасау, табиғат қорғау
шараларын жүзеге асыру, әлеуметтік саланың объектілерін ұстау үшін белсенді
түрде пайдаланылады. Салықтың фискальды қызметі – қаражатты мемлекеттік
бюджетке түсуін қамтамасыз етеді. Бұл қызмет, өндірістің тауар – ақша
қатынастар даму кезіндегі мемлекетке ұлғайтып түскен ақша табыстарын
анықтайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі – салық механизмі арқылы мемлекеттік
бюджетке жалпы ұлттық өнімнің едәуір бөлігін жұмылдыруда тұр. Батыста және
біздің елімізде мемлекеттік бюджет арқылы жалпы ұлттық өнімнің 30%-тен 50%-
ке дейінгісі қайта бөлінеді. Салық түсімі есебінен мемлекет әскери
бағдармаларды қаржыландырады. Бұдан басқа, айтарлықтай қаржы ағарту
саласына, денсаулық сақтауға, ғылымға, басқару аппараттарын ұстауға,
экологияға, зейнет ақымен қамтуға жұмсалады. Қаржының бұндай мақсаттарға
жұмсалуы, әлеуметтік саладағы мезгіл-мезгіл шиеленісіп тұратын
қайшылықтарды басуға, азаматтардың кедей топтарының мүддесін ескере отырып
жеке табыстарды барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
Салықтың негізгі қызметтерінің бірі – реттеуші қызметі. Ол қызмет,
өндірістің дамуына әсер тигізеді. Бұл кезде, салық формаларын таңдау
қолданылыды. Мысалы: салық ставкаларын өзгерту, салық алу әдісі,
жеңілдіктер. Бұл реттеушілер қоғамдық өндірістің құрлымы мен пропорциясына,
қорлану мен тұтыну көлеміне әсерін тигізеді. Мемлекет салықтың жоғары
аталған функцияларын қолданып, салық жүйесін анықтайды және бұлардың
функционалдау механизмін ұйымдастырады. Сонымен бірге салықтар экономиканы
жанама түрде реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы
мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық
конъюнктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Бұдан
басқа, мемлекет салық көмегімен экономикаға, қоғамдық қатынастарға және
саясатқа белсенді түрде ықпалын тигізеді. Қоғамдық – экономикалық
қатынастарда, салықтар:
1) мемлекет табыстарының аккумуляторы;
2) салық төлеушінің меншік жағдайының реттеушісі қызметін атқарады.
Өзін, төленген салық ретіндегі қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ету
үшін, мемлекет “салық қызметін” атқарады. Салық қызметі – бұл мемлекеттің
салықты орнату және олардың мемлекетке түсуін орындайтын іс-әрекет.
Мемлекеттің салық қызметінің негізгі бағыттары мыналар:
1) салықты орнату;
2) мемлекеттің салық құрылымын ұйымдастыру;
3) салық міндеттердің орындалуын тексеретін салық бақылауын құру;
4) салық төлеуін қамтамасыз ету;
5) заңдық жауапкершілікті орнату және бұл заңдарды бұзғандарды осы
жауапқа тарту.
Салық жүйесiнiң элементтерi:
- салық заңдылықтарының жүйесi және принциптерi;
- салық түрлерi ;
- салықты бюджетке бөлу тәртiбi;
- салық органдарының жүйесi;
- салықты бақылау әдiстерi мен формалары;
- екi рет салық салу бойынша халықаралық қиындықтарды шешу.
2. ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ
2.1 Салық – экономиканы реттеу құралы.
Салық салу механизмі – кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалды табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
стимулдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми – техникалық прогрессті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу (төлеушілер үшін онша
қызық іс болып келмегенмен) өте қажетті де маңызды іс болып табылады. Дүние
жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай дүкіл өркениетті мемлекеттердегі
салықтық реттеу – несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана
нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол
нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға
тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамының экономикасын
тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса реформалаудың
тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып келеді. Қазіргі
кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр. Енді салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Олар
макроэкономикалық реттеуге белсенді аралса отырып, ішкі ұлттық табыстың
жалпы көлемінде, салықтық төлемдерің салыстырмалы мөлшерінің өсуін
қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып,
өндірістің процесстеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып
табылады. Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының
қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу шаралары, әр түрлі
салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің
әлеуметтік қажеттіктеріне қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта
салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің
көмегімен мемлекет өндіргіш күштері территориалды орналастыруға,
инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Салықтың мәні, функциясы
1. Салық
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...6
2. Салықтың элементтері,
қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II. Экономиканы реттеу құралы
1. Салық – экономиканы реттеу
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..18
2. Қазақстандағы салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .19
3. ҚР-ның салық түрлері. Салық салуды ұйымдастыру ... ... 22
III. Қазақстандағы салық реформалары.
3.1 Қазақстан Республикасының салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..33
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Кiрiспе
Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні.
Ұйымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерімен заңды құқығы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраныс көлемі
реттеледі. Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы
түрде әсер етеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі
бірнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен жазалау шаралары, оларды
пайдалануға түсініктемелер тұтас томдарды алып жатады.
1. Салықтың мәні, функциясы
1.1 Салық түсінігі
Салықтың мәнін түсіну үшін олардың болу мағынасын және салық
төлемдерінің негізгі түйінін білу қажет. Салықтардың пайда болуының саяси
және әлеуметтік – экономикалық себептерін қарастырған кезде олар мемлекет
тарапынан туындағанын байқау қиын емес. Олардың негізгі мақсаты: мемлекетке
қажетті қаражатты алу. Олар өз кезінде осы мемлекеттің өмір сүруінің және
қызмет етуінің материалдық негізі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,
салық төлемдерінің қойылған негізгі мақсаты – мемлекеттің табыстар
құрылуындағы өз қажеттіліктерін қанағаттандыру. Салықтың пайда болуының үш
кезеңi бар:
1. 1991-1995 жж. Бұл аралықта салық реформасы және негiзгi салық заңын
құрылды. Олар : жер салығы туралы заң 1991 жылы қаңтардың 17, бағалы
қағаздар салығы туралы заң 1991 қаңтардың 24, Қазақстан Республикасының
салық жүйесi туралы заңы 1991 жылы қаңтардың 25, кәсiпорынға салық салудағы
кәрәстер мен шығыстер туралы заң 1994 жылдың 12 ақпанында салық жүйесiнiн
құрылуында маңызды атқарады;
2. Қазақстан Республикасының Президентiнiң қаулы бойынша, бюджетке
төленетiн салық және басқа да мiндеттi төлемдер 24.04.95;
3. Қазақстан Республикасының Кодексiнде бюджетке төленетiн салық және
т.б мiндеттi төлемдер 26.06.01.
Салықтың қаржылық мақсатына келетiн болсақ, ол негізінен мемлекеттің
шығындарын жабу үшін арналған – бұл оның қаржылық мақсаты, сонымен қатар
салықтың басқа да мақсаттары болуы мүмкін, мысалы: экономикалық және
әлеуметтік. Салық – бұл төлем, яғни бір адамның екінші адамға қаражаттың
қозғалысы. Салықтың бұл қасиеті төлем кезіндегі мемлекетпен қойылған
мақсатқа жеткізуге әсерін тигізеді. Дәлірек айтқанда, ұлттық табыстың
динамикалық түрде қалыптастырады. Бұл нәтижесінде мемлекет қосалқы ақша
ресурстардың иесі болады.
1. Салық – бұл ақшамен байланысты белгілі бір іс-әрекет. Ол әр-қашанда
анықталған болу қажет. Яғни төлем сомасы мен салық міндеттілігінің көлемі
ертеден-ақ белгілі және тұрақты болуының маңызы зор.
2. Салық – бұл тең құқылы төлем. Салықты төлеу міндеті конституцияда
белгіленген, бұл оның айыппұлдан айырмашылығы. Қазақстан Республикасында
салықты төлеу міндеті конституциялық түрде жарияланған. Қазақстан
Республикасы конституциясының 35-ші бабының бекітуі бойынша заңмен
белгіленген салық төлемдері елдегi әр азаматтың міндеті болып табылады.
3. Салық – бұл анықталған төлем.Салықты төлейтін адамға төлеу сомасын
есептеп, оны салық заңдарындағы методикасы бойынша анықтауға құқық
беріледі. Салық төлемдерінің анықталуы адамның жеке басын мемлекеттен
немесе оның бөлек органдардан негізделмеген айыптардан қорғайтын құқықтық
гарантиясы болып саналады.
4. Салық – бұл міндетті төлем. Бұл салық төлемдер мемлекетке төленетін
еркін төлемдер арасындағы айырмашылығы болады. Ел азаматтарымен төленетін
салық міндеттілігі мемлекеттік бюджетке ақша ресурстардың бірқалыпты және
тұрақты әкелінуін қамтамасыз етеді.
5. Салық – бұл қайта оралмайтын төлем. Яғни салықты төлейтін адам,
ақшаның қайта берілмейтінін ескере отытып төлеуі керек. Бұл адам салықты
ақша ретінде төлегенде, ақшасы ешқашан қайта берілмейді және бұл ақшаны
мемлекеттен қайта қажет етуі болмайды. Салық толықтырмалы төлем болып
есептелінеді. Яғни адамның салықты төлегені үшін бұған ешқандай көмек
немесе орнына тауар, әр түрлі қызметтер қолданылмайды. Салық үнемі
әкелінетін ақша ресурстарды қажет етеді. Сондықтанда мемлекет салықты үнемі
бірқалыпты төлейтін объектілерге көз салады. Салық мемлекеттің табысын
тудырады. Салық түріндегі төлем, мемлекеттік бюджетті арқашанда
толықтырады. Салықтар – бұл заңмен орнатылған төлем. Олар әрқашанда тек
құқықтық формада болады және жоғары заң күшінің нормативтік актілерімен
орнатылады.
Салық салудың мынадай негізгі принциптері бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игіліктерге пропорциональді
төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерінен, салық төлеушілердің тұрмыс халінің
дәрежесінен тәуелді болуы керек. Салық төлеу кезінде, меншіктің формасы
мемлекеттік болып өзгереді.
Салықтың аталған барлық қасиеттері оны төлегендегі мемлекетпен қойылған
барлық мақсаттарына жетуге зор мүмкіндік береді.
Салықтардың қазіргі терриясында олардың көп түрлері кездеседі. Салық
салу жүйесінде формасы және өндіріп алу көздеріне қарай ерекшеленетін
әртүрлі салық түрлері пайдаланылады. Олар, әдетте үдемелі (прогрессивті),
пропорциональді және регрессивті (кері үдемелі) болып бөлінеді. Үдемелі
салықта, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарығы да өседі.
Пропорциональды салықта, оның орташа нарығы өзгеріссіз қалады, яғни
табыстың шамасына қарамастан салық салудың берілген бір мөлшері (бірыңғай
нарығы) пайдаланылады. Кері үдемелі салықта, табыс өсе түскен сайын
салықтың орташа нарығы азаяды. Әдетте бұндай салықтар табыс көбейе түскен
сайын, оның бірте-бірте азая түскен бөлігін талап етеді.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынандай түрлері қолданылады:
а) жалпы мемлекеттік салықтар;
б) жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар;
в) жергілікті салықтар мен алымдар.
Республиканың салық жүйесі бүгінгі таңда 11 жалпымемлекеттік, 10 жалпыға
бірдей жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрады. Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған
құнға салынатын салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа
салынатын салық, кеден тарифі мен баж салығы, пайдалы қазбаларды
геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына байланысты
шығындарды өтеуге жұмсалатын алым, тіркелген (ренталық) төлемдер, транспорт
құралдарына салынатын салық, Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы,
мемлекеттік баж салығы, табиғат ресурстарына салынатын салық, еңбекшілердің
еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық. Жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар мен алымдарға: жер салығы, жеке адамдардың мүлкіне
салынатын салық, орман табысы, су үшін төленетін ақы, табысқа салынатын
салық, кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым, заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін
алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен
ауысқан мүлікке салынатын салық жатады. Жергілікті салықтар мен алымдарға
мыналар жатады: курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы объектілер
құылысынасалынатын салық, курорттық алым, азаматтардан алынатын мақсатты
алым, жарнамаға салынатын салық, автотранспорт құралдарын, есептеу
техникасыжәне жеке компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық, жергілікті
символиканы пайдалану құқығы үшін алым, тауар биржаларында және валютаны
сату және сатып алу кезінде жасалған мәмлелерден алынатын алым, жергілікті
аукциондар өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін алынатын лицензиялық
алым. Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкіметпен мемлекеттік бюджетке аударылады. Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып, жергілікті бюджетке
түседі. Халықаралық статистикада салықтарды тікелей және жанама деп бөледі.
Тікелей салықтар табысқа және мүлікке салынады. Мысалы, ондай салықтарға
табыс салығы, пайдаға салынатын салық және т.б. жатады. Тауардың бағасына
енгізілетін немесе тарифке қосылатын және сатып алушы төлейтін салықты
жанама салық деп атайды. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық,
акциздер, кедендік баж салықтары жатады. Жанама салықтар бүгiнде үш түрде
көрiнедi: акциздер, фискальды, монопольдi салықтар және кеден салығы.
Бұлардың iшiнде ең бастысы акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет
көрсету тарифтерiне қосылады. Әрбiр елдiң ерекшелiктерiне қарай акциздер
халық тұтынатын тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету
түрлерiне салынады. Қазiргi кезде акциздiң бiр түрi қосымша құнға салық
салу кеңiнен дамуда. Бұл жағдайда салық тауарды өткiзгеннен түскен барлық
түсiмге салынбай, тек осы кезеңдегi өндiрiстiк қызметтiк нәтижесiнде
қосылған құнға салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бұрынғы КСРО-ның ұлттық табысындағы
үлесінің мөлшері 40 пайызын құрады. Салыну көздеріне қарай салықтар
еңбекпен табылған және еңбексіз табылған табыс болып бөлінеді. Еңбекпен
табылған табысқа еңбек ақы (жалақы), қалам ақы, жеке кәсіпорындардың табысы
жатады. Еңбексіз, бірақ жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша
пайыздар, қозғалмайтын мүліктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі,
жер рентасы және т.б. жатады. Шет елдердің заңдары, кәсіпкерлік жолмен
алынған пайданы, еңбек ақымен қатар еңбекпен табылған табысқа жатқызады.
Енді салықтың негізгі түрлерін тереңірек қарастырайық.
Пайдаға салынатын салық. Салықтардың ішінде пайдаға салынатын салық
ерекше орын алады. Пайдаға салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет
капиталдың қорлану процесiне айтарлықтай әсер тетдi. Оның мысалы ретiнде
жеделдетiлген амортизация деп аталатын салық механизмiн келтiруге болады.
Нәтижесiнде пайданың салық алынатын мөлшерi едәуiр кемiп, төленген салықтық
көлемi де азаяды. Бұл салық түрін барлық кәсіпорындар төлейді. Біздің
республикамызда қабылданған салық жүйесі туралы заңдар және оларға
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар бойынша өндіріспен айналысатын
кәсіпорындарға пайдаға салық 25 пайыз мөлшеріне салынады. Бұндай нарық
табыстылық (рентабелділік) мөлшері 40 пайыздан аспаған жағдайда
белгіленеді. Табыстылық шекті мөлшерден артып кетуі бағаны көтеру
монополиялық пайда алудың нәтижесі деп қаралады, ал ол пайданың артық
бөлігіне салық нарқының 25 пайыздан 80-90 пайызға дейін өсуіне әкеліп
соқтырады. Сөйтіп алынған пайда сомасы тең үлеспен мемлекеттік бюджетітік
түседі. Қор және тауар-шикізат биржалары, сондай-ақ брокер кеңселері мен
фирмаларына салынатын салық нарқы 55 пайыз, меншік формаларына қарамастан,
делдалдық және коммерциялық қызметтен алған пайдасы бойынша кәсіпорындар
үшін де – 55 пайыз. Коммерциялық банкілер соның ішінде кооперативтік
банктер, жинақ банктері, сақтандыру ұйымдары үшін салық нарқы 45 пайыз
болып белгіленген. Бұндай жоғары салық нарқы инфляцияға қарсы саясат
шараларынан, айналымға қосымша ақша қаражаттары түсуді шектеу мақсатынан
туындайды, бірақ ол банктердің инвестиция жасау мүмкіндігін шектейді.
Бірлескен кәсіпорындар үшін, егер шетелдік серіктестің жарғылық қордағы
үлесі 30 пайыздан артық болса, онда салықтың нарығы 30 пайыз құрайды.
Пайдаға салынатын салық шет елдерде де кеңінен қолданылады, оның барынша
нарығы 30-дан 60 пайызға дейін болып отыр. Көптеген елдерде еіші
кәсіпорындарға, олардың іс-қймылын ынталандыруға бағытталған салықтық
жеңілдіктер қарастырылған. Қазақстанда ауыл-шаруашылық өнімдер өндіретін
және өздейтін, халық тұтынатын тауарлар шығаратын, құрылыс, жөндеу-құрылыс
кіші кәсіпорындары үшін алғашқы екі жыл бойына бұл салықты белгіленген
салық нарқын 50 пайыз мөлшеріне төлеу көзделген. Басқа кәсіп түрлерімен
айналысатын кіші кәсіпорындар, бірінші жылы пайдаға салынатын салықты,
салық нарқының 25 пайызы, ал екінші жылы 50 пайыз мөлшеріне төлейді.
Осылармен бірге, “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңының 18
бабына сәйкес жергілікті Кеңестерге жергілікті салықтар мен алымдар бойынша
салық нарқын белгілеу, жеңілдіктер жасау құқығы берілген.
Қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС). Аса маңызды салық түрлерінің
бірі – қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС) болып табылады. Экономикалық
мазмұны жағынан, ол тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіру ісінің барлық
кезеңінде жасалатын құн өсімінің бір бөлігін бюджетке алу формасы болып
табылады, және солардың жүзеге асырылуы бойынша бюджетке енгізіледі. ҚҚС
өнімнің бағасына кіргізілмейді, ол бағадан тыс қойылады, сондықтанда
өндіріс шығындары мен кәсіпорынның табыстылығына (рентабельдігіне) әсер
етпейді. Бұл салық тауарлар мен қызметтерді түпкі тұтынушылардың сатып алу
барысында, сонымен бірге тауарларды өндіру мен өткізудің әртүрлі
кезеңдерінде төленеді. Салық салу объектісі - өндірістің барлық кезеңінде
бірыңғай нарық бойынша жаңадан жасалған құннан алынатын барлық өнім болып
табылады. ҚҚС-ның құрамына амортизация, еңбекақы, ағымдағы шығындар және
пайда кіреді. ҚҚС-ның ерекшелігі, оның инфляциялық тұрақтылығы, яғни
бюджеттің тұрақты қаржы көзі қызметін атқарады,. өндірістік шығындарды
азайту, өткізуді жеделдетуді көтермелейді. Қосылған құнға салынатын салықты
өндіру, төлеу және есептеу тәртібі Қазақстан Республикасының “Қосылған
құнға салынатын салық туралы” Заңында жарияланған болатын.
Акцизді салық. Акциздер – тауар баасына енгізілетін және сатып алушы
төлейтін жанама салықтың ежелгі формаларының бірі болып табылады. Ресми
түрде акциздер бұрынғы КСРО-да 30-шы жылдарға дейін болды.30-шы жылдардан
бастап акциздер, басқа салық түрлері сияқты айналым салығына біріктірілген
болатын. Акциз қалыптасқан қағида бойынша, тұрғындарға арналған және
мемлекеттің монополиясы болып табылатын тапшы, жоғары рентабельді тауарлар
мен өнімдерге салынады. Мемлекет акциз салығы сұраныс пен ұсынысты
реттеуге, сонымен бірге мемлекеттік бюджетті толықтыру үшін пайдаланады.
Акциз салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлеріне салынады. Осы
тауарлар бойынша акциз нарқын Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті
бекітеді, олар республиканың бүкіл территориясында бірыңғай болады және
календарлық жыл бойы өзгертуге жатпайды. Акцизді қамтитын еркін жіберілген
баға бойынша өткізілетін акциздеуші тауарлардың құны салыну объектісі болып
табылады. Бұлардан басқа да салықтардың түрлері бар, бірақ олар теорияда
көп қолданылмайды. Мемлекеттiк бюджетпен салық ставкасының арасындағы
тәуелдiлiк графикалық бейнесi. “Лаффердiк қисық сызығы” деп аталады.
Лаффердiң қисық сызығының тиiмдiлiгi тек еркiн нарық механизмiнiң қалыпты
жағдайында ғана мүмкiн болвды. Бұл теорияға сын тұрғысынан терң талдау
жасамай, мынаны ғана атап өтемiз. Салық ставкаларын жоғарлату немесе
төмендету күрделi қаржы динамикасын тежейдi, өндiрiстi ынталандыруға әсер
етедi. Жалпы нарық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан
басқада факторлар ықпал етедi. Олардың iшiндегi ең бастылары циклдық
ерекшелiктер жiне компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы,
олардың пайдаларының өсуi.
1.2 Салықтың элементтері, қызметi
Салықтың күрделі ішкі құрылымы бар. Ол бірнеше элементтерден тұрады:
1) Салықтың құқықтық негізі;
2) Салықтың субъекті;
3) Салықтың объекті;
4) Салықтың нормасы;
5) Салық төлеу тәртібі.
Әрбір салық айтылған элементтердің кешендердің ұсынылады. Егер
элементтердің кез келген бірі анықталмаған болса, онда салықты бекітілген
деп есептеуге болмайды. Кейбір кезде осы элементтерді салық туралы
заңдарының элементі деп атайды. Бұл қате болып есептелінеді, өйткені,
біріншіден салық тек заңмен ғана бекітілмейді, сонымен қатар ол заңдылық
форманың басқа да құқықтық актілерімен бекітілуі мүмкін. Екіншіден, элемент
– бұл құрылымның бөлігі, ал құқықтық норманың құрылымына дәстүрдегідей:
гипотеза, диспозиция, санкция кіреді. Салық теориясында”салық туралы
заңдарының элементтері” ұғымы “салық механизмінің элементтері” ұғымына
ауыстырылды. Бұл механизмде, салықтар тек заңдық актілер мен ғана
емесзаңасты актілерімен енгізіледі. Салық механизмінің элементтердің өзіне
келетін болсақ, олар екі топқа бөлінеді: Негізгі және қосымша элементтер.
Негігі элементтерге: салықты төлеуші, салықты салу объекті, салықтың
ставкасы кіреді. Ал қосымша элементтерге: салық салудағы жеңілдіктер,
объектті санау ерекшеліктері, салықтың төлемдері түсетін бюджет пен қор,
салықты аударудың уақыты мен периодтығы. Салықтың механизмінің қосымша
элементтері маңызды рөл атқарады. Олар салық төлемдерін реттейді. Енді әр
элементке қысқаша тоқталып кетейік. Салық субъекті – бұл салықты төлейтін
адам. Заң жоспарында салық субъекті салықты төлеуші болып есептелінеді.
Бұған мемлекетке салықты төлеу міндеттілігі салынған. Салықтың екінші
элементі – салық объекті. Бұл салықтың төлеу себебі немесе мағынасы.
Салықтың объекті кез келген нәрсе болуы мүмкін. Мысалы: табыс, меншік,
белгілі бір тауардың сатуы немесе сатып алынуы және адамның өзі. Келесі
элемент-ол салық нормасы – бұл салық салудың заңмен бекітілген мөлшері.
Салық салу бірлігі – бұл салық объектісін өлшеудің бірлігі. Салық салу
ставкасы – салық салу бірлігіндегі салықтың мөлшері. Салық жеңілдіктері –
бұл салық төлеушінің салықтан босатылуы немесе оның ауыртпалын жеңілдету.
Салық төлеу тәртібі – салық заңымен бекітілген ережелер. Оларға сәйкес
салық төлемдері төлеушіден мемлекетке дұрыс өтеді. Салық төлеу тәртібі үш
негізгі элементтерден тұрады. Субъекттен мемлекетке көшкен салық сомасының:
әдісі, уақыты және формасы. Салық төлеу әдісі – бұл салық төлеушінің
мемлекетке салық заңымен бекітілген төлеу әрекеті. Қазіргі уақыттағы
Қазақстанда тәртіп бойынша мынадай негізгі салық төлеу әдістері жұмыс
істейді: салықты декларация бойынша төлеу, салықты патентті сатып алу
жолымен төлеу, салықты салық төлемін кірістіу арқылы төлеу. Салықты
декларация негізінде төлеу, салықтың бірнеше түрлерінде қолданылады. Бірақ
оның негізгі мақсаты – пайдаға салынатын салықты төлеу.
Салықтың элементтерін қарастырған кезде, салықтың орнатудың шектеушісі
ретінде азаматтардың “төлеу мүмкіндіктері” категориясы енгізіледі. Оның үш
қажеттілігі бар:
1) салықтың субъектіне қарағанда – салық бүкіл азаматтарды қамтуы
керек;
2) салықтың объектіне қарағанда – азаматтардың төлеу мүмкіндіктерін
ашатын жалпы табысты таңдау керек;
3) салықтың ставкасына қарағанда – салық ставкасы салық төлеушінің
меншіктік жағдайына ықпал ететінін барлығын анықтау керек. Салық ставкасын
орнатқан кезде осының барлығы есепке алынуы қажет. Салықтың негiзгi
құқықтық мiндеттемесi болып, салық төлеушi салықты мемлекетке берiдi
жүктейтiн мiндет табылады. Салық төлеудiң екi тәсiлi бар:
1. Өз бетiмен ;
2. Мемлекет күшпен алу.
Қазiргi кезде тәртiпке сәйкес салықты өз бетiмен төлеудiң төмендегiдей
әдiстерi бар:
- декларация бойынша салық төлеу;
- потент сатып алу немесе белгiлi сома енгiзу арқылы салық төлеу;
- салықтық төлемдi өз бетiнше қолма-қол төлеу.
Салықты күшпен алу әдiсi:
- кiрiстi төлеу кезiнен салықты ұстап қалу;
- салықтық хабарландыру немесе салықтық ескеру негiзiнде салық төлеу;
- салық төлеуден қашатын тұлғалардан салықты күшпен алу.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады:
а) фискальды (мемлекеттік табыстарды жинау);
б) қайта бөлу;
в) реттеуші.
Салықтардың фискальдық қызметі – мемлекеттік салық саясаты тұтқаларының
көмегімен нарық конъюнктурасының жағдайына әсер етуде, экономикалық өсуді
тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуында тұр. Бір сөзбен айтқанда, салық
түсімі арқылы алынатын қаражаттар, мемлекеттің саяси – шаруашылық қызметін
атқарудың қаржы негізі болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми
– техникалық прогресті ынталандыру, прогрессивті технология мен өнім
түрлерін игеру, экономикада құрылымдық өзгерістер жасау, табиғат қорғау
шараларын жүзеге асыру, әлеуметтік саланың объектілерін ұстау үшін белсенді
түрде пайдаланылады. Салықтың фискальды қызметі – қаражатты мемлекеттік
бюджетке түсуін қамтамасыз етеді. Бұл қызмет, өндірістің тауар – ақша
қатынастар даму кезіндегі мемлекетке ұлғайтып түскен ақша табыстарын
анықтайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі – салық механизмі арқылы мемлекеттік
бюджетке жалпы ұлттық өнімнің едәуір бөлігін жұмылдыруда тұр. Батыста және
біздің елімізде мемлекеттік бюджет арқылы жалпы ұлттық өнімнің 30%-тен 50%-
ке дейінгісі қайта бөлінеді. Салық түсімі есебінен мемлекет әскери
бағдармаларды қаржыландырады. Бұдан басқа, айтарлықтай қаржы ағарту
саласына, денсаулық сақтауға, ғылымға, басқару аппараттарын ұстауға,
экологияға, зейнет ақымен қамтуға жұмсалады. Қаржының бұндай мақсаттарға
жұмсалуы, әлеуметтік саладағы мезгіл-мезгіл шиеленісіп тұратын
қайшылықтарды басуға, азаматтардың кедей топтарының мүддесін ескере отырып
жеке табыстарды барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
Салықтың негізгі қызметтерінің бірі – реттеуші қызметі. Ол қызмет,
өндірістің дамуына әсер тигізеді. Бұл кезде, салық формаларын таңдау
қолданылыды. Мысалы: салық ставкаларын өзгерту, салық алу әдісі,
жеңілдіктер. Бұл реттеушілер қоғамдық өндірістің құрлымы мен пропорциясына,
қорлану мен тұтыну көлеміне әсерін тигізеді. Мемлекет салықтың жоғары
аталған функцияларын қолданып, салық жүйесін анықтайды және бұлардың
функционалдау механизмін ұйымдастырады. Сонымен бірге салықтар экономиканы
жанама түрде реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы
мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық
конъюнктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Бұдан
басқа, мемлекет салық көмегімен экономикаға, қоғамдық қатынастарға және
саясатқа белсенді түрде ықпалын тигізеді. Қоғамдық – экономикалық
қатынастарда, салықтар:
1) мемлекет табыстарының аккумуляторы;
2) салық төлеушінің меншік жағдайының реттеушісі қызметін атқарады.
Өзін, төленген салық ретіндегі қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ету
үшін, мемлекет “салық қызметін” атқарады. Салық қызметі – бұл мемлекеттің
салықты орнату және олардың мемлекетке түсуін орындайтын іс-әрекет.
Мемлекеттің салық қызметінің негізгі бағыттары мыналар:
1) салықты орнату;
2) мемлекеттің салық құрылымын ұйымдастыру;
3) салық міндеттердің орындалуын тексеретін салық бақылауын құру;
4) салық төлеуін қамтамасыз ету;
5) заңдық жауапкершілікті орнату және бұл заңдарды бұзғандарды осы
жауапқа тарту.
Салық жүйесiнiң элементтерi:
- салық заңдылықтарының жүйесi және принциптерi;
- салық түрлерi ;
- салықты бюджетке бөлу тәртiбi;
- салық органдарының жүйесi;
- салықты бақылау әдiстерi мен формалары;
- екi рет салық салу бойынша халықаралық қиындықтарды шешу.
2. ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ
2.1 Салық – экономиканы реттеу құралы.
Салық салу механизмі – кез келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалды табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
стимулдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми – техникалық прогрессті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу (төлеушілер үшін онша
қызық іс болып келмегенмен) өте қажетті де маңызды іс болып табылады. Дүние
жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай дүкіл өркениетті мемлекеттердегі
салықтық реттеу – несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана
нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол
нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға
тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамының экономикасын
тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса реформалаудың
тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып келеді. Қазіргі
кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр. Енді салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Олар
макроэкономикалық реттеуге белсенді аралса отырып, ішкі ұлттық табыстың
жалпы көлемінде, салықтық төлемдерің салыстырмалы мөлшерінің өсуін
қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып,
өндірістің процесстеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып
табылады. Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының
қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу шаралары, әр түрлі
салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің
әлеуметтік қажеттіктеріне қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта
салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің
көмегімен мемлекет өндіргіш күштері территориалды орналастыруға,
инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz