Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ)
Кіріспе
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуының теориялық алғышарттары және оның ұстанымдары
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылу тарихы, қызметі және құрылымы
1.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымының негізгі ережелері мен нормалары
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енген шетелдердің тәжірибесі
, 2. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына ену процесін талдау
2.1 Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің мақсаты және оның барысы
2.2 Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің құқықтық аспектілері
2.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің экономикалық артықшылықтары мен залалдары
2.4 Дүниежүзілік сауда ұйымына енудегі Қазақстанның сыртқы саудасының құрылымы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуының теориялық алғышарттары және оның ұстанымдары
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылу тарихы, қызметі және құрылымы
1.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымының негізгі ережелері мен нормалары
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енген шетелдердің тәжірибесі
, 2. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына ену процесін талдау
2.1 Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің мақсаты және оның барысы
2.2 Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің құқықтық аспектілері
2.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің экономикалық артықшылықтары мен залалдары
2.4 Дүниежүзілік сауда ұйымына енудегі Қазақстанның сыртқы саудасының құрылымы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) – бұл елдер арасындағы сауда қатынастарын халықаралық ережелер көмегімен реттейтін халықаралық ұйым. Осы ережелердің негізгі мақсаты елдерді ашық және либералды сауда саясатын жүргізуге қолдау болып табылады. Бұдан басқа ол саудадағы және оны либерализациялаудағы өзара кедергілерді жою мақсатында көпжақты саудалық келіссөздер раундтарын мезгіл-мезгіл жүргізуге арналған.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде ДСҰ-Халықаралық тауарлар саудасы мен қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін белгілейтін көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені және қызмет көрсетулер саудасымен интеллектуалдық меншік құқығының саудалық аспектілері қамтылады. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге асыру тәртібі жайында қарастырылады.
Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстан да мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. ДСҰ-ға мүше болу республика экономикасы үшін өте қажетті болып табылады себебі біздің мүмкіншіліктеріміз жоғары, табиғи ресурстар әлеуетінің мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік үдерісі қарқынды болғандықтан тиімді болмақ. Сондықтанда ДСҰ-әлеуметтік мәні жоғары негізгі мәселелердің бірі болып саналады.
Жұмыстың мақсаты – жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын қалыптастырудағы әлеуетін және мүмкіншіліктерін анықтау. Қазақстан экономикалық сауда жүйесін жаңа ұтымды деңгейге көтеру және мынандай іс-шараларды жүргізу жайында болмақ:
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалынатын принциптері мен ережелер негізі ел мүддесіне сәйкес халықаралық қызмет көрсету саудасын реттеу, оны одан әрі кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін «келіссөз алаңының» функцияларын қамтамасыз ету.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің басты міндеті ретінде іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Зерттеу міндеттері:
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің ең негізгі құрамды бөлігі ретінде зерттеуі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы рөлі айқындау;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қамтамасыз етудің алғышарты ретінде қарастыру, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыда баға беруі;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің шетелдік тәжірибелер мен құқықтық құралдар арқылы талдау және оны Қазақстан Республикасында қолдану ерекшеліктерін саралау.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде ДСҰ-Халықаралық тауарлар саудасы мен қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін белгілейтін көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені және қызмет көрсетулер саудасымен интеллектуалдық меншік құқығының саудалық аспектілері қамтылады. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге асыру тәртібі жайында қарастырылады.
Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстан да мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. ДСҰ-ға мүше болу республика экономикасы үшін өте қажетті болып табылады себебі біздің мүмкіншіліктеріміз жоғары, табиғи ресурстар әлеуетінің мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік үдерісі қарқынды болғандықтан тиімді болмақ. Сондықтанда ДСҰ-әлеуметтік мәні жоғары негізгі мәселелердің бірі болып саналады.
Жұмыстың мақсаты – жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын қалыптастырудағы әлеуетін және мүмкіншіліктерін анықтау. Қазақстан экономикалық сауда жүйесін жаңа ұтымды деңгейге көтеру және мынандай іс-шараларды жүргізу жайында болмақ:
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалынатын принциптері мен ережелер негізі ел мүддесіне сәйкес халықаралық қызмет көрсету саудасын реттеу, оны одан әрі кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін «келіссөз алаңының» функцияларын қамтамасыз ету.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің басты міндеті ретінде іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Зерттеу міндеттері:
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің ең негізгі құрамды бөлігі ретінде зерттеуі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы рөлі айқындау;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қамтамасыз етудің алғышарты ретінде қарастыру, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыда баға беруі;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің шетелдік тәжірибелер мен құқықтық құралдар арқылы талдау және оны Қазақстан Республикасында қолдану ерекшеліктерін саралау.
1. Васильев Ю.А. “Роль ГАТТ в международно-экономической интеграции”, Экономика и коммерция, М. - 1995 ж. №3, 95-106 бет.
2. Полуэктов А. “Многосторонняя система ГАТТ: до и после “уругвайского” раунда”, Внешняя торговля, М. - 1994 ж. №4, 23-36 бет.
3. Мырзахметова А.М “ВТО и Внешняя торговля Казахстана” учебное пособие А: 2009
4. Дюмулен И. “Торгово-политическая система ГАТТ: принципы, правовые нормы и правила”, Внешняя торговля, М. – 1993ж №7/8, 34-44 бет
5. Чернышев С.В. “Механизм регулирования международной торговли: нормы и правила ГАТТ”, Сборник научных трудов, Всесоюзный Научно-исследовательский Конъюнктурный Институт, М. - 1991ж. - 71бет.
6. Төреғожина М.Б “ Қазақстан және ДСҰ ынтымақтастығы” оқу құралы А: 2010
7. “Опыт стран – членов ВТО по защите национальных интересов на внутреннем и внешнем рынках”, Международная жизнь, 2004 ж. 3-7 бет.
8. Лисовская Н. “Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии”, Мировая экономика и международные отношения, 2001 ж. №6 105-107 бет.
9. Оразбаков Г. “Процесс вступления Казахстана в ВТО и оценка последствий на экономику страны”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 3-7 бет.
10. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
11. Мырзахметова А.М. “ ДСҰ және ҚР сыртқы сауда саясатының мәселелері”, э.ғ.к. атағын алу үшін қорғаған диссертациясы А. – 2001 ж.
12. Рахимбеков Т.С., Есполов А.Т. “ Проблемы вступления Казахстана в ВТО”, АльПари, 2005 ж. №2, 13-16 бет.
13. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
14. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
15. Мырзахметова А.М. “ ДСҰ және ҚР сыртқы сауда саясатының мәселелері”, э.ғ.к. атағын алу үшін қорғаған диссертациясы А. – 2001 ж.
16. “Казахстан и ВТО: шансы и упущения”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 15-17 бет.
17. “Интеграция отдельных стран с переходной экономикой в ВТО и её последствия для их торговли с развивающимися странами”, Доклад секретариата ЮНКТАД, 1998 ж.
18. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
19. Усманова С.А., Сембаева Р.Ж. “ Присоединение к ВТО: проблемы и перспктивы”, Правительственный вестник, 2000 ж. №5.
20. Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операцияларының аралығындағы теңгерімділікке жету мәселелері және шешу жолдары: Монография. - Алматы: Экономика, 2009.
21. С.Ә. Досқалиев. Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынстары. – Алматы: «Қазақ универститеті», 1997 – 180 б.
22. Халықаралық бейфакторлық қызметтер бойынша экспорттық-импорттық операциялардағы бейтеңгерімді жеңу жолдары // ҚР Статистика агенттігінің ғылыми-ақпараттық журналы. - Экономика және статистика. - Астана. - 2009. - №2/2009. - Б.101-105.
23. Қазақстанның экономикасын дамыту және республиканың дүниежүзілік сауда ұйымына кірудегі проблемасы // Т.Рысқұлов атын. Қазақ экономикалық университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2006. - №4. - Б.216-221.
24. http://new.ctpd.kz .- Сауда саясатын дамыту орталығының ресми сайты.
25. Халықаралық сауда мен пайданың экономикалық негізі // М.Тынышпаев атын. Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы. - Алматы. - 2006. - №5 (42). - Б.155-159.
26. Сауда қызметiн реттеу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 12 сәуiрдегi N 544 Заңы http://kz.government.kz.
27. Дүние жүзілік сауда ұйымына кірудегі Қазақстанның экономикалық проблемасы // ҚР-ның экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациялау мәселелер. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. 31.03.06ж. - Астана: Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Экономика және Қаржы Институты, 2006. - Б. 285-290.
28. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
29. Инвестициялық рыноктың амортизациясы // Абай атын. Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. - Экономика сериясы. - Алматы. - 2007. - №4 (14). - Б.51-57.
30. Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялардың аралығындағы теңгерімділікке жету мәселелері // Непрерывное экономическое образование: модернизация обучения и методического обеспечения. II Республиканская учебно-методическая конференция. 24.01.07г. – Алматы: КазЭУ им. Т.Рыскулова. - часть I. - Б. 608-612.
31. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
32. Алшанов Р. “ Защитные меры Казахстана при вступления в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. №12, 3-5 бет.
33. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
34. Андрюшина Е. “Қазақстан ДСҰ-ға кіру жолында”, Кәсіпкер хабаршысы - 2002 ж. № 9, 10-13 бет.
35. “Участники ВТО достигли компромисса по рамочному соглашению о либерализации торговли”, БИКИ, М. – 2004 ж. №90-91, бет 1-4.
36. Темирбекова А.Ж. “Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор”, Саясат, 2003 ж. №3, 78-81 бет.
37. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
38. ҚР Статистика агенттігінің ғылыми-ақпараттық журналы. - Экономика және статистика. - Астана. - 2007. - №3/2007.
39. www.wto.org - Дүниежүзілік Сауда Ұйымының сайты. (ағылшынша)
40. www.eg.kz -“Егемен Қазақстан” газетінің электронды түрі.
41. www.kisi.kz - ҚР стратегиялық зерттeу институтының сайты.
42. www. stat.kz- ҚР статистикалық агенттігі
2. Полуэктов А. “Многосторонняя система ГАТТ: до и после “уругвайского” раунда”, Внешняя торговля, М. - 1994 ж. №4, 23-36 бет.
3. Мырзахметова А.М “ВТО и Внешняя торговля Казахстана” учебное пособие А: 2009
4. Дюмулен И. “Торгово-политическая система ГАТТ: принципы, правовые нормы и правила”, Внешняя торговля, М. – 1993ж №7/8, 34-44 бет
5. Чернышев С.В. “Механизм регулирования международной торговли: нормы и правила ГАТТ”, Сборник научных трудов, Всесоюзный Научно-исследовательский Конъюнктурный Институт, М. - 1991ж. - 71бет.
6. Төреғожина М.Б “ Қазақстан және ДСҰ ынтымақтастығы” оқу құралы А: 2010
7. “Опыт стран – членов ВТО по защите национальных интересов на внутреннем и внешнем рынках”, Международная жизнь, 2004 ж. 3-7 бет.
8. Лисовская Н. “Переговоры с ВТО: опыт Киргизии и Белоруссии”, Мировая экономика и международные отношения, 2001 ж. №6 105-107 бет.
9. Оразбаков Г. “Процесс вступления Казахстана в ВТО и оценка последствий на экономику страны”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 3-7 бет.
10. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
11. Мырзахметова А.М. “ ДСҰ және ҚР сыртқы сауда саясатының мәселелері”, э.ғ.к. атағын алу үшін қорғаған диссертациясы А. – 2001 ж.
12. Рахимбеков Т.С., Есполов А.Т. “ Проблемы вступления Казахстана в ВТО”, АльПари, 2005 ж. №2, 13-16 бет.
13. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
14. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
15. Мырзахметова А.М. “ ДСҰ және ҚР сыртқы сауда саясатының мәселелері”, э.ғ.к. атағын алу үшін қорғаған диссертациясы А. – 2001 ж.
16. “Казахстан и ВТО: шансы и упущения”, АльПари, 2002 ж. №4-5, 15-17 бет.
17. “Интеграция отдельных стран с переходной экономикой в ВТО и её последствия для их торговли с развивающимися странами”, Доклад секретариата ЮНКТАД, 1998 ж.
18. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
19. Усманова С.А., Сембаева Р.Ж. “ Присоединение к ВТО: проблемы и перспктивы”, Правительственный вестник, 2000 ж. №5.
20. Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операцияларының аралығындағы теңгерімділікке жету мәселелері және шешу жолдары: Монография. - Алматы: Экономика, 2009.
21. С.Ә. Досқалиев. Қазақстанның халықаралық экономикалық қатынстары. – Алматы: «Қазақ универститеті», 1997 – 180 б.
22. Халықаралық бейфакторлық қызметтер бойынша экспорттық-импорттық операциялардағы бейтеңгерімді жеңу жолдары // ҚР Статистика агенттігінің ғылыми-ақпараттық журналы. - Экономика және статистика. - Астана. - 2009. - №2/2009. - Б.101-105.
23. Қазақстанның экономикасын дамыту және республиканың дүниежүзілік сауда ұйымына кірудегі проблемасы // Т.Рысқұлов атын. Қазақ экономикалық университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2006. - №4. - Б.216-221.
24. http://new.ctpd.kz .- Сауда саясатын дамыту орталығының ресми сайты.
25. Халықаралық сауда мен пайданың экономикалық негізі // М.Тынышпаев атын. Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы. - Алматы. - 2006. - №5 (42). - Б.155-159.
26. Сауда қызметiн реттеу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 12 сәуiрдегi N 544 Заңы http://kz.government.kz.
27. Дүние жүзілік сауда ұйымына кірудегі Қазақстанның экономикалық проблемасы // ҚР-ның экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациялау мәселелер. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары. 31.03.06ж. - Астана: Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ Экономика және Қаржы Институты, 2006. - Б. 285-290.
28. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
29. Инвестициялық рыноктың амортизациясы // Абай атын. Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. - Экономика сериясы. - Алматы. - 2007. - №4 (14). - Б.51-57.
30. Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялардың аралығындағы теңгерімділікке жету мәселелері // Непрерывное экономическое образование: модернизация обучения и методического обеспечения. II Республиканская учебно-методическая конференция. 24.01.07г. – Алматы: КазЭУ им. Т.Рыскулова. - часть I. - Б. 608-612.
31. Арыстанбков К. “Казахстан и ВТО: экономические ожидания”, Казахстанская правда, 2003 ж. 3 сәуір.
32. Алшанов Р. “ Защитные меры Казахстана при вступления в ВТО”, Вестник предпринимателя – 2002 ж. №12, 3-5 бет.
33. Сабельников Л.В. “Генеральное соглашение по торговле услугами”, БИКИ, М. - 1995 ж. №84, 1-7 бет.
34. Андрюшина Е. “Қазақстан ДСҰ-ға кіру жолында”, Кәсіпкер хабаршысы - 2002 ж. № 9, 10-13 бет.
35. “Участники ВТО достигли компромисса по рамочному соглашению о либерализации торговли”, БИКИ, М. – 2004 ж. №90-91, бет 1-4.
36. Темирбекова А.Ж. “Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор”, Саясат, 2003 ж. №3, 78-81 бет.
37. Есентугелов А. “На пути Казахстана в ВТО нет серьёзных преград”, АльПари, 2003 ж. №3-4, 12-20 бет.
38. ҚР Статистика агенттігінің ғылыми-ақпараттық журналы. - Экономика және статистика. - Астана. - 2007. - №3/2007.
39. www.wto.org - Дүниежүзілік Сауда Ұйымының сайты. (ағылшынша)
40. www.eg.kz -“Егемен Қазақстан” газетінің электронды түрі.
41. www.kisi.kz - ҚР стратегиялық зерттeу институтының сайты.
42. www. stat.kz- ҚР статистикалық агенттігі
Кіріспе
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) – бұл елдер арасындағы сауда
қатынастарын халықаралық ережелер көмегімен реттейтін халықаралық ұйым. Осы
ережелердің негізгі мақсаты елдерді ашық және либералды сауда саясатын
жүргізуге қолдау болып табылады. Бұдан басқа ол саудадағы және оны
либерализациялаудағы өзара кедергілерді жою мақсатында көпжақты саудалық
келіссөздер раундтарын мезгіл-мезгіл жүргізуге арналған.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде ДСҰ-Халықаралық тауарлар
саудасы мен қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін
белгілейтін көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені және
қызмет көрсетулер саудасымен интеллектуалдық меншік құқығының саудалық
аспектілері қамтылады. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу
тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге
асыру тәртібі жайында қарастырылады.
Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстан да
мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. ДСҰ-ға мүше болу республика
экономикасы үшін өте қажетті болып табылады себебі біздің
мүмкіншіліктеріміз жоғары, табиғи ресурстар әлеуетінің мүмкіндігі мол,
ұдайы өндірістік үдерісі қарқынды болғандықтан тиімді болмақ. Сондықтанда
ДСҰ-әлеуметтік мәні жоғары негізгі мәселелердің бірі болып саналады.
Жұмыстың мақсаты – жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың
бәсекелестік артықшылығын қалыптастырудағы әлеуетін және мүмкіншіліктерін
анықтау. Қазақстан экономикалық сауда жүйесін жаңа ұтымды деңгейге көтеру
және мынандай іс-шараларды жүргізу жайында болмақ:
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік
және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы
либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалынатын принциптері мен ережелер негізі ел мүддесіне сәйкес
халықаралық қызмет көрсету саудасын реттеу, оны одан әрі
кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып
интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс
тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін келіссөз
алаңының функцияларын қамтамасыз ету.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің басты міндеті ретінде
іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Зерттеу
міндеттері:
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің ең негізгі құрамды
бөлігі ретінде зерттеуі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы
рөлі айқындау;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қамтамасыз етудің
алғышарты ретінде қарастыру, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық
тұрғыда баға беруі;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің шетелдік тәжірибелер
мен құқықтық құралдар арқылы талдау және оны Қазақстан
Республикасында қолдану ерекшеліктерін саралау.
Ғылыми зерттеу нысанында Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда
ұйымына енуінің экономикалық құқықтық аспектілері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына енудің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары, оны құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері мен экономикалық қатынастарды талдау.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік және іс-тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің шетелдік және отандық
монографиялық еңбектер мен практикалық оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары,
шетелдік және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-
теориялық, ғылыми- конференциялар материалдарынан көрініс алады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі – Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына ену мүмкіншілігіндегі экономикасының бірден-бір ерекшелігі
ретінде оның тікелей потенциалын ескеретін болсақ, онда тақырыптың
зерттелінуі ертеден басталады деген пікір айтуға толық негіз бар. Кейінгі
жылдары Тайгунов А, Ю Куватовтың, Андрюшина Е, Быков О.Н, Усманова С.А.,
Сембаева Р.Ж түбегейлі зерттеп келеді. Одан өзге мәселелері отандық
экономист-ғалымдар С.С. Сатыбалдинның, Темирбекова А.Ж. Жатқанбаевтың,
Н.К. Мамыровтың, Ө.Қ. Шеденовтың, Л.Н.Махмеджанова, Ж.Я. Әубәкірованың
зерттеу еңбектеріне арқау болып келеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми негізі:
- нарықтық қатынас жағдайында Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына
енуінің жаңғыртудың құрылымдық негізі, авторлық көзқараспен қарастырылды;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің құқықтық пен реттелу
және қамтамасыздандыру мәселелерімен ерекшеліктері анықталды;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің бәсекеге
қабілеттілігі мәселелері анықталып, оларды шешудің тиімді жолдары
ұсынылады;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің дамытуда шетелдіердің
тәжірибелері талданып, еліміз үшін қолайлы бағыт ұсынылады;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің дамуына негізделген
ұсыныстар тұжырымдалды.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы жұмыстағы
қол жеткізілген қорытындылар мен тұжырымдардың Қазақстанның Дүниежүзілік
сауда ұйымына енуінің даму мәселелерін әрі қарай зерделеуге ықпал
ететіндігінде.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің теориялық аспектілері мен оның құқықтық
қамтамасыз ету бағыттары зерттеледі. Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына енуінің шетелдік тәжірибелер мен оларды отандық Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің өзекті мәселелеріне және Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қазіргі жағдайымен Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің рөлін зерттеуге арналған.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Қазақстан Республикасының Конституциясы
және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР Ұлттық Статистика Агентінің
статистикалық деректері, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары
негізін құрайды.
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуының теориялық алғышарттары және
оның ұстанымдары
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылу тарихы, қызметі және құрылымы
Мамандар соғыстың алдындағы жылдары халықаралық сауда мен валюта-қаржы
саласындағы ойын ережелерін белгілейтін халықаралық институттар болса,
олар 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыстың салдарын едәуір
әлсіретер еді деп топшылайды. Сол себептен де көп жақты деңгейдегі
макроэкономикалық саясаттың мәселелерін үйлестіру қажеттігі айқын сезіледі.
1944 жылы Бреттон-Вудсте (АҚШ) өткен БҰҰ валюта-қаржы конференциясында
халықаралық валюта саласын тұрақтандыру, төлем баланстарын тегістеу және
экономиканы дамыту үшін қаржылық жәрдем беру мәселелерін шешу үшін
Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банк құрылды.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін де сауда қатынастарын халықаралық
реттеу шаралары қарастырылған болатын. Мысалы, Кедендік нысандылықты
оңайлату туралы (Женева,1923.), Халықаралық сауда арбитражы туралы
(1924ж.), өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы конвенциялар және т.б.
жарияланды, алайда олар жүйелі түрде пысықталмады әрі барлығы бірдей
аяқталған жоқ.
Соғыстан кейінгі жылдары ХВҚ мен дүниежүзілік банкпен бірге құрылған
жүйеде үшінші іргелі ұйым ретінде жұмыс істейтін Халықаралық сауда ұйымын
(ХСҰ) құруға көп күш-жігер жұмсалды. ХСҰ-ға әлеуметтік экономикалық
проблемаларды, сонымен бірге сауда саясатының экономикалық даму, жұмыспен
қамту, шектеулі іскерлік практика, инвестициялар, халықаралық сауда
келісімдері мәселелерін реттеу функциялары жүктелді. Аталмыш проблемалар
Женева мен Лондонда 1946-1947 жылдары өткен конференцияларда талқыланды.
Женева конференциясында (1947 жылы тамыз-қазан) ХСҰ Жарғысын (Гавана
хартиясы) пысықтау барысында, 23 ел, оның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Франция, Үндістан, Бразилия және басқа да бұлардан аз дамыған елдер
халықаралық байланыстардың дамуын едәуір тежейтін кеден тарифтерінің
соғысқа дейінгі деңгейін өзара төмендету жөнінде келіссөз жүргізіле
бастады. Келіссөздердің бірінші раундының нәтижесінде әлемдік сауданың 20%
ға жуығын қозғайтын 45 мың тариф (10 млрд долл соммасындағы)
төмендетілді. Тарифтерді төмендету арқасында Гавана хартиясына қатысушы
елдер өзара сауда ережелері жазылған бірқатар сауда экономикалық баптарын
орындауға міндеттенеді. Осы ережелердің жинағы мен оған қоса тіркелген
тарифтердің келісіліп кемітілген тізімі Тарифтер мен сауда жөніндегі бас
келісім (ГААТ) деп аталды және 1948 жылғы қаңтарда уақытша негізде
(келешектегі қатысушы елдер ХСҰ Жарғысын бекіту үдерісін аяқтағанға дейін)
күшіне енді.
Бастапқыда келісімнің мәтіні төмендегі үш тараудан тұрды:
I тарауда ең қолайлы тәртіптеме (ең қолайлы ұлт) екі баппен екі
негізгі ереже және өзара төмендетілген тарифтер тізімі болды.
II тарау сауда саясатына арналды және халықаралық сауда ережелерінің
ерекше кодексі ретінде жазылды.
III тарау да кеден одақтары, еркін сауда аймақтары және келісімді
оларға қатысты қолдану жөніндегі ережелер жазылды.
1965 жылы ГААТ-тың мәтіні Келісімге дамушы елдердің талабы бойынша
енгізілген Сауда және даму деп аталатын IV тараумен толықтырылды.
ГАТТ-тың жоғарғы органы болып Уағдаласушы тараптардың сессиясы
белгіленді. Сессия, әдетте жыл сайын жиналып отырды, әрбір қатысушы елдің
бір дауысы болса да шешім әдетте дауыс беру арқылы емес уағдаластық
негізінде қабылданды. Алғашқы Сессияны БҰҰ Бас хатшысы 1948 жылы наурызда
шақырды. Кейіннен, 1949 жылдан бастап сессияны шақыру, оның жұмысын басқару
құқығы қатысушы елдер сайлайтын Уағдаласушы тараптар сессиясының Төрағасына
(Жауапты хатшысына) берілді.
Сауда және тарифтер жөніндегі бас келісім (ГАТТ) әлемнің 23 мемлекеті
1947 жылы жасады. Аталмыш Келісімге тауар сатуды реттейтін ережелердің
жиынтығы кірді. Кейінгі жылдары осы ережелер жетілдіріліп, толықтырылды,
ГААТ –қа қосылған елдердің саны да өсті, ал 1990 жылы қатысушы елдердің
саны 90-ға жетті [1].
1995 жылы Уругвай раундының ұзаққа созылған сауда келісімдерінен кейін
ГАТТ құқық иеленушісі және қызметінде әлемдік сауданы ырықтандыру мен онда
әділ тәртіп орнату идеяларын ұстанатын халықаралық институт ретінде
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) құрылды. ДСҰ ГАТТ-тың бұрынғы шағын
жүйесінің орнына сауда келіссөздері барысында келісілген халықаралық сауда
қағидалары мен ережелерін пәрменді түрде іске асыратын өкілеттіктері бар,
жаңа, интеграцияланған халықаралық ұйымын құру мақсатында құрылды. ДСҰ
туралы келісімде ГАТТ ауқымында жүргізілген көп жақты сауда келіссөздері
нәтижесінде қол жеткізген барлық келісімдер мен уағдаластықтарды осы ұйымға
бағынышты бір жүйеге келтіру қаратсырылған.
Заңдылық жағынан ГАТТ-тың, әсіресе Токио раундының уағдаластығының
ережелер жиынтығын ескерсек, Уругвай раундының нәтижелерін іс жүзінде
қолдану өте қиын, тіпті қолдануға болады деп те айтуға болмайды. ДСҰ
құрылғанға дейін ГАТТ құрамына әлемдік тауар айналымының 90%- жуығы
тиесілі 125 мемлекет кіретін. Ресей мен Қытай сияқты ірі елдер аталмыш
ұйымнан тыс қалды, алайда Қытай ГААТ- тың негізін қалаушы ел ретінде 2001
жылы толық құқықты мүшесі атанды.
ГААТ- пен салыстырғанда ДСҰ-ға кіретін мемлекеттер саны да көп (2008
жылы 155 мемлекет кірді ), сонымен бірге атқаратын қызмет ауқымы да кең.
ГААТ тек тауар саудасы саласында ғана жұмыс істеді, ал ДСҰ тауарлар мен
қызметтер саудасын, сондай-ақ зияткерлік меншік құқығын қорғауды да
қамтиды. Сонымен бірге ДСҰ елдер арасында жүргізілетін келіссөздер мен
келіспеушіліктерді шешу үдерісіндегі сауда қатынастары қалыптасатын форум
болып табылады.
ДСҰ-ның заң жүйесі Марракеш келісімі деп аталатын ДСҰ-н құру туралы
келісіммен және осы келісімге тіркелген төрт қосымшамен бекітілген. Осы
қосымшаның әрқайсысына халықаралық сауданың жекелеген мәселелері жөніндегі
халықаралық құқықтық уағдаластықтар кіреді. ДСҰ-н құру туралы келісімде 29
келісім бар, оның 17-сі олармен байланысты құқықтық құжаттар көп жақты
сауда келісімдері деп аталатын 1, 2 және 3-қосымшаларға енгізілген. Олар
осы келісімнің ажырамас бөлігін құрайды және ДСҰ-ның барлық мүшелері үшін
міндетті болып табылады. Қалған келісімдер мен олармен байланысты құқықтық
құжаттар 4-қосымшаға енгізілген. Осы келісімдер қатысушылардың шектеулі
санымен жасалатын сауда келісімдері деп аталады, сондай-ақ осы келісімдерді
қабылдаған ДСҰ-ның мүшелері үшін міндетті болып табылады және оларды
қабылдамаған мүшелерге міндеттеме жүктемейді. Барлық келісімдерде елдердің
үкіметтері сауда саласында ұлттық заңнама және нормативтік актілер әзірлеп
оларды іс жүзінде қолданғанда басшылыққа алуы тиіс негізгі шартты
міндеттемелер белгіленген.
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) — бұл елдер арасындағы сауда
қатынастарын халықаралық ережелер көмегімен реттейтін халықаралық ұйым. Осы
ережелердің негізгі мақсаты елдерді ашық және либералды сауда
саясатын жүргізуге қолдау болып табылады. ДСҰ 1948 жылдан бері халықаралық
саудадағы негізгі принциптер мен ережелерді анықтайтын Тарифтер мен
сауда жөніндегі Бас келісімнің негізінде (ГАТТ) құрылған. Бұдан
басқа ол саудадағы және оны либерализациялаудағы өзара кедергілерді жою
мақсатында көпжақты саудалық келіссөздер раундтарын мезгіл-
мезгіл жүргізуге арналған болып қызмет еткен.
ДСҰ – бұл бір жағынан әрі ұйым, әрі халықаралық тауарлар саудасы мен
қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін белгілейтін
көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені. ДСҰ-ны құру туралы
келісім шатыр тәрізді құжат болып табылады, оған мыналарды реттейтін 27
заң құжаттары қоса берілген: халықаралық тауарлар саудасының кең ауқымды
мәселелері; қызмет көрсетулер саудасы және интеллектуалдық меншік
құқығының саудалық аспекттері. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу
тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге
асыру тәртібін реттейді.
ДСҰ-н құруда келесіде негізгі мақсаттар айқындалып, жүзеге асыру
көзделді :
-Уругвай раунды саудалық келіссөздер барысында жасалған көпжақты
саудалық келісімдерге қызмет көрсету және жүзеге асыру (1986 — 1994 гг.);
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік
және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы
либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалған принциптер мен ережелер негізінде халықаралық қызмет көрсету
саудасын реттеу, оны одан әрі кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен
біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып
интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс
тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Мүше елдердің ұлттық саясатының мониторингін жүзеге асыру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін келіссөз
алаңының функцияларын қамтамасыз ету [2].
ДСҰ басты міндеті ретінде іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа
мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым
халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін
көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі
негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:
- Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет
қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
- Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік
тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші
кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда
импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
- Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік
компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының
кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
- Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер
фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою,
оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі),
жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
- Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер
жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда
ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл
елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан
анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру
әділетті болар деп есептеледі.
ДСҰ құрылымындағы Министерлік конференция — ДСҰ-ның жоғарғы
басшы органы, ДСҰ көпжақты келісімдерінің мәні болып табылатын барлық
мәселелер бойынша шешім қабылдауға құқылы. Әдетте Конференция екі жылда бір
рет ДСҰ-ға қатысушы елдердің сауда немесе сыртқы істер министрлігі
деңгейінде Уругвай раундының келсімдерімен байланысты өзекті мәселелерді
талқылап, олар бойынша шешім қабылдау үшін шақыралады.
Алғашқы конференция 1996 жылғы желтоқсанда Сингапурде; екіншісі-1998
жылғы мамырда, Женевада өтті. Онда ГАТТДСҰ-ның елу жылдық қызметі
қорытындыланды. 2001 қарашада Доха қаласында (Катар) Министрлер
конференциясы өтіп, содан кейінгі көпжақты келіссөздердің жаңа раунды
басталды. Келесі конференция 2003 жылғы 10-14 қыркүйек аралығында (Канкун
қаласы, Мексика) және т.б өтті.
Министрлік конференциялар сессияларының арасында қажет болған жағдайда
(жылына 8–10 рет) ағымдағы және процедуралық мәселелерді шешу үшін
ұйымға барлық қатысушылар өкілдерінен, әдетте ДСҰ-ға мүше елдердің елшілері
мен делегация басшыларынан тұратын Бас Кеңес шақырылады. Бас Кеңестің
басқаруында Сауда саясатын шолу жөніндегі орган мен дауларды шешу жөніндегі
орган бар. Бұдан басқа, Бас кеңеске Министрлік конференция бекітетін:
сауда және қоршаған орта жөнінде; сауда және даму жөніндегі; төлем
балансының тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шектеулер жөніндегі;
бюджет, қаржы және әкімшілік мәселелер жөніндегі; өңірлік сауда
келісімдері жөніндегі комитеттер есеп береді. Министрлік конференция
(немесе Бас кеңес) өкілеттілік мерзімі 3 жылды құрайтын ДСҰ-ның Бас
директорын тағайындайды. ДСҰ-ның құрамында Бас директор басқаратын ДСҰ
Хатшылығы жұмыс істейді. Бас директорға хатшылықтың басқа қызметкерлерін
тағайындау және олардың өкілеттіктері мен функцияларның ауқымын белгілеу
өкілеттігі берілген. ДСҰ хатшылығында 600-ден аса қызметкер жұмыс жасайды.
ДСҰ хатшылығы өте қарқынды жұмыс істейді. (1 сурет)
Cурет 1. ДСҰ-ны әкімшілік басқару * [3,47б.]
Қазіргі кезде Бас директор Паскаль Лами болып табылады,
ЕО сауда жөніндегі бұрынғы комиссар , лауазымдық қызметке 2005 жылдың 1
қыркүйегінде кірісті (1999–2002 жылдары Майк Мур болған, Жаңа Зеландияның
экс-премьер-министрі, 2002–2005 жылдары — Супачай Паничпакди,
Тайландтың бұрынғы премьер-министрі ). Бас кеңес ДСҰ-ның мына иерархиясында
тұрған үш кеңеске функцияларын жібереді: Тауарлар саудасы жөніндегі кеңес,
Қызмет көрсету саудасы жөніндегі кеңес және Интеллектуалдық меншіктің құқық
аспектілерінің саудасы жөніндегі кеңес. Осы кеңестердің шегінде ДСҰ-ның
барлық мүшелеріне мүшелікке көптеген ашық мамандандырылған комитеттер
мен жұмыс топтары құрылған. Тауарлар саудасы жөніндегі кеңес ДСҰ
принциптерін сақтау және тауарлар саудасы саласындағы 1994 жылғы тарифтер
мен сауда жөніндегі Бас келісімнің орындалуына бақылауды жүзеге асыратын
мамандандырылған комитеттердің қызметіне басшылық етеді. Қызмет көрсету
саудасы жөніндегі кеңес қызмет көрсету саудасы жөніндегі Бас келісімнің
орындалуына бақылауды жүзеге асырады. Оның құрамына Қаржылық қызмет
саудасы жөніндегі комитет және кәсіби қызметтер жөніндегі жұмыс тобы
кіреді. Интеллектуалдық меншік құқықтары саудалық аспектілері жөніндегі
кеңес Интеллектуалдық меншік құқықтары саудалық аспектілері жөніндегі
келісімнің орындалуын жүзеге асырудан басқа, жалған тауарлардың халықаралық
саудасымен байланысқан дау-дамайдың туындауының алдын алу мәселелерімен-де
айналысады [4].
Бас директор басқаратын ДСҰ-ның хатшылығы ДСҰ-ның атқарушы органы болып
табылады. ДСҰ хатшылығы, басқа халықаралық ұйымдарының осындай органдарынан
айырмашылығы олар шешім қабылдамайды, өйткені осы функция мүше елдердің
өзіне жүктеледі. Хатшылықтың негізгі міндеттері — әртүрлі кеңестер мен
комитеттерге, сондай-ақ Министрлік конференцияға техникалық қолдауды
қамтамасыз ету, дамушы елдерге техникалық көмек көрсету, әлемдік
саудаға талдау жасау мен қоғам және бұқаралық ақпарат құралдарына ДСҰ-ның
ережелерін түсіндіру болып табылады. Хатшылық сондай-ақ дауларды шешу
процессінде құқықтық көмек көрсетудің кейбір формаларын қамтамасыз
етеді және ДСҰ-ға мүше болғысы келетін елдердің үкіметіне, ақыл-
кеңес береді. ДСҰ-ның кез-келген мүше елі барлық кеңестерге,
комитеттерге және т.б., Дауларды шешу жөніндегі органға кіретін
Апелляциялар жөніндегі орган мен Дауларды шешу жөніндегі жұмыс тобы, сондай-
ақ қатысушылар саны шектеулі келісімдер жөніндегі комитеттерден басқасы
қатыса алады.
1.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымының негізгі ережелері мен нормалары
ДСҰ жүздеген келіссөз жүргізуші ел, экономика мен құқықтың әр алуан
салаларының сарапшылары қатысатын және ұдайы қозғалыс пен даму жолында
жұмыс істейтін күрделі сан салалы механизм болып табылады.
Неғұрлым қолайлы жағдайдағы ұлттың тәртіптемесі (НҚТ) ДСҰ мүшелері
басқа мүше елдерден импортталатын тауарлар мен қызметтерге бірдей
қарайтынын білдереді. Басқаша айтқанда, ДСҰ-ға мүше елдердің тауарлар мен
қызметтері кеден шекарасын кесіп өткенде осы елдердің ішіндегі ең қолайлы
ережелер қолданылады, яғни шекарадағы кемсітушіліктен бас тартуды
білдіреді. Ал ДСҰ-да бірқатар талап қоятын, мысалы, үшінші тұлғалармен
сауда жасағанда жаңа кедергі белгілеуге тыйым салатын өңірлік кеден
одақтары мен еркін сауда аймақтарына көрсетілген ереже қолданылмайды.
Ұлттық тәртіптеме, барлық импортталатын тауарлар мен қызметтердің
қайсыбір шекара тәртіптемесінің барлық талаптарына сәйкес екені және
олардың елдің ішкі ұлттық нарығында пайда болғаны анықталса, бұл жағдайда
олар ұлттық нарықтағы ұлттық тауарлар мен қызметтерге қолайлы екенін, яғни
оларға салынатын ішкі салықтар ішкі нарықтағы отандық тауарлардың
салықтарынан жоғары болмауы тиіс екенін білдіреді. Бұл ішкі (ұлттық)
нарықтағы кемсітушіліктен бас тарту болып табылады [3].
ДСҰ-ң ресми түрде жарияланған негізгі мақсаты еркін сауда үшін жағдай
жасау арқылы әлемдік экономикалық дамуды қамтамасыз ету болып табылады.
Сурет 2. ДСҰ-ң институционалды құқықтық құрылымы * [3,46б.]
ДСҰ-ның негізгі қағидасы неғұрлым қолайлы жағдай жасау тәртіптемесі мен
ұлттық тәртіптеме болып табылады. ГАТТ және ДСҰ екі негіз қалайтын қағидаға
негізделеді, ал осы екі қағида өз кезегінде халықаралық құқықтық практикада
төрт негізгі элемент түрінде байқалады. Негіз қалаушы қағидалар- бұл
кемсітушіктен бас тарту және нарықтық тиімділік немесе нарықтарға
болжанған, ашық, қауіпсіз өзара қол жеткізу.
Төрт негізгі элементке мыналар жатады.
- неғұрлым қолайлы жағдайдағы ұлттың тәртіптемесі (НҚТ);
- ұлттық тәртіптеме;
- тарифтерді шекарада жалғыз дара немесе ең жақсы қорғаныс құралы
ретінде қолдану;
- транспаренттік немесе ашықтық.
ДСҰ-ның келісімдері мүше-елдерге сыртқы сауданы, ең алдымен бүкіл
экспортты кеңейтуге арналған мүмкіндіктерді қалыптастырады және одан да
қауіпсіз және болжамдалатын сауда ортасын құруға жетелейтін одан да қатаң
көптараптық ережелерді қамтамасыз етеді. Көп жағдайларда ДСҰ-ға мүше емес
елдер халықаралық саудада тиімділігі төмен шарттармен қатысатын болады,
себебі осы келісімдерде ескерілген артықшылықтардың күші оларға тарамайды.
Мысал ретінде ДСҰ-ның келесі келісімдерін атап кетуге болады:
Тоқыма мен киім-кешек бойынша келісім – қатыспайтын елдер осы Келісімде
ескерілген, сауданы ырықтандырудан туындайтын артықшылықтарға ие болмайды;
көбінесе бұл өздеріне қатысты шектеулер он жылдық өтпелі кезең бойы
сақталатын тауарларға қатысты импорттық квоталарды кезең-кезеңмен жоюға
қатысты болады. Сонымен қатар, қатыспайтын елдер олардың тоқыма мен киім-
кешек экспортына қатысты шектеулердің, соңғыларының күшін жою мерзімдерін
көрсетусіз енгізілу проблемасына тап болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы бойынша келісім – көп жағдайда қатыспайтын елдер осы
келісіммен және мүшелердің нарыққа жол ашу саласындағы жеңілдіктер
тізімінде ескерілген ең аз міндеттемелерден пайда таба алмайды, соңғылар
тек ДСҰ мүшелеріне ғана тарайды. Екінші жағынан, ДСҰ мүшелері жүргізген
тарификациялаудың нәтижесінде олардың ауылшаруашылық тауарларын
экспорттауына қатысты кедендік баждардың жоғары мөлшерлемелері салынатын
болады. Ауыл шаруашылығы жөніндегі келісім ДСҰ мүшелерінің ауылшаруашылық
өнімдеріне қатысты мөлшерлік импорттық шектеулерді қолдануды тыйым салған
болса, саудаға қатысатын кейбір ірі қатысушылардың Уругвайлық раундының
қорытындылары бойынша өзгертілген заңдары қатыспайтын елдерден
ауылшаруашылық тауарларының импортына қатысты мөлшерлік шектеулерді
қолданудың мүмкіндігін бұрынғысынша сақтап отыр.
Демпингке қарсы әрекет, демеуқаржылар мен өтемақылау шаралары туралы
келісімдер – аталмыш келісімдерге сәйкес барлық ДСҰ мүшелері демпингке
қарсы және өтемақылық тексерулер барысында нұқсанның келтірілу фактісінің
тексеруін жүргізуге құқылы. Сонымен қатар, саудаға қатысатын кейбір ірі
қатысушылардың Уругвайлық раундының қорытындылары бойынша өзгертілген
заңдарына сәйкес нұқсанның келтірілу фактісін тексерудің күші қатыспайтын
елдерден әкелінетін тауарларға арнап тарамайды. Сонымен қатар, ДСҰ-ға
қатыспайтын елдерге қарсы, тәжірибе көрсетіп отырғандай, демпингке қарсы
шараларды реттеу тәртібімен мөлшерлік шектеулер қолданылуы мүмкін, бұл
кемсітушілік шарасы болып табылады және ДСҰ-ның мүше-елдерге арналған
ережелерімен тыйым салынған (тек бағаларға қатысты міндеттемелерге рұқсат
етіледі).
Қорғау шаралары жөніндегі келісім – бұл Келісімнің негізгі ережелерінің
күші (ең аз кемсітушілік ауытқулармен барынша ықпал ету режимі ұстанымына
негізделумен қорғау шаралары қолдану; экспортты өз еркімен шектеу туралы
келісімдердің күшін жою; кеңес беру және хабарландыру тәрізді қорғау
шараларын енгізу жөніндегі рәсімдерді қатаң түрде орындаудың қажеттігі
тәрізді) қосылып жатқан елдерге қатысты тарамайтын болады, бұл халықаралық
саудадағы олардың кемсітілуін күшейтіп жіберуі мүмкін.
Қызмет көрсетулердің саудасы жөніндегі бас келісімге –жариялылық пен
біртіндеп ырықтандыру жағдайларында, барлық сауда серіктестерінің
экономикалық өсіп-өркендеуіне және дамушы елдердің дамуына ықпал ету
мақсатымен қызмет көрсетулердің саудасына арналған ұстанымдар мен
ережелердің көп тараптық жинағы кіреді .
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім (СТТ) міндетті
стандарттардың болуымен туындалған саудаға қарсы кедергілерді шектеу
шаралын ескереді және осы саладағы барынша жоғары транспаренттікті
қолдайды. ДСҰ-ға мүше-ел өзінің аймағына өзге мүшелердің жеткізетін
тауарларына арнап барынша ықпал ету режимін және стандарттау мен
сертификаттауды қолдануға қатысты ұлттық режимін ұсынады.
ДСҰ-ға енудегі басты негізі екі елдің ортақ шешім қабылдау арқылы
жұзеге асады. Дүниежүзілік сауда ұйымында шешімді консенсус (бәтуаласу)
негізінде қабылдау қолданылады. Бұл орайда консенсусқа (бәтуаға) келмеген
жағдайда, басқадай көзделмесе, онда шешім көпшілік дауыспен қабылданады.
Тауарлар, қызметтер, зияткерлік меншік жөніндегі ережелерді
түсіндіргенде және қабылданған міндеттемелерден босатқанда шешім 34
дауыспен қабылданады. Қатысушылардың құқықтары мен міндеттемелерін
қозғамайтын түзетулер, сондай ақ жаңа мүше қабылдау 23 дауыстың болуын
қажет етеді (іс жүзінде әдетте консенсус(бәтуа ).
Ұйымға кіру тәртібі өте маңызды кезең болып табылады. Барынша ұтымды
келісім шарт жүргізуге әрекет жасалады. Дүниежүзілік сауда ұйымына қосылу
тәртібі бірнеше сатыдан тұрады. Бұл ұйымға қосылатын ел ДСҰ-ның бас
директорына ДСҰ Келісімінің XII бабының негізінде өзінің дүниежүзілік сауда
ұйымына қосылу ниеті жөнінде хабарлайды. Көрсетілген бапқа сәйкес сауда
саясатын жүргізуде толық дербестігі бар кез келген тарап немесе кеден
аумағы ДСҰмен өтініш білдірген ел уағдаласқан жағдайда ДСҰға кіруге құқығы
бар [2,23б.].
Қосылуға ниет білдірген елдің үкіметі ДСҰ-ның Бас кеңесіне жазбаша
өтініш береді. Бас кеңес өтінім мен тиісті құжаттаманы қарау үшін жұмыс
тобын тағайындайды. Жұмыс тобы ұйымға кірген кездегі келіссөз үдерісінің ең
маңызды бірлігі болып табылады. Хатшылық жұмыс тобын бекіткеннен кейін
өтінім берушіге оның жұмыс тәртібі жөнінде хабарлайды және сыртқы сауда
тәртіптемесі туралы меморандумды табыс етуді ұсынады. Меморандумда, әдетте
елдің экономикасы, сыртқы экономикалық саясаты, сондай ақ зияткерлік меншік
құқығы тәріптемесі, тауарлар мен қызметтердің сыртқы саудасының
статистикасы жөніндегі ақпарат болады. Өтінім беруші ДСҰ Хатшылығына
тауарлар мен қызметтер саудасын реттейтін кеден тарифтерін, заңдар мен
өкімдерді және сыртқы сауда тәртіптемесіне қатысты басқа да материалдарды
табыс етеді. Құжаттар ағылшын, француз, испан үш ресми тілдің біреуінде
жазылып табыс етіледі.
Жұмыс тобының негізгі қызметіне мыналар жатады:
- Өтінім беруші ел үкіметінің өтініш беруші елдің сауда саясаты мен
құқықтық тәртіптемесінің барлық аспектілері кіретін меморандумын
қарастыру;
- Меморандумда баяндалған фактілерді егжей тегжей зерттеу;
- Осы өтінімді берушінің ДСҰ-ға кіру шарттарын (шарттарға ұйымға кіру
кезеңі мен құрылымдық және құқықтық нормаларды осы міндеттемелерді
орындау үшін сәйкестікке келтіру үшін қажетті өтпелі кезеңде
ұйымның ережелері мен тәртіптерін сақтау міндеттемесі) талқылау
мақсатында ДСҰ-ның қазіргі кезеңдегі мүшелерімен көп рет келіссөз
жүргізу;
- ДСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі құжаттарды біріктіру және оны Бас
кеңеске немесе министрлер конференциясына бекітуге табыс ету.
Жұмыс тобы ұйым мүшелеріне келіссөз өткізу үшін ашық екенін, ал оның,
сондай-ақ бүкіл келіссөз үдерісінің құжаттамасы құпия екенін атап өту
қажет.
Сол кезеңде өтінім беруші елдің үкіметі Жұмыс тобының мүдделі
топтарымен тарифтерді төмендету және тауарлар мен қызметтер нарығына қол
жеткізу жөніндегі міндеттемелерге қатысты екі жақты келіссөздер жүргізуге
құқылы. Осы келіссөздердің нәтижелері ДСҰ-ға кіруге қатысты құжаттардың
қорытынды пакетіне енгізіледі.
Ұйымға жаңадан қосылған мемлекеттер ДСҰ-ға мүше болу шарттары осы
мемлекеттер мен ұйымның басқа мүшелері арасындағы келіссөздер барысында
пысықталады. Осы мақсаттағы келіссөздердің ұзақтығы тәртіптелмейді. ДСҰ
практикасында 2-3 жыл бойы созылған келіссөздер болды, ал Қытай Халық
Республикасының келіссөздері 15 жылға жуық уақытқа созылды. Әр елдің ДСҰ-ға
қосылу шарттары жеке белгіленеді.
1. Қосылатын елдің сыртқы сауда тәртіптемесі мен оның ДСҰ-ның көпжақты
сауда келісімдерімен үйлесуін қарастыруды қамтиды.Аталмыш үдеріс барысында
қосылатын ел сыртқы сауда тәртіптемесі туралы өзінің меморандумын табыс
етеді. Меморандум жүйелі жауаптар мен сұрақтар барысында қаралады, содан
кейін жұмыс тобының баяндамасы мен қосылу шарттары кіретін қосылу туралы
хаттама жасалады. Сауда ұйымына қосылудың осы сатысы сыртқы сауда
тәртіптемесіне қатысты кейбір мәселелер бойынша қосылатын ел мен ДСҰ-ның
жекелеген мүшелері арасында екіжақты немесе көпжақты ресми емес келіссөз
жүргізу қажет болса да, ДСҰ-ның барлық тараптары қатысатын көпжақты негізде
жүзеге асырылады.
2. Тауар саудасы саласындағы міндеттемелер жөніндегі келіссөздер
негізінен импорттық тарифтерді тиісінше қысқарту және біріктіру арқылы іске
асады. Келіссөздерді қосылатын тарап негізгі сауда әріптестерімен (негізгі
және бас экспорттаушы деп аталатын) екі жақты келіссөз негізінде
жүргізіледі. Ауыл шаруашылығы саласы бойынша берілген жеңілдіктерді қоса
алғанда, төмендетілген тарифтердің тізімі (яғни нарыққа қол жеткізу,
экспорттық субсидиялар мен ішкі қолдау шаралары жөніндегі) ұйымға қосылу
хаттамасының ажырамас бөлігі болып табылады және ДСҰ-ның барлық мүшелеріне
нақты НҚТ (неғұрлым қолайлы тәртіптеме) негізінде қолданылады.
3. Қосылатын елдің қызметтер сауда саласындағы міндеттемелерін
пысықтау жөніндегі келіссөздер екі жақты негізде жүргізіледі.
Келіссөздердің нәтижесінде ДСҰ-ға қосылу туралы хаттамаға міндеттемелер
тізімі қоса тіркеледі. Осы тізімді НҚТ негізінде ұйымның барлық мүшелері де
қолданады. Сонымен бірге қосылатын елдің сауда әріптестеріне жекелеген
елдерге пайдалы болу үшін НҚТ-дан кейбір ережелерді алып тастауды келісе
алады.
ДСҰ-ға қосылуға үміткер елдерге олардың ұлттық заңнамасы мен сыртқы
экокномикалық қызметті реттеу практикасын Уругвай раунды келісімдер
пакетінің ережелеріне сәйкестікке келтіру талабы қойылады. (2 сурет)
Соңғы сатыда, қосылатын елдің заңнама шығаратын органы бүкіл құжаттар
пакетін бекітеді. ДСҰ-ға кіруге арналған соңғы пакет екі жақты, сонымен
бірге көп жақты келіссөздердің нәтижесі болып табылатын мына үш құжаттан
тұрады [4,34б.].
- Жұмыс тобының жүргізілген тәртіптемелер мен ұйымға кіру шарттары
бойынша жасалған қорытынды түріндегі есебі.
- ДСҰ-ға кіру хаттамасы.
- Өтінім беруші елдің үкіметі мен ДСҰ мүшелерімен келісілген және
тауарлар мен қызметтер нарығына қол жеткізу шараларын енгізу кестесі.
Бас кеңес немесе Министрлер конференциясы ДСҰ-ға кіру мәселесі бойынша
соңғы пакетті бекіту үшін мына құжаттарға, яғни:
- Бас кеңестің шешімдеріне;
- Өтінім беруші елдің ДСҰ-ға кіру хаттамасы мен елдің ДСҰ-ға кіру ниеті
және ДСҰ-ға толық мүше атануға арналған соңғы тәртіптемелердің кестесі
көрсетілген ұйымға кіру хаттамаларына, Жұмыс тобының есебіне, қосымшаға қол
қояды.
Құжаттардың соңғы пакеті бекітілген жағдайда, ұйымға кіру хаттамасы
өтініш беруші елдің ұлттық парламентінде бекітілгеннен кейін өтінім беруші
ел оған қол қоюға құқылы. Әдетте осы тәртіп үшін үш ай уақыт беріледі.
Ұлттық парламент хаттаманы мақұлдағаннан кейін өтінім беруші ел ДСҰ
мүшесінің мәртебесін алады. Осы мысалдан ДСҰ-ға кіру халықаралық валюта
қоры, Дүниежүзілік банк және т.б. осы сияқты халықаралық ұйымдарға
автоматты түрде кіруден мүлдем ерекшеленетін ұзаққа созылатын келіссөз
үдерісі екені көрінеді. Тағы да бір айта кететін жайт, келіссөз нәтижесінде
тұтынушылардың, өндірушілер мен нақты компаниялардың мүдделерін тікелей
қозғайтын тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортының ережелері
белгіленеді, сол себептен осы келіссөздер миллиардпен саналатын соммаға
қатысты жүргізіледі.
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енген шетелдердің тәжірибесі
ДСҰ-ның басты мақсаты - әлемдік сауданы оны импорттық баждардың
деңгейін біртіндеп төмендетумен, тауарлар мен қызмет көрсетулерді
халықаралық алмасудағы түрлі тарифтік емес және өзге түрдегі кедергілерді
жою әдістерін қолданумен ырықтандыру. Алайда ДСҰ-ға ену барлық жағдайда
және барлығын бірдей өсіп-өркендеуге әкеле бермейді, сондықтан ниет
білдіргендерге көзделіп отырған әсердің ұйымға мүше болып кірудің жағымсыз
зардаптарынан қаншалықты мөлшерде асып кететіндігін белгілеп алған қажет.
Бұл жерде Қытайдың үлгісі көрнекі болып табылады: ол осы көптараптық
сауда жүйесіне енуге көптеген жылдар бойы әзірленген болатын. Осы
жылдардың қорытындылары таңғаларлық болып табылады: электрқуатын, түсті
металдарды, қант, химиялық талшықтар мен тыңайтқыштардың өндірісі бойынша
Қытай ең ірі өндірушілердің қатарына кірген, ал бидай, өсімдік майы, мақта,
цемент, тоқыма жіп өндірісі бойынша әлемде алғашқы орныды иеленген. Сауда
көлемдері бойынша - тоғызыншы орында тұр. Ел экспортының 85%-ын
өнеркәсіп өнімдері құрайды, бастапқы өңдеу тауарлары небәрі 13% құрауда.
Сонымен қатар, Қытай ДСҰ-дан өзара қарым-қатынастардың түрлі
салаларында жеңілдіктерді талап етіп отырған. Алайда тіпті осындай ұзақ
даярлану кезеңінің өзі Аспан асты еліне қайғысыз келешекке кепілдік бере
алмайды. Мысалы, көптеген сарапшылардың пікірінше, Қытайдың ДСҰ-ға қосылуы
жақындағы бес жылда елдің шамамен алғанда 1,5 млн фермерінің жыл сайын
жұмысынан айырылуына әкеп соқтыруы мүмкін (ауыл шаруашылығына қатысты
демеуқаржылардың келісілген мөлшерлері ЖІӨ-нің 8,5%-ін құрағанның өзінде).
Тарифтердің төмендетілуі автомобиль өнеркәсібіндегі мыңдаған жұмыс
орындарына қауіп төндіретін болады. Импортқа қатысты жоғары кедендік баждар
(атап айтқанда, көптеген американдық тауарларға қатысты олар 25%-тен асуда)
қазіргі кезде компьютерлер тәрізді жоғары технологиялық өнімінің бәсекеге
қабілеттілігін сақтап отыруға мүмкіндік береді. Алайда Қытайдың
басшыларының пікірінше ДСҰ-ға ену әлсіреп бара жатқан экспортты жандандырып
(әлемдік рыноктардағы қытайлық тауарлардың үлесі кем дегенде екі есе - 7%-
ке дейін артатын болады), қосымша инвестицияларды тартатын болады, және бұл
орын алуы мүмкін шығындардың орнын жабуға мүмкіндік береді.
ДСҰ-ға шын мәнінде арынды болып табылатын ниетінің үлгісі ретінде
Қытайды келтіруге болады – ол былтырғы жылдың соңында осы ұйымға кірмес
бұрын 15 жыл шаршататын келіссөздер жүргізілген болатын.
Оның есесіне агрессивті сыртқы сауда саясаты бар ел үшін қазір шын
мәнінде шексіз болып келетін рынок ашылған деп саналуда. ҚХР өзінің жаңа
мәртебесін толығымен пайдаланып, саудалық тосқауылдардың жойылуына
байланысты қытайлық тауарлар бұрынғысынан да арзандап және барлық жерлерді
басып алатынына күмән жоқ. Қатысушы-елдерге Қытайдың өктемдігінен өз
тауарларын барынша қорғап қалу үшін де соншалықты көп жыл қажет болды.
Аспан асты елінің ДСҰ-ның мүшелігіне енуіне рұқсат етілгендігі үшін оған
арнап өзге елдерге бұрында ешқашан қойылып көрмеген өте қатаң шарттар мен
міндеттемелер қабылдауға тура келді.
Қытай ену кезінде дамушы елдің мәртебесін алғанына қарамастан (бұл оған
бірнеше жылдар бойы импорттық кедендік баждарды жоғары етіп және нарықты
қорғаудың өзге шараларын сақтауға теориялық құқығын береді) елдегі кедендік
баждардың орташа деңгейі едәуір мөлшерде төмендеген. Сонымен қатар ДСҰ мүше-
елдері қытайлық экспортқа қатысты өзінің рыноктарын қорғауға арналған
ерекше шараларды әлі 12 жыл бойы қолданатын болады.
Қытайдың намысына тиетін тағы бір нәрсе, жақын арадағы 15 жыл бойы
демпингке қарсы тексерулерді жүргізу кезінде ҚХР нарықтық емес
экономикаға ие ел деп саналатын болады, ал бұл ДСҰ-ның төрелік
органдарының Қытайдың пайдасына қарсы шығарған шешімдерімен соңғысына
дауласу өте қиынға соғады дегенді білдіреді.
Осылайша, Аспан асты елінің ДСҰ-ға енуден күтіп отырған келешек
артықшылықтары жақын болашақта жүзеге аса қоймас. Қытай сарапшыларының
пікірінше жақын арада ДСҰ талаптарының орындалуынан жекелеген кәсіпорындар
ғана емес, сондай-ақ экономиканың тұтастай салалары зардап шегеді, халықтың
ауқатты және тұрмысы нашар жіктерінің арасындағы, сондай-ақ шығыс
(салыстырмалы түрде жақсы дамыған) және батыс аудандарының арасындағы
айырма арта түседі. Өндірушілердің аса қорғаусыз категориясына ауыл
тұрғындары айналады, себебі олардың өнімдерінің экспортын
демеуқаржыландыру ісі толығымен тоқтатылады [7].
Ұзақмерзімді келешектегі артықшылықтар бұларға қарағанда көз тартарлық
болып келеді. Біртіндеп, Қытайға қарсы саудалық тосқауылдардың жойылумен
елдің ДСҰ-дағы мүшелігі оның дамуына барған сайын жағымды әсерін тигізе
бастайды. ҚХР Мемлекеттік кеңесі жанындағы Даму проблемаларын зерттеу
орталығының есептеулері бойынша 2009 жылы ДСҰ-ға енудің арқасында ұлттық
ЖІӨ-нің даму көрсеткіші 3,5 процентке, тұтынудің өсімі 1,6, экспорттың
өсімі – 36,9, импорттың өсімі – 31,8, инвестициялардың өсімі – 2,8
процентті құрайтын болады. Ал Дүниежүзілік банкі 2020 жылға қарсы Қытайдың
сыртқы сауда айналымы жалпы әлемдік айналымның 10 процентіне (АҚШ-тан кейін
екінші орын) жетеді деп болжамдап отыр.
ДСҰ-ға енудің қажеттігін посткеңестік кеңістігіндегі елдер де сезіне
бастаған. Посткеңестік кеңістіктің жеті елінің ДСҰ-ға енуі бойынша келісім
шарттардың сипатын шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ – Балтық елдері, ДСҰ-ға ену жайында бәрінен бұрын келісім
шарт процессін бастады. Бірінші кезеңде келісім шарт оңай болған жоқ, бұл
елдер өзінің ішкі рыногын бірінші кезекте аграрлық саланы қорғауда
табандылық танытты. Мысалы, Литва ауыл шаруашылығының белгілі жоғары
деңгейде тарифтік қорғанысын талап етті және экспорттық субсидияларын
сақтап қалды. ЕО өзінің болашақтағы мүшесі ретінде қолдағандықтан келісім
шарттары жеделдеді. Нәтижесінде Литва, Латвия және Эстония елдері бірнеше
жақтарына көніп қабылдады, кедендік баж салығын төмендетті, басқа өз
ұстанымдарын қорғап шықты. Мысалы, Латвиа стандартты көлемнен асып түсетін,
ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың басым көлемін сақтап қалды, ауыл
шаруашылығының кедендік баж салығы өте жоғары деңгейде қалды (10 нан 40%-ға
дейін). Бірақ бұл елдердің экономикасы үшін ДСҰ-ға енудің тікелей салдары
барынша аз болды, себебі олар кейінен ЕО мүшесі болды және олардың ДСҰ
алдындағы міндеттерінің күші жойылды, яғни ЕО міндеттерін қабылдады. Еуропа
рыногы ЕО мүшесі болғанан бұрын ашылды. Сонымен Литва, Латвия және Эстония
ДСҰ-ға енуден де бұрын ЕО енуі өз экономикаларының дамуы үшін өте үлкен
позитивті импульсқа ие болды. Сондықтан да бұл Балтық елдерінің ДСҰ-ға ену
тәжрибесі Қазақстан үшін қызықты емес.
Екінші топ (Грузия, Молдавия және Қырғызстан) ДСҰ-ға қатаң шарттармен
кірді, келісім шарттардың өткізілуіне асығыстық танытуымен түсіндіруге
болады. Бұл елдердің келісім шарт процестеріне орталық тандырылған жоспарлы
экономикадан тез арада құтылу үшін экономикалық қайтақұрылымдарын қолдау
мақсатында АҚШ және ЕО итермеледі.
Үшінші топ (Армения) ДСҰ-ға енуі бұл жеті елдің арасындағы ең қатаң
шарттарымен кірді. Оның келісім шарт процесстерін ешкім қолдамады және
жақтамады. Жұмыс топтарының елдері өте жоғары талаптар қойды. Оның ішінде
ауыл шаруашылығын көмектесуді нольге дейін түсіруді талап етті, бұл кезеңде
жылына 4,5 млн. доллор ғана құрады [8].
Тәжікстан мен Түркменстанды санамағанда, қалған барлық республикалар
мүшелікке қатысты өтінімдерін баяғыда беріп қойған, ал Молдова мен
Грузия ұйымның қатарына кіріп те үлгерген. Алайда бұл елдердің олардың
экономикасының келешегін белгілейтін осы бір келісімге жеңіл қол қоя салуы
олар өздеріне ұсынылған барлық шарттарды олардың зардаптарын ойламастан,
шүбәсіз қабылдай салған деген пікірді туындатады. Мұның бір мысалы –
біздің жақын көршіміз Қырғызстан, ол ТМД елдерінің ішіндегі ДСҰ-ның
толыққанды мүшесіне айналған алғашқы ел. Оның үстіне қырғыздықтар өз
мақсаттарына үш жылдан кем уақыт ішінде – қытайлықтарға қарағанда бес есе
жылдам түрде қол жеткізген. Белсенді келіссөздердің нәтижесінде
Қырғызстанға кедендік тарифтерді төмендетуіне, ал бірқатар тауарларға арнап
тіпті оларды толығымен жоюына, лицензиялаудың күшін жоюға, ауыл
шаруашылығын демеуқаржыландырудың шекті түрде төмен деңгейін белгілеуге,
жергілікті және шетелдік кәсіпкерлерге арнап ортақ заңнамалық режимін
енгізуге тура келді.
Қырғызстанның ДСҰ-ға ену процедурасы ұйымның тарихында ең тез небары
екі жарым жылдың ішінде ортақ келісімдерге келді, әлемдік тәжірибеде орташа
келісім шарт үрдістері төрт жылдан алты жылға деиін созылады. Қырғыз
басшылығы елінің тез арада ДСҰ-ға кіруге әрекет жасауы келісімдерді
қиындықсыз іске асырды және Қырғызстан жағынан серіктестерге барынша
жеңілдіктер жасалуымен сипатталды.
Қысқа мерзімде – 1992 жылдан 1998 жыл аралығында – ДСҰ талаптарына
сәйкестендіру үшін қажетті сыртқы сауданы реттеу саласында 150-ге жуық
заңды актілер қабылданған болатын, оның ішінде кедендік тариф жайында заң
және кедендік кодексті қамтыды. Қырғызстан тауар саудасымен қызмет
көрсетуге байланысты міндеттерді талқылауда барынша жеңілдіктер жасады.
Барлық тауарларға тарифтік ұстанымын байлаулы, тәуелді болды, бұл
формалды тұрғысынан міндетті емес болатын. Резидент еместерге шын мәнінде
тұтас рыноктық қызметіне шексіз мүмкіншіліктер берілді, оның ішінде тек
банктер, мемлекеттік білім беру саласы, ел ішіндегі ауа-көлік тасымалдау,
электрмен қамту және потентті қызметтер ғана енбеді. Қырғызстан шын мәнінде
әр-бір елге өте маңызды болып табылатын – ауыл шаруашылығына, өңдеу
өнеркәсібіне, қаржы және телекомуникация секторына сыртқы енуден қорғануға
шек қойды, кейде сыншылар тарапынан ДСҰ-ға мүше болуы, сыни көзқарастардың
айтылуына сылтау табылды, өте көп жеңілдіктер жасалды. Бірақ, біріншіден,
ел бұл кезеңде экономикалық құлдырауды бастан кешіріп жатты, ішкі рынокты
қорғайтындай еш нәрсе болмады – экспорт көбінесе шикізат түрінде, ал
өңдеуші өнеркәсіп дамымаған болатын. Екіншіден, жұмыс тиімділігі төмен
жағдайда шекара және кеден қызметкерлері жоғары кеден тарифтерін келісім
шарттарда сақтап қалуының ешқандай мағынасы болмады. Себебі жоғарғы тариф
контрабанданың өсуіне алып келуі мүмкін еді. Үшіншіден, Қырғызстан сыртқы
сауда жағдайы айтарлықтай либералды болатын. Қырғызстанда ДСҰ-ға кірмей
тұрған кезінде тауар түрлеріне байланыссыз біріңғай импорттық тариф
ставкасы 10% болатын (дамушы елдер үшін 5%, дамуы төмен және ТМД елдеріне –
0%). Бірақ Қырғызстан импортының ТМД елдеріндегі үлесі жоғары болғандықтан
да баж салығынсыз импорттық келісім шарттары кеңінен өріс алды, импорттық
тарифтердің тиімді деңгейінен төмен болды, мысалы ол 1998 жылы 2,2% ды
құрады. Төртіншіден, Қырғызстанда ешқандай экспорттық субсидтер және ауыл
шаруашылығын бюджеттік қорғау мүлде болмады (ауыл шаруашылығы өндірісінің
жалпы құны 1% дан төмен). Сондықтан ДСҰ-ға енуде Қырғызстан өз рыногын
ашуға байланысты шұғыл шараларды іске асырды. Сонымен бірге Қырғызстанға
халықаралық ұйымдардан қаржы көмегі кеңінен ұсынылды [8, 105б.].
Ел төлем балансы проблемаларын бастан кешірді. Төлем балансының қаржы
тапшылығы негізінен ХВҚ несие есебінен және сыртқы қарызды қайта құрылымдау
арқылы іске асырылды. Бұл елдің сыртқы қарызының ұлғаюына алып келді. Бұл
жағдайда тұрақтандыру саясатын жалғастыруды қажет етеді, ондағы айрықша
бюджетті тұрақтандыру, қатал ақша-несие саясатын жүргізуді жалғастыру,
елдің сыртқы қарызын қысқарту саясатын іске асыру керек.
Қырғызстан экономикасына ДСҰ-ға енуі әсерін біржақты бағалау өте қиын.
Қырғыз өнімдері үшін көптеген елдердің оның ішінде дамыған елдерінде рыногы
ашылды. Бірақ Республиканың Ұлттық статистикалық камитетінің мәліметі
бойынша 1998 жылдан 2005 жылдар аралығында экспорт көлемі шамалы ғана –
513,6 млн. 672 млн. АҚШ доллорға өсті, дегенмен ондағы эксперт үлесі ТМД
елдеріне бйланысты 2001 жылы 35,4% дан 2005 жылы 45% ға дейін көтерілді.
Тікелей шетел инвестициясының көлемі 1998 жылдан 2005 жыл аралығында 136
млн. АҚШ доллорынан 210 млн-ға дейін ұлғайды. Егер 1998 жылы қаржылар
көбінесе саудаға (42%) және өңдеуші өнеркәсіп (20,5%) инвеститциялар
салынса, 2005 жылы инвеститцияның көлемі бойынша өңдеуші өнеркәсіптің үлесі
бойынша (45%) жоғары болды, одан кейін қаржы қызметі (19,5%), тау-кен
өнеркәсібі (11,6%), ал саудада тек 10.4% ғана құрады. ДСҰ-ға ену
нәтижесінде шетелде өндірілген бақылаусыз арзан таварлардың легі ішкі
рыноктың көптеген ауыл шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібінің отандық
тауарларын ығыстыра бастады. Қырғыз кәсіборындары бәсекеге қабілетсіз болып
шықты, әсіресе ауыл шаруашылығы зардап шекті.
Қырғызстан ДСҰ-ға енудегі келісім шарттан бұрынғы ТМД елдерінен тыс
өзінің негізгі сауда серіктестіктерімен барынша қолайлы жағдайды ұсынуына
байланысты келісім шартқа отырған болатын, сондықтан ДСҰ талаптарына
байланысты сырқы сауда деңгейіне кішкене ғана әсер етті. Олардың
өнімдерінің оңтайлы рөлі және тарифтік емес шектеулері айтарлықтай ықпал
етпеді: Қырғызстанның батысқа бағытталған экспорттындағы тауарлар ішінде,
батыс өнімдерімен бәсекеге түспейтін көбінесе металдарымен химикаттары
орын алды, сондықтан тарифтік емес шектеулерге енбейді.
Қазіргі кезде елдің ДСҰ-ға ену жайында артықшылықтарын айту өте қиын.
Маңызды шетел инвестицияларының өсуі және экспорттық көлемдерінің ұлғаюы
іске аспады. Қолайлы сыртқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) – бұл елдер арасындағы сауда
қатынастарын халықаралық ережелер көмегімен реттейтін халықаралық ұйым. Осы
ережелердің негізгі мақсаты елдерді ашық және либералды сауда саясатын
жүргізуге қолдау болып табылады. Бұдан басқа ол саудадағы және оны
либерализациялаудағы өзара кедергілерді жою мақсатында көпжақты саудалық
келіссөздер раундтарын мезгіл-мезгіл жүргізуге арналған.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде ДСҰ-Халықаралық тауарлар
саудасы мен қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін
белгілейтін көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені және
қызмет көрсетулер саудасымен интеллектуалдық меншік құқығының саудалық
аспектілері қамтылады. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу
тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге
асыру тәртібі жайында қарастырылады.
Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстан да
мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. ДСҰ-ға мүше болу республика
экономикасы үшін өте қажетті болып табылады себебі біздің
мүмкіншіліктеріміз жоғары, табиғи ресурстар әлеуетінің мүмкіндігі мол,
ұдайы өндірістік үдерісі қарқынды болғандықтан тиімді болмақ. Сондықтанда
ДСҰ-әлеуметтік мәні жоғары негізгі мәселелердің бірі болып саналады.
Жұмыстың мақсаты – жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың
бәсекелестік артықшылығын қалыптастырудағы әлеуетін және мүмкіншіліктерін
анықтау. Қазақстан экономикалық сауда жүйесін жаңа ұтымды деңгейге көтеру
және мынандай іс-шараларды жүргізу жайында болмақ:
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік
және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы
либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалынатын принциптері мен ережелер негізі ел мүддесіне сәйкес
халықаралық қызмет көрсету саудасын реттеу, оны одан әрі
кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып
интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс
тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін келіссөз
алаңының функцияларын қамтамасыз ету.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің басты міндеті ретінде
іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Зерттеу
міндеттері:
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің ең негізгі құрамды
бөлігі ретінде зерттеуі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы
рөлі айқындау;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қамтамасыз етудің
алғышарты ретінде қарастыру, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық
тұрғыда баға беруі;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің шетелдік тәжірибелер
мен құқықтық құралдар арқылы талдау және оны Қазақстан
Республикасында қолдану ерекшеліктерін саралау.
Ғылыми зерттеу нысанында Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда
ұйымына енуінің экономикалық құқықтық аспектілері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына енудің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары, оны құқықтық
қамтамасыз ету мәселелері мен экономикалық қатынастарды талдау.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік және іс-тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің шетелдік және отандық
монографиялық еңбектер мен практикалық оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары,
шетелдік және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-
теориялық, ғылыми- конференциялар материалдарынан көрініс алады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі – Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына ену мүмкіншілігіндегі экономикасының бірден-бір ерекшелігі
ретінде оның тікелей потенциалын ескеретін болсақ, онда тақырыптың
зерттелінуі ертеден басталады деген пікір айтуға толық негіз бар. Кейінгі
жылдары Тайгунов А, Ю Куватовтың, Андрюшина Е, Быков О.Н, Усманова С.А.,
Сембаева Р.Ж түбегейлі зерттеп келеді. Одан өзге мәселелері отандық
экономист-ғалымдар С.С. Сатыбалдинның, Темирбекова А.Ж. Жатқанбаевтың,
Н.К. Мамыровтың, Ө.Қ. Шеденовтың, Л.Н.Махмеджанова, Ж.Я. Әубәкірованың
зерттеу еңбектеріне арқау болып келеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми негізі:
- нарықтық қатынас жағдайында Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына
енуінің жаңғыртудың құрылымдық негізі, авторлық көзқараспен қарастырылды;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің құқықтық пен реттелу
және қамтамасыздандыру мәселелерімен ерекшеліктері анықталды;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің бәсекеге
қабілеттілігі мәселелері анықталып, оларды шешудің тиімді жолдары
ұсынылады;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің дамытуда шетелдіердің
тәжірибелері талданып, еліміз үшін қолайлы бағыт ұсынылады;
- Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің дамуына негізделген
ұсыныстар тұжырымдалды.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы жұмыстағы
қол жеткізілген қорытындылар мен тұжырымдардың Қазақстанның Дүниежүзілік
сауда ұйымына енуінің даму мәселелерін әрі қарай зерделеуге ықпал
ететіндігінде.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің теориялық аспектілері мен оның құқықтық
қамтамасыз ету бағыттары зерттеледі. Қазақстанның Дүниежүзілік сауда
ұйымына енуінің шетелдік тәжірибелер мен оларды отандық Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енудің өзекті мәселелеріне және Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің қазіргі жағдайымен Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына енуінің рөлін зерттеуге арналған.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Қазақстан Республикасының Конституциясы
және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР Ұлттық Статистика Агентінің
статистикалық деректері, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары
негізін құрайды.
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуының теориялық алғышарттары және
оның ұстанымдары
1. Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылу тарихы, қызметі және құрылымы
Мамандар соғыстың алдындағы жылдары халықаралық сауда мен валюта-қаржы
саласындағы ойын ережелерін белгілейтін халықаралық институттар болса,
олар 1929-1933 жылдардағы экономикалық дағдарыстың салдарын едәуір
әлсіретер еді деп топшылайды. Сол себептен де көп жақты деңгейдегі
макроэкономикалық саясаттың мәселелерін үйлестіру қажеттігі айқын сезіледі.
1944 жылы Бреттон-Вудсте (АҚШ) өткен БҰҰ валюта-қаржы конференциясында
халықаралық валюта саласын тұрақтандыру, төлем баланстарын тегістеу және
экономиканы дамыту үшін қаржылық жәрдем беру мәселелерін шешу үшін
Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банк құрылды.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін де сауда қатынастарын халықаралық
реттеу шаралары қарастырылған болатын. Мысалы, Кедендік нысандылықты
оңайлату туралы (Женева,1923.), Халықаралық сауда арбитражы туралы
(1924ж.), өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы конвенциялар және т.б.
жарияланды, алайда олар жүйелі түрде пысықталмады әрі барлығы бірдей
аяқталған жоқ.
Соғыстан кейінгі жылдары ХВҚ мен дүниежүзілік банкпен бірге құрылған
жүйеде үшінші іргелі ұйым ретінде жұмыс істейтін Халықаралық сауда ұйымын
(ХСҰ) құруға көп күш-жігер жұмсалды. ХСҰ-ға әлеуметтік экономикалық
проблемаларды, сонымен бірге сауда саясатының экономикалық даму, жұмыспен
қамту, шектеулі іскерлік практика, инвестициялар, халықаралық сауда
келісімдері мәселелерін реттеу функциялары жүктелді. Аталмыш проблемалар
Женева мен Лондонда 1946-1947 жылдары өткен конференцияларда талқыланды.
Женева конференциясында (1947 жылы тамыз-қазан) ХСҰ Жарғысын (Гавана
хартиясы) пысықтау барысында, 23 ел, оның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Франция, Үндістан, Бразилия және басқа да бұлардан аз дамыған елдер
халықаралық байланыстардың дамуын едәуір тежейтін кеден тарифтерінің
соғысқа дейінгі деңгейін өзара төмендету жөнінде келіссөз жүргізіле
бастады. Келіссөздердің бірінші раундының нәтижесінде әлемдік сауданың 20%
ға жуығын қозғайтын 45 мың тариф (10 млрд долл соммасындағы)
төмендетілді. Тарифтерді төмендету арқасында Гавана хартиясына қатысушы
елдер өзара сауда ережелері жазылған бірқатар сауда экономикалық баптарын
орындауға міндеттенеді. Осы ережелердің жинағы мен оған қоса тіркелген
тарифтердің келісіліп кемітілген тізімі Тарифтер мен сауда жөніндегі бас
келісім (ГААТ) деп аталды және 1948 жылғы қаңтарда уақытша негізде
(келешектегі қатысушы елдер ХСҰ Жарғысын бекіту үдерісін аяқтағанға дейін)
күшіне енді.
Бастапқыда келісімнің мәтіні төмендегі үш тараудан тұрды:
I тарауда ең қолайлы тәртіптеме (ең қолайлы ұлт) екі баппен екі
негізгі ереже және өзара төмендетілген тарифтер тізімі болды.
II тарау сауда саясатына арналды және халықаралық сауда ережелерінің
ерекше кодексі ретінде жазылды.
III тарау да кеден одақтары, еркін сауда аймақтары және келісімді
оларға қатысты қолдану жөніндегі ережелер жазылды.
1965 жылы ГААТ-тың мәтіні Келісімге дамушы елдердің талабы бойынша
енгізілген Сауда және даму деп аталатын IV тараумен толықтырылды.
ГАТТ-тың жоғарғы органы болып Уағдаласушы тараптардың сессиясы
белгіленді. Сессия, әдетте жыл сайын жиналып отырды, әрбір қатысушы елдің
бір дауысы болса да шешім әдетте дауыс беру арқылы емес уағдаластық
негізінде қабылданды. Алғашқы Сессияны БҰҰ Бас хатшысы 1948 жылы наурызда
шақырды. Кейіннен, 1949 жылдан бастап сессияны шақыру, оның жұмысын басқару
құқығы қатысушы елдер сайлайтын Уағдаласушы тараптар сессиясының Төрағасына
(Жауапты хатшысына) берілді.
Сауда және тарифтер жөніндегі бас келісім (ГАТТ) әлемнің 23 мемлекеті
1947 жылы жасады. Аталмыш Келісімге тауар сатуды реттейтін ережелердің
жиынтығы кірді. Кейінгі жылдары осы ережелер жетілдіріліп, толықтырылды,
ГААТ –қа қосылған елдердің саны да өсті, ал 1990 жылы қатысушы елдердің
саны 90-ға жетті [1].
1995 жылы Уругвай раундының ұзаққа созылған сауда келісімдерінен кейін
ГАТТ құқық иеленушісі және қызметінде әлемдік сауданы ырықтандыру мен онда
әділ тәртіп орнату идеяларын ұстанатын халықаралық институт ретінде
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) құрылды. ДСҰ ГАТТ-тың бұрынғы шағын
жүйесінің орнына сауда келіссөздері барысында келісілген халықаралық сауда
қағидалары мен ережелерін пәрменді түрде іске асыратын өкілеттіктері бар,
жаңа, интеграцияланған халықаралық ұйымын құру мақсатында құрылды. ДСҰ
туралы келісімде ГАТТ ауқымында жүргізілген көп жақты сауда келіссөздері
нәтижесінде қол жеткізген барлық келісімдер мен уағдаластықтарды осы ұйымға
бағынышты бір жүйеге келтіру қаратсырылған.
Заңдылық жағынан ГАТТ-тың, әсіресе Токио раундының уағдаластығының
ережелер жиынтығын ескерсек, Уругвай раундының нәтижелерін іс жүзінде
қолдану өте қиын, тіпті қолдануға болады деп те айтуға болмайды. ДСҰ
құрылғанға дейін ГАТТ құрамына әлемдік тауар айналымының 90%- жуығы
тиесілі 125 мемлекет кіретін. Ресей мен Қытай сияқты ірі елдер аталмыш
ұйымнан тыс қалды, алайда Қытай ГААТ- тың негізін қалаушы ел ретінде 2001
жылы толық құқықты мүшесі атанды.
ГААТ- пен салыстырғанда ДСҰ-ға кіретін мемлекеттер саны да көп (2008
жылы 155 мемлекет кірді ), сонымен бірге атқаратын қызмет ауқымы да кең.
ГААТ тек тауар саудасы саласында ғана жұмыс істеді, ал ДСҰ тауарлар мен
қызметтер саудасын, сондай-ақ зияткерлік меншік құқығын қорғауды да
қамтиды. Сонымен бірге ДСҰ елдер арасында жүргізілетін келіссөздер мен
келіспеушіліктерді шешу үдерісіндегі сауда қатынастары қалыптасатын форум
болып табылады.
ДСҰ-ның заң жүйесі Марракеш келісімі деп аталатын ДСҰ-н құру туралы
келісіммен және осы келісімге тіркелген төрт қосымшамен бекітілген. Осы
қосымшаның әрқайсысына халықаралық сауданың жекелеген мәселелері жөніндегі
халықаралық құқықтық уағдаластықтар кіреді. ДСҰ-н құру туралы келісімде 29
келісім бар, оның 17-сі олармен байланысты құқықтық құжаттар көп жақты
сауда келісімдері деп аталатын 1, 2 және 3-қосымшаларға енгізілген. Олар
осы келісімнің ажырамас бөлігін құрайды және ДСҰ-ның барлық мүшелері үшін
міндетті болып табылады. Қалған келісімдер мен олармен байланысты құқықтық
құжаттар 4-қосымшаға енгізілген. Осы келісімдер қатысушылардың шектеулі
санымен жасалатын сауда келісімдері деп аталады, сондай-ақ осы келісімдерді
қабылдаған ДСҰ-ның мүшелері үшін міндетті болып табылады және оларды
қабылдамаған мүшелерге міндеттеме жүктемейді. Барлық келісімдерде елдердің
үкіметтері сауда саласында ұлттық заңнама және нормативтік актілер әзірлеп
оларды іс жүзінде қолданғанда басшылыққа алуы тиіс негізгі шартты
міндеттемелер белгіленген.
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) — бұл елдер арасындағы сауда
қатынастарын халықаралық ережелер көмегімен реттейтін халықаралық ұйым. Осы
ережелердің негізгі мақсаты елдерді ашық және либералды сауда
саясатын жүргізуге қолдау болып табылады. ДСҰ 1948 жылдан бері халықаралық
саудадағы негізгі принциптер мен ережелерді анықтайтын Тарифтер мен
сауда жөніндегі Бас келісімнің негізінде (ГАТТ) құрылған. Бұдан
басқа ол саудадағы және оны либерализациялаудағы өзара кедергілерді жою
мақсатында көпжақты саудалық келіссөздер раундтарын мезгіл-
мезгіл жүргізуге арналған болып қызмет еткен.
ДСҰ – бұл бір жағынан әрі ұйым, әрі халықаралық тауарлар саудасы мен
қызметтер саласында үкіметтің құқықтарын және міндеттерін белгілейтін
көпжақты сауда келісім-шарты, құқықтық құжаттар кешені. ДСҰ-ны құру туралы
келісім шатыр тәрізді құжат болып табылады, оған мыналарды реттейтін 27
заң құжаттары қоса берілген: халықаралық тауарлар саудасының кең ауқымды
мәселелері; қызмет көрсетулер саудасы және интеллектуалдық меншік
құқығының саудалық аспекттері. Жекелеген келісімдер сауда дауларын шешу
тәртібін және ДСҰ-ға мүше елдердің сауда саясатына мониторингті жүзеге
асыру тәртібін реттейді.
ДСҰ-н құруда келесіде негізгі мақсаттар айқындалып, жүзеге асыру
көзделді :
-Уругвай раунды саудалық келіссөздер барысында жасалған көпжақты
саудалық келісімдерге қызмет көрсету және жүзеге асыру (1986 — 1994 гг.);
-Өндірістік және ауылшаруашылық тауарлар саудасындағы тарифтік
және тарифтік емес кедергілерді азайту, бұдан әрі халықаралық сауданы
либералдау және әлемдік нарықта еркін және әділ бәсеке үшін жағдай жасау;
-Жасалған принциптер мен ережелер негізінде халықаралық қызмет көрсету
саудасын реттеу, оны одан әрі кеңейту және келіссөздер жүргізу жолымен
біртіндеп либералдау;
-Ұлттық құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарды ескере отырып
интеллектуалдық меншік құқықтары аспектілері саласында тиімді қорғаныс
тетігін жасау;
-Сауда дауларын реттеудің көпжақты тиімді тетігін құру;
-Мүше елдердің ұлттық саясатының мониторингін жүзеге асыру;
-Көп жақты сауда келіссөзін оқтын-оқтын жүргізу үшін келіссөз
алаңының функцияларын қамтамасыз ету [2].
ДСҰ басты міндеті ретінде іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа
мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым
халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін
көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі
негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:
- Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет
қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
- Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік
тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші
кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда
импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
- Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік
компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының
кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
- Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер
фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою,
оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі),
жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
- Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер
жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда
ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл
елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан
анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру
әділетті болар деп есептеледі.
ДСҰ құрылымындағы Министерлік конференция — ДСҰ-ның жоғарғы
басшы органы, ДСҰ көпжақты келісімдерінің мәні болып табылатын барлық
мәселелер бойынша шешім қабылдауға құқылы. Әдетте Конференция екі жылда бір
рет ДСҰ-ға қатысушы елдердің сауда немесе сыртқы істер министрлігі
деңгейінде Уругвай раундының келсімдерімен байланысты өзекті мәселелерді
талқылап, олар бойынша шешім қабылдау үшін шақыралады.
Алғашқы конференция 1996 жылғы желтоқсанда Сингапурде; екіншісі-1998
жылғы мамырда, Женевада өтті. Онда ГАТТДСҰ-ның елу жылдық қызметі
қорытындыланды. 2001 қарашада Доха қаласында (Катар) Министрлер
конференциясы өтіп, содан кейінгі көпжақты келіссөздердің жаңа раунды
басталды. Келесі конференция 2003 жылғы 10-14 қыркүйек аралығында (Канкун
қаласы, Мексика) және т.б өтті.
Министрлік конференциялар сессияларының арасында қажет болған жағдайда
(жылына 8–10 рет) ағымдағы және процедуралық мәселелерді шешу үшін
ұйымға барлық қатысушылар өкілдерінен, әдетте ДСҰ-ға мүше елдердің елшілері
мен делегация басшыларынан тұратын Бас Кеңес шақырылады. Бас Кеңестің
басқаруында Сауда саясатын шолу жөніндегі орган мен дауларды шешу жөніндегі
орган бар. Бұдан басқа, Бас кеңеске Министрлік конференция бекітетін:
сауда және қоршаған орта жөнінде; сауда және даму жөніндегі; төлем
балансының тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шектеулер жөніндегі;
бюджет, қаржы және әкімшілік мәселелер жөніндегі; өңірлік сауда
келісімдері жөніндегі комитеттер есеп береді. Министрлік конференция
(немесе Бас кеңес) өкілеттілік мерзімі 3 жылды құрайтын ДСҰ-ның Бас
директорын тағайындайды. ДСҰ-ның құрамында Бас директор басқаратын ДСҰ
Хатшылығы жұмыс істейді. Бас директорға хатшылықтың басқа қызметкерлерін
тағайындау және олардың өкілеттіктері мен функцияларның ауқымын белгілеу
өкілеттігі берілген. ДСҰ хатшылығында 600-ден аса қызметкер жұмыс жасайды.
ДСҰ хатшылығы өте қарқынды жұмыс істейді. (1 сурет)
Cурет 1. ДСҰ-ны әкімшілік басқару * [3,47б.]
Қазіргі кезде Бас директор Паскаль Лами болып табылады,
ЕО сауда жөніндегі бұрынғы комиссар , лауазымдық қызметке 2005 жылдың 1
қыркүйегінде кірісті (1999–2002 жылдары Майк Мур болған, Жаңа Зеландияның
экс-премьер-министрі, 2002–2005 жылдары — Супачай Паничпакди,
Тайландтың бұрынғы премьер-министрі ). Бас кеңес ДСҰ-ның мына иерархиясында
тұрған үш кеңеске функцияларын жібереді: Тауарлар саудасы жөніндегі кеңес,
Қызмет көрсету саудасы жөніндегі кеңес және Интеллектуалдық меншіктің құқық
аспектілерінің саудасы жөніндегі кеңес. Осы кеңестердің шегінде ДСҰ-ның
барлық мүшелеріне мүшелікке көптеген ашық мамандандырылған комитеттер
мен жұмыс топтары құрылған. Тауарлар саудасы жөніндегі кеңес ДСҰ
принциптерін сақтау және тауарлар саудасы саласындағы 1994 жылғы тарифтер
мен сауда жөніндегі Бас келісімнің орындалуына бақылауды жүзеге асыратын
мамандандырылған комитеттердің қызметіне басшылық етеді. Қызмет көрсету
саудасы жөніндегі кеңес қызмет көрсету саудасы жөніндегі Бас келісімнің
орындалуына бақылауды жүзеге асырады. Оның құрамына Қаржылық қызмет
саудасы жөніндегі комитет және кәсіби қызметтер жөніндегі жұмыс тобы
кіреді. Интеллектуалдық меншік құқықтары саудалық аспектілері жөніндегі
кеңес Интеллектуалдық меншік құқықтары саудалық аспектілері жөніндегі
келісімнің орындалуын жүзеге асырудан басқа, жалған тауарлардың халықаралық
саудасымен байланысқан дау-дамайдың туындауының алдын алу мәселелерімен-де
айналысады [4].
Бас директор басқаратын ДСҰ-ның хатшылығы ДСҰ-ның атқарушы органы болып
табылады. ДСҰ хатшылығы, басқа халықаралық ұйымдарының осындай органдарынан
айырмашылығы олар шешім қабылдамайды, өйткені осы функция мүше елдердің
өзіне жүктеледі. Хатшылықтың негізгі міндеттері — әртүрлі кеңестер мен
комитеттерге, сондай-ақ Министрлік конференцияға техникалық қолдауды
қамтамасыз ету, дамушы елдерге техникалық көмек көрсету, әлемдік
саудаға талдау жасау мен қоғам және бұқаралық ақпарат құралдарына ДСҰ-ның
ережелерін түсіндіру болып табылады. Хатшылық сондай-ақ дауларды шешу
процессінде құқықтық көмек көрсетудің кейбір формаларын қамтамасыз
етеді және ДСҰ-ға мүше болғысы келетін елдердің үкіметіне, ақыл-
кеңес береді. ДСҰ-ның кез-келген мүше елі барлық кеңестерге,
комитеттерге және т.б., Дауларды шешу жөніндегі органға кіретін
Апелляциялар жөніндегі орган мен Дауларды шешу жөніндегі жұмыс тобы, сондай-
ақ қатысушылар саны шектеулі келісімдер жөніндегі комитеттерден басқасы
қатыса алады.
1.2 Дүниежүзілік Сауда Ұйымының негізгі ережелері мен нормалары
ДСҰ жүздеген келіссөз жүргізуші ел, экономика мен құқықтың әр алуан
салаларының сарапшылары қатысатын және ұдайы қозғалыс пен даму жолында
жұмыс істейтін күрделі сан салалы механизм болып табылады.
Неғұрлым қолайлы жағдайдағы ұлттың тәртіптемесі (НҚТ) ДСҰ мүшелері
басқа мүше елдерден импортталатын тауарлар мен қызметтерге бірдей
қарайтынын білдереді. Басқаша айтқанда, ДСҰ-ға мүше елдердің тауарлар мен
қызметтері кеден шекарасын кесіп өткенде осы елдердің ішіндегі ең қолайлы
ережелер қолданылады, яғни шекарадағы кемсітушіліктен бас тартуды
білдіреді. Ал ДСҰ-да бірқатар талап қоятын, мысалы, үшінші тұлғалармен
сауда жасағанда жаңа кедергі белгілеуге тыйым салатын өңірлік кеден
одақтары мен еркін сауда аймақтарына көрсетілген ереже қолданылмайды.
Ұлттық тәртіптеме, барлық импортталатын тауарлар мен қызметтердің
қайсыбір шекара тәртіптемесінің барлық талаптарына сәйкес екені және
олардың елдің ішкі ұлттық нарығында пайда болғаны анықталса, бұл жағдайда
олар ұлттық нарықтағы ұлттық тауарлар мен қызметтерге қолайлы екенін, яғни
оларға салынатын ішкі салықтар ішкі нарықтағы отандық тауарлардың
салықтарынан жоғары болмауы тиіс екенін білдіреді. Бұл ішкі (ұлттық)
нарықтағы кемсітушіліктен бас тарту болып табылады [3].
ДСҰ-ң ресми түрде жарияланған негізгі мақсаты еркін сауда үшін жағдай
жасау арқылы әлемдік экономикалық дамуды қамтамасыз ету болып табылады.
Сурет 2. ДСҰ-ң институционалды құқықтық құрылымы * [3,46б.]
ДСҰ-ның негізгі қағидасы неғұрлым қолайлы жағдай жасау тәртіптемесі мен
ұлттық тәртіптеме болып табылады. ГАТТ және ДСҰ екі негіз қалайтын қағидаға
негізделеді, ал осы екі қағида өз кезегінде халықаралық құқықтық практикада
төрт негізгі элемент түрінде байқалады. Негіз қалаушы қағидалар- бұл
кемсітушіктен бас тарту және нарықтық тиімділік немесе нарықтарға
болжанған, ашық, қауіпсіз өзара қол жеткізу.
Төрт негізгі элементке мыналар жатады.
- неғұрлым қолайлы жағдайдағы ұлттың тәртіптемесі (НҚТ);
- ұлттық тәртіптеме;
- тарифтерді шекарада жалғыз дара немесе ең жақсы қорғаныс құралы
ретінде қолдану;
- транспаренттік немесе ашықтық.
ДСҰ-ның келісімдері мүше-елдерге сыртқы сауданы, ең алдымен бүкіл
экспортты кеңейтуге арналған мүмкіндіктерді қалыптастырады және одан да
қауіпсіз және болжамдалатын сауда ортасын құруға жетелейтін одан да қатаң
көптараптық ережелерді қамтамасыз етеді. Көп жағдайларда ДСҰ-ға мүше емес
елдер халықаралық саудада тиімділігі төмен шарттармен қатысатын болады,
себебі осы келісімдерде ескерілген артықшылықтардың күші оларға тарамайды.
Мысал ретінде ДСҰ-ның келесі келісімдерін атап кетуге болады:
Тоқыма мен киім-кешек бойынша келісім – қатыспайтын елдер осы Келісімде
ескерілген, сауданы ырықтандырудан туындайтын артықшылықтарға ие болмайды;
көбінесе бұл өздеріне қатысты шектеулер он жылдық өтпелі кезең бойы
сақталатын тауарларға қатысты импорттық квоталарды кезең-кезеңмен жоюға
қатысты болады. Сонымен қатар, қатыспайтын елдер олардың тоқыма мен киім-
кешек экспортына қатысты шектеулердің, соңғыларының күшін жою мерзімдерін
көрсетусіз енгізілу проблемасына тап болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы бойынша келісім – көп жағдайда қатыспайтын елдер осы
келісіммен және мүшелердің нарыққа жол ашу саласындағы жеңілдіктер
тізімінде ескерілген ең аз міндеттемелерден пайда таба алмайды, соңғылар
тек ДСҰ мүшелеріне ғана тарайды. Екінші жағынан, ДСҰ мүшелері жүргізген
тарификациялаудың нәтижесінде олардың ауылшаруашылық тауарларын
экспорттауына қатысты кедендік баждардың жоғары мөлшерлемелері салынатын
болады. Ауыл шаруашылығы жөніндегі келісім ДСҰ мүшелерінің ауылшаруашылық
өнімдеріне қатысты мөлшерлік импорттық шектеулерді қолдануды тыйым салған
болса, саудаға қатысатын кейбір ірі қатысушылардың Уругвайлық раундының
қорытындылары бойынша өзгертілген заңдары қатыспайтын елдерден
ауылшаруашылық тауарларының импортына қатысты мөлшерлік шектеулерді
қолданудың мүмкіндігін бұрынғысынша сақтап отыр.
Демпингке қарсы әрекет, демеуқаржылар мен өтемақылау шаралары туралы
келісімдер – аталмыш келісімдерге сәйкес барлық ДСҰ мүшелері демпингке
қарсы және өтемақылық тексерулер барысында нұқсанның келтірілу фактісінің
тексеруін жүргізуге құқылы. Сонымен қатар, саудаға қатысатын кейбір ірі
қатысушылардың Уругвайлық раундының қорытындылары бойынша өзгертілген
заңдарына сәйкес нұқсанның келтірілу фактісін тексерудің күші қатыспайтын
елдерден әкелінетін тауарларға арнап тарамайды. Сонымен қатар, ДСҰ-ға
қатыспайтын елдерге қарсы, тәжірибе көрсетіп отырғандай, демпингке қарсы
шараларды реттеу тәртібімен мөлшерлік шектеулер қолданылуы мүмкін, бұл
кемсітушілік шарасы болып табылады және ДСҰ-ның мүше-елдерге арналған
ережелерімен тыйым салынған (тек бағаларға қатысты міндеттемелерге рұқсат
етіледі).
Қорғау шаралары жөніндегі келісім – бұл Келісімнің негізгі ережелерінің
күші (ең аз кемсітушілік ауытқулармен барынша ықпал ету режимі ұстанымына
негізделумен қорғау шаралары қолдану; экспортты өз еркімен шектеу туралы
келісімдердің күшін жою; кеңес беру және хабарландыру тәрізді қорғау
шараларын енгізу жөніндегі рәсімдерді қатаң түрде орындаудың қажеттігі
тәрізді) қосылып жатқан елдерге қатысты тарамайтын болады, бұл халықаралық
саудадағы олардың кемсітілуін күшейтіп жіберуі мүмкін.
Қызмет көрсетулердің саудасы жөніндегі бас келісімге –жариялылық пен
біртіндеп ырықтандыру жағдайларында, барлық сауда серіктестерінің
экономикалық өсіп-өркендеуіне және дамушы елдердің дамуына ықпал ету
мақсатымен қызмет көрсетулердің саудасына арналған ұстанымдар мен
ережелердің көп тараптық жинағы кіреді .
Саудадағы техникалық тосқауылдар туралы келісім (СТТ) міндетті
стандарттардың болуымен туындалған саудаға қарсы кедергілерді шектеу
шаралын ескереді және осы саладағы барынша жоғары транспаренттікті
қолдайды. ДСҰ-ға мүше-ел өзінің аймағына өзге мүшелердің жеткізетін
тауарларына арнап барынша ықпал ету режимін және стандарттау мен
сертификаттауды қолдануға қатысты ұлттық режимін ұсынады.
ДСҰ-ға енудегі басты негізі екі елдің ортақ шешім қабылдау арқылы
жұзеге асады. Дүниежүзілік сауда ұйымында шешімді консенсус (бәтуаласу)
негізінде қабылдау қолданылады. Бұл орайда консенсусқа (бәтуаға) келмеген
жағдайда, басқадай көзделмесе, онда шешім көпшілік дауыспен қабылданады.
Тауарлар, қызметтер, зияткерлік меншік жөніндегі ережелерді
түсіндіргенде және қабылданған міндеттемелерден босатқанда шешім 34
дауыспен қабылданады. Қатысушылардың құқықтары мен міндеттемелерін
қозғамайтын түзетулер, сондай ақ жаңа мүше қабылдау 23 дауыстың болуын
қажет етеді (іс жүзінде әдетте консенсус(бәтуа ).
Ұйымға кіру тәртібі өте маңызды кезең болып табылады. Барынша ұтымды
келісім шарт жүргізуге әрекет жасалады. Дүниежүзілік сауда ұйымына қосылу
тәртібі бірнеше сатыдан тұрады. Бұл ұйымға қосылатын ел ДСҰ-ның бас
директорына ДСҰ Келісімінің XII бабының негізінде өзінің дүниежүзілік сауда
ұйымына қосылу ниеті жөнінде хабарлайды. Көрсетілген бапқа сәйкес сауда
саясатын жүргізуде толық дербестігі бар кез келген тарап немесе кеден
аумағы ДСҰмен өтініш білдірген ел уағдаласқан жағдайда ДСҰға кіруге құқығы
бар [2,23б.].
Қосылуға ниет білдірген елдің үкіметі ДСҰ-ның Бас кеңесіне жазбаша
өтініш береді. Бас кеңес өтінім мен тиісті құжаттаманы қарау үшін жұмыс
тобын тағайындайды. Жұмыс тобы ұйымға кірген кездегі келіссөз үдерісінің ең
маңызды бірлігі болып табылады. Хатшылық жұмыс тобын бекіткеннен кейін
өтінім берушіге оның жұмыс тәртібі жөнінде хабарлайды және сыртқы сауда
тәртіптемесі туралы меморандумды табыс етуді ұсынады. Меморандумда, әдетте
елдің экономикасы, сыртқы экономикалық саясаты, сондай ақ зияткерлік меншік
құқығы тәріптемесі, тауарлар мен қызметтердің сыртқы саудасының
статистикасы жөніндегі ақпарат болады. Өтінім беруші ДСҰ Хатшылығына
тауарлар мен қызметтер саудасын реттейтін кеден тарифтерін, заңдар мен
өкімдерді және сыртқы сауда тәртіптемесіне қатысты басқа да материалдарды
табыс етеді. Құжаттар ағылшын, француз, испан үш ресми тілдің біреуінде
жазылып табыс етіледі.
Жұмыс тобының негізгі қызметіне мыналар жатады:
- Өтінім беруші ел үкіметінің өтініш беруші елдің сауда саясаты мен
құқықтық тәртіптемесінің барлық аспектілері кіретін меморандумын
қарастыру;
- Меморандумда баяндалған фактілерді егжей тегжей зерттеу;
- Осы өтінімді берушінің ДСҰ-ға кіру шарттарын (шарттарға ұйымға кіру
кезеңі мен құрылымдық және құқықтық нормаларды осы міндеттемелерді
орындау үшін сәйкестікке келтіру үшін қажетті өтпелі кезеңде
ұйымның ережелері мен тәртіптерін сақтау міндеттемесі) талқылау
мақсатында ДСҰ-ның қазіргі кезеңдегі мүшелерімен көп рет келіссөз
жүргізу;
- ДСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі құжаттарды біріктіру және оны Бас
кеңеске немесе министрлер конференциясына бекітуге табыс ету.
Жұмыс тобы ұйым мүшелеріне келіссөз өткізу үшін ашық екенін, ал оның,
сондай-ақ бүкіл келіссөз үдерісінің құжаттамасы құпия екенін атап өту
қажет.
Сол кезеңде өтінім беруші елдің үкіметі Жұмыс тобының мүдделі
топтарымен тарифтерді төмендету және тауарлар мен қызметтер нарығына қол
жеткізу жөніндегі міндеттемелерге қатысты екі жақты келіссөздер жүргізуге
құқылы. Осы келіссөздердің нәтижелері ДСҰ-ға кіруге қатысты құжаттардың
қорытынды пакетіне енгізіледі.
Ұйымға жаңадан қосылған мемлекеттер ДСҰ-ға мүше болу шарттары осы
мемлекеттер мен ұйымның басқа мүшелері арасындағы келіссөздер барысында
пысықталады. Осы мақсаттағы келіссөздердің ұзақтығы тәртіптелмейді. ДСҰ
практикасында 2-3 жыл бойы созылған келіссөздер болды, ал Қытай Халық
Республикасының келіссөздері 15 жылға жуық уақытқа созылды. Әр елдің ДСҰ-ға
қосылу шарттары жеке белгіленеді.
1. Қосылатын елдің сыртқы сауда тәртіптемесі мен оның ДСҰ-ның көпжақты
сауда келісімдерімен үйлесуін қарастыруды қамтиды.Аталмыш үдеріс барысында
қосылатын ел сыртқы сауда тәртіптемесі туралы өзінің меморандумын табыс
етеді. Меморандум жүйелі жауаптар мен сұрақтар барысында қаралады, содан
кейін жұмыс тобының баяндамасы мен қосылу шарттары кіретін қосылу туралы
хаттама жасалады. Сауда ұйымына қосылудың осы сатысы сыртқы сауда
тәртіптемесіне қатысты кейбір мәселелер бойынша қосылатын ел мен ДСҰ-ның
жекелеген мүшелері арасында екіжақты немесе көпжақты ресми емес келіссөз
жүргізу қажет болса да, ДСҰ-ның барлық тараптары қатысатын көпжақты негізде
жүзеге асырылады.
2. Тауар саудасы саласындағы міндеттемелер жөніндегі келіссөздер
негізінен импорттық тарифтерді тиісінше қысқарту және біріктіру арқылы іске
асады. Келіссөздерді қосылатын тарап негізгі сауда әріптестерімен (негізгі
және бас экспорттаушы деп аталатын) екі жақты келіссөз негізінде
жүргізіледі. Ауыл шаруашылығы саласы бойынша берілген жеңілдіктерді қоса
алғанда, төмендетілген тарифтердің тізімі (яғни нарыққа қол жеткізу,
экспорттық субсидиялар мен ішкі қолдау шаралары жөніндегі) ұйымға қосылу
хаттамасының ажырамас бөлігі болып табылады және ДСҰ-ның барлық мүшелеріне
нақты НҚТ (неғұрлым қолайлы тәртіптеме) негізінде қолданылады.
3. Қосылатын елдің қызметтер сауда саласындағы міндеттемелерін
пысықтау жөніндегі келіссөздер екі жақты негізде жүргізіледі.
Келіссөздердің нәтижесінде ДСҰ-ға қосылу туралы хаттамаға міндеттемелер
тізімі қоса тіркеледі. Осы тізімді НҚТ негізінде ұйымның барлық мүшелері де
қолданады. Сонымен бірге қосылатын елдің сауда әріптестеріне жекелеген
елдерге пайдалы болу үшін НҚТ-дан кейбір ережелерді алып тастауды келісе
алады.
ДСҰ-ға қосылуға үміткер елдерге олардың ұлттық заңнамасы мен сыртқы
экокномикалық қызметті реттеу практикасын Уругвай раунды келісімдер
пакетінің ережелеріне сәйкестікке келтіру талабы қойылады. (2 сурет)
Соңғы сатыда, қосылатын елдің заңнама шығаратын органы бүкіл құжаттар
пакетін бекітеді. ДСҰ-ға кіруге арналған соңғы пакет екі жақты, сонымен
бірге көп жақты келіссөздердің нәтижесі болып табылатын мына үш құжаттан
тұрады [4,34б.].
- Жұмыс тобының жүргізілген тәртіптемелер мен ұйымға кіру шарттары
бойынша жасалған қорытынды түріндегі есебі.
- ДСҰ-ға кіру хаттамасы.
- Өтінім беруші елдің үкіметі мен ДСҰ мүшелерімен келісілген және
тауарлар мен қызметтер нарығына қол жеткізу шараларын енгізу кестесі.
Бас кеңес немесе Министрлер конференциясы ДСҰ-ға кіру мәселесі бойынша
соңғы пакетті бекіту үшін мына құжаттарға, яғни:
- Бас кеңестің шешімдеріне;
- Өтінім беруші елдің ДСҰ-ға кіру хаттамасы мен елдің ДСҰ-ға кіру ниеті
және ДСҰ-ға толық мүше атануға арналған соңғы тәртіптемелердің кестесі
көрсетілген ұйымға кіру хаттамаларына, Жұмыс тобының есебіне, қосымшаға қол
қояды.
Құжаттардың соңғы пакеті бекітілген жағдайда, ұйымға кіру хаттамасы
өтініш беруші елдің ұлттық парламентінде бекітілгеннен кейін өтінім беруші
ел оған қол қоюға құқылы. Әдетте осы тәртіп үшін үш ай уақыт беріледі.
Ұлттық парламент хаттаманы мақұлдағаннан кейін өтінім беруші ел ДСҰ
мүшесінің мәртебесін алады. Осы мысалдан ДСҰ-ға кіру халықаралық валюта
қоры, Дүниежүзілік банк және т.б. осы сияқты халықаралық ұйымдарға
автоматты түрде кіруден мүлдем ерекшеленетін ұзаққа созылатын келіссөз
үдерісі екені көрінеді. Тағы да бір айта кететін жайт, келіссөз нәтижесінде
тұтынушылардың, өндірушілер мен нақты компаниялардың мүдделерін тікелей
қозғайтын тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортының ережелері
белгіленеді, сол себептен осы келіссөздер миллиардпен саналатын соммаға
қатысты жүргізіледі.
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына енген шетелдердің тәжірибесі
ДСҰ-ның басты мақсаты - әлемдік сауданы оны импорттық баждардың
деңгейін біртіндеп төмендетумен, тауарлар мен қызмет көрсетулерді
халықаралық алмасудағы түрлі тарифтік емес және өзге түрдегі кедергілерді
жою әдістерін қолданумен ырықтандыру. Алайда ДСҰ-ға ену барлық жағдайда
және барлығын бірдей өсіп-өркендеуге әкеле бермейді, сондықтан ниет
білдіргендерге көзделіп отырған әсердің ұйымға мүше болып кірудің жағымсыз
зардаптарынан қаншалықты мөлшерде асып кететіндігін белгілеп алған қажет.
Бұл жерде Қытайдың үлгісі көрнекі болып табылады: ол осы көптараптық
сауда жүйесіне енуге көптеген жылдар бойы әзірленген болатын. Осы
жылдардың қорытындылары таңғаларлық болып табылады: электрқуатын, түсті
металдарды, қант, химиялық талшықтар мен тыңайтқыштардың өндірісі бойынша
Қытай ең ірі өндірушілердің қатарына кірген, ал бидай, өсімдік майы, мақта,
цемент, тоқыма жіп өндірісі бойынша әлемде алғашқы орныды иеленген. Сауда
көлемдері бойынша - тоғызыншы орында тұр. Ел экспортының 85%-ын
өнеркәсіп өнімдері құрайды, бастапқы өңдеу тауарлары небәрі 13% құрауда.
Сонымен қатар, Қытай ДСҰ-дан өзара қарым-қатынастардың түрлі
салаларында жеңілдіктерді талап етіп отырған. Алайда тіпті осындай ұзақ
даярлану кезеңінің өзі Аспан асты еліне қайғысыз келешекке кепілдік бере
алмайды. Мысалы, көптеген сарапшылардың пікірінше, Қытайдың ДСҰ-ға қосылуы
жақындағы бес жылда елдің шамамен алғанда 1,5 млн фермерінің жыл сайын
жұмысынан айырылуына әкеп соқтыруы мүмкін (ауыл шаруашылығына қатысты
демеуқаржылардың келісілген мөлшерлері ЖІӨ-нің 8,5%-ін құрағанның өзінде).
Тарифтердің төмендетілуі автомобиль өнеркәсібіндегі мыңдаған жұмыс
орындарына қауіп төндіретін болады. Импортқа қатысты жоғары кедендік баждар
(атап айтқанда, көптеген американдық тауарларға қатысты олар 25%-тен асуда)
қазіргі кезде компьютерлер тәрізді жоғары технологиялық өнімінің бәсекеге
қабілеттілігін сақтап отыруға мүмкіндік береді. Алайда Қытайдың
басшыларының пікірінше ДСҰ-ға ену әлсіреп бара жатқан экспортты жандандырып
(әлемдік рыноктардағы қытайлық тауарлардың үлесі кем дегенде екі есе - 7%-
ке дейін артатын болады), қосымша инвестицияларды тартатын болады, және бұл
орын алуы мүмкін шығындардың орнын жабуға мүмкіндік береді.
ДСҰ-ға шын мәнінде арынды болып табылатын ниетінің үлгісі ретінде
Қытайды келтіруге болады – ол былтырғы жылдың соңында осы ұйымға кірмес
бұрын 15 жыл шаршататын келіссөздер жүргізілген болатын.
Оның есесіне агрессивті сыртқы сауда саясаты бар ел үшін қазір шын
мәнінде шексіз болып келетін рынок ашылған деп саналуда. ҚХР өзінің жаңа
мәртебесін толығымен пайдаланып, саудалық тосқауылдардың жойылуына
байланысты қытайлық тауарлар бұрынғысынан да арзандап және барлық жерлерді
басып алатынына күмән жоқ. Қатысушы-елдерге Қытайдың өктемдігінен өз
тауарларын барынша қорғап қалу үшін де соншалықты көп жыл қажет болды.
Аспан асты елінің ДСҰ-ның мүшелігіне енуіне рұқсат етілгендігі үшін оған
арнап өзге елдерге бұрында ешқашан қойылып көрмеген өте қатаң шарттар мен
міндеттемелер қабылдауға тура келді.
Қытай ену кезінде дамушы елдің мәртебесін алғанына қарамастан (бұл оған
бірнеше жылдар бойы импорттық кедендік баждарды жоғары етіп және нарықты
қорғаудың өзге шараларын сақтауға теориялық құқығын береді) елдегі кедендік
баждардың орташа деңгейі едәуір мөлшерде төмендеген. Сонымен қатар ДСҰ мүше-
елдері қытайлық экспортқа қатысты өзінің рыноктарын қорғауға арналған
ерекше шараларды әлі 12 жыл бойы қолданатын болады.
Қытайдың намысына тиетін тағы бір нәрсе, жақын арадағы 15 жыл бойы
демпингке қарсы тексерулерді жүргізу кезінде ҚХР нарықтық емес
экономикаға ие ел деп саналатын болады, ал бұл ДСҰ-ның төрелік
органдарының Қытайдың пайдасына қарсы шығарған шешімдерімен соңғысына
дауласу өте қиынға соғады дегенді білдіреді.
Осылайша, Аспан асты елінің ДСҰ-ға енуден күтіп отырған келешек
артықшылықтары жақын болашақта жүзеге аса қоймас. Қытай сарапшыларының
пікірінше жақын арада ДСҰ талаптарының орындалуынан жекелеген кәсіпорындар
ғана емес, сондай-ақ экономиканың тұтастай салалары зардап шегеді, халықтың
ауқатты және тұрмысы нашар жіктерінің арасындағы, сондай-ақ шығыс
(салыстырмалы түрде жақсы дамыған) және батыс аудандарының арасындағы
айырма арта түседі. Өндірушілердің аса қорғаусыз категориясына ауыл
тұрғындары айналады, себебі олардың өнімдерінің экспортын
демеуқаржыландыру ісі толығымен тоқтатылады [7].
Ұзақмерзімді келешектегі артықшылықтар бұларға қарағанда көз тартарлық
болып келеді. Біртіндеп, Қытайға қарсы саудалық тосқауылдардың жойылумен
елдің ДСҰ-дағы мүшелігі оның дамуына барған сайын жағымды әсерін тигізе
бастайды. ҚХР Мемлекеттік кеңесі жанындағы Даму проблемаларын зерттеу
орталығының есептеулері бойынша 2009 жылы ДСҰ-ға енудің арқасында ұлттық
ЖІӨ-нің даму көрсеткіші 3,5 процентке, тұтынудің өсімі 1,6, экспорттың
өсімі – 36,9, импорттың өсімі – 31,8, инвестициялардың өсімі – 2,8
процентті құрайтын болады. Ал Дүниежүзілік банкі 2020 жылға қарсы Қытайдың
сыртқы сауда айналымы жалпы әлемдік айналымның 10 процентіне (АҚШ-тан кейін
екінші орын) жетеді деп болжамдап отыр.
ДСҰ-ға енудің қажеттігін посткеңестік кеңістігіндегі елдер де сезіне
бастаған. Посткеңестік кеңістіктің жеті елінің ДСҰ-ға енуі бойынша келісім
шарттардың сипатын шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ – Балтық елдері, ДСҰ-ға ену жайында бәрінен бұрын келісім
шарт процессін бастады. Бірінші кезеңде келісім шарт оңай болған жоқ, бұл
елдер өзінің ішкі рыногын бірінші кезекте аграрлық саланы қорғауда
табандылық танытты. Мысалы, Литва ауыл шаруашылығының белгілі жоғары
деңгейде тарифтік қорғанысын талап етті және экспорттық субсидияларын
сақтап қалды. ЕО өзінің болашақтағы мүшесі ретінде қолдағандықтан келісім
шарттары жеделдеді. Нәтижесінде Литва, Латвия және Эстония елдері бірнеше
жақтарына көніп қабылдады, кедендік баж салығын төмендетті, басқа өз
ұстанымдарын қорғап шықты. Мысалы, Латвиа стандартты көлемнен асып түсетін,
ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың басым көлемін сақтап қалды, ауыл
шаруашылығының кедендік баж салығы өте жоғары деңгейде қалды (10 нан 40%-ға
дейін). Бірақ бұл елдердің экономикасы үшін ДСҰ-ға енудің тікелей салдары
барынша аз болды, себебі олар кейінен ЕО мүшесі болды және олардың ДСҰ
алдындағы міндеттерінің күші жойылды, яғни ЕО міндеттерін қабылдады. Еуропа
рыногы ЕО мүшесі болғанан бұрын ашылды. Сонымен Литва, Латвия және Эстония
ДСҰ-ға енуден де бұрын ЕО енуі өз экономикаларының дамуы үшін өте үлкен
позитивті импульсқа ие болды. Сондықтан да бұл Балтық елдерінің ДСҰ-ға ену
тәжрибесі Қазақстан үшін қызықты емес.
Екінші топ (Грузия, Молдавия және Қырғызстан) ДСҰ-ға қатаң шарттармен
кірді, келісім шарттардың өткізілуіне асығыстық танытуымен түсіндіруге
болады. Бұл елдердің келісім шарт процестеріне орталық тандырылған жоспарлы
экономикадан тез арада құтылу үшін экономикалық қайтақұрылымдарын қолдау
мақсатында АҚШ және ЕО итермеледі.
Үшінші топ (Армения) ДСҰ-ға енуі бұл жеті елдің арасындағы ең қатаң
шарттарымен кірді. Оның келісім шарт процесстерін ешкім қолдамады және
жақтамады. Жұмыс топтарының елдері өте жоғары талаптар қойды. Оның ішінде
ауыл шаруашылығын көмектесуді нольге дейін түсіруді талап етті, бұл кезеңде
жылына 4,5 млн. доллор ғана құрады [8].
Тәжікстан мен Түркменстанды санамағанда, қалған барлық республикалар
мүшелікке қатысты өтінімдерін баяғыда беріп қойған, ал Молдова мен
Грузия ұйымның қатарына кіріп те үлгерген. Алайда бұл елдердің олардың
экономикасының келешегін белгілейтін осы бір келісімге жеңіл қол қоя салуы
олар өздеріне ұсынылған барлық шарттарды олардың зардаптарын ойламастан,
шүбәсіз қабылдай салған деген пікірді туындатады. Мұның бір мысалы –
біздің жақын көршіміз Қырғызстан, ол ТМД елдерінің ішіндегі ДСҰ-ның
толыққанды мүшесіне айналған алғашқы ел. Оның үстіне қырғыздықтар өз
мақсаттарына үш жылдан кем уақыт ішінде – қытайлықтарға қарағанда бес есе
жылдам түрде қол жеткізген. Белсенді келіссөздердің нәтижесінде
Қырғызстанға кедендік тарифтерді төмендетуіне, ал бірқатар тауарларға арнап
тіпті оларды толығымен жоюына, лицензиялаудың күшін жоюға, ауыл
шаруашылығын демеуқаржыландырудың шекті түрде төмен деңгейін белгілеуге,
жергілікті және шетелдік кәсіпкерлерге арнап ортақ заңнамалық режимін
енгізуге тура келді.
Қырғызстанның ДСҰ-ға ену процедурасы ұйымның тарихында ең тез небары
екі жарым жылдың ішінде ортақ келісімдерге келді, әлемдік тәжірибеде орташа
келісім шарт үрдістері төрт жылдан алты жылға деиін созылады. Қырғыз
басшылығы елінің тез арада ДСҰ-ға кіруге әрекет жасауы келісімдерді
қиындықсыз іске асырды және Қырғызстан жағынан серіктестерге барынша
жеңілдіктер жасалуымен сипатталды.
Қысқа мерзімде – 1992 жылдан 1998 жыл аралығында – ДСҰ талаптарына
сәйкестендіру үшін қажетті сыртқы сауданы реттеу саласында 150-ге жуық
заңды актілер қабылданған болатын, оның ішінде кедендік тариф жайында заң
және кедендік кодексті қамтыды. Қырғызстан тауар саудасымен қызмет
көрсетуге байланысты міндеттерді талқылауда барынша жеңілдіктер жасады.
Барлық тауарларға тарифтік ұстанымын байлаулы, тәуелді болды, бұл
формалды тұрғысынан міндетті емес болатын. Резидент еместерге шын мәнінде
тұтас рыноктық қызметіне шексіз мүмкіншіліктер берілді, оның ішінде тек
банктер, мемлекеттік білім беру саласы, ел ішіндегі ауа-көлік тасымалдау,
электрмен қамту және потентті қызметтер ғана енбеді. Қырғызстан шын мәнінде
әр-бір елге өте маңызды болып табылатын – ауыл шаруашылығына, өңдеу
өнеркәсібіне, қаржы және телекомуникация секторына сыртқы енуден қорғануға
шек қойды, кейде сыншылар тарапынан ДСҰ-ға мүше болуы, сыни көзқарастардың
айтылуына сылтау табылды, өте көп жеңілдіктер жасалды. Бірақ, біріншіден,
ел бұл кезеңде экономикалық құлдырауды бастан кешіріп жатты, ішкі рынокты
қорғайтындай еш нәрсе болмады – экспорт көбінесе шикізат түрінде, ал
өңдеуші өнеркәсіп дамымаған болатын. Екіншіден, жұмыс тиімділігі төмен
жағдайда шекара және кеден қызметкерлері жоғары кеден тарифтерін келісім
шарттарда сақтап қалуының ешқандай мағынасы болмады. Себебі жоғарғы тариф
контрабанданың өсуіне алып келуі мүмкін еді. Үшіншіден, Қырғызстан сыртқы
сауда жағдайы айтарлықтай либералды болатын. Қырғызстанда ДСҰ-ға кірмей
тұрған кезінде тауар түрлеріне байланыссыз біріңғай импорттық тариф
ставкасы 10% болатын (дамушы елдер үшін 5%, дамуы төмен және ТМД елдеріне –
0%). Бірақ Қырғызстан импортының ТМД елдеріндегі үлесі жоғары болғандықтан
да баж салығынсыз импорттық келісім шарттары кеңінен өріс алды, импорттық
тарифтердің тиімді деңгейінен төмен болды, мысалы ол 1998 жылы 2,2% ды
құрады. Төртіншіден, Қырғызстанда ешқандай экспорттық субсидтер және ауыл
шаруашылығын бюджеттік қорғау мүлде болмады (ауыл шаруашылығы өндірісінің
жалпы құны 1% дан төмен). Сондықтан ДСҰ-ға енуде Қырғызстан өз рыногын
ашуға байланысты шұғыл шараларды іске асырды. Сонымен бірге Қырғызстанға
халықаралық ұйымдардан қаржы көмегі кеңінен ұсынылды [8, 105б.].
Ел төлем балансы проблемаларын бастан кешірді. Төлем балансының қаржы
тапшылығы негізінен ХВҚ несие есебінен және сыртқы қарызды қайта құрылымдау
арқылы іске асырылды. Бұл елдің сыртқы қарызының ұлғаюына алып келді. Бұл
жағдайда тұрақтандыру саясатын жалғастыруды қажет етеді, ондағы айрықша
бюджетті тұрақтандыру, қатал ақша-несие саясатын жүргізуді жалғастыру,
елдің сыртқы қарызын қысқарту саясатын іске асыру керек.
Қырғызстан экономикасына ДСҰ-ға енуі әсерін біржақты бағалау өте қиын.
Қырғыз өнімдері үшін көптеген елдердің оның ішінде дамыған елдерінде рыногы
ашылды. Бірақ Республиканың Ұлттық статистикалық камитетінің мәліметі
бойынша 1998 жылдан 2005 жылдар аралығында экспорт көлемі шамалы ғана –
513,6 млн. 672 млн. АҚШ доллорға өсті, дегенмен ондағы эксперт үлесі ТМД
елдеріне бйланысты 2001 жылы 35,4% дан 2005 жылы 45% ға дейін көтерілді.
Тікелей шетел инвестициясының көлемі 1998 жылдан 2005 жыл аралығында 136
млн. АҚШ доллорынан 210 млн-ға дейін ұлғайды. Егер 1998 жылы қаржылар
көбінесе саудаға (42%) және өңдеуші өнеркәсіп (20,5%) инвеститциялар
салынса, 2005 жылы инвеститцияның көлемі бойынша өңдеуші өнеркәсіптің үлесі
бойынша (45%) жоғары болды, одан кейін қаржы қызметі (19,5%), тау-кен
өнеркәсібі (11,6%), ал саудада тек 10.4% ғана құрады. ДСҰ-ға ену
нәтижесінде шетелде өндірілген бақылаусыз арзан таварлардың легі ішкі
рыноктың көптеген ауыл шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібінің отандық
тауарларын ығыстыра бастады. Қырғыз кәсіборындары бәсекеге қабілетсіз болып
шықты, әсіресе ауыл шаруашылығы зардап шекті.
Қырғызстан ДСҰ-ға енудегі келісім шарттан бұрынғы ТМД елдерінен тыс
өзінің негізгі сауда серіктестіктерімен барынша қолайлы жағдайды ұсынуына
байланысты келісім шартқа отырған болатын, сондықтан ДСҰ талаптарына
байланысты сырқы сауда деңгейіне кішкене ғана әсер етті. Олардың
өнімдерінің оңтайлы рөлі және тарифтік емес шектеулері айтарлықтай ықпал
етпеді: Қырғызстанның батысқа бағытталған экспорттындағы тауарлар ішінде,
батыс өнімдерімен бәсекеге түспейтін көбінесе металдарымен химикаттары
орын алды, сондықтан тарифтік емес шектеулерге енбейді.
Қазіргі кезде елдің ДСҰ-ға ену жайында артықшылықтарын айту өте қиын.
Маңызды шетел инвестицияларының өсуі және экспорттық көлемдерінің ұлғаюы
іске аспады. Қолайлы сыртқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz