Аягөз ауданындағы этнонимдердің этнолингвистикалық табиғаты
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
І тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің тарихи сипаты ... ... ... ... ... ..6.22
1.1. Шежіре . қастерлі қазынамыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Аягөз ауданындағы рулардың қонысы жайлы қысқаша мәлімет ... ... ... 9
ІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің лингвистикалық сипаты ... ..23.36
2.1. Аягөз ауданындағы руларға қатысты кейбір тарихи деректердің тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2.Этнолингвистика жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3.Найман руына қатысты шежіре.кітаптардағы этнонимдердің этнолингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдерден қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.54
3.1. Аягөз ауданындағы ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Этнолингвистикалық этюдтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
І тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің тарихи сипаты ... ... ... ... ... ..6.22
1.1. Шежіре . қастерлі қазынамыз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Аягөз ауданындағы рулардың қонысы жайлы қысқаша мәлімет ... ... ... 9
ІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің лингвистикалық сипаты ... ..23.36
2.1. Аягөз ауданындағы руларға қатысты кейбір тарихи деректердің тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2.Этнолингвистика жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3.Найман руына қатысты шежіре.кітаптардағы этнонимдердің этнолингвистикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдерден қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.54
3.1. Аягөз ауданындағы ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Этнолингвистикалық этюдтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда еліміз егемендік алып, өткенге ой жүгіртіп, тарихымызды зерделей зерттеп төрт құбыламызды түгендеуге толық мүмкіндік алдық. Үлкенді-кішілі тарихшыларымыз, жазушыларымыз, ел ішіндегі сұңғыла ойшыл шежірешілеріміз хал-қадірінше ата-баба тарихына үңіліп, өз шамасына қарай шыққан тегін, руын, ел, жер тарихын кейінгі ұрпаққа сыр ғып шертіп, жыр ғып айтып өз білгенінше жазып қалдыруға еңбек етуде.
Қайта құрудың оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, ел өміріндегі қиын-қыстау кезеңдердегі ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта үңілуге, мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ жеріміздің тұтастығын сақтап қалу жолында ғасырлар бойы азаматтық күрес жүргізіп, елім деп еңіреген ел басшылары – хандар мен қамал бұзған қас батырлар, аталы сөз айтып, заманының сыншысы, кемеңгер ойшылы болған дуалы билерге деген көзқарас өзгеріп, тарихымыздағы талай бір ақтандақтардың сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі «ата-бабаларымыздың шежіресі» осы таңда үлкен орын алып, жаңаша зерттеу туғызып отыр.
Кез келген халықтың қасиеті, мәдениеті ұлттық тілінен көрініс тауып, оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет қазақ халқының шежіресінен де байқалады. Аталмыш тұрғыдан менің зерттеуіме негіз болып отырған, тіл таразысына тартылып, санамызға сақталып келе жатқан ру, тайпа атауларынан қалыптасқан мағыналық бірліктер шежіре кітаптардағы этнонимдердің тілдік ерекшелігін айқындау ұлттық таным көкжиегін кеңейтіп, бүгінгі тірлігімізге тірек болары да анық. Бүгінгі таңда қазақ халқының шежіресін баяндайтын түрлі еңбектер бар. Атап айтқанда: Шәкәрім Құдайбердіұлы «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» Орынбор 1911 жыл; Ә. Садуақасұлының «Тарихыңды танып біл» Алматы «Шартарап» 1996 жыл; А. Жақыпов, Т.Жирентаев, М. Абылғазиннің «Тоғыз тума тарихы» Алматы «Өлке» 2000 жыл; А. Жақыповтың «Хан батыр Қабанбай» Алматы 2001 жыл; С. Қорабаев «Ақтайлақ би» Алматы 1991 жыл; А. Маңабайұлы «Әзиз әулет» Алматы «Өнер» 2001; Т. Смағұлов «Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері» Семей 2004 жыл; Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан «Ақсуат» Алматы «Ер Дәулет»; Қ. Алтынбаев «Көкпекті» Алматы 2002 жыл; Ж. Бейсенбайұлы Атамұра-Қазақтан Алматы, 1994 жыл атты т.с.с. еңбектерді жатқызуға болады.
Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері мен салттарының әр түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының өткен замандағы алдыңғы қатарлы өкілдері өздерінің ой-өрісіне, зердесіне қарай өз халқының ауызша тарихын, яғни шежіресін жасап қалдырған.
Қайта құрудың оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, ел өміріндегі қиын-қыстау кезеңдердегі ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл тарихымыз бен мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл қазыналарына қайта үңілуге, мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың елдігін, ұлан-байтақ жеріміздің тұтастығын сақтап қалу жолында ғасырлар бойы азаматтық күрес жүргізіп, елім деп еңіреген ел басшылары – хандар мен қамал бұзған қас батырлар, аталы сөз айтып, заманының сыншысы, кемеңгер ойшылы болған дуалы билерге деген көзқарас өзгеріп, тарихымыздағы талай бір ақтандақтардың сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі «ата-бабаларымыздың шежіресі» осы таңда үлкен орын алып, жаңаша зерттеу туғызып отыр.
Кез келген халықтың қасиеті, мәдениеті ұлттық тілінен көрініс тауып, оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет қазақ халқының шежіресінен де байқалады. Аталмыш тұрғыдан менің зерттеуіме негіз болып отырған, тіл таразысына тартылып, санамызға сақталып келе жатқан ру, тайпа атауларынан қалыптасқан мағыналық бірліктер шежіре кітаптардағы этнонимдердің тілдік ерекшелігін айқындау ұлттық таным көкжиегін кеңейтіп, бүгінгі тірлігімізге тірек болары да анық. Бүгінгі таңда қазақ халқының шежіресін баяндайтын түрлі еңбектер бар. Атап айтқанда: Шәкәрім Құдайбердіұлы «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» Орынбор 1911 жыл; Ә. Садуақасұлының «Тарихыңды танып біл» Алматы «Шартарап» 1996 жыл; А. Жақыпов, Т.Жирентаев, М. Абылғазиннің «Тоғыз тума тарихы» Алматы «Өлке» 2000 жыл; А. Жақыповтың «Хан батыр Қабанбай» Алматы 2001 жыл; С. Қорабаев «Ақтайлақ би» Алматы 1991 жыл; А. Маңабайұлы «Әзиз әулет» Алматы «Өнер» 2001; Т. Смағұлов «Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері» Семей 2004 жыл; Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан «Ақсуат» Алматы «Ер Дәулет»; Қ. Алтынбаев «Көкпекті» Алматы 2002 жыл; Ж. Бейсенбайұлы Атамұра-Қазақтан Алматы, 1994 жыл атты т.с.с. еңбектерді жатқызуға болады.
Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері мен салттарының әр түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының өткен замандағы алдыңғы қатарлы өкілдері өздерінің ой-өрісіне, зердесіне қарай өз халқының ауызша тарихын, яғни шежіресін жасап қалдырған.
1. М. Әуезов т.ш.ж. ХХ. Т.ІІ – Алматы 1985жыл, -253-б.
2. Ә. Садуақасұлы. – Алматы: Шартарап 1996 ж, -300-б.
3. Қазақ мақал-мәтелдері жинақ 1987 ж.
4. Бейсенбайұлы Жарылқап «Қазақ шежіресі» Алматы: Атамұра Қазақстан 1994 ж.
5. Әбілғазы «Түрік шежіресі» - Алматы: Ана тілі 1991ж, -208-б.
6. Қ. Алтынбаев «Көкпекті» 2002ж. 162-б.
7. «Егемен Қазақстан» 2003 23 қыркүйек.
8. Ғ. Байназарова Қасиетті түркі елі. Алматы: Өнер 1994 6-8, 10,12-17, 20-24, 29-31, 67-68 бб.
9. М. Аджи Кипчаки М. 2003ж
10. Ә. Қайдар «Қазақ тілінің өзекті мәселелері» - Алматы: Ана тілі 1998 жыл,-221-б.
11. Сейітова Ш.Б. «Ру атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер». Қазақ әдебиеті және журн. Жанр мәселесі. Тәжірибе, сараптама байыптама. Рес. Ғылыми-практикалық конференция жинағы Семей - 2005. 192-196 б.
12. Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период – Л., Наука 1990 г.
13. Ауэзхан Кодар Степное значение (очерки по культуралогии) изд-во «фолиант» Астана 2002 жыл
14. М. Аджи. Европа и тюрки М. 2004 г.
15. Гумилев «Хұндар қытайда». – Алматы 1982 жыл.
16. М. Сәрсекеев М. «Тарақты және қаракесек шежіресі» Алматы: Атамұра 1995 жыл, -272-б.
17. Ә. Қайдар «Қаңлы» «Дайк-Пресс» 2004 жыл, -608-бет.
18. Ш. Құдайбердіұлы. «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» Орынбор 1911 жыл.
19. Жақыпов А., Т. Жирентаев, М. Абылғазин «Тоғыз тума тарихы» Алматы: Өлке 2000ж, -296-б.
20. З. Сәнік Ұлттың төрт тағаны түгел болсын. Қазақ тарихы №1. 2005ж 37-42 б.
21. Қозыбаев М.Қ. «Егемен Қазақстан» 27-мамыр. 1993.
22. Тауасарұлы «Түп-қияннан өзіме шейін». – Алматы 1993 жыл.
23. Ч.Б. Сайфуллин «фразеологическая единицы и их классификация //вопросы фразеологии новая серия, вып. 106 Самарканд, 1961.
24. Вестник КазНУ Серия филологическая №52. 23-96 б.
25. Жампейісов Е. Этнолингвистика //Ана тілі, 1994 20 қаңтар//
26. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики Отв. Редактор академик А.Т. Қайдаров –Алматы: Евразия, 1995.
27. Қайдаров Ә. Этнолингвистика // «БЖЕ» 1985 №10 18-22бб.
28. Мұсабаева М. Қазақ тіліндегі антропонимиялық «аталымдардың» лингвистикалық сипаттамасы ф.ғ.к. диссертация А., 1995 ж.
29. Ахметов Ә.Қ. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер – Алматы: Ғалым 1995 жыл.
30. Қайдаров Ә. Жеті қазына //Ана тілі 1999жыл//
31. Юдин В.П. О родоплемменном составе молулов Могулистана и Могулии и их этнических связях с казахским и другими соседними народами // Изв. АНКаз-ССр сер. Общественная 1965 вып 3.с 57-58.
32. Джанузаков Т. Очерки казахской ономастики Алматы 1962.
33. Әбдірахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы 1979.
34. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология Алматы 1975
35. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы 1965.
36. Жақыпов А., Т. Жирентаев, М. Абылғазин «Тоғыз тума тарихы» Алматы: Өлке 2000ж, -296-б.
37. Т. Смағұлов «Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері» Семей-2004ж. 279-б.
38. Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан. «Ақсуат» Ер-Дәулет 1998 ж.
39. І. Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі».
40. Ф.Р. Ахметжанова, Қ. Ғафурова «Қазақ тіліндегі оң және теріс бата».
41. Бартольд собр. Соч. 9-томах М. 1963-1977.
42. Қазақ тарихы 2005 №1
43. Щербак А.М. Огуз-наме. Махаббат-наме. М. изд-во восточ.лит. 1959.
44. Девнетюрский словарь – Л. Наука 1969.
45. Тарақты А. Балталы, Бағаналы ел аман бол. Алматы: Қазақ Ун. 1993 -224-б
46. Маданов Кіші жүз шежіресі. Алматы: Атамұра Қазақстан 1993-168б
47. Сәнік З. Қаракерей Қабанбай. Алматы 1990ж
48. Ғаббасов «Ерасылдай ер қайда?» // Қазақ әдебиеті 18 қаңтар 1991.
49. Түркі халқының түп тамыры // Қазақ тарихы 1993 №1 -7-11 б.
50. Қазақстан моңғол шапқыншылығы қарсаңында // Қазақ тарихы 1994 №2 23-27 бб.
51. С. Қорабаев «Ақтайлақ би» Алматы 1991 жыл, -110-бет.
52. А.Т. Кайдаров, Т.Д. Жанузаков. Состояние и преспективы развития казахской ономастики «Вестник АН КАЗССР» 1983, №1, с 44-49.
53. Қайырбаев Т. Көк перілі Көкжал Барақ. // дидар 30-қараша 1991ж.
2. Ә. Садуақасұлы. – Алматы: Шартарап 1996 ж, -300-б.
3. Қазақ мақал-мәтелдері жинақ 1987 ж.
4. Бейсенбайұлы Жарылқап «Қазақ шежіресі» Алматы: Атамұра Қазақстан 1994 ж.
5. Әбілғазы «Түрік шежіресі» - Алматы: Ана тілі 1991ж, -208-б.
6. Қ. Алтынбаев «Көкпекті» 2002ж. 162-б.
7. «Егемен Қазақстан» 2003 23 қыркүйек.
8. Ғ. Байназарова Қасиетті түркі елі. Алматы: Өнер 1994 6-8, 10,12-17, 20-24, 29-31, 67-68 бб.
9. М. Аджи Кипчаки М. 2003ж
10. Ә. Қайдар «Қазақ тілінің өзекті мәселелері» - Алматы: Ана тілі 1998 жыл,-221-б.
11. Сейітова Ш.Б. «Ру атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер». Қазақ әдебиеті және журн. Жанр мәселесі. Тәжірибе, сараптама байыптама. Рес. Ғылыми-практикалық конференция жинағы Семей - 2005. 192-196 б.
12. Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период – Л., Наука 1990 г.
13. Ауэзхан Кодар Степное значение (очерки по культуралогии) изд-во «фолиант» Астана 2002 жыл
14. М. Аджи. Европа и тюрки М. 2004 г.
15. Гумилев «Хұндар қытайда». – Алматы 1982 жыл.
16. М. Сәрсекеев М. «Тарақты және қаракесек шежіресі» Алматы: Атамұра 1995 жыл, -272-б.
17. Ә. Қайдар «Қаңлы» «Дайк-Пресс» 2004 жыл, -608-бет.
18. Ш. Құдайбердіұлы. «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» Орынбор 1911 жыл.
19. Жақыпов А., Т. Жирентаев, М. Абылғазин «Тоғыз тума тарихы» Алматы: Өлке 2000ж, -296-б.
20. З. Сәнік Ұлттың төрт тағаны түгел болсын. Қазақ тарихы №1. 2005ж 37-42 б.
21. Қозыбаев М.Қ. «Егемен Қазақстан» 27-мамыр. 1993.
22. Тауасарұлы «Түп-қияннан өзіме шейін». – Алматы 1993 жыл.
23. Ч.Б. Сайфуллин «фразеологическая единицы и их классификация //вопросы фразеологии новая серия, вып. 106 Самарканд, 1961.
24. Вестник КазНУ Серия филологическая №52. 23-96 б.
25. Жампейісов Е. Этнолингвистика //Ана тілі, 1994 20 қаңтар//
26. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики Отв. Редактор академик А.Т. Қайдаров –Алматы: Евразия, 1995.
27. Қайдаров Ә. Этнолингвистика // «БЖЕ» 1985 №10 18-22бб.
28. Мұсабаева М. Қазақ тіліндегі антропонимиялық «аталымдардың» лингвистикалық сипаттамасы ф.ғ.к. диссертация А., 1995 ж.
29. Ахметов Ә.Қ. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер – Алматы: Ғалым 1995 жыл.
30. Қайдаров Ә. Жеті қазына //Ана тілі 1999жыл//
31. Юдин В.П. О родоплемменном составе молулов Могулистана и Могулии и их этнических связях с казахским и другими соседними народами // Изв. АНКаз-ССр сер. Общественная 1965 вып 3.с 57-58.
32. Джанузаков Т. Очерки казахской ономастики Алматы 1962.
33. Әбдірахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы 1979.
34. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология Алматы 1975
35. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. Алматы 1965.
36. Жақыпов А., Т. Жирентаев, М. Абылғазин «Тоғыз тума тарихы» Алматы: Өлке 2000ж, -296-б.
37. Т. Смағұлов «Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері» Семей-2004ж. 279-б.
38. Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан. «Ақсуат» Ер-Дәулет 1998 ж.
39. І. Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі».
40. Ф.Р. Ахметжанова, Қ. Ғафурова «Қазақ тіліндегі оң және теріс бата».
41. Бартольд собр. Соч. 9-томах М. 1963-1977.
42. Қазақ тарихы 2005 №1
43. Щербак А.М. Огуз-наме. Махаббат-наме. М. изд-во восточ.лит. 1959.
44. Девнетюрский словарь – Л. Наука 1969.
45. Тарақты А. Балталы, Бағаналы ел аман бол. Алматы: Қазақ Ун. 1993 -224-б
46. Маданов Кіші жүз шежіресі. Алматы: Атамұра Қазақстан 1993-168б
47. Сәнік З. Қаракерей Қабанбай. Алматы 1990ж
48. Ғаббасов «Ерасылдай ер қайда?» // Қазақ әдебиеті 18 қаңтар 1991.
49. Түркі халқының түп тамыры // Қазақ тарихы 1993 №1 -7-11 б.
50. Қазақстан моңғол шапқыншылығы қарсаңында // Қазақ тарихы 1994 №2 23-27 бб.
51. С. Қорабаев «Ақтайлақ би» Алматы 1991 жыл, -110-бет.
52. А.Т. Кайдаров, Т.Д. Жанузаков. Состояние и преспективы развития казахской ономастики «Вестник АН КАЗССР» 1983, №1, с 44-49.
53. Қайырбаев Т. Көк перілі Көкжал Барақ. // дидар 30-қараша 1991ж.
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Аягөз ауданындағы этнонимдердің этнолингвистикалық табиғаты
Бітіру жұмысын орындаушы: __________________Құрманбаева А.
____________________2007ж.
Ғылыми жетекшісі: _____________________ф.ғ.к., доцент Сейітова Ш.Б.
____________________2007ж.
Кафедра меңгерушісі: ___________________ф.ғ.к., доцент Сейітова Ш.Б.
____________________2007ж.
Норма бақылаушы: _____________ф.ғ.к., аға оқытушы Бекбосынов М.Н.
Қорғауға жіберілді: _____________________
(мерзімі)
Семей 2007
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
І тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің тарихи
сипаты ... ... ... ... ... ..6-22
1.1. Шежіре – қастерлі
қазынамыз ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2. Аягөз ауданындағы рулардың қонысы жайлы қысқаша мәлімет ... ... ... 9
ІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің лингвистикалық сипаты ... ..23-36
2.1. Аягөз ауданындағы руларға қатысты кейбір тарихи деректердің тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.Этнолингвистика жайлы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3.Найман руына қатысты шежіре-кітаптардағы этнонимдердің
этнолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
ІІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдерден қалыптасқан тұрақты
тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-54
3.1. Аягөз ауданындағы ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Этнолингвистикалық
этюдтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиетттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда еліміз егемендік алып, өткенге
ой жүгіртіп, тарихымызды зерделей зерттеп төрт құбыламызды түгендеуге толық
мүмкіндік алдық. Үлкенді-кішілі тарихшыларымыз, жазушыларымыз, ел ішіндегі
сұңғыла ойшыл шежірешілеріміз хал-қадірінше ата-баба тарихына үңіліп, өз
шамасына қарай шыққан тегін, руын, ел, жер тарихын кейінгі ұрпаққа сыр ғып
шертіп, жыр ғып айтып өз білгенінше жазып қалдыруға еңбек етуде.
Қайта құрудың оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, ел
өміріндегі қиын-қыстау кезеңдердегі ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл
тарихымыз бен мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл
қазыналарына қайта үңілуге, мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың
елдігін, ұлан-байтақ жеріміздің тұтастығын сақтап қалу жолында ғасырлар
бойы азаматтық күрес жүргізіп, елім деп еңіреген ел басшылары – хандар мен
қамал бұзған қас батырлар, аталы сөз айтып, заманының сыншысы, кемеңгер
ойшылы болған дуалы билерге деген көзқарас өзгеріп, тарихымыздағы талай бір
ақтандақтардың сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі
ата-бабаларымыздың шежіресі осы таңда үлкен орын алып, жаңаша зерттеу
туғызып отыр.
Кез келген халықтың қасиеті, мәдениеті ұлттық тілінен көрініс тауып,
оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет қазақ халқының
шежіресінен де байқалады. Аталмыш тұрғыдан менің зерттеуіме негіз болып
отырған, тіл таразысына тартылып, санамызға сақталып келе жатқан ру, тайпа
атауларынан қалыптасқан мағыналық бірліктер шежіре кітаптардағы
этнонимдердің тілдік ерекшелігін айқындау ұлттық таным көкжиегін кеңейтіп,
бүгінгі тірлігімізге тірек болары да анық. Бүгінгі таңда қазақ халқының
шежіресін баяндайтын түрлі еңбектер бар. Атап айтқанда: Шәкәрім
Құдайбердіұлы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі Орынбор 1911 жыл;
Ә. Садуақасұлының Тарихыңды танып біл Алматы Шартарап 1996 жыл; А.
Жақыпов, Т.Жирентаев, М. Абылғазиннің Тоғыз тума тарихы Алматы Өлке
2000 жыл; А. Жақыповтың Хан батыр Қабанбай Алматы 2001 жыл; С. Қорабаев
Ақтайлақ би Алматы 1991 жыл; А. Маңабайұлы Әзиз әулет Алматы Өнер
2001; Т. Смағұлов Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері Семей
2004 жыл; Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан Ақсуат Алматы Ер
Дәулет; Қ. Алтынбаев Көкпекті Алматы 2002 жыл; Ж. Бейсенбайұлы Атамұра-
Қазақтан Алматы, 1994 жыл атты т.с.с. еңбектерді жатқызуға болады.
Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері мен салттарының әр
түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының өткен
замандағы алдыңғы қатарлы өкілдері өздерінің ой-өрісіне, зердесіне қарай өз
халқының ауызша тарихын, яғни шежіресін жасап қалдырған. Осы қазақ халқының
мұралары мен көнеден жеткен жәдігерлерін жинап, іріктеп, саралап ғылыми
айналысқа түсіру. Аягөз ауданын мекендейтін негізіг ру – наймандар болып
табылады. Сондықтан Наймантану проблемасының негізгі де өзекті
мәселелерінің бірі – найман этнонимінің және найман руына қатысты
атаулардың (этнонимдердің), не этнотопонимнің төркінін, шығу тегін, мән-
мағынасын, қолданыс аясын айқындау болып саналады.
Шынында да найман деген кімдер, ру-тайпа ма, ұлыс па, әлде жер-су
атауы ма, ол қашан және қай жерде, қалай пайда болды? Бұл сөздің мағына-
мәні не, оның біз зерттегелі отырған өте ежелгі түркі тайпаларының бірі –
наймандардың атауы болып қалай қалыптасқанын саралау. Найман руының
этнонимдеріне байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді жинап, оны
зерттеу объектісі етіп алу.
Сонымен қатар шежірелерде қарастырылып отырған: ру, тайпа, тапқа
қатысты аңыз әңгімелер, өлеңдер, этнографиялық мәліметтерді дерек көзі
ретінде пайдалану арқылы, төмендегідей міндеттер қойылады:
- зерттеу жұмысына қатысты ғылыми-теориялық еңбектермен танысу;
- танысқан ғылыми-теориялық еңбектерді қажетті методологиялық негіз
ретінде пайдалану;
- Найман руына қатысты этнонимдерге этнолингвистикалық сипат беру;
- Найман руына қатысты шежіре-кітаптардағы этнонимдерге берілген түрлі
пікірлерді жинастыра отырып, салыстыру, ортақ анықтама жасау;
- Найман этнониміне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді мазмұн-
мағынасы жағынан қолданылу өрісін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу объектісіне алынып отырған тақырып-
бүгінгі күнде әлі зерттелінбеген, тың тақырыптардың бірі.
Сондықтан, қарастырылып отырған шежіре кітаптардағы этнонимдердің
шығу төркіні, тарихы, этнолингвистика саласына қатыстылығы және бірінші,
екінші деңгейлік уәжін айқындау болып табылмақ.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді
шешу үшін ғылыми-теориялық сипаттама, жинақтау, талдау, анықтау, мазмұндау
әдістері қолданылады.
Зерттеудің тілдік материалдары: Теориялық тұжырымдар жасау үшін
фразеология саласына байланысты еңбектер, сөздіктер, хабарламашылар,
теориялық еңбектер, шежіре кітаптардан жиналған тұрақты тіркестер картотека
қалыптастыруға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: Аягөз ауданындағы
ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестерге қатысты шежіре-
кітаптардағы этнонимдерді теориялық тұрғыдан қарастыру, тіл білімінің
этнолингвистика саласына белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Найман руына
байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің ішіндегі ең құнарлы сала
фразеологизмдердің және рухани құндылықтары мол, әрі бай қазақ
ескіліктерінің жүйесінен үлкен орын алатынын, тақырыптық топтарын,
құрылымдық сипатын айқындауға, олардың ұлттық мәдени өмірімен, қазақ елінің
тұрмыс-тіршілігімен байланысын танып білуге септіген тигізеді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін тіл білімінің этнолингвистика,
лингвомәдениеттану мен лексикология салалары бойынша жүргізілетін арнайы
курстарда пайдалануға болады. Қазақ елінің тұрмыс-тіршілігімен тығыз
байланыста болғандықтан халықтық педагогика саласының оқу-тәрбиелік,
дидактикалық бір белгісі ретінде мектеп бағдарламасына енгізіп, қазақ тілі
мен әдебиет сабақтарында пайдалануға әрі маңызды, әрі тиімді. Болашақта
этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне даяр материал болады.
Еңбектің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден үш тараудан және әр тарауға
байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетіледі. Тақырыпқа қатысы бар ғылыми-теориялық
еңбектер де қамтылған.
І ТАРАУ. АЯГӨЗ АУДАНЫНДАҒЫ ЭТНОНИМДЕРДІҢ ТАРИХИ СИПАТЫ
1.1. ШЕЖІРЕ–ҚАСТЕРЛІ ҚАЗЫНАМЫЗ
Егеменді ел санатын сақтап, ертеңгі жайлау-өрісімізді жаза баспай
бағамдау үшін алдымен төл тарихымыздың тағылымына жүгінеріміз хақ. Басынан
не қилы замандар өткерген ежелгі қазақ жұрты өзінің өмір шежіресінен
алмаса, адастырмас ақ жолын қалай таппақ. Өткенін мансұқ көрсе, өркені
неден өспек. Кешегісін жоғалтса, келешегінен несімен бармақ.
Өзге халыққа өктемдік жүргізіп, өзегіне тепкендер ойлап тапқан
қаскөйліктің ең қастерлісі – боданындағы елінің жетпіс-пұстысы жебеп
отыратын зердесінен айыру болғаны әшкере жайт. Ондай болса, мұндай күйге
душар болған ел қайта ес жиып, етегін жинағысы келсе, өз тарихынан артық
мектепті қайдан іздер. Сондықтан да халқының өткенін білуге деген ынта
ұлттық сана оянуының қайырлы үрдісі ретінде қабылданса керек.
Осы тұрғыдан алып қарағанда бірде ауызша, бірде хатқа түсіп, осы күнге
жеткен көне тарих жәдігерлігі – халық шежіресінің мәні ерекше. Кейде
аңызбен астасқан, кейде қоспасыз өмір суретінің көшірмесі іспетті осынау
ұшан-теңіз дүниесіз шынайы ғылыми тарихымызды жасай алмайтынымыз шүбәсіз.
Тәуелсіздік жеңісі берген рухани азаттықтың арқасында елімізге,
тілге, діни-сенімге, ұлттық салт-дәстүрге, халық тарихына деген көзқарас,
құрмет өзгерді. Ұрпағымыздың рухы оянып ұлттық сезімі, дүние танымы байырғы
қадір-қасиетін іздей бастады. Қарияларымыздың сәждаға маңдайы тиіп,
жастарымыздың ата-бабаларының ғұмырнамасын, ұлағатты үлгі-өнегесін білуге
деген ықыласты ұмтылысы байқалды.
Қоғамдық даму, саяси соқтығыс, әлеуметтік сілкініс жылдарында
тапқанымыз да мол, жоғалтқанымыз да аз емес. Онда ортайған қамба, оңған
түс, кеміген қазына әлі-ақ толысар. Тек, жүздеген рухани байлықтың толысуы,
түлеуі, түгелденуі оңай емес.
Оның біреуі – халқымыздың шежіресі, шежірешілік өнері. Бұл өнерде
небір тылсым құдірет бар.
Шежіре деректерін жалған сөз, қисынсыз ертегі деп қарауға болмайды;
өйткені түрік-моңғолдар өздерінің ата-тегі туралы шежіреге айрықша мән
береді. Олар бұл шежірені, тіпті, тілі жаңа шыққан балаларының өзінің
құлағына құйып қояды, сондықтан өз руының шежіресін білмейтін, өзінің арғы
тегін тарата алмайтын кісілер мүлде ұшыраспайды. Бұл – естен кеткен ескі
замандардан күні бүгінге дейін сабақтасып келе жатқан дәстүр-деп жазған
еді ежелгі мұсылман әлемінің ұлы тарихшысы Рәшид-әд-дин.
Шежіре – белгілі бір халық пен ұлыстың, ру-тайпаның шығу тегі мен
таралу өрісін, әрбір буын өкілінің түп-тұқиянынан тартып, ата-бабаларының
өсіп-өнуі жолын саралайтын жаднама, жалпы ел-жұрттың бастан кешірген тарихы
мен әлеуметтік өмірін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ауызша да, жазба түрінде
де паш ететін жәдігер. Сондықтан да, шежіре – қазақ халқының жадында
сақталып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе аңыз-әңгіме түрінде
желісі үзілмей келе жатқан рухани мұрасы, баға жетпес асыл қазынасы болып
саналады. Қазақ даласында, әсіресе, жазу-сызудың онша дамымаған кезінде
ауыздан-ауызға тарайтын шежіре халық жадында сақталған тарихтың бір
көрінісі болды. Бірақ шежіре тарихтың дәл өзі емес, тарихты гениологиялық,
этникалық деректермен толассыз толықтырып отыратын оның қайнар
бұлақтарының бірі болып саналады.
Шежіре ел жадында өмір сүретін, ұрпақтан-ұрпаққа рухани эстафета
ретінде үздіксіз ауысып, соның барысында ылғи өзгеріп, жаңғырып, жаңаланып
отыратын жанды құбылыс. Ол көбінесе сол шежірелерді дүниеге келтіретін
қуымның, әсіресе, ұлт элитасының , белгілі әлеуметтік саяси мүддесіне
сәйкес өзгеріп, солардың ата-баба аруағын дәріптеп, марапаттауға бағышталып
отырған. Жазу-сызу бүгінгідей дами қоймаған ерте кездерде өзін сыйлай
білген әл-ауқатты ұлт өкілдері (бай-манап, молда-қожа) өзі жаза алмаса да,
жөн білетін сауатты шежірешілерге өз ата-бабаларының шежіресін жазғызып,
қалың киізбен қаптап, сандық түбіне сақтап, өлерінде өз ұрпағына табыстап,
шежіре дәстүрін үзбей жалғастырып отырған.
Шежіре әуелде жазба тарихы болмаған елдің күнкөріс, тіршілігіне
негізделіп, қоғамдық сана-сезімнен туған. Яғни, бір буыннан екіншісіне
ауысып, құлаққа сіңісті, ұғымға түсінікті болып келген тарих. Бұл тарихты
халықтың өткен өмірінен дерек беретін, мұралық мәні бар естелік деп қарау
орынды.
Шежіре – халқымыздың ғасырлар бойғы тарихының негізгі рухани байлығы,
тәлім-тәрбие құралы, ұлттық құндылықтарымыздың мәйегі. Ата-бабаларымыздың
ұстанған жол-жорасы, салт-салтанаты, рухының қайнар көзі. Иелік еткен жері,
оның атаулары, кіндік қаны, маңдай тері сіңген топырағы, ондағы байлық
қазынасы. Оны аттан түспей, бел шешпей жүріп қорғап, гүлдендірген ата-
бабаларымыздың өмірінің өнегесі, ерлік үлгісі, адамгершілік болмысы. Тұқым
тегіміз, қанымыз, әрбір ата-рудың нәсілдік ерекшелігі.
Міне, осы тәрізді әр түрлі мақсат, тәсілдермен жазылып қалған шежірелер
қазақ даласында аз болмаған. Ол шежірелер авторларының көтерген тақырыбы
мен мақсатына қарай: Пайғамбар-сахабалар шежіресі, Әулие-әнбиелер
шежіресі, Қожалар шежіресі, Хан-патшалар шежіресі, Төрелер шежіресі,
Халық-ұлт шежіресі, Ру-тайпа шежіресі, Ата-бабалар шежіресі, Түркі
шежіресі, Төл шежіре т.т. әр қилы аталып бізге жетті.
Ұрпақ тарихын атадан балаға мирас қылып қалдырып келген қазақ халқы,
ата-тегі туралы әулет кітабын жазып, үйлерінде сақтап отыру дәстүрін күні
бүгінге дейін үзбей жалғастыруда. Келер ұрпақ алдындағы өз парызын түсіне
білетін әрбір саналы от басында кездесетін шежіре кітаптардың әр сөзі –
бабалар тарихынан олардың ежелгі өмірінен сыр шертетін әрбір азаматтың
шыққан тегін, руын, арғы ата-бабаларын танып білуіне көмек беретін танымы
мол асыл қазына.
Қазақ этносының ұлт болып қалыптасуының тарихи саяси әлеуметтік сара
жолындағы ру, тайпа, ел, халықтың басын біріктірген – тіл.
Осы орайда М. Әуезовтің: ... Ата тілінен бірнеше жағдайлар себеп
болып ажыратылған ел азған ел атанып, кейін аты өшіп, ұрпақтары бұршақша
бытырап, қардай еріп, құмға сіңген судай дерексіз жоғалып кеткенін тарихтан
кездестіруге болады [1.23] - деген тұшымды пікірі ойға оралады. Тілі мен
рухын қасық қаны қалғанша қорғап, сақтауының арқасында аты мәңгілікке
сақталып ұрпақтарына жеткен елдер қаншама, ал қолда барын қадірлей алмай
тарихтың тұңғиығын бойлап кеткен елдер де соншалықты болар.
Шежіре – төл тарихымыздың ең басты құрамдас бөлігі, көнеден хабар
беретін дерек көзі. Ұзақ жылдар бойы шежіреге теріс көзқарастың нәтижесінде
кейінгі буын емес, тіпті аға буын өкілдері де шежіре тарату түгіл, өзінің
жеті атасын білмейтін халге ұшырағаны жасырын емес. Кейбіреулер тіпті
қазақпыз деп айтудан жасқанып, шежіре дегеніміз ескіліктің қалдығы, ру
сұрасу мәдениетсіздіктің белгісі деп саналатын кезді де бастан өткердік..
Ал, шежіре – қазақты онан әрі жікке бөлу мақсатында емес, керісінше
бүгінгі жастарымыздың ұлт тарихында өшпес із қалдырған атақты арғы
аталарын, өзінің шыққан тегін біліп жүрсін деген ниетпен жазылатыны мәлім.
Жалпы шежіре - өзге ешбір жұртта жоқ қазына. Ата-бабасын таратып,
атақты ер бабаларымыз жайлы өскелең жас ұрпаққа өнегелі де, патриоттық
тәлім-тәрбие беретін баға жетпес мұра – шежіре. Қазақ халқы бір-бірінің
арасындағы жақындықты қанмен, ата қуған туыстықпен өлшейді. Бұл әр қазақтың
қанына сіңген қасиет болғандықтан, ұлттық ерекшелік деп те қарауға болады.
Шағын бір рудың, тайпаның, таптың ата тегін баяндатын шежіре жергілікті
жердің тарихын тақата мәлімдеуге табылмас құнды материалдардың бірі, әрі
халық тарихының құрамдас бір бөлігі осындай көптеген жәдігерліктерден
құралады.
Руыңды білуді рушылдық деп қарауға болмайды. Руын білмеу –
русыздыққа, атасыздыққа, тексіздікке, жетесіздікке, қансыздыққа ұрындырады
[2.4]. Сондықтан да ата-бабамыз:
Аталы ұлға сөз берсе – алты атасын мақтайды,
Жетесізге сөз берсе – жеті атасын боқтайды [3] - деп мәтелдеген.
Ру дегенің құру деп түсіну жаңсақтық. Шынында шежірені білмеген кісі
бөлінеді. Білген кісінің барлық ру тайпалардың арғы түбі бір діңгектен, бір
түп атадан таратылатынына көзі жетіп отырады.. Білгенде рудан-руды артық
қою үшін емес, ел тарихын, қазақ тарихын үйрену үшін ең қажетті өмір
оқулығы деп ұғынған жөн. Ұлттық рух – адам мен халық жанына – тілмен,
дәстүрмен, дінмен, өнермен сіңеді.
Қазақ шежіресі – қазақ халқының өте ертедегі ата тегін пайғамбар
заманынан бастап, әрі күллі адамзаттың шығу тегін көне заманда туған тарихи
аңыздар, әпсаналар негізінде баян етеді.
Қазақ шежіресінде халқымыздың ғасырлар бойы ұстанған даналық, шешендік
қасиеттері, дүние танымы, сенімі, басынан өткен тағдыры, ол жолдағы дара
тұлғалардың ерлік, еңбек өнегесі сараланған.
Ұзақ уақыт бойы үстемдік құрған қызыл саясаттың қопасында
тұншықтырылып, ұлт болмысынан аластатылып келген ата дәстүрімізді
халқымыздың бүгінгі таңда онша түсінбей, мәнін ұқпай, жөнді білмей, жиі
қолдана алмай жатуы – сүйекке таңба түсіруімен бірдей емес пе?! Олай болса,
жоғалтқанымызды іздеп, бүгінде заман талаптарына сай барымызды айқындап,
салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымыздың өміршеңдігін одан әрі өрбіте, дамыта
отырып, халықтың сана-сезімін оята отырып, қазаққа жеткізудің маңызы өте
зор.
Демек, оны қалпына келтіру қазақтың ұлттық болмысын табу, тану,
тірілту деп түсінген абзал. Тұтас халық, оның шежірешілік өнері барда халық
тарихы жалғаса бермек. Тарихы бар қазақ жасай бермек.
1.2. АЯГӨЗ АУДАНЫНДАҒЫ РУЛАРДЫҢ ҚОНЫСЫ ЖАЙЛЫ ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТ
Шығысында Алтайды жастанып, қазақ даласының өң бойын көктей өтіп,
мұртын Бурабай көліне матырған, Тоқта, Барлық аталатын шыңдарының
сілемдерімен Алатауға маңдай сүйескен Тарбағатай тауы.
Бұрын ен жайлап, еркін көшкен қазақ халқының құтты мекенінің бірі
бүгінде жалпақ жұртқа мәлім Өзбек, Қыпшақ, Қырғыз, Қарақалпқ, Естек, Қазақ
аталатын Алаштың алты баласы өсіп-өнген сайын кең өріс, нулы жер керек
болған.
Қазақтың өзі кезінде өскен мал баласына қоныс тауып беруге ерекше назар
аударғанын Өзбек ағасынан жер сұрай барған мына сөзінен көруге болады:
Алаштасаң атам бір,
алақан жайсаң батам бір.
Түйе болсаң, екі өркештің бірімін,
Бие бослаң, екі емшектің бірімін.
Өзбектің төске жаяр шұрайы едім,
Ел шетіне жау келсе, өткізбейтін тұлайы едім-
деп, өз ағасы Өзбектен Қаратау жерін еншілеп алған екен дейтін аңыз
бар. Сол қазақтың Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс атты ұлдарының ұрпағы өсіп,
әрқайсысы жүз шаңыраққа толғанда туысымен қоныстасуына байланысты
жүздіктерге бөлінгені де белгілі. Содан күні бүгінге дейін Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүз аталатынымыз да анық.
Орта жүзді құрайтын Арғын, Найман, Керей, Уақтың , Қыпшақ , Қоңырат
толықсыған кезінде, шыңысы Алтай сағасынан бастап, батысы Жетісу өңіріне
тірелетін байтақ жерде Найман елі мекендеген. Сонда Тарбағатай ата қонысы
боылп есептеледі. Бұл тарихи деректерге қарағанда 1200-ші жылдар шамасы
болса керек. Елдің өскені сонша, Найман мен Керейдің мемлекеті де болған
көрінеді. Ағайын арасындағы араздықты жаулыққа айландыра білген Шыңғысхан
шабуылынан кейін атамекен жат жұрттың қолында қалған. Иесіз үйдегі ұры
күшіктей бар билікті бес ғасыр бойында қолына алған соң жер аттары да
солардың тіліне өзгерген, төл аттары естен шыққан. Тарбыға – суырлы, тай –
тау содан Суырлы тау – Тарбағатай болып аталып кете барған.
Осы Тарбағатай орыс, қытай мемлекеттерінің шекара бөлігіне түскенде,
күңгейі қытай еліне, теріскейі – орыс еліне енші болды.
Біздің Тарбағатай совхозы осы Тарбағатай тауының батыс-солтүстігіне
орналасқан. Басынан мұнар мен бұлт арылмайтын Өкпеті шыңы – атылуға
оқыталып, атылмай шөкелеп қалған арыстан бейнесінде. Осы шыңның баурайынан
жасыл белбеудей созылып бүкіл Аякөз уданын орап өтіп, Балқашқа құятын Аякөз
өзені басталады. Өзен мен судың, жер мен таудың атына тілінде бар асылы
арнайтын қазақ халқы өзен атын Аякөз деп қойғанда да тапқырлық танытқан.
Ұлы арнадан бастау алған Өкпетінің баурайында 190 мың гектардай жерге
Тарбағатай совхозының шаруашылығы орналасқан. Жері байдың – елі бай
дегендей, қолат қойнауы, майлы бүйректей төбе-шоқылары осы елдің ру-руына
шаңырақ көтерткен алтын арқау. Өкпетінің шығысында Ақшоқы биігі асқақтаса,
солтүстігінде жайылған керегедей Қызылтас шыңы құз-құз жақпақ тасымен көзге
оқшау көрінеді. Қызылтастың өзін Зергер Қызылтас, Ақжайлау Қызылтас, батыс
жағын Жаман Қызылтас деп үш түрлі атайды. Батысында осыған шектесіп жататын
жазық даланың оқшау биігін Көкетау атаса, шаруашылықтың орталығы орналасқан
Аякөз өзеннің бойындағы оқшау биікті Қарасеңгір атаған. Ол әйгілі Қозы
Көрпеш – Баян сұлу жырындағы Айбас батырдың Қарабай ауылының Балқаш
көлінің жағасындағы ну қопаға орналасқанын дүрбісіз көрген шыңы Өкпетінің
батысымен иықтасып жатады. Қай тұсы, қай саласынан болсын жамырай шыққан
бұлағы, есіле аққан өзені бар елді мекен бүгін өркені өскенде ел тарихының
бір тарауындай сыр шертеді.
Тарбағатайды мекендеген, туу бастан өрелі ойымызға арқау еткен Найман
бабамызға еркімізден тыс қайта ораламыз. Неге еріктен тыс? Білгенге
маржан, білмеске арзан - деп ұлы Абай айтқандай, Найман атамыз да кәдімгі
Ақсопы баласы Ақжолдан туған. Кейін ұлы бабамыз есейіп, шаңырақ көтергенде:
Үйелеш, Жүйелеш деген екі ұл көрген. Қатігез тағдыр екеуінің де өмірін
ұзартпады. Үлкен ұлын үйлендіргенде, кіші ұлы мезгілсіз қаза табады. Көп
ұзамай үлкен ұлы да қайтыс болады. Үлкен ұлы Үйелештің әйелі кіші жүздің
қызы Әлпіш күйеуі өлгенде 16 жасында екен. Жас та болса білгір, алды-артын
ойлайтын байыпты әйел болса керек. Сексен жастағы Найман бабамыздың
тұғырынан түспеген, қару-қайратымен ұрпаққа деген ділгірлігін жазбай танып,
төркінінен он сегіз жастағы қызға қалың беріп төсегін жаңғыртты. Әлпіш енді
жолына қарай сіңлісіне өзі келіп болып, оны қыз-ене атайды. Осы әйелінген
Найман бабамыз 87 жасына дейін екі қыз, бір ұл көріпті. Ұлдың атын Белгібай
қояды. Ағайыңның әзіл-оспағы, дәлірек айтсақ, әжуасы қалған ба? Ердің
нарлығын көре тұра, қартайғанда қыз алды деп Найман бабамызды Өкіреш-Найман
деп атайтын жайлары да рас. Әлпіштің өзі шариғат жолымн қыз-енесінен туған
Белгібайдың кәмелетке толуын күтіп, 33 жасында некесін қиғызып, оның әйелі
болған. 40 жасқа келгенше осы Белгібайдан Келбұға, Кетбұға деген екі ұл
көреді. Кейін жасы тоқтасқан соң Белгібайға өзінің сіңлісі Ақсұлуды
кішілікке әпереді. Ақсұлудан Сүгірші туса, Белгібайдың кейінгі әйелдерінен
Саржомарт, Бату, Сақып туады. Қоңырат өз ұлы атанған. Елатан ұрпағы
Бағаналы-Балталы болып кейде тоғыз таңбалы Найман аталады. Осы тоғызы да
найман бабамыздан енші алған екен.
Бабамыздың тоғыз баласы Тоғыз таңбалы Найман аталды. Таратып айтқанда
Белгібайдан Сүйініш, Сүгірші, Саржомарт, Ергенекті туғанда, асырап алған
баласы Елатаннан Балтадлы, Бағаналы туады. Қолына келіп сіңген Қоңырат та
өз ұлы атанған. Кейін енші алып ел болғанда Жетім қозы қой болды, Қоңырат
та ел болды деген мақал ел аузында қалып қойған.
Белгібайдың үлкен ұлы Сүйініш барлық інілеріне әділ, ел ортасында
беделді адам болған. Інілерінің кенжелері Көкжарлы, Бура Сүйінішке:
- Бәріміздің еншімізді әділ бөлдіңіз, сөздің құрметіңізге келіп
жататын сыйлық малы мол, сол үшін малыңызға өзгеше таңба
салыңыз.Бізде мал таусылса, сізден ала береміз ғой, - деген екен.
Содан Сүйініш жылқыларына теріс таңба салады. Теріс таңбалы
Найман деген атау осыдан шыққан.
Енді құдайдан сұрағаны бар, туған ұлдарынан артық көрген қолдан
құрағаны бар, ұрпағы өскен Найманның немересі Сүгіршіден бастау алған
шежіреге қарай ойысайық.
Сүгірші бабамыздан жалғыз ұл Төлегетай туады. Төлегетайдың кіндігінен
де жалғыз ұл туған соң Қытайдан көп болсын деп атын Қытай қояды. Қытай төрт
әйел алған екен. Бәйбішеден Қарақерей, Матай, екінші әйелден Садыр, үшінші
әйелден Төртуыл туыпты. Атын өркенді болсын деп ырымдап қойған Қытай сынды
жалғыз баласы отыз жеті жасында қайтыс болады.
Қытай өлгенде Төлегенбай бабамыз жан-жақтан ат сабытып келген ағайын-
туыс, құда-жекжаттардың қайғысына ортақтасып, ағыл - тегыл жылап келіп
жатқандарды үнсіз қарсы алыпты.
Көп тілегі көл деген емес пе, Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл орта
жүздің ордалы еліне айналмады ма? Қытайдын қалған төрт ұл бабалары
Төлегетайдың бауырында өсіп, дәулетінен енші бөлісіп, өз алдына шаңырақ
көтерген. Қазақ тарихында төрт Төлегетай атанудың да басты себебі осы.
Қытайдың тұңғышы Қаракерейден Ерторы, Байторы деген екі ұл
туады.Ерторыдан Қызым, Тайлақ туып кейін ұлан-байтақ елдің іргесі қалана
бастайды.
Ал Байторыдан Айрам, Мейрам, одан Қожамбет, Жарболды сияқты ұлдар туып,
бүгін Ертістің басынан Алтай тауына дейін қоныстасып отырған елдің аталары
болып тарихта қалған.
Төлегетай бабамыздың тәубаға келіп, төрт немерем аман болса, төрт түмен
болмасына кім кепіл деген дуалы сөзі келтірілген мысалдарымыздан анықталса
керек.
Байторы сияқты бір буынның өзінен қазақ даласының ен жайлаған көшелі ел
болғанына тағы да боламыз.
Төлегетайдан енші алған төрт немересі бастарына үй, бауырларына қазан
көтеріп, өз аттарына өзі мініп, азамат болған кезінде, төртеуі төрт түрлі
түс көріп, бабаларының алдына келіп,түстерін жорытқан екен. Найман ішінде
төрт ұлдың көрген түсі де, бабамыздың жоруы да қарапайым жыр болып
таралған.
Аягөз ауданы 1928 жылы құрылды. Әкімішлік орталығы Аягөз қала
мертебесін 1939 жылы алды. Ауданның жалпы жер көлемі 5 млн.гектар құрайды.
Осылайша Аягөз жер көлемі жөнінен республика бойынша Қарағанды облысының
Ұлытау, Қызылорда облысының Арал аудандарынан кейін үшінші орын алады. Жер
қойнауы негізінен дала және қуаң дала болып келді. Ауданның ең жоғарғы
жері Тарбағатай тауларының сілемі Өкпеті теңіз деңгейінен 2337 метр.
Аягөз қаласының облыс орталығфнан ара қашықтығы 310 km.,
1997 жылы таратылған Таскескен ауданының Ақтоғай поселкелік, Қопа,
Ақшәулі ауылдық округтері, Шұбартау ауданының барлық елді мекендері
аудан құрамына енгізілді. Қазіргі кезде ауданда бір кенттік және 22
ауылдық округ орналасқан. Жалпы тұрғындардың саны 80 мыңнан астам
болса, оның 40 мыңға жуығы Аякөз қаласында тұрады. Тұрғындардың негізгі
құрамы жергілікті ұлт өкілдері. Сонымен қатар мұнда орыстар,
татарлар, ұйғырлар және басқа ұлт өкілдері қоныстанған.
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде атақты жерлесіміз Құрбанғали Халид
өзінің “Тауарих Хамса” (“Бес тарих”) атты кітабында “Аягөз - өскен
жеріміз. Найман – жүрген еліміз”, - деп тіліне тиек еткен Аягөз өңірінің
тарихы сонау көне замандардан басталатындығы көпке аян. Ата қазақ
тарихының ұзын сонар тарихында болған айтулы оқиғалар ұштығының бұл
өңірге соқпай кеткені некен – саяқ. Бүкіл еліміздің елдігі мен ерлігіне
сын болған қазақ – жңғар шайқасының шешуші ұрыстарының осы өңірде
өткендігін ерекше айтьқан жөн. Халқымыздың Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Би Боранбай, Ботақара, Жауғаш, Шыңғода, Шақантай, Қазымбет сынды
хас батырлар бастаған сарбаздар жеңіске жетіп, 1754 жылы Мамырсу
өлкесінің бойында Абылай хан мен Ер Жәнібектің қатысуымен тарихқа мәлім
Қандыжан бітімі жасалды.
Төсіне Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезін қондырып, төскейінде хас
батырларымыздың тұлпарының тұяғы дүбірлеген Аякөздің қалыптасу кезеңі
1831 жылдан басталады. 1821 жылы Орта жүз ханы Уәли Абылайұлы қайтыс
болғаннан кейін патшалық өкімет қазақ жерін түгелдей отарлау мақсатында
елді ханға емес, губернаторға басқарту үшін М.М.Сперанский жасаған
“Устав о сибирских киргизах” атты құжат шығарады. Осының негізінде 1831
жылы Аякөз округі құрылды. Ал, 1824 жылы Қарқаралы, Көкшетау округтері,
1833 жылы Баянауыл, Ақмола, Үшбұлақ, 1834 жылы Аманқарағай округтері
құрылды. Округ орталығы Сергиопольдың негізі 1860 жылы қаланды. Аягөз
округін басқарған алғашқы аға сұлтандардың арасында Барақ төре
Солтабайұлының есімі ерекше аталады.
Аудан орталығы Аягөз қаласы Түркістан-Сібір магистралі теміржолының
ірі бөлігімен, автомобиль жолдарының маңызды жеріне орналасқан.
Мұнда локомотив және вагон жөндеу деполары, байланыс, белгі беру және
жол дистанциялары, азаматтық құрылыс, сумен қамтамасыз ету кәсіпорындары
жұмыс істейді. Халықтың тіршілігін қамтамасыз етуде коммуналдық шаруашылық,
жылу, энергия, су-канализация мекемелері бар. Автомобиль жолдары Аягөз
қаласын солтүстікке қарай Ресеймен, Семей және Өскемен қалаларымен, шығыста
Зайсаы, батыста Қарағанды қаласымен байланыстырса, оңтүстік бағытта
Талдықорған және Алматы қалаларына, Қытай Халық Рерпубликасына қатынасуға
болады.
1930 жылы қазіргі Аягөз қаласы орналасқан жерден Түркістав-Сібір
теміржолы өтіп, Аягөз станциясының ірге тасы қаланды. Осылайша мұнда
алғашқы паровоз депосы және басқа теміржолға қатысты кәсіпорындар бой
көтерді. Сол тұста көптеген аягөздіктер теміржол құрылысына белсене
қатысты. Олардың арасында Айнабұлақ станциясында теміржол түйілісінде күміс
шеге қағу құрметіне ие болған Ахметжан Мәженов, алғашқы паровозшылардың
бірі Константин Сукачев, алғашқы паровоз депосының бастығы И.Т.Радионов,
станцияда мекемелер мен тұрғын үйлер құрылысын жүргізуде Бәзікен Ысқақов,
алғашқы тепловоз жүргізушілер Б.Рысбергенов, С.Рахматуллин және басқалары
бар.
Сол жылы аудан орталығы Сергиопольден Аягөз станциясына көшіріліп,
1939 жылы халық депутаттары Аягөз қалалық кеңесінің бірінші сайлауы болып
өтті. Оған Мұқаш Бітімов, Шәкерхан Тохмадиев және басқа көптеген азаматтар
депутат болып сайланды. Қазірде Аягөз теміржол торабында Қ.Нашанов,
А.Шәкенов, К.Жараспаев, Қ.Мұқажанов, А.Томпақов, К.Қабдуллин сынды басшылар
түрксібшілердің еңбек дәстүрін одан ары жалғастырып келеді.
Аудан экономикасында алдыңғы орынды теміржол мекемелері, энергетика,
жылу, қайта өндеу және тамақ өнеркәсібі, сауда және коммуналдық шаруашылық
иеленеді.
Аягөзге теміржолдың бір тармағының тартылуы ғасырлар бойы мүлгіген
далаға тың лебі әкелді. Сондай сілкініс пен оянуда аяулы азаматтардың бас
көтеруі заңды нәрсе. Олардың ішінде Т.Рысқұлов пен ҒЛ.Тынышбаевтың есімін
ерекше атап өткен жөн.
Түрксіб жобасын жасау үшін Үкімет тарапынан арнайы мемлекеттік
комиссия құрылды. Оның құрамына әр ұлттың өкілдері енгізілді. Комиссияға
М.Тынышбаев басшылық етті. Ол Түрксібтің бас жобасына басшылық етумен бірге
ұлттық кадрларды жасақтаумен де шұғылданды.
1930 жылы 1 мамыр күні Аягөз паровоз депосы пайдалануға берілді. Ал,
1932 жылы мұнда механикалық цех, ұстахана, көтерме-жөндеу цехы және басқа
қосалқы бөлімшелер іске қосылды. Алғашқы теміржолшылар қатарында
Ә.Тәуірбаев, М.Егеубаев, Б.Құдагелдинов, Қ.Болғантаев және басқаларын атап
өткен жөн.
Қазіргі кезде қалада локомотив жөндеу және пайдалану деполары, "Аягөз
теміржол", "Аягөз Түрксіб" вагон жөндеу деполары бар.
Аудан орталығында 3 автожол, 3 жол құрылысы, 3 автобаза, ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеу жөніндегі кәсіпорын жұмыс істейді.
"Тас қора" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жыл сайын күрделі
көлёмде жұмыс атқаруда. "Автомобиль жөндеу зауыты" акционерлік қоғамы соңғы
жылдары тапсырыс бойынша халық тұтынатын туарлар шығаруда. Ал, "Аманғұл"
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі тұрғындарды оттегі баллонымен
қамтамасыз етеді. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде "Мамота" жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің жұмысын атап өткен жөн.
Тоқыма және тігін өнеркәсібінде жеке кәсіпкерлердің үлесі мол. Ауданда
қалпақтар және бас киімдер, әйелдер мен қыздардың сырт киімдері, төсек орын
жабдықтары шығарылады.
Баспа ісінде "Семей полиграфия" ашық акционерлік қоғамының Аягөз
филиалы, "Аягөз жаңалықтары" мекемелері жұмыс атқарады.
Бөлшек сауда айналымында азық-түлік товарларының 35 пайызы облыс
орталығынан, 65 пайызы Қазақстан Республикасының басқа облыстарынан
тасылады. Өнеркәсіп тауарларының 80 пайызы Алматы қаласынан әкелінеді.
Аудан орталығында 36 дәмхана мен мейрамхана жұмыс істейді. 24 шағын
бизнес кәсіпорындары тіркелген. Қазіргі кезде патентпен 102 адам,
жеңілдетілген декларациямен 201 адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікпен
2354 адам шұғылданады. Қалада “Айғыз-2”, "Дана" базарлары, "Қозы Көрпеш-
Баян сұлу", "Виктория" сауда үйі мен дүкендері, малдәрігерлік дәріхана іске
қосылған.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде соңғы
жылдары құрылысшылардың инвестициялық белсенділігі артқандығы байқалады.
Тұрғындардың ақпарат жүйесіне қол жеткізуінде негізгі орын аудандық
телекоммуникация торабының еншісінде болып отыр.
Аудан экономикасында ауыл шаруашылығы маңызды орын алады. Қазіргі
кезде бұл салада 607 шаруа қожалығы және басқа өндірістік құрылымдар жұмыс
істейді.
Ауданда егіншілік саласымен негізінен Сарыарқа, Мыңбұлақ, Ақшәулі
ауылдық окруттері шұғылданады. Жaлпы алғанда ауданның ауыл шаруашылығы
саласында мал басын өсіру және одан алынатын өнім түрлерін көптеп өндіру
негізгі бағыт болып табылады.
Бүгінгі таңда ауданда 59 мың бас ірі қара, 191 мың қой-ешкі, 11 мың
бас жылқы өсіріліп отыр.
Өткен жылы аудан бойынша 76896 цн ет, 2628 цн жүн, 255937 цн сүт
өнімдері өндірілді.
Мал басын өсіру мен сақтауда 22 мемлекеттік мал дәрігерлік
инспекторлар, 57 кәсіпкер мал дәрігері және Семей аумақтық мемлекеттік
кәсіпорны зертханасының бөлімшесі қызмет етуде.
Ауданның ауыл шаруашылығының тарихы 1920-1930 жылдардағы алғашқы
мойынсеріктер мен ұжымдық шаруашылықтардан басталып, МТС-тар құрыла
бастады. 1952-1954 жылдары осындай 54 ұсақ шаруашылықтар біріктірілді.
Ал, аудандағы алғашқы кеңестік шаруашылық қазіргі Мыңбұлақ ауылдық
округінде 1932 жылы құрылды. Ол сол кездегің Семей облысындағы алғашқы
кеңестік шаруашылық еді. Кейіннен бұл шаруашылықтан “Тасбұлақ”, “Қарақол”
кеңестік шаруашылықтары өз алдына отау тігіп, бөлініп шықты.
Өз уақытында ауданда ауыл шаруашылығын дамытып, өркендетуде
М.Жексембинов, Ғ.Ибраев, Н.Райханов, Т.Уажанов, Қ.Қажығұлов, С.Ақылғазин,
Б.Оспанов секілді басшылар елеулі үлес қосты.
Ауданның ауыл шаруашылығы саласында көптеген кадрлар өсіп жетілді.
Олардың арасында 1936 жылы КСРО-ның алғашқы депутаты болып сайланған
Рәукен Қазыханова, Социалистік Еңбек Ерлері Қайрақбай Ақбаев, әкелі-
балалы Ішпекбай мен Совет Жақсыбековтер, Бөкенбай Әбжанов, Рыздықбай
Тілеуберлин, Бөжек Жанасылов, Тілеуғабыл Өмірбеков, Жанарбек Шүленбаев,
Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Төрехан Тасболатов, Ленин
орденді Кәбір Арыстанбаев, Мэлс ерболов, Орыншайық Қыдырманов,
Бейсенғали Жақанов, Қоңыр Шәкәров, Айғайша Шәкерова, Ұлы Отан соғысының
отты жылдарында тылда еңбек еткен әйелдер Байырша Қалбекова, Жәмиға
Тезекова, Алтын Телтаева, Қаныша Тәжиева, Қадиша Жармұхаметова, Дариға
Мұхаметжанова, Мәруен Керсаева, Рақиза Тюбекова, Қажыгелді Мұхаметқалиева
кезінде шаруашылықтар мен фермаларды басқарған Иманқалы Бөдесбаев,
Қоңысбай Тәуірбеков, Шотбас Тюбеков, Әбілқасым Трушов, Камал Смайылов,
Жұмағазы Тышқанбаев, Нұрғазы Ибраев, Сәукен Қазыханов, Жұмахан Мұңсызбаев,
Нығметжан Саметеев, Әнуар Сүйіндіков, Төлеуғаппас Сармаев, Ерғазы
Тәңірбергенов, Әбілқас Өзбеков, Құсман Уандықов және басқалары бар.
Ауданның экономикалық жағынан жылдан – жылға нығая түсуі сайып
келгенде тұрғындардың әлеуметтік жағдайын нығайтуға, олардың тұрмыстық
жағдайын жақсартуға өзінің оңды әсерін тигізуде. Бүгінгі таңда аудан
бойынша 8226 адам зейнетақы алса, 4060 адамға әлеуметтік жәрдемақы
төленуде. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысына қатысушы 120 адамға және оларға
теңестірілген 379 адамға мемлекет тарапынан зейнетақы төленіп отыр.
Аудан бойынша аталған топтарға айына 82 млн, тенге төленеді.
Ауданның денсаулық сақтау саласында 5 аурухана, 20 семьялық –
дәрігерлік емхана жұмы істейді. Бұл емдеу мекемелерінде 173 жоғары
білімді дәрігер және 439 орта медициналық қызметкерлер еңбек етеді.
Олардың арасында А.Жұмаханов, А.Көтелбаев, Б.Оразбаев, А.Кәрімов,
У.Жұмаділов, Қ.Қапанов, О.Жақыпов, Б.Мұхамедьяров, Ә.Өнербаев,
М.Тоғайбаева, Қ.Райымбетов, Қ.Мусина, А.Буратаева, А.Арғынғазина, Ө.Аяшева
сынды дәрігерлер жұртшылық тарапынан ұдайы ыстық ықылас пен зор құрметке
бөленіп келеді.
Ауданның медицина саласында өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
Қазан медицина институтын бітіріп, қазіргі С.Асфендияров атындағы Алматы
медицина Академиясының алғашқы декандарының бірі болған Шернияз
Саметовтың есімі айшықты әріппен жазылған. Ол 1937 жылы репрессияға
ұшырап, жазықсыз даланың құрбаны болды. Сондай-ақ республикалық
онкология институтының директоры Сәкіл Нұғымановтың, 1947 жылдары
аудандық денсаулық сақтау бөлімін басқарып, кейіннен республикалық
туберкулез институтын басқаған Әйкен Терлікбаевтың, республикалық
дәрежедегі Мухтар Айтқазиннің есімдері ел арасында ерекше құрметпен
аталады.
Аудандық мәдениет саласында “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” атындағы
мәдениет сарайы, 10 ауылдық клуб пен 10 кітапхана жұмыс істейді. Аудандық
мәдениет бөлімі жанынан “Аягөз” ұлт аспаптар оркестрі, “Баян сұлу”
ансамблі, “Қозы Көрпеш” драма театры құрылған.
аудан өнерпаздары 2002 жылы облыстық байқауда үшінші, ал 2003
жылы облыстық ҮІІ халықтық спорт ойындары кезіндегі байқауда бірінші
орынды жеңіп алды.
Ауданның мәдениеті мен өнерінде кезінде елді мекендерде құрылған
қызыл отаулар мен автоклубтар аса маңызды орын алды. Олар жергілікті
жерлердегі өнерпаздар өнерін ұштауға, жұртшылық арасында оларды
кеңінен насихаттауға жол ашты. Осының нәтижесінде Бәтима Смағұлова,
Гүлжәмилә Бақтаева, Қабыш Смайылов, Қанағат Нұрғалиев, Төкен Сағадиева,
Мэлс Қоқымбаев, Рымтай Асылбеков, Кәмілжан Әбілжанов секілді өнерпаздар
республикалық, облыстық сахналарда өнер көрсетсе, қазірде олардың
дәстүрін Амантай Шегенбаева, Нұрқасым Мұстафаев, Гүлғайша Әубәкірова,
Фатима Дүйсенбекова, Жеңіс Мұхаметов, Қайрат Әзілқияшев, Жазира
Әзілқияшева, Айгүл Мұстафаева, Баян Байтерековалар одан ары жалғасытырп
келеді.
Ауданда балалар және жасөспірімдер спорт мектебі, “Ринг” спорт
қоғамы жұмыс істейді. Бүгінгі таңда 3 мыңнан астам жастар спорт
түрлерімен шұғылданады. Әсіресе ауданда бокс, грек-рим күресі, самбо
және футбол жақсы дамыған.
Аудан спортшылары 2002 жылы облыстық спартакиадада екінші орынды
иемденді. Ал, футболшылар 2003 жылғы ҮІІ халықтық спорт ойындарында
чемпион атағын жеңіп алды.
Аягөз өңірінде спорт пен дене тәрбиесі ежелден ел назарын өзіне
аударып келеді. Ауданнан шыққан көптеген спортшылар республикалық,
облыстық жарыстарда жүлдегер атанып, жерлестерін сан мәрте қуанышқа
бөлеген болатын. Елуінші жылдары Қазақстанның күрестен чемпион атанған
Алман Кәрібаев, алпысыншы жылдары жауырыны жерге тимеген Сайлау
Сақаев, Әбдірасыл Елеусізов, Қалиақбар Байбатыров, Дәлелхан Жақыпбеков,
Қайрат Нағашбеков секілді палуандар әлі күнге көптің көкейінде. Ал,
Тарлаулы ауылында жас палуандарды жалықпай тәрбиелеп, аудан намысын
сан сайыста жоғары көтерген П.Жихаревтың аудан спортына сіңірген
еңбегі өз алдына бір төбе. Сондай-ақ “ҚССРО дене шынықтыру ісінің
үздігі” белгілі боксшы Н.Төлендинов, самбошы М.Жахитов, Мұхтар
Ташкенбаев, Қажыбек Ташкенбаев, Төкен Кемелбеков, Қайрат Сәтжанов және
басқалары аудан спортының жұлдыздары болып табылады.
Жерлестеріміз Қазақстан Республикасы әуесқой бокс федерациясының
вице – президенті Мұратхан Тохмадиев пен Қазақстан жастар құрама
командасының аға жаттықтырушысы асқарбек Ғазизовтың қамқорлығымен боксқа
келген қазірде халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері, Азия және әлем
чемпионатының жүлдегерлері Байыржан Қайырменов, Рустем Ргебаев, Руслан
Байтүкенов, Мақсат Бахтыбазаров, күрестен Нұрлан Қойжағанов қазірде
есімдері төрткүл әлемге танымал спортшылар.
Ауданда қоғамдық тәртіпті сақтауда ішкі істер бөлімі тындырымды
істер атқарып келеді. Заңдылықтардың орындалуын қадағалауда аудандық
прокуратура облыс бойынша алдыңғы саптан көрінуде. Аудандық сот
өзінің күнделікті қызметінде азаматтардың құқықтарының сақталуына,
әділеттіктің салтанат құруына басты назар аударады.
Аудан тарихында қоғамдық тәртіпті сақтау ешқашан назардан тыс
қалған емес. Бұл әсіресе еліміз егемендігін алған күннен бастап
ерекше назарда. Сондай-ақ жасаған қылмысына орай тиісті жаза қолдану
да құқық қорғау органдары тарапынан аса білімдарлық пен
ыждаһаттылықты талап етеді.
Ауданның құқық қорғау органдарының тарихында ішкі істер бөлімінің
басшы қызметкерлері О. Құлсейітовты, Г.Резниковты, Т.Жидебаевты,
Д.Дүйсенбековты, С.Нұрахметовты, Д.Ивашенконы, прокурорлар Биахмет
Сабырбаевты, Тұрсынхан Қалиевты 1960 жылдың 1982 жылға дейін аудандық
соттың төрағасы қызметін атқарған Байқади Арғынғазинді, Пахар
Нүкеровты, Асқаржан Кенжегаринді, қанағат Ықыласовты, адвокаттар Бейбіт
Садықовты, Тілеухан Қанаевты атап өткен жөн.
Қазірде Күлшат Амодилова басқаратын аудандық сотта Ғазиза
Жүкенова, Биқан Бұхарбаева, Нұржалғас Томпакова, Бағдарлы Оразбек секілді
судьялар қызмет етіп келеді.
Еліміздің шығыс шекарасын күзетуде Аягөз әскери гарнизонының
ролі мен маңызы өте ерекше, Гарнизон жауынгерлері өздерінің әскери
– оқу жаттығуларын жүзеге асыра отырып, аудан ұжымдарымен, оқу
орындарымен тығыз байланыс жасап келеді.
2000 жылы генерал – майор Ә.халықов басқаратын әскери құрамаға
халқымыздың хас батыры Қаракерей Қабанбайдың есімі берілді. Осы әскери
құрама және А.Елмұхаметов басқаратын әуе қорғанысы бригадасы
жауынгерлері республикалық және халықаралық деңгейде өтетін оқу –
жаттығу сабақтарында ерекше көзге түсіп, халқымыздың ерлік дәстүріне
сай екендіктерін үнемі көрсетіп келеді.
Ауданның өкілетті және атқарушы органдары тарапынан халық алдында
еңбек сіңіріп ауданның әлеуметтік-экономикалық гүлденуіне хал-
қадірінше үлес қосқан ардагерлерге әрдайым қамқорлық жасалып отырады,
Олардың есімдерін жас ұрпаққа насихаттау мақсатында елді мекендерде
көшелерге есімдері беріліп, "Ауданның азаматы" атағына ұсынады. Мұндай
есімдер арасынан ауданды басқарған бірінші басшыларан бастап халық
шаруашылығының әр саясатында еңбек еткен азаматтарды әлеуметтік
сала, мәдениет пен өнер, денсаулық сақтау, халық ағарту қызметкерлерін
кездестіруге болады. Атап айтқанда Ө.Ахмадиев, С.Нұрахметов,
Б.Түсіпов, Н.Нестерцев, С.Жүнісов, Қ.Құспанов, Қ.Әткешев, Е.Черкашенко, Қ.
С.Шакетов, Б.Оразбаев, Р.Б.Терещенко, С.Балахненко,
Р.Дүйсенғазин, Б.Ысқақов, К.Сукачев. А.Ысқақов, М.Ақатаев, Қ.Ақбаев,
С.Смағұлов, С.Ескендіров, Ә.Темірханов, Ә.Сәрсенбаев, Н.Ларщин,
Ф.Шалқарбаева, Б.Рахимов, Қ.Баймурзин, А.Көтелбаев, Ж.Жақыпов,
А.Жұмаханов, Т.Дінжұманов, Ы.Сиқымбаев сынды азаматтар ауданның
мақтанышы. Олардың әрқайсысы өз саласында өнімді еңбегімен аудан халқының
шынайы ықыласы мен ілтипатына бөленген.
Ауданда білім беру жүйесінде 59 мемлекеттік жалпы білім беру мектебі
жұмыс істейді. Оның 36-сы орта, 20-сы шағын комплекс. Сондай-ақ 1 балалар
мен жасөспірімдер мектебі, 1 өнер мектебі, 1 бала бақша-гимназия кешені
жас жеткіншектерге білім беруде. Бұл оқу орындарында 2065 мұғалім
ұстаздық етіп, 19019 оқушы тәрбиеленуде.
Қалалық спорт мектебіне спорттың 6 түрінен 552 спортқа қабілетті
оқушылар тартылған. Өнер мектебінің 8 бөлімінде 316 өнерлі жас
жеткіншектер тәрбиеленуде.
24 білім мекемесі типтік ғимаратта, 33-і икемделген мектеп
ғимаратында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес 1998
жылдан бастап аудандағы орта білім жүйесін компьютерліндіру бағдарламасы
іс-жүзіне асырылды. Бүгінгі таңда 57 білім мекемесі жаңа типті компьютермен
жабдықталған.
Аягөз Қалалық лицейінің, көпсалалы мектеп - гимназияның Октябрь,
Баршатас, Мыңбұлақ, №5, №3, Шыңқожа батыр атындағы мектептердің
педагогикалық ұжымдары өте жоғары кәсіптік деңгейде жұмыс істейді.
Октябрь, Шыңғожа батыр, С.Сейфуллин, Е.Рахмадиев атындағы
орта мектептерінің қосалқы шаруашылығы бар. Мыңбұлақ орта мектебінің
аудандағы өзіндік келбеті кәсіпкерлікті табысты жүзеге асырумен
қалыптасқан: мектеп ұжымының шеберханалары мен қосалқы шаруашылықты
қаржыландырудың тұрақты көзіне айналған.
Таяуда мезгілсіз арамыздан өткен Сарыарқа орта мектебін басқарған
Acхат Смайловтың “Ғасырлар төріндегі тектілер”атты кітабында туған
өлкеміздің текті ұлдары, артында мәңгі өлмес өсиеттері мен істері қалған
бабалар жайлы жазылған.
К.Қадыржанов атындағы мектептің ардагер- ұстазы, сазгер, 70 әннің
авторы, Ы.Алтынсарин атындағы сыйлықтың Жмал Кәрімқызының Мен даланың
қызымын атты кітабында дала қызының кісілік, ұстаздық, аналық парасатының,
жас ұрпаққа деген үлкен үмітінің лебі еседі.
Б.Майлин атындағы орта мектептің оқу- тәрбие ісінің меңгерушісі: Сіләм
Рақымбайұлыф Сыдықовтың Ұлттық педагогика атты монографиялық еңбегі
мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастыруда көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Оқу тәрбие жұмыстарын жетілдірудегі әдістемелік ұсыныс атты №1 орта
мектептің директоры Нұрлан Қажыкенұлы Қантаевтың жинағында ұжымның іс-
тәжірибесі сипатталған.
Қарт педагог Рахат Қабдыкешовтың Қызылқия- дала академиясы атты
шежіре толғаныс кітабы 80 жыл бойы Камал Кадыржанов атынлағы Қызылқия
мектебінен қанаттанып шартарапқа ұшқан қазақтың маңдай алды ұл-қыздары
жайлы.
Ауданымыздағы дарынды оқушылардың шығармалар жинағы “Аякөз
қарлығаштары” деген атпен жарық көрді.
Көп салалы мектеп – гимназия ұжымы облыста “Жыл мектебі- 2001”
атағын жеңіп алып, республикалық “Жыл мектебі- 2001” байқауының
лауреаты атанды мектеп гимназия директоры Бейбіт Іргебайұлы Шумаков
Республика Тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған Астанада өткен мерекеге
қатысты.
2001 жыл қорытындысы бойынша мектеп бітірушілер арасында ең көп
мемлекеттік грант пен несиеге иеленген Қазақстан Республикасындағы 100
мектеп қатарына Аягөз қазақ- лицейі енген.
“Жыл мектебі- 2002” облыстық байқауында ІІІ орынды иеленген Шыңғожа
батыр атынлдағы орта мектептің іс- тәжірибесі облыс көлемінде тараған.
Мектеп мұражайларының облыстық байқауында Баршатас орта мектебі,
тәрбие жұмысы жобаларының облыстық байқауында Есімжанов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Аягөз ауданындағы этнонимдердің этнолингвистикалық табиғаты
Бітіру жұмысын орындаушы: __________________Құрманбаева А.
____________________2007ж.
Ғылыми жетекшісі: _____________________ф.ғ.к., доцент Сейітова Ш.Б.
____________________2007ж.
Кафедра меңгерушісі: ___________________ф.ғ.к., доцент Сейітова Ш.Б.
____________________2007ж.
Норма бақылаушы: _____________ф.ғ.к., аға оқытушы Бекбосынов М.Н.
Қорғауға жіберілді: _____________________
(мерзімі)
Семей 2007
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
І тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің тарихи
сипаты ... ... ... ... ... ..6-22
1.1. Шежіре – қастерлі
қазынамыз ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2. Аягөз ауданындағы рулардың қонысы жайлы қысқаша мәлімет ... ... ... 9
ІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдердің лингвистикалық сипаты ... ..23-36
2.1. Аягөз ауданындағы руларға қатысты кейбір тарихи деректердің тілдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.Этнолингвистика жайлы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3.Найман руына қатысты шежіре-кітаптардағы этнонимдердің
этнолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
ІІІ тарау Аягөз ауданындағы этнонимдерден қалыптасқан тұрақты
тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-54
3.1. Аягөз ауданындағы ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2. Этнолингвистикалық
этюдтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиетттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда еліміз егемендік алып, өткенге
ой жүгіртіп, тарихымызды зерделей зерттеп төрт құбыламызды түгендеуге толық
мүмкіндік алдық. Үлкенді-кішілі тарихшыларымыз, жазушыларымыз, ел ішіндегі
сұңғыла ойшыл шежірешілеріміз хал-қадірінше ата-баба тарихына үңіліп, өз
шамасына қарай шыққан тегін, руын, ел, жер тарихын кейінгі ұрпаққа сыр ғып
шертіп, жыр ғып айтып өз білгенінше жазып қалдыруға еңбек етуде.
Қайта құрудың оң өзгерістері қазақ қоғамында тың серпін туғызып, ел
өміріндегі қиын-қыстау кезеңдердегі ұмыт бола жаздаған ата мұраға – төл
тарихымыз бен мәдениетіміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің асыл
қазыналарына қайта үңілуге, мол мүмкіндіктер алып берді. Халқымыздың
елдігін, ұлан-байтақ жеріміздің тұтастығын сақтап қалу жолында ғасырлар
бойы азаматтық күрес жүргізіп, елім деп еңіреген ел басшылары – хандар мен
қамал бұзған қас батырлар, аталы сөз айтып, заманының сыншысы, кемеңгер
ойшылы болған дуалы билерге деген көзқарас өзгеріп, тарихымыздағы талай бір
ақтандақтардың сыр-сипаты ашыла бастады.
Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып отырған қазақ ескіліктерін құрайтын рухани құндылықтардың бірі
ата-бабаларымыздың шежіресі осы таңда үлкен орын алып, жаңаша зерттеу
туғызып отыр.
Кез келген халықтың қасиеті, мәдениеті ұлттық тілінен көрініс тауып,
оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет қазақ халқының
шежіресінен де байқалады. Аталмыш тұрғыдан менің зерттеуіме негіз болып
отырған, тіл таразысына тартылып, санамызға сақталып келе жатқан ру, тайпа
атауларынан қалыптасқан мағыналық бірліктер шежіре кітаптардағы
этнонимдердің тілдік ерекшелігін айқындау ұлттық таным көкжиегін кеңейтіп,
бүгінгі тірлігімізге тірек болары да анық. Бүгінгі таңда қазақ халқының
шежіресін баяндайтын түрлі еңбектер бар. Атап айтқанда: Шәкәрім
Құдайбердіұлы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі Орынбор 1911 жыл;
Ә. Садуақасұлының Тарихыңды танып біл Алматы Шартарап 1996 жыл; А.
Жақыпов, Т.Жирентаев, М. Абылғазиннің Тоғыз тума тарихы Алматы Өлке
2000 жыл; А. Жақыповтың Хан батыр Қабанбай Алматы 2001 жыл; С. Қорабаев
Ақтайлақ би Алматы 1991 жыл; А. Маңабайұлы Әзиз әулет Алматы Өнер
2001; Т. Смағұлов Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері Семей
2004 жыл; Қ. Алтынбаев, Е. Жұмахан Ақсуат Алматы Ер
Дәулет; Қ. Алтынбаев Көкпекті Алматы 2002 жыл; Ж. Бейсенбайұлы Атамұра-
Қазақтан Алматы, 1994 жыл атты т.с.с. еңбектерді жатқызуға болады.
Қазақ халқының бірнеше ғасырлық мәдени дәстүрлері мен салттарының әр
түрлі даму тарихын қамтитын бұл еңбектер құнды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының өткен
замандағы алдыңғы қатарлы өкілдері өздерінің ой-өрісіне, зердесіне қарай өз
халқының ауызша тарихын, яғни шежіресін жасап қалдырған. Осы қазақ халқының
мұралары мен көнеден жеткен жәдігерлерін жинап, іріктеп, саралап ғылыми
айналысқа түсіру. Аягөз ауданын мекендейтін негізіг ру – наймандар болып
табылады. Сондықтан Наймантану проблемасының негізгі де өзекті
мәселелерінің бірі – найман этнонимінің және найман руына қатысты
атаулардың (этнонимдердің), не этнотопонимнің төркінін, шығу тегін, мән-
мағынасын, қолданыс аясын айқындау болып саналады.
Шынында да найман деген кімдер, ру-тайпа ма, ұлыс па, әлде жер-су
атауы ма, ол қашан және қай жерде, қалай пайда болды? Бұл сөздің мағына-
мәні не, оның біз зерттегелі отырған өте ежелгі түркі тайпаларының бірі –
наймандардың атауы болып қалай қалыптасқанын саралау. Найман руының
этнонимдеріне байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді жинап, оны
зерттеу объектісі етіп алу.
Сонымен қатар шежірелерде қарастырылып отырған: ру, тайпа, тапқа
қатысты аңыз әңгімелер, өлеңдер, этнографиялық мәліметтерді дерек көзі
ретінде пайдалану арқылы, төмендегідей міндеттер қойылады:
- зерттеу жұмысына қатысты ғылыми-теориялық еңбектермен танысу;
- танысқан ғылыми-теориялық еңбектерді қажетті методологиялық негіз
ретінде пайдалану;
- Найман руына қатысты этнонимдерге этнолингвистикалық сипат беру;
- Найман руына қатысты шежіре-кітаптардағы этнонимдерге берілген түрлі
пікірлерді жинастыра отырып, салыстыру, ортақ анықтама жасау;
- Найман этнониміне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестерді мазмұн-
мағынасы жағынан қолданылу өрісін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу объектісіне алынып отырған тақырып-
бүгінгі күнде әлі зерттелінбеген, тың тақырыптардың бірі.
Сондықтан, қарастырылып отырған шежіре кітаптардағы этнонимдердің
шығу төркіні, тарихы, этнолингвистика саласына қатыстылығы және бірінші,
екінші деңгейлік уәжін айқындау болып табылмақ.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді
шешу үшін ғылыми-теориялық сипаттама, жинақтау, талдау, анықтау, мазмұндау
әдістері қолданылады.
Зерттеудің тілдік материалдары: Теориялық тұжырымдар жасау үшін
фразеология саласына байланысты еңбектер, сөздіктер, хабарламашылар,
теориялық еңбектер, шежіре кітаптардан жиналған тұрақты тіркестер картотека
қалыптастыруға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: Аягөз ауданындағы
ру тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестерге қатысты шежіре-
кітаптардағы этнонимдерді теориялық тұрғыдан қарастыру, тіл білімінің
этнолингвистика саласына белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Найман руына
байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің ішіндегі ең құнарлы сала
фразеологизмдердің және рухани құндылықтары мол, әрі бай қазақ
ескіліктерінің жүйесінен үлкен орын алатынын, тақырыптық топтарын,
құрылымдық сипатын айқындауға, олардың ұлттық мәдени өмірімен, қазақ елінің
тұрмыс-тіршілігімен байланысын танып білуге септіген тигізеді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін тіл білімінің этнолингвистика,
лингвомәдениеттану мен лексикология салалары бойынша жүргізілетін арнайы
курстарда пайдалануға болады. Қазақ елінің тұрмыс-тіршілігімен тығыз
байланыста болғандықтан халықтық педагогика саласының оқу-тәрбиелік,
дидактикалық бір белгісі ретінде мектеп бағдарламасына енгізіп, қазақ тілі
мен әдебиет сабақтарында пайдалануға әрі маңызды, әрі тиімді. Болашақта
этнолингвистикалық сөздік жасау ісіне даяр материал болады.
Еңбектің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден үш тараудан және әр тарауға
байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған
әдебиеттер тізімі көрсетіледі. Тақырыпқа қатысы бар ғылыми-теориялық
еңбектер де қамтылған.
І ТАРАУ. АЯГӨЗ АУДАНЫНДАҒЫ ЭТНОНИМДЕРДІҢ ТАРИХИ СИПАТЫ
1.1. ШЕЖІРЕ–ҚАСТЕРЛІ ҚАЗЫНАМЫЗ
Егеменді ел санатын сақтап, ертеңгі жайлау-өрісімізді жаза баспай
бағамдау үшін алдымен төл тарихымыздың тағылымына жүгінеріміз хақ. Басынан
не қилы замандар өткерген ежелгі қазақ жұрты өзінің өмір шежіресінен
алмаса, адастырмас ақ жолын қалай таппақ. Өткенін мансұқ көрсе, өркені
неден өспек. Кешегісін жоғалтса, келешегінен несімен бармақ.
Өзге халыққа өктемдік жүргізіп, өзегіне тепкендер ойлап тапқан
қаскөйліктің ең қастерлісі – боданындағы елінің жетпіс-пұстысы жебеп
отыратын зердесінен айыру болғаны әшкере жайт. Ондай болса, мұндай күйге
душар болған ел қайта ес жиып, етегін жинағысы келсе, өз тарихынан артық
мектепті қайдан іздер. Сондықтан да халқының өткенін білуге деген ынта
ұлттық сана оянуының қайырлы үрдісі ретінде қабылданса керек.
Осы тұрғыдан алып қарағанда бірде ауызша, бірде хатқа түсіп, осы күнге
жеткен көне тарих жәдігерлігі – халық шежіресінің мәні ерекше. Кейде
аңызбен астасқан, кейде қоспасыз өмір суретінің көшірмесі іспетті осынау
ұшан-теңіз дүниесіз шынайы ғылыми тарихымызды жасай алмайтынымыз шүбәсіз.
Тәуелсіздік жеңісі берген рухани азаттықтың арқасында елімізге,
тілге, діни-сенімге, ұлттық салт-дәстүрге, халық тарихына деген көзқарас,
құрмет өзгерді. Ұрпағымыздың рухы оянып ұлттық сезімі, дүние танымы байырғы
қадір-қасиетін іздей бастады. Қарияларымыздың сәждаға маңдайы тиіп,
жастарымыздың ата-бабаларының ғұмырнамасын, ұлағатты үлгі-өнегесін білуге
деген ықыласты ұмтылысы байқалды.
Қоғамдық даму, саяси соқтығыс, әлеуметтік сілкініс жылдарында
тапқанымыз да мол, жоғалтқанымыз да аз емес. Онда ортайған қамба, оңған
түс, кеміген қазына әлі-ақ толысар. Тек, жүздеген рухани байлықтың толысуы,
түлеуі, түгелденуі оңай емес.
Оның біреуі – халқымыздың шежіресі, шежірешілік өнері. Бұл өнерде
небір тылсым құдірет бар.
Шежіре деректерін жалған сөз, қисынсыз ертегі деп қарауға болмайды;
өйткені түрік-моңғолдар өздерінің ата-тегі туралы шежіреге айрықша мән
береді. Олар бұл шежірені, тіпті, тілі жаңа шыққан балаларының өзінің
құлағына құйып қояды, сондықтан өз руының шежіресін білмейтін, өзінің арғы
тегін тарата алмайтын кісілер мүлде ұшыраспайды. Бұл – естен кеткен ескі
замандардан күні бүгінге дейін сабақтасып келе жатқан дәстүр-деп жазған
еді ежелгі мұсылман әлемінің ұлы тарихшысы Рәшид-әд-дин.
Шежіре – белгілі бір халық пен ұлыстың, ру-тайпаның шығу тегі мен
таралу өрісін, әрбір буын өкілінің түп-тұқиянынан тартып, ата-бабаларының
өсіп-өнуі жолын саралайтын жаднама, жалпы ел-жұрттың бастан кешірген тарихы
мен әлеуметтік өмірін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ауызша да, жазба түрінде
де паш ететін жәдігер. Сондықтан да, шежіре – қазақ халқының жадында
сақталып, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе аңыз-әңгіме түрінде
желісі үзілмей келе жатқан рухани мұрасы, баға жетпес асыл қазынасы болып
саналады. Қазақ даласында, әсіресе, жазу-сызудың онша дамымаған кезінде
ауыздан-ауызға тарайтын шежіре халық жадында сақталған тарихтың бір
көрінісі болды. Бірақ шежіре тарихтың дәл өзі емес, тарихты гениологиялық,
этникалық деректермен толассыз толықтырып отыратын оның қайнар
бұлақтарының бірі болып саналады.
Шежіре ел жадында өмір сүретін, ұрпақтан-ұрпаққа рухани эстафета
ретінде үздіксіз ауысып, соның барысында ылғи өзгеріп, жаңғырып, жаңаланып
отыратын жанды құбылыс. Ол көбінесе сол шежірелерді дүниеге келтіретін
қуымның, әсіресе, ұлт элитасының , белгілі әлеуметтік саяси мүддесіне
сәйкес өзгеріп, солардың ата-баба аруағын дәріптеп, марапаттауға бағышталып
отырған. Жазу-сызу бүгінгідей дами қоймаған ерте кездерде өзін сыйлай
білген әл-ауқатты ұлт өкілдері (бай-манап, молда-қожа) өзі жаза алмаса да,
жөн білетін сауатты шежірешілерге өз ата-бабаларының шежіресін жазғызып,
қалың киізбен қаптап, сандық түбіне сақтап, өлерінде өз ұрпағына табыстап,
шежіре дәстүрін үзбей жалғастырып отырған.
Шежіре әуелде жазба тарихы болмаған елдің күнкөріс, тіршілігіне
негізделіп, қоғамдық сана-сезімнен туған. Яғни, бір буыннан екіншісіне
ауысып, құлаққа сіңісті, ұғымға түсінікті болып келген тарих. Бұл тарихты
халықтың өткен өмірінен дерек беретін, мұралық мәні бар естелік деп қарау
орынды.
Шежіре – халқымыздың ғасырлар бойғы тарихының негізгі рухани байлығы,
тәлім-тәрбие құралы, ұлттық құндылықтарымыздың мәйегі. Ата-бабаларымыздың
ұстанған жол-жорасы, салт-салтанаты, рухының қайнар көзі. Иелік еткен жері,
оның атаулары, кіндік қаны, маңдай тері сіңген топырағы, ондағы байлық
қазынасы. Оны аттан түспей, бел шешпей жүріп қорғап, гүлдендірген ата-
бабаларымыздың өмірінің өнегесі, ерлік үлгісі, адамгершілік болмысы. Тұқым
тегіміз, қанымыз, әрбір ата-рудың нәсілдік ерекшелігі.
Міне, осы тәрізді әр түрлі мақсат, тәсілдермен жазылып қалған шежірелер
қазақ даласында аз болмаған. Ол шежірелер авторларының көтерген тақырыбы
мен мақсатына қарай: Пайғамбар-сахабалар шежіресі, Әулие-әнбиелер
шежіресі, Қожалар шежіресі, Хан-патшалар шежіресі, Төрелер шежіресі,
Халық-ұлт шежіресі, Ру-тайпа шежіресі, Ата-бабалар шежіресі, Түркі
шежіресі, Төл шежіре т.т. әр қилы аталып бізге жетті.
Ұрпақ тарихын атадан балаға мирас қылып қалдырып келген қазақ халқы,
ата-тегі туралы әулет кітабын жазып, үйлерінде сақтап отыру дәстүрін күні
бүгінге дейін үзбей жалғастыруда. Келер ұрпақ алдындағы өз парызын түсіне
білетін әрбір саналы от басында кездесетін шежіре кітаптардың әр сөзі –
бабалар тарихынан олардың ежелгі өмірінен сыр шертетін әрбір азаматтың
шыққан тегін, руын, арғы ата-бабаларын танып білуіне көмек беретін танымы
мол асыл қазына.
Қазақ этносының ұлт болып қалыптасуының тарихи саяси әлеуметтік сара
жолындағы ру, тайпа, ел, халықтың басын біріктірген – тіл.
Осы орайда М. Әуезовтің: ... Ата тілінен бірнеше жағдайлар себеп
болып ажыратылған ел азған ел атанып, кейін аты өшіп, ұрпақтары бұршақша
бытырап, қардай еріп, құмға сіңген судай дерексіз жоғалып кеткенін тарихтан
кездестіруге болады [1.23] - деген тұшымды пікірі ойға оралады. Тілі мен
рухын қасық қаны қалғанша қорғап, сақтауының арқасында аты мәңгілікке
сақталып ұрпақтарына жеткен елдер қаншама, ал қолда барын қадірлей алмай
тарихтың тұңғиығын бойлап кеткен елдер де соншалықты болар.
Шежіре – төл тарихымыздың ең басты құрамдас бөлігі, көнеден хабар
беретін дерек көзі. Ұзақ жылдар бойы шежіреге теріс көзқарастың нәтижесінде
кейінгі буын емес, тіпті аға буын өкілдері де шежіре тарату түгіл, өзінің
жеті атасын білмейтін халге ұшырағаны жасырын емес. Кейбіреулер тіпті
қазақпыз деп айтудан жасқанып, шежіре дегеніміз ескіліктің қалдығы, ру
сұрасу мәдениетсіздіктің белгісі деп саналатын кезді де бастан өткердік..
Ал, шежіре – қазақты онан әрі жікке бөлу мақсатында емес, керісінше
бүгінгі жастарымыздың ұлт тарихында өшпес із қалдырған атақты арғы
аталарын, өзінің шыққан тегін біліп жүрсін деген ниетпен жазылатыны мәлім.
Жалпы шежіре - өзге ешбір жұртта жоқ қазына. Ата-бабасын таратып,
атақты ер бабаларымыз жайлы өскелең жас ұрпаққа өнегелі де, патриоттық
тәлім-тәрбие беретін баға жетпес мұра – шежіре. Қазақ халқы бір-бірінің
арасындағы жақындықты қанмен, ата қуған туыстықпен өлшейді. Бұл әр қазақтың
қанына сіңген қасиет болғандықтан, ұлттық ерекшелік деп те қарауға болады.
Шағын бір рудың, тайпаның, таптың ата тегін баяндатын шежіре жергілікті
жердің тарихын тақата мәлімдеуге табылмас құнды материалдардың бірі, әрі
халық тарихының құрамдас бір бөлігі осындай көптеген жәдігерліктерден
құралады.
Руыңды білуді рушылдық деп қарауға болмайды. Руын білмеу –
русыздыққа, атасыздыққа, тексіздікке, жетесіздікке, қансыздыққа ұрындырады
[2.4]. Сондықтан да ата-бабамыз:
Аталы ұлға сөз берсе – алты атасын мақтайды,
Жетесізге сөз берсе – жеті атасын боқтайды [3] - деп мәтелдеген.
Ру дегенің құру деп түсіну жаңсақтық. Шынында шежірені білмеген кісі
бөлінеді. Білген кісінің барлық ру тайпалардың арғы түбі бір діңгектен, бір
түп атадан таратылатынына көзі жетіп отырады.. Білгенде рудан-руды артық
қою үшін емес, ел тарихын, қазақ тарихын үйрену үшін ең қажетті өмір
оқулығы деп ұғынған жөн. Ұлттық рух – адам мен халық жанына – тілмен,
дәстүрмен, дінмен, өнермен сіңеді.
Қазақ шежіресі – қазақ халқының өте ертедегі ата тегін пайғамбар
заманынан бастап, әрі күллі адамзаттың шығу тегін көне заманда туған тарихи
аңыздар, әпсаналар негізінде баян етеді.
Қазақ шежіресінде халқымыздың ғасырлар бойы ұстанған даналық, шешендік
қасиеттері, дүние танымы, сенімі, басынан өткен тағдыры, ол жолдағы дара
тұлғалардың ерлік, еңбек өнегесі сараланған.
Ұзақ уақыт бойы үстемдік құрған қызыл саясаттың қопасында
тұншықтырылып, ұлт болмысынан аластатылып келген ата дәстүрімізді
халқымыздың бүгінгі таңда онша түсінбей, мәнін ұқпай, жөнді білмей, жиі
қолдана алмай жатуы – сүйекке таңба түсіруімен бірдей емес пе?! Олай болса,
жоғалтқанымызды іздеп, бүгінде заман талаптарына сай барымызды айқындап,
салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымыздың өміршеңдігін одан әрі өрбіте, дамыта
отырып, халықтың сана-сезімін оята отырып, қазаққа жеткізудің маңызы өте
зор.
Демек, оны қалпына келтіру қазақтың ұлттық болмысын табу, тану,
тірілту деп түсінген абзал. Тұтас халық, оның шежірешілік өнері барда халық
тарихы жалғаса бермек. Тарихы бар қазақ жасай бермек.
1.2. АЯГӨЗ АУДАНЫНДАҒЫ РУЛАРДЫҢ ҚОНЫСЫ ЖАЙЛЫ ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТ
Шығысында Алтайды жастанып, қазақ даласының өң бойын көктей өтіп,
мұртын Бурабай көліне матырған, Тоқта, Барлық аталатын шыңдарының
сілемдерімен Алатауға маңдай сүйескен Тарбағатай тауы.
Бұрын ен жайлап, еркін көшкен қазақ халқының құтты мекенінің бірі
бүгінде жалпақ жұртқа мәлім Өзбек, Қыпшақ, Қырғыз, Қарақалпқ, Естек, Қазақ
аталатын Алаштың алты баласы өсіп-өнген сайын кең өріс, нулы жер керек
болған.
Қазақтың өзі кезінде өскен мал баласына қоныс тауып беруге ерекше назар
аударғанын Өзбек ағасынан жер сұрай барған мына сөзінен көруге болады:
Алаштасаң атам бір,
алақан жайсаң батам бір.
Түйе болсаң, екі өркештің бірімін,
Бие бослаң, екі емшектің бірімін.
Өзбектің төске жаяр шұрайы едім,
Ел шетіне жау келсе, өткізбейтін тұлайы едім-
деп, өз ағасы Өзбектен Қаратау жерін еншілеп алған екен дейтін аңыз
бар. Сол қазақтың Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс атты ұлдарының ұрпағы өсіп,
әрқайсысы жүз шаңыраққа толғанда туысымен қоныстасуына байланысты
жүздіктерге бөлінгені де белгілі. Содан күні бүгінге дейін Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүз аталатынымыз да анық.
Орта жүзді құрайтын Арғын, Найман, Керей, Уақтың , Қыпшақ , Қоңырат
толықсыған кезінде, шыңысы Алтай сағасынан бастап, батысы Жетісу өңіріне
тірелетін байтақ жерде Найман елі мекендеген. Сонда Тарбағатай ата қонысы
боылп есептеледі. Бұл тарихи деректерге қарағанда 1200-ші жылдар шамасы
болса керек. Елдің өскені сонша, Найман мен Керейдің мемлекеті де болған
көрінеді. Ағайын арасындағы араздықты жаулыққа айландыра білген Шыңғысхан
шабуылынан кейін атамекен жат жұрттың қолында қалған. Иесіз үйдегі ұры
күшіктей бар билікті бес ғасыр бойында қолына алған соң жер аттары да
солардың тіліне өзгерген, төл аттары естен шыққан. Тарбыға – суырлы, тай –
тау содан Суырлы тау – Тарбағатай болып аталып кете барған.
Осы Тарбағатай орыс, қытай мемлекеттерінің шекара бөлігіне түскенде,
күңгейі қытай еліне, теріскейі – орыс еліне енші болды.
Біздің Тарбағатай совхозы осы Тарбағатай тауының батыс-солтүстігіне
орналасқан. Басынан мұнар мен бұлт арылмайтын Өкпеті шыңы – атылуға
оқыталып, атылмай шөкелеп қалған арыстан бейнесінде. Осы шыңның баурайынан
жасыл белбеудей созылып бүкіл Аякөз уданын орап өтіп, Балқашқа құятын Аякөз
өзені басталады. Өзен мен судың, жер мен таудың атына тілінде бар асылы
арнайтын қазақ халқы өзен атын Аякөз деп қойғанда да тапқырлық танытқан.
Ұлы арнадан бастау алған Өкпетінің баурайында 190 мың гектардай жерге
Тарбағатай совхозының шаруашылығы орналасқан. Жері байдың – елі бай
дегендей, қолат қойнауы, майлы бүйректей төбе-шоқылары осы елдің ру-руына
шаңырақ көтерткен алтын арқау. Өкпетінің шығысында Ақшоқы биігі асқақтаса,
солтүстігінде жайылған керегедей Қызылтас шыңы құз-құз жақпақ тасымен көзге
оқшау көрінеді. Қызылтастың өзін Зергер Қызылтас, Ақжайлау Қызылтас, батыс
жағын Жаман Қызылтас деп үш түрлі атайды. Батысында осыған шектесіп жататын
жазық даланың оқшау биігін Көкетау атаса, шаруашылықтың орталығы орналасқан
Аякөз өзеннің бойындағы оқшау биікті Қарасеңгір атаған. Ол әйгілі Қозы
Көрпеш – Баян сұлу жырындағы Айбас батырдың Қарабай ауылының Балқаш
көлінің жағасындағы ну қопаға орналасқанын дүрбісіз көрген шыңы Өкпетінің
батысымен иықтасып жатады. Қай тұсы, қай саласынан болсын жамырай шыққан
бұлағы, есіле аққан өзені бар елді мекен бүгін өркені өскенде ел тарихының
бір тарауындай сыр шертеді.
Тарбағатайды мекендеген, туу бастан өрелі ойымызға арқау еткен Найман
бабамызға еркімізден тыс қайта ораламыз. Неге еріктен тыс? Білгенге
маржан, білмеске арзан - деп ұлы Абай айтқандай, Найман атамыз да кәдімгі
Ақсопы баласы Ақжолдан туған. Кейін ұлы бабамыз есейіп, шаңырақ көтергенде:
Үйелеш, Жүйелеш деген екі ұл көрген. Қатігез тағдыр екеуінің де өмірін
ұзартпады. Үлкен ұлын үйлендіргенде, кіші ұлы мезгілсіз қаза табады. Көп
ұзамай үлкен ұлы да қайтыс болады. Үлкен ұлы Үйелештің әйелі кіші жүздің
қызы Әлпіш күйеуі өлгенде 16 жасында екен. Жас та болса білгір, алды-артын
ойлайтын байыпты әйел болса керек. Сексен жастағы Найман бабамыздың
тұғырынан түспеген, қару-қайратымен ұрпаққа деген ділгірлігін жазбай танып,
төркінінен он сегіз жастағы қызға қалың беріп төсегін жаңғыртты. Әлпіш енді
жолына қарай сіңлісіне өзі келіп болып, оны қыз-ене атайды. Осы әйелінген
Найман бабамыз 87 жасына дейін екі қыз, бір ұл көріпті. Ұлдың атын Белгібай
қояды. Ағайыңның әзіл-оспағы, дәлірек айтсақ, әжуасы қалған ба? Ердің
нарлығын көре тұра, қартайғанда қыз алды деп Найман бабамызды Өкіреш-Найман
деп атайтын жайлары да рас. Әлпіштің өзі шариғат жолымн қыз-енесінен туған
Белгібайдың кәмелетке толуын күтіп, 33 жасында некесін қиғызып, оның әйелі
болған. 40 жасқа келгенше осы Белгібайдан Келбұға, Кетбұға деген екі ұл
көреді. Кейін жасы тоқтасқан соң Белгібайға өзінің сіңлісі Ақсұлуды
кішілікке әпереді. Ақсұлудан Сүгірші туса, Белгібайдың кейінгі әйелдерінен
Саржомарт, Бату, Сақып туады. Қоңырат өз ұлы атанған. Елатан ұрпағы
Бағаналы-Балталы болып кейде тоғыз таңбалы Найман аталады. Осы тоғызы да
найман бабамыздан енші алған екен.
Бабамыздың тоғыз баласы Тоғыз таңбалы Найман аталды. Таратып айтқанда
Белгібайдан Сүйініш, Сүгірші, Саржомарт, Ергенекті туғанда, асырап алған
баласы Елатаннан Балтадлы, Бағаналы туады. Қолына келіп сіңген Қоңырат та
өз ұлы атанған. Кейін енші алып ел болғанда Жетім қозы қой болды, Қоңырат
та ел болды деген мақал ел аузында қалып қойған.
Белгібайдың үлкен ұлы Сүйініш барлық інілеріне әділ, ел ортасында
беделді адам болған. Інілерінің кенжелері Көкжарлы, Бура Сүйінішке:
- Бәріміздің еншімізді әділ бөлдіңіз, сөздің құрметіңізге келіп
жататын сыйлық малы мол, сол үшін малыңызға өзгеше таңба
салыңыз.Бізде мал таусылса, сізден ала береміз ғой, - деген екен.
Содан Сүйініш жылқыларына теріс таңба салады. Теріс таңбалы
Найман деген атау осыдан шыққан.
Енді құдайдан сұрағаны бар, туған ұлдарынан артық көрген қолдан
құрағаны бар, ұрпағы өскен Найманның немересі Сүгіршіден бастау алған
шежіреге қарай ойысайық.
Сүгірші бабамыздан жалғыз ұл Төлегетай туады. Төлегетайдың кіндігінен
де жалғыз ұл туған соң Қытайдан көп болсын деп атын Қытай қояды. Қытай төрт
әйел алған екен. Бәйбішеден Қарақерей, Матай, екінші әйелден Садыр, үшінші
әйелден Төртуыл туыпты. Атын өркенді болсын деп ырымдап қойған Қытай сынды
жалғыз баласы отыз жеті жасында қайтыс болады.
Қытай өлгенде Төлегенбай бабамыз жан-жақтан ат сабытып келген ағайын-
туыс, құда-жекжаттардың қайғысына ортақтасып, ағыл - тегыл жылап келіп
жатқандарды үнсіз қарсы алыпты.
Көп тілегі көл деген емес пе, Қаракерей, Матай, Садыр, Төртуыл орта
жүздің ордалы еліне айналмады ма? Қытайдын қалған төрт ұл бабалары
Төлегетайдың бауырында өсіп, дәулетінен енші бөлісіп, өз алдына шаңырақ
көтерген. Қазақ тарихында төрт Төлегетай атанудың да басты себебі осы.
Қытайдың тұңғышы Қаракерейден Ерторы, Байторы деген екі ұл
туады.Ерторыдан Қызым, Тайлақ туып кейін ұлан-байтақ елдің іргесі қалана
бастайды.
Ал Байторыдан Айрам, Мейрам, одан Қожамбет, Жарболды сияқты ұлдар туып,
бүгін Ертістің басынан Алтай тауына дейін қоныстасып отырған елдің аталары
болып тарихта қалған.
Төлегетай бабамыздың тәубаға келіп, төрт немерем аман болса, төрт түмен
болмасына кім кепіл деген дуалы сөзі келтірілген мысалдарымыздан анықталса
керек.
Байторы сияқты бір буынның өзінен қазақ даласының ен жайлаған көшелі ел
болғанына тағы да боламыз.
Төлегетайдан енші алған төрт немересі бастарына үй, бауырларына қазан
көтеріп, өз аттарына өзі мініп, азамат болған кезінде, төртеуі төрт түрлі
түс көріп, бабаларының алдына келіп,түстерін жорытқан екен. Найман ішінде
төрт ұлдың көрген түсі де, бабамыздың жоруы да қарапайым жыр болып
таралған.
Аягөз ауданы 1928 жылы құрылды. Әкімішлік орталығы Аягөз қала
мертебесін 1939 жылы алды. Ауданның жалпы жер көлемі 5 млн.гектар құрайды.
Осылайша Аягөз жер көлемі жөнінен республика бойынша Қарағанды облысының
Ұлытау, Қызылорда облысының Арал аудандарынан кейін үшінші орын алады. Жер
қойнауы негізінен дала және қуаң дала болып келді. Ауданның ең жоғарғы
жері Тарбағатай тауларының сілемі Өкпеті теңіз деңгейінен 2337 метр.
Аягөз қаласының облыс орталығфнан ара қашықтығы 310 km.,
1997 жылы таратылған Таскескен ауданының Ақтоғай поселкелік, Қопа,
Ақшәулі ауылдық округтері, Шұбартау ауданының барлық елді мекендері
аудан құрамына енгізілді. Қазіргі кезде ауданда бір кенттік және 22
ауылдық округ орналасқан. Жалпы тұрғындардың саны 80 мыңнан астам
болса, оның 40 мыңға жуығы Аякөз қаласында тұрады. Тұрғындардың негізгі
құрамы жергілікті ұлт өкілдері. Сонымен қатар мұнда орыстар,
татарлар, ұйғырлар және басқа ұлт өкілдері қоныстанған.
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде атақты жерлесіміз Құрбанғали Халид
өзінің “Тауарих Хамса” (“Бес тарих”) атты кітабында “Аягөз - өскен
жеріміз. Найман – жүрген еліміз”, - деп тіліне тиек еткен Аягөз өңірінің
тарихы сонау көне замандардан басталатындығы көпке аян. Ата қазақ
тарихының ұзын сонар тарихында болған айтулы оқиғалар ұштығының бұл
өңірге соқпай кеткені некен – саяқ. Бүкіл еліміздің елдігі мен ерлігіне
сын болған қазақ – жңғар шайқасының шешуші ұрыстарының осы өңірде
өткендігін ерекше айтьқан жөн. Халқымыздың Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Би Боранбай, Ботақара, Жауғаш, Шыңғода, Шақантай, Қазымбет сынды
хас батырлар бастаған сарбаздар жеңіске жетіп, 1754 жылы Мамырсу
өлкесінің бойында Абылай хан мен Ер Жәнібектің қатысуымен тарихқа мәлім
Қандыжан бітімі жасалды.
Төсіне Қозы Көрпеш - Баян сұлу күмбезін қондырып, төскейінде хас
батырларымыздың тұлпарының тұяғы дүбірлеген Аякөздің қалыптасу кезеңі
1831 жылдан басталады. 1821 жылы Орта жүз ханы Уәли Абылайұлы қайтыс
болғаннан кейін патшалық өкімет қазақ жерін түгелдей отарлау мақсатында
елді ханға емес, губернаторға басқарту үшін М.М.Сперанский жасаған
“Устав о сибирских киргизах” атты құжат шығарады. Осының негізінде 1831
жылы Аякөз округі құрылды. Ал, 1824 жылы Қарқаралы, Көкшетау округтері,
1833 жылы Баянауыл, Ақмола, Үшбұлақ, 1834 жылы Аманқарағай округтері
құрылды. Округ орталығы Сергиопольдың негізі 1860 жылы қаланды. Аягөз
округін басқарған алғашқы аға сұлтандардың арасында Барақ төре
Солтабайұлының есімі ерекше аталады.
Аудан орталығы Аягөз қаласы Түркістан-Сібір магистралі теміржолының
ірі бөлігімен, автомобиль жолдарының маңызды жеріне орналасқан.
Мұнда локомотив және вагон жөндеу деполары, байланыс, белгі беру және
жол дистанциялары, азаматтық құрылыс, сумен қамтамасыз ету кәсіпорындары
жұмыс істейді. Халықтың тіршілігін қамтамасыз етуде коммуналдық шаруашылық,
жылу, энергия, су-канализация мекемелері бар. Автомобиль жолдары Аягөз
қаласын солтүстікке қарай Ресеймен, Семей және Өскемен қалаларымен, шығыста
Зайсаы, батыста Қарағанды қаласымен байланыстырса, оңтүстік бағытта
Талдықорған және Алматы қалаларына, Қытай Халық Рерпубликасына қатынасуға
болады.
1930 жылы қазіргі Аягөз қаласы орналасқан жерден Түркістав-Сібір
теміржолы өтіп, Аягөз станциясының ірге тасы қаланды. Осылайша мұнда
алғашқы паровоз депосы және басқа теміржолға қатысты кәсіпорындар бой
көтерді. Сол тұста көптеген аягөздіктер теміржол құрылысына белсене
қатысты. Олардың арасында Айнабұлақ станциясында теміржол түйілісінде күміс
шеге қағу құрметіне ие болған Ахметжан Мәженов, алғашқы паровозшылардың
бірі Константин Сукачев, алғашқы паровоз депосының бастығы И.Т.Радионов,
станцияда мекемелер мен тұрғын үйлер құрылысын жүргізуде Бәзікен Ысқақов,
алғашқы тепловоз жүргізушілер Б.Рысбергенов, С.Рахматуллин және басқалары
бар.
Сол жылы аудан орталығы Сергиопольден Аягөз станциясына көшіріліп,
1939 жылы халық депутаттары Аягөз қалалық кеңесінің бірінші сайлауы болып
өтті. Оған Мұқаш Бітімов, Шәкерхан Тохмадиев және басқа көптеген азаматтар
депутат болып сайланды. Қазірде Аягөз теміржол торабында Қ.Нашанов,
А.Шәкенов, К.Жараспаев, Қ.Мұқажанов, А.Томпақов, К.Қабдуллин сынды басшылар
түрксібшілердің еңбек дәстүрін одан ары жалғастырып келеді.
Аудан экономикасында алдыңғы орынды теміржол мекемелері, энергетика,
жылу, қайта өндеу және тамақ өнеркәсібі, сауда және коммуналдық шаруашылық
иеленеді.
Аягөзге теміржолдың бір тармағының тартылуы ғасырлар бойы мүлгіген
далаға тың лебі әкелді. Сондай сілкініс пен оянуда аяулы азаматтардың бас
көтеруі заңды нәрсе. Олардың ішінде Т.Рысқұлов пен ҒЛ.Тынышбаевтың есімін
ерекше атап өткен жөн.
Түрксіб жобасын жасау үшін Үкімет тарапынан арнайы мемлекеттік
комиссия құрылды. Оның құрамына әр ұлттың өкілдері енгізілді. Комиссияға
М.Тынышбаев басшылық етті. Ол Түрксібтің бас жобасына басшылық етумен бірге
ұлттық кадрларды жасақтаумен де шұғылданды.
1930 жылы 1 мамыр күні Аягөз паровоз депосы пайдалануға берілді. Ал,
1932 жылы мұнда механикалық цех, ұстахана, көтерме-жөндеу цехы және басқа
қосалқы бөлімшелер іске қосылды. Алғашқы теміржолшылар қатарында
Ә.Тәуірбаев, М.Егеубаев, Б.Құдагелдинов, Қ.Болғантаев және басқаларын атап
өткен жөн.
Қазіргі кезде қалада локомотив жөндеу және пайдалану деполары, "Аягөз
теміржол", "Аягөз Түрксіб" вагон жөндеу деполары бар.
Аудан орталығында 3 автожол, 3 жол құрылысы, 3 автобаза, ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеу жөніндегі кәсіпорын жұмыс істейді.
"Тас қора" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жыл сайын күрделі
көлёмде жұмыс атқаруда. "Автомобиль жөндеу зауыты" акционерлік қоғамы соңғы
жылдары тапсырыс бойынша халық тұтынатын туарлар шығаруда. Ал, "Аманғұл"
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі тұрғындарды оттегі баллонымен
қамтамасыз етеді. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде "Мамота" жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің жұмысын атап өткен жөн.
Тоқыма және тігін өнеркәсібінде жеке кәсіпкерлердің үлесі мол. Ауданда
қалпақтар және бас киімдер, әйелдер мен қыздардың сырт киімдері, төсек орын
жабдықтары шығарылады.
Баспа ісінде "Семей полиграфия" ашық акционерлік қоғамының Аягөз
филиалы, "Аягөз жаңалықтары" мекемелері жұмыс атқарады.
Бөлшек сауда айналымында азық-түлік товарларының 35 пайызы облыс
орталығынан, 65 пайызы Қазақстан Республикасының басқа облыстарынан
тасылады. Өнеркәсіп тауарларының 80 пайызы Алматы қаласынан әкелінеді.
Аудан орталығында 36 дәмхана мен мейрамхана жұмыс істейді. 24 шағын
бизнес кәсіпорындары тіркелген. Қазіргі кезде патентпен 102 адам,
жеңілдетілген декларациямен 201 адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікпен
2354 адам шұғылданады. Қалада “Айғыз-2”, "Дана" базарлары, "Қозы Көрпеш-
Баян сұлу", "Виктория" сауда үйі мен дүкендері, малдәрігерлік дәріхана іске
қосылған.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде соңғы
жылдары құрылысшылардың инвестициялық белсенділігі артқандығы байқалады.
Тұрғындардың ақпарат жүйесіне қол жеткізуінде негізгі орын аудандық
телекоммуникация торабының еншісінде болып отыр.
Аудан экономикасында ауыл шаруашылығы маңызды орын алады. Қазіргі
кезде бұл салада 607 шаруа қожалығы және басқа өндірістік құрылымдар жұмыс
істейді.
Ауданда егіншілік саласымен негізінен Сарыарқа, Мыңбұлақ, Ақшәулі
ауылдық окруттері шұғылданады. Жaлпы алғанда ауданның ауыл шаруашылығы
саласында мал басын өсіру және одан алынатын өнім түрлерін көптеп өндіру
негізгі бағыт болып табылады.
Бүгінгі таңда ауданда 59 мың бас ірі қара, 191 мың қой-ешкі, 11 мың
бас жылқы өсіріліп отыр.
Өткен жылы аудан бойынша 76896 цн ет, 2628 цн жүн, 255937 цн сүт
өнімдері өндірілді.
Мал басын өсіру мен сақтауда 22 мемлекеттік мал дәрігерлік
инспекторлар, 57 кәсіпкер мал дәрігері және Семей аумақтық мемлекеттік
кәсіпорны зертханасының бөлімшесі қызмет етуде.
Ауданның ауыл шаруашылығының тарихы 1920-1930 жылдардағы алғашқы
мойынсеріктер мен ұжымдық шаруашылықтардан басталып, МТС-тар құрыла
бастады. 1952-1954 жылдары осындай 54 ұсақ шаруашылықтар біріктірілді.
Ал, аудандағы алғашқы кеңестік шаруашылық қазіргі Мыңбұлақ ауылдық
округінде 1932 жылы құрылды. Ол сол кездегің Семей облысындағы алғашқы
кеңестік шаруашылық еді. Кейіннен бұл шаруашылықтан “Тасбұлақ”, “Қарақол”
кеңестік шаруашылықтары өз алдына отау тігіп, бөлініп шықты.
Өз уақытында ауданда ауыл шаруашылығын дамытып, өркендетуде
М.Жексембинов, Ғ.Ибраев, Н.Райханов, Т.Уажанов, Қ.Қажығұлов, С.Ақылғазин,
Б.Оспанов секілді басшылар елеулі үлес қосты.
Ауданның ауыл шаруашылығы саласында көптеген кадрлар өсіп жетілді.
Олардың арасында 1936 жылы КСРО-ның алғашқы депутаты болып сайланған
Рәукен Қазыханова, Социалистік Еңбек Ерлері Қайрақбай Ақбаев, әкелі-
балалы Ішпекбай мен Совет Жақсыбековтер, Бөкенбай Әбжанов, Рыздықбай
Тілеуберлин, Бөжек Жанасылов, Тілеуғабыл Өмірбеков, Жанарбек Шүленбаев,
Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Төрехан Тасболатов, Ленин
орденді Кәбір Арыстанбаев, Мэлс ерболов, Орыншайық Қыдырманов,
Бейсенғали Жақанов, Қоңыр Шәкәров, Айғайша Шәкерова, Ұлы Отан соғысының
отты жылдарында тылда еңбек еткен әйелдер Байырша Қалбекова, Жәмиға
Тезекова, Алтын Телтаева, Қаныша Тәжиева, Қадиша Жармұхаметова, Дариға
Мұхаметжанова, Мәруен Керсаева, Рақиза Тюбекова, Қажыгелді Мұхаметқалиева
кезінде шаруашылықтар мен фермаларды басқарған Иманқалы Бөдесбаев,
Қоңысбай Тәуірбеков, Шотбас Тюбеков, Әбілқасым Трушов, Камал Смайылов,
Жұмағазы Тышқанбаев, Нұрғазы Ибраев, Сәукен Қазыханов, Жұмахан Мұңсызбаев,
Нығметжан Саметеев, Әнуар Сүйіндіков, Төлеуғаппас Сармаев, Ерғазы
Тәңірбергенов, Әбілқас Өзбеков, Құсман Уандықов және басқалары бар.
Ауданның экономикалық жағынан жылдан – жылға нығая түсуі сайып
келгенде тұрғындардың әлеуметтік жағдайын нығайтуға, олардың тұрмыстық
жағдайын жақсартуға өзінің оңды әсерін тигізуде. Бүгінгі таңда аудан
бойынша 8226 адам зейнетақы алса, 4060 адамға әлеуметтік жәрдемақы
төленуде. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысына қатысушы 120 адамға және оларға
теңестірілген 379 адамға мемлекет тарапынан зейнетақы төленіп отыр.
Аудан бойынша аталған топтарға айына 82 млн, тенге төленеді.
Ауданның денсаулық сақтау саласында 5 аурухана, 20 семьялық –
дәрігерлік емхана жұмы істейді. Бұл емдеу мекемелерінде 173 жоғары
білімді дәрігер және 439 орта медициналық қызметкерлер еңбек етеді.
Олардың арасында А.Жұмаханов, А.Көтелбаев, Б.Оразбаев, А.Кәрімов,
У.Жұмаділов, Қ.Қапанов, О.Жақыпов, Б.Мұхамедьяров, Ә.Өнербаев,
М.Тоғайбаева, Қ.Райымбетов, Қ.Мусина, А.Буратаева, А.Арғынғазина, Ө.Аяшева
сынды дәрігерлер жұртшылық тарапынан ұдайы ыстық ықылас пен зор құрметке
бөленіп келеді.
Ауданның медицина саласында өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
Қазан медицина институтын бітіріп, қазіргі С.Асфендияров атындағы Алматы
медицина Академиясының алғашқы декандарының бірі болған Шернияз
Саметовтың есімі айшықты әріппен жазылған. Ол 1937 жылы репрессияға
ұшырап, жазықсыз даланың құрбаны болды. Сондай-ақ республикалық
онкология институтының директоры Сәкіл Нұғымановтың, 1947 жылдары
аудандық денсаулық сақтау бөлімін басқарып, кейіннен республикалық
туберкулез институтын басқаған Әйкен Терлікбаевтың, республикалық
дәрежедегі Мухтар Айтқазиннің есімдері ел арасында ерекше құрметпен
аталады.
Аудандық мәдениет саласында “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” атындағы
мәдениет сарайы, 10 ауылдық клуб пен 10 кітапхана жұмыс істейді. Аудандық
мәдениет бөлімі жанынан “Аягөз” ұлт аспаптар оркестрі, “Баян сұлу”
ансамблі, “Қозы Көрпеш” драма театры құрылған.
аудан өнерпаздары 2002 жылы облыстық байқауда үшінші, ал 2003
жылы облыстық ҮІІ халықтық спорт ойындары кезіндегі байқауда бірінші
орынды жеңіп алды.
Ауданның мәдениеті мен өнерінде кезінде елді мекендерде құрылған
қызыл отаулар мен автоклубтар аса маңызды орын алды. Олар жергілікті
жерлердегі өнерпаздар өнерін ұштауға, жұртшылық арасында оларды
кеңінен насихаттауға жол ашты. Осының нәтижесінде Бәтима Смағұлова,
Гүлжәмилә Бақтаева, Қабыш Смайылов, Қанағат Нұрғалиев, Төкен Сағадиева,
Мэлс Қоқымбаев, Рымтай Асылбеков, Кәмілжан Әбілжанов секілді өнерпаздар
республикалық, облыстық сахналарда өнер көрсетсе, қазірде олардың
дәстүрін Амантай Шегенбаева, Нұрқасым Мұстафаев, Гүлғайша Әубәкірова,
Фатима Дүйсенбекова, Жеңіс Мұхаметов, Қайрат Әзілқияшев, Жазира
Әзілқияшева, Айгүл Мұстафаева, Баян Байтерековалар одан ары жалғасытырп
келеді.
Ауданда балалар және жасөспірімдер спорт мектебі, “Ринг” спорт
қоғамы жұмыс істейді. Бүгінгі таңда 3 мыңнан астам жастар спорт
түрлерімен шұғылданады. Әсіресе ауданда бокс, грек-рим күресі, самбо
және футбол жақсы дамыған.
Аудан спортшылары 2002 жылы облыстық спартакиадада екінші орынды
иемденді. Ал, футболшылар 2003 жылғы ҮІІ халықтық спорт ойындарында
чемпион атағын жеңіп алды.
Аягөз өңірінде спорт пен дене тәрбиесі ежелден ел назарын өзіне
аударып келеді. Ауданнан шыққан көптеген спортшылар республикалық,
облыстық жарыстарда жүлдегер атанып, жерлестерін сан мәрте қуанышқа
бөлеген болатын. Елуінші жылдары Қазақстанның күрестен чемпион атанған
Алман Кәрібаев, алпысыншы жылдары жауырыны жерге тимеген Сайлау
Сақаев, Әбдірасыл Елеусізов, Қалиақбар Байбатыров, Дәлелхан Жақыпбеков,
Қайрат Нағашбеков секілді палуандар әлі күнге көптің көкейінде. Ал,
Тарлаулы ауылында жас палуандарды жалықпай тәрбиелеп, аудан намысын
сан сайыста жоғары көтерген П.Жихаревтың аудан спортына сіңірген
еңбегі өз алдына бір төбе. Сондай-ақ “ҚССРО дене шынықтыру ісінің
үздігі” белгілі боксшы Н.Төлендинов, самбошы М.Жахитов, Мұхтар
Ташкенбаев, Қажыбек Ташкенбаев, Төкен Кемелбеков, Қайрат Сәтжанов және
басқалары аудан спортының жұлдыздары болып табылады.
Жерлестеріміз Қазақстан Республикасы әуесқой бокс федерациясының
вице – президенті Мұратхан Тохмадиев пен Қазақстан жастар құрама
командасының аға жаттықтырушысы асқарбек Ғазизовтың қамқорлығымен боксқа
келген қазірде халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері, Азия және әлем
чемпионатының жүлдегерлері Байыржан Қайырменов, Рустем Ргебаев, Руслан
Байтүкенов, Мақсат Бахтыбазаров, күрестен Нұрлан Қойжағанов қазірде
есімдері төрткүл әлемге танымал спортшылар.
Ауданда қоғамдық тәртіпті сақтауда ішкі істер бөлімі тындырымды
істер атқарып келеді. Заңдылықтардың орындалуын қадағалауда аудандық
прокуратура облыс бойынша алдыңғы саптан көрінуде. Аудандық сот
өзінің күнделікті қызметінде азаматтардың құқықтарының сақталуына,
әділеттіктің салтанат құруына басты назар аударады.
Аудан тарихында қоғамдық тәртіпті сақтау ешқашан назардан тыс
қалған емес. Бұл әсіресе еліміз егемендігін алған күннен бастап
ерекше назарда. Сондай-ақ жасаған қылмысына орай тиісті жаза қолдану
да құқық қорғау органдары тарапынан аса білімдарлық пен
ыждаһаттылықты талап етеді.
Ауданның құқық қорғау органдарының тарихында ішкі істер бөлімінің
басшы қызметкерлері О. Құлсейітовты, Г.Резниковты, Т.Жидебаевты,
Д.Дүйсенбековты, С.Нұрахметовты, Д.Ивашенконы, прокурорлар Биахмет
Сабырбаевты, Тұрсынхан Қалиевты 1960 жылдың 1982 жылға дейін аудандық
соттың төрағасы қызметін атқарған Байқади Арғынғазинді, Пахар
Нүкеровты, Асқаржан Кенжегаринді, қанағат Ықыласовты, адвокаттар Бейбіт
Садықовты, Тілеухан Қанаевты атап өткен жөн.
Қазірде Күлшат Амодилова басқаратын аудандық сотта Ғазиза
Жүкенова, Биқан Бұхарбаева, Нұржалғас Томпакова, Бағдарлы Оразбек секілді
судьялар қызмет етіп келеді.
Еліміздің шығыс шекарасын күзетуде Аягөз әскери гарнизонының
ролі мен маңызы өте ерекше, Гарнизон жауынгерлері өздерінің әскери
– оқу жаттығуларын жүзеге асыра отырып, аудан ұжымдарымен, оқу
орындарымен тығыз байланыс жасап келеді.
2000 жылы генерал – майор Ә.халықов басқаратын әскери құрамаға
халқымыздың хас батыры Қаракерей Қабанбайдың есімі берілді. Осы әскери
құрама және А.Елмұхаметов басқаратын әуе қорғанысы бригадасы
жауынгерлері республикалық және халықаралық деңгейде өтетін оқу –
жаттығу сабақтарында ерекше көзге түсіп, халқымыздың ерлік дәстүріне
сай екендіктерін үнемі көрсетіп келеді.
Ауданның өкілетті және атқарушы органдары тарапынан халық алдында
еңбек сіңіріп ауданның әлеуметтік-экономикалық гүлденуіне хал-
қадірінше үлес қосқан ардагерлерге әрдайым қамқорлық жасалып отырады,
Олардың есімдерін жас ұрпаққа насихаттау мақсатында елді мекендерде
көшелерге есімдері беріліп, "Ауданның азаматы" атағына ұсынады. Мұндай
есімдер арасынан ауданды басқарған бірінші басшыларан бастап халық
шаруашылығының әр саясатында еңбек еткен азаматтарды әлеуметтік
сала, мәдениет пен өнер, денсаулық сақтау, халық ағарту қызметкерлерін
кездестіруге болады. Атап айтқанда Ө.Ахмадиев, С.Нұрахметов,
Б.Түсіпов, Н.Нестерцев, С.Жүнісов, Қ.Құспанов, Қ.Әткешев, Е.Черкашенко, Қ.
С.Шакетов, Б.Оразбаев, Р.Б.Терещенко, С.Балахненко,
Р.Дүйсенғазин, Б.Ысқақов, К.Сукачев. А.Ысқақов, М.Ақатаев, Қ.Ақбаев,
С.Смағұлов, С.Ескендіров, Ә.Темірханов, Ә.Сәрсенбаев, Н.Ларщин,
Ф.Шалқарбаева, Б.Рахимов, Қ.Баймурзин, А.Көтелбаев, Ж.Жақыпов,
А.Жұмаханов, Т.Дінжұманов, Ы.Сиқымбаев сынды азаматтар ауданның
мақтанышы. Олардың әрқайсысы өз саласында өнімді еңбегімен аудан халқының
шынайы ықыласы мен ілтипатына бөленген.
Ауданда білім беру жүйесінде 59 мемлекеттік жалпы білім беру мектебі
жұмыс істейді. Оның 36-сы орта, 20-сы шағын комплекс. Сондай-ақ 1 балалар
мен жасөспірімдер мектебі, 1 өнер мектебі, 1 бала бақша-гимназия кешені
жас жеткіншектерге білім беруде. Бұл оқу орындарында 2065 мұғалім
ұстаздық етіп, 19019 оқушы тәрбиеленуде.
Қалалық спорт мектебіне спорттың 6 түрінен 552 спортқа қабілетті
оқушылар тартылған. Өнер мектебінің 8 бөлімінде 316 өнерлі жас
жеткіншектер тәрбиеленуде.
24 білім мекемесі типтік ғимаратта, 33-і икемделген мектеп
ғимаратында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес 1998
жылдан бастап аудандағы орта білім жүйесін компьютерліндіру бағдарламасы
іс-жүзіне асырылды. Бүгінгі таңда 57 білім мекемесі жаңа типті компьютермен
жабдықталған.
Аягөз Қалалық лицейінің, көпсалалы мектеп - гимназияның Октябрь,
Баршатас, Мыңбұлақ, №5, №3, Шыңқожа батыр атындағы мектептердің
педагогикалық ұжымдары өте жоғары кәсіптік деңгейде жұмыс істейді.
Октябрь, Шыңғожа батыр, С.Сейфуллин, Е.Рахмадиев атындағы
орта мектептерінің қосалқы шаруашылығы бар. Мыңбұлақ орта мектебінің
аудандағы өзіндік келбеті кәсіпкерлікті табысты жүзеге асырумен
қалыптасқан: мектеп ұжымының шеберханалары мен қосалқы шаруашылықты
қаржыландырудың тұрақты көзіне айналған.
Таяуда мезгілсіз арамыздан өткен Сарыарқа орта мектебін басқарған
Acхат Смайловтың “Ғасырлар төріндегі тектілер”атты кітабында туған
өлкеміздің текті ұлдары, артында мәңгі өлмес өсиеттері мен істері қалған
бабалар жайлы жазылған.
К.Қадыржанов атындағы мектептің ардагер- ұстазы, сазгер, 70 әннің
авторы, Ы.Алтынсарин атындағы сыйлықтың Жмал Кәрімқызының Мен даланың
қызымын атты кітабында дала қызының кісілік, ұстаздық, аналық парасатының,
жас ұрпаққа деген үлкен үмітінің лебі еседі.
Б.Майлин атындағы орта мектептің оқу- тәрбие ісінің меңгерушісі: Сіләм
Рақымбайұлыф Сыдықовтың Ұлттық педагогика атты монографиялық еңбегі
мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастыруда көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Оқу тәрбие жұмыстарын жетілдірудегі әдістемелік ұсыныс атты №1 орта
мектептің директоры Нұрлан Қажыкенұлы Қантаевтың жинағында ұжымның іс-
тәжірибесі сипатталған.
Қарт педагог Рахат Қабдыкешовтың Қызылқия- дала академиясы атты
шежіре толғаныс кітабы 80 жыл бойы Камал Кадыржанов атынлағы Қызылқия
мектебінен қанаттанып шартарапқа ұшқан қазақтың маңдай алды ұл-қыздары
жайлы.
Ауданымыздағы дарынды оқушылардың шығармалар жинағы “Аякөз
қарлығаштары” деген атпен жарық көрді.
Көп салалы мектеп – гимназия ұжымы облыста “Жыл мектебі- 2001”
атағын жеңіп алып, республикалық “Жыл мектебі- 2001” байқауының
лауреаты атанды мектеп гимназия директоры Бейбіт Іргебайұлы Шумаков
Республика Тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған Астанада өткен мерекеге
қатысты.
2001 жыл қорытындысы бойынша мектеп бітірушілер арасында ең көп
мемлекеттік грант пен несиеге иеленген Қазақстан Республикасындағы 100
мектеп қатарына Аягөз қазақ- лицейі енген.
“Жыл мектебі- 2002” облыстық байқауында ІІІ орынды иеленген Шыңғожа
батыр атынлдағы орта мектептің іс- тәжірибесі облыс көлемінде тараған.
Мектеп мұражайларының облыстық байқауында Баршатас орта мектебі,
тәрбие жұмысы жобаларының облыстық байқауында Есімжанов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz