Қазақстанның экономикалық дамуының аймақтық аспектілері
Кіріспе
1. Қазақстанның экономикалық дамуының аймақтық аспектілері
1.1 Аймақ, аймақтық экономиканың мәні, мақсаты
1.2 Аймақтардағы экономикалық және құқықтық қатынастардың мемлекеттік реттеліну мәселесі
1.3 ҚР аймақтарының әлеуметтік.экономикалық дамуының инфрақұрылымы
2. Тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы ҚР аймақтық бюджеттің басқарылуы мен қалыптасуын талдау
2.1 ҚР аймақтық бюджетін қалыптастырудың экономикалық негізін талдау
2.2 ҚР өлкелердiң қазiргi әлеуметтiк.экономикалық жағдайын сараптау
2.3 Қазақстандық экономикалық аймақтарында шағын бизнестің экономикалық даму ерекшеліктері
3. ҚР аймақтарының экономикалық.құқықтық қатынастарының даму келешегі
3.1. Өлкелердiң ары қарай әлеуметтiк.экономикалық дамуы
3.2 Қазақстан Республикасы және жергiлiктi аймақ деңгейлерінiң арасындағы қатынастардың жетілдірілуі
3.3 Аймақтық қаржылай.экономикалық ұйымдардағы Қазақстан қатысуының болашақтық мәселелерi
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстанның экономикалық дамуының аймақтық аспектілері
1.1 Аймақ, аймақтық экономиканың мәні, мақсаты
1.2 Аймақтардағы экономикалық және құқықтық қатынастардың мемлекеттік реттеліну мәселесі
1.3 ҚР аймақтарының әлеуметтік.экономикалық дамуының инфрақұрылымы
2. Тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы ҚР аймақтық бюджеттің басқарылуы мен қалыптасуын талдау
2.1 ҚР аймақтық бюджетін қалыптастырудың экономикалық негізін талдау
2.2 ҚР өлкелердiң қазiргi әлеуметтiк.экономикалық жағдайын сараптау
2.3 Қазақстандық экономикалық аймақтарында шағын бизнестің экономикалық даму ерекшеліктері
3. ҚР аймақтарының экономикалық.құқықтық қатынастарының даму келешегі
3.1. Өлкелердiң ары қарай әлеуметтiк.экономикалық дамуы
3.2 Қазақстан Республикасы және жергiлiктi аймақ деңгейлерінiң арасындағы қатынастардың жетілдірілуі
3.3 Аймақтық қаржылай.экономикалық ұйымдардағы Қазақстан қатысуының болашақтық мәселелерi
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың өзектілігі. Әлемнің барлық елдерінде – географиялық айырмашылыққа байланысты, табиғи-климаттық шарттар, демографиялық жағдай, тағы басқа факторларға байланысты өлкелердің даму тарихтары, әлеуметтiк-экономикалық дамытулары әртүрлi деңгейде болады. Бұл бiраз маңызды әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi тудырады. Демек, мешеу өлкелердегi тұрмыс дәрежесi әр түрлі, сондықтан әрбiр мемлекет олардың даму деңгейiн жоғарылатуға бағытталған аймақтық саясат жүргiзуге ұмтылады.
Қазақстан да ерекшелiк болып табылмайды: Қазақстанның 14 облысында әр түрлi табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан. Олардың даму тарихы, экологиялары әртүрлi болады. Сондықтан олардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейлерiнде айтарлықтай айырмашылығы болады. Бұрынғы кеңес республикасында, содан соң егемендi Қазақстанда нақтылы аймақтық саясат жүргiзiлдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамытуды теңестiру үшiн кеңес үкіметі заттық өндiрiстiң салалары (немесе ) және өнiмсiз саланың негiзiнде мәселелi өлкелерге мемлекеттік дотация қолданылды. Құралдар бай өлкелер қорларын есебiнен жиналып, тиiстi бюджет арқылы, әрбiр деңгейлерде шоғырланды.
Өлкелердегi барлық өзгерiстер, сонымен бiрге өлке аралық экономикалық қатынастар сәйкесiнше мемлекеттiң аймақтық саясатының нәтижелерiне жатады.
Осындай аймақтық саясат және тұжырымдамадағы түсiнуi, 1996 жылдың 9 қыркүйегiндегi Қазақстан республикасының үкiметiнiң мақұлдалған қаулысы болып табылады, жаңа аймақтық саясаттағы табанды қажеттiлiк осыған байланысты пайда болды.
Жұмыстың практикалық және методологиялық негізі. Қазақстанда қоғамдық-саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық. Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин, Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов, Ж.Я.Әубәкірова және басқа да отандық, шет елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Қазақстан да ерекшелiк болып табылмайды: Қазақстанның 14 облысында әр түрлi табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан. Олардың даму тарихы, экологиялары әртүрлi болады. Сондықтан олардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейлерiнде айтарлықтай айырмашылығы болады. Бұрынғы кеңес республикасында, содан соң егемендi Қазақстанда нақтылы аймақтық саясат жүргiзiлдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамытуды теңестiру үшiн кеңес үкіметі заттық өндiрiстiң салалары (немесе ) және өнiмсiз саланың негiзiнде мәселелi өлкелерге мемлекеттік дотация қолданылды. Құралдар бай өлкелер қорларын есебiнен жиналып, тиiстi бюджет арқылы, әрбiр деңгейлерде шоғырланды.
Өлкелердегi барлық өзгерiстер, сонымен бiрге өлке аралық экономикалық қатынастар сәйкесiнше мемлекеттiң аймақтық саясатының нәтижелерiне жатады.
Осындай аймақтық саясат және тұжырымдамадағы түсiнуi, 1996 жылдың 9 қыркүйегiндегi Қазақстан республикасының үкiметiнiң мақұлдалған қаулысы болып табылады, жаңа аймақтық саясаттағы табанды қажеттiлiк осыған байланысты пайда болды.
Жұмыстың практикалық және методологиялық негізі. Қазақстанда қоғамдық-саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық. Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин, Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов, Ж.Я.Әубәкірова және басқа да отандық, шет елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалайық» атты Жолдауы. Астана. 2011ж
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев « Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстан жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылы халыққа Жолдауы. www. Akorda.kz.
3. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін” атты Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 2004 жылғы 19 наурыз// Егемен Қазақстан. 2004 ж. 20 – наурыз
4. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2008 жыл 11-бет.
5. Бибатырова І.А., Кекілов Б.Ж. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. Оқу құралы. Алматы – 2006. – 100 бет.
6. Ихданов,Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері : оқу құралы / Жамел Омарович Ихданов; Ж. О. Ихданов, Ә. О. Орманбеков; ҚР білім және ғылым м-гі, Т. Рысқұлов атын. ҚазЭУ.- Алматы: Экономика, 2002.- 218, [1] б.
7. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан/ Егемен Қазақстан. №51-54, 28 ақпан, 2007
8. Бримбетова,Н.Ж. Социально-экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития / Н. Ж. Бримбетова; М-во образования и науки РК, Ин-т экономики; под ред. О. С. Сабдена.- Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006.- 26 с
9. Смағұлова, Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері : оқу құралы
/ Гүлжиһан Советбекқызы Смағұлова; ҚР білім және ғылым м-гі, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ.- Алматы: Экономика, 2005. – 90c
10. Аубакиров Я.А., Бибатырова И.А. О соотношении понятий "устойчивое развитие", "экономическая стабилизация", "экономический рост". Весник КазНУ. Серия экономическая.2004
11. Международное экономические отношения. Учебное пособи/ под редакции Елемесова.-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-С.71
12. Бегманов А.С. Таможенная политика Казахстана и проблемы ее разви¬тия в условиях глобализации: автореф. ... канд. эконом, наук: 08.00.05. - Алматы: Университет «Туран», 2002. - 25 с.
13. Нурманов А.О. Социальные факторы развития национальной экономики//автореферат диссертации на соиcкание ученой степени к.э.н., Алматы, 2004.-С.26
14. Шаромова,В.В. Бюджетная политика в рыночной экономике / Виктория Викторовна Шаромова; АН РК, Центр внешней экономики.- Алма-Ата: 1993.-132с.
15. Сартаев,С.С. Бюджеттік құқық : жалпы және ерекше бөлімдері: [оқу құралы] / Сұлтан Сартайұлы Сартаев, Серік Мұсанұлы Найманбаев.- Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 358, [2] б.- (Оқу құралы).
16. Омаров, Б.Р.. Организация и методология регионального планирования социально-экономического развития.- Алматы, 2000
17. Чигаркин,А.В. Региональная геоэкология Казахстана : Учеб. пособие / Анатолий Васильевич Чигаркин; КазГНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2000.- 223, [2] с
18. Мамыров,Н.К. Микроэкономика : Учеб. пособие / Нургали Кулшиманович и др Мамыров; Н.К.Мамыров, Ж.А.Кулекеев, Г.К.Султанбекова; Каз.Гос.Академия управления.- Алматы: Экономика, 1997г.-245,[3]с.
19. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары = Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года.- Астана: Елорда, 2002.- 540 б.
20. Оңалтаев,Д.О. Нарықтық экономиканың дамуы жағдайында бюджет аралық қатынастарды жетілдіру (Алматы облысының мәліметтері бойынша) : экон. ғылымд. канд....дис. автореф.: қорғалған 31.10.06 / Дархан Оңалтайұлы Оңалтаев; ғылыми жетекшісі А. А. Абишев.- Алматы: [Б. ж.], 2006.- 25, [5] б.
21. Аубакиров Я.А. Экономическая теория в условиях рыночных преобразовании.-Алматы.-Қазақ университеті.-2003.-162с.
22. А.Күрішбаев. Ауыл шаруашылығындағы өнім өндірудің бәсекеге қабілеттілігі // Егемен Қазақстан, 2008ж
23. КосолаповГ. Финансовые рынки и финансовые институты//РЦБ, № 2, 2005.
24. Есиркепов Т.А. Право крестьянина на выбор. Казахстан: экономика и жизнь.-1993, №11.-С.5
25. Сирополис Н.К. управление малым бизнесом М., 1997.-с.140
26. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. – Алматы, 2002ж.
27. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
28. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі : [ҚР 2008 ж. 4 желтоқсан. №95-IV жаңа бюджет кодексі].- Алматы: ЮРИСТ, 2009.- 136 б.
29. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет
30. Баяндин Б.К. Мировой опыт обеспечения экономической безопасности. Вестник КазНУ. Серия экономическая.-N6.-2004.-С.121
31. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
32. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
33. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
34. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003ж
35. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
36. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
37. Купешова С.Т. Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике РК/ диссертация на соискание к.э.н., Алматы, 2002
38. З.Д.Салимбаев. Проблемы устойчивого развития рынка аграрной продукции Казахстана// Вестник КазНУ, серия экономическая.-№4.-2006
39. Р.Алшанов. Экономика Казахстана: новые рубежи // Казахтанская правда.-09.06.2006
40. Региональная экономика: Учебник для вузов/ Т.Г. Морозова, М.Г.Морозова, М.П. Победина, Г.Б. Поляк и др.; Под
ред. проф. Т.Г. Морозовой. -2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ, 2001. – 472 с.
41. Региональная экономика: Учебник под ред. В.И. Видяпина и М.В. Степанова. –М.: ИНФРА-М, 2007.-666с.
Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалайық» атты Жолдауы. Астана. 2011ж
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев « Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстан жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылы халыққа Жолдауы. www. Akorda.kz.
3. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін” атты Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 2004 жылғы 19 наурыз// Егемен Қазақстан. 2004 ж. 20 – наурыз
4. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2008 жыл 11-бет.
5. Бибатырова І.А., Кекілов Б.Ж. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. Оқу құралы. Алматы – 2006. – 100 бет.
6. Ихданов,Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері : оқу құралы / Жамел Омарович Ихданов; Ж. О. Ихданов, Ә. О. Орманбеков; ҚР білім және ғылым м-гі, Т. Рысқұлов атын. ҚазЭУ.- Алматы: Экономика, 2002.- 218, [1] б.
7. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан/ Егемен Қазақстан. №51-54, 28 ақпан, 2007
8. Бримбетова,Н.Ж. Социально-экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития / Н. Ж. Бримбетова; М-во образования и науки РК, Ин-т экономики; под ред. О. С. Сабдена.- Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006.- 26 с
9. Смағұлова, Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері : оқу құралы
/ Гүлжиһан Советбекқызы Смағұлова; ҚР білім және ғылым м-гі, Т.Рысқұлов атын. ҚазЭУ.- Алматы: Экономика, 2005. – 90c
10. Аубакиров Я.А., Бибатырова И.А. О соотношении понятий "устойчивое развитие", "экономическая стабилизация", "экономический рост". Весник КазНУ. Серия экономическая.2004
11. Международное экономические отношения. Учебное пособи/ под редакции Елемесова.-Алматы: Қазақ университеті, 2001.-С.71
12. Бегманов А.С. Таможенная политика Казахстана и проблемы ее разви¬тия в условиях глобализации: автореф. ... канд. эконом, наук: 08.00.05. - Алматы: Университет «Туран», 2002. - 25 с.
13. Нурманов А.О. Социальные факторы развития национальной экономики//автореферат диссертации на соиcкание ученой степени к.э.н., Алматы, 2004.-С.26
14. Шаромова,В.В. Бюджетная политика в рыночной экономике / Виктория Викторовна Шаромова; АН РК, Центр внешней экономики.- Алма-Ата: 1993.-132с.
15. Сартаев,С.С. Бюджеттік құқық : жалпы және ерекше бөлімдері: [оқу құралы] / Сұлтан Сартайұлы Сартаев, Серік Мұсанұлы Найманбаев.- Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 358, [2] б.- (Оқу құралы).
16. Омаров, Б.Р.. Организация и методология регионального планирования социально-экономического развития.- Алматы, 2000
17. Чигаркин,А.В. Региональная геоэкология Казахстана : Учеб. пособие / Анатолий Васильевич Чигаркин; КазГНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2000.- 223, [2] с
18. Мамыров,Н.К. Микроэкономика : Учеб. пособие / Нургали Кулшиманович и др Мамыров; Н.К.Мамыров, Ж.А.Кулекеев, Г.К.Султанбекова; Каз.Гос.Академия управления.- Алматы: Экономика, 1997г.-245,[3]с.
19. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары = Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года.- Астана: Елорда, 2002.- 540 б.
20. Оңалтаев,Д.О. Нарықтық экономиканың дамуы жағдайында бюджет аралық қатынастарды жетілдіру (Алматы облысының мәліметтері бойынша) : экон. ғылымд. канд....дис. автореф.: қорғалған 31.10.06 / Дархан Оңалтайұлы Оңалтаев; ғылыми жетекшісі А. А. Абишев.- Алматы: [Б. ж.], 2006.- 25, [5] б.
21. Аубакиров Я.А. Экономическая теория в условиях рыночных преобразовании.-Алматы.-Қазақ университеті.-2003.-162с.
22. А.Күрішбаев. Ауыл шаруашылығындағы өнім өндірудің бәсекеге қабілеттілігі // Егемен Қазақстан, 2008ж
23. КосолаповГ. Финансовые рынки и финансовые институты//РЦБ, № 2, 2005.
24. Есиркепов Т.А. Право крестьянина на выбор. Казахстан: экономика и жизнь.-1993, №11.-С.5
25. Сирополис Н.К. управление малым бизнесом М., 1997.-с.140
26. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. – Алматы, 2002ж.
27. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
28. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі : [ҚР 2008 ж. 4 желтоқсан. №95-IV жаңа бюджет кодексі].- Алматы: ЮРИСТ, 2009.- 136 б.
29. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет
30. Баяндин Б.К. Мировой опыт обеспечения экономической безопасности. Вестник КазНУ. Серия экономическая.-N6.-2004.-С.121
31. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
32. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
33. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
34. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003ж
35. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
36. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
37. Купешова С.Т. Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике РК/ диссертация на соискание к.э.н., Алматы, 2002
38. З.Д.Салимбаев. Проблемы устойчивого развития рынка аграрной продукции Казахстана// Вестник КазНУ, серия экономическая.-№4.-2006
39. Р.Алшанов. Экономика Казахстана: новые рубежи // Казахтанская правда.-09.06.2006
40. Региональная экономика: Учебник для вузов/ Т.Г. Морозова, М.Г.Морозова, М.П. Победина, Г.Б. Поляк и др.; Под
ред. проф. Т.Г. Морозовой. -2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ, 2001. – 472 с.
41. Региональная экономика: Учебник под ред. В.И. Видяпина и М.В. Степанова. –М.: ИНФРА-М, 2007.-666с.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Әлемнің барлық елдерінде – географиялық
айырмашылыққа байланысты, табиғи-климаттық шарттар, демографиялық жағдай,
тағы басқа факторларға байланысты өлкелердің даму тарихтары, әлеуметтiк-
экономикалық дамытулары әртүрлi деңгейде болады. Бұл бiраз маңызды
әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi тудырады. Демек, мешеу өлкелердегi
тұрмыс дәрежесi әр түрлі, сондықтан әрбiр мемлекет олардың даму деңгейiн
жоғарылатуға бағытталған аймақтық саясат жүргiзуге ұмтылады.
Қазақстан да ерекшелiк болып табылмайды: Қазақстанның 14 облысында әр
түрлi табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан. Олардың даму тарихы,
экологиялары әртүрлi болады. Сондықтан олардың әлеуметтiк-экономикалық
даму деңгейлерiнде айтарлықтай айырмашылығы болады. Бұрынғы кеңес
республикасында, содан соң егемендi Қазақстанда нақтылы аймақтық саясат
жүргiзiлдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамытуды теңестiру үшiн кеңес үкіметі заттық
өндiрiстiң салалары (немесе ) және өнiмсiз саланың негiзiнде мәселелi
өлкелерге мемлекеттік дотация қолданылды. Құралдар бай өлкелер қорларын
есебiнен жиналып, тиiстi бюджет арқылы, әрбiр деңгейлерде шоғырланды.
Өлкелердегi барлық өзгерiстер, сонымен бiрге өлке аралық экономикалық
қатынастар сәйкесiнше мемлекеттiң аймақтық саясатының нәтижелерiне жатады.
Осындай аймақтық саясат және тұжырымдамадағы түсiнуi, 1996 жылдың 9
қыркүйегiндегi Қазақстан республикасының үкiметiнiң мақұлдалған қаулысы
болып табылады, жаңа аймақтық саясаттағы табанды қажеттiлiк осыған
байланысты пайда болды.
Жұмыстың практикалық және методологиялық негізі. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин, Н.Ж.
Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б.
Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М.
Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева,
А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов, Ж.Я.Әубәкірова және басқа да отандық, шет
елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың
ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың
дамуын баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың
теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шешу жолдарын ұсынса, біз өз зерттеуімізде жергілікті бюджетті калыптастыру
мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субъект ретіндегі
жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік саясаттың
негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз
етіп алдық. Осы мақсатта Ақтөбе және Қарағанды облыстарының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін зерттеу және оның тиімділігін арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау үшін дипломдық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты -
тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы қазақстандық аймақтардың экономикалық-
құқықтық дамуын зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажеттілігі алдыға
қойылған:
- мемлекеттің аймақтық саясатының мәнін ашып, әдіснамалық негізіне
сипаттама беру;
- тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу пәні болып аймақтық бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы аймақтарының
экономикалық дамуы барысындағы ерекшеліктері мен айырмашылықтары алынды.
Зерттеу жұмысында ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттігінің, ғылыми-зерттеу институттарының
материалдары пайдаланылды.
Ақпарат көзі ретінде ҚР Президентінің Жолдауы, жарлықтары, аймақтық
бюджетті жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының
нормативті және заң актілері, үкіметтің, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық материалдар, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер негізге алынды.
Жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды
тұрады.
1. Қазақстанның экономикалық дамуының аймақтық аспектілері
1. Аймақ, аймақтық экономиканың мәні, мақсаты
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді". Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының
стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы
аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Аймақтық
экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда
қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика
географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып
табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны, әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады. Аймақтың
экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда,
ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста
аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым
Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын
және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі
территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған
ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен,
Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да
басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру,
жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс
орындарының алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті.
Осы аталған бағыттарда қазақстандық ғалымдар, соның ішінде Я.А, Әубәкіров,
М.Б. Кенжегузин, Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е.
Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж.
Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов,
К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов,
Ж.Я.Әубәкірова және т.б.
Жоспарлау мен басқарудың аймақтық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізгі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын
үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамасыз ету жатады. Сондықтан
да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне
кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол
механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірістік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің пайда
болуын қамтамасыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге
асыру, соның ішінде әлеуметтік –экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған
ортамен тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты, экологиялық қауіпті
аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасап нақты аймақтардың
дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет [8,90б].
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірістің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу, ақшалай
айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне
практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамасыз
етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй проблемасын
шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы еңбек етуіне
әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының тепе
– теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы
өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы
қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты шыѓындардың толық
көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек етуді
төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен
бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды.
Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамасыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады. Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметінің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады;
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен жалпы
қатынас;
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми- техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зерттеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерді анықтады.
1.2 Аймақтардағы экономикалық және құқықтық қатынастардың мемлекеттік
реттеліну мәселесі
Әртүрлі белгілері бойынша аумақтардың әркелкілігі немесе зерттеудің
белгілі бір мақсаттары тұрғысынан немесе тәжірибелік әрекетте аумақтардың
шамадан тыс көлемі аумақтарды бөлімдерге- аймақтарға бөлуді қажет етеді.
Аймақ - басқа аумақтардан бірқатар белгілері бойынша өзгешеленетін, оны
құрайтын элементтерінің өзара байланыстылығы мен тұтастығына ие белгілі бір
аумақ.
Аймақтар белгілі бір мақсаттары мен міндеттеріне байланысты аумақтардан
бөлінеді. Бұл мақсаттар мен міндеттер аймақтарға бөлуге негіз бола алады,
әкімшілік-аумақтық шекаралары сәйкес келетін, мысалы, дәстүрлі облыстар
немесе аудандар- Алматы облысы, Қарағанды облысы және сәйкес келмейтін,
мысалы, ҚР-дағы Оңтүстік Қазақстан, РФ-дағы Солтүстік- Батыс округі немесе
әлемдік экономикадағы Азия Тынық мұхит аймағы.
Мұндай аймақтарға бөлу үшін белгілі бір аумақтарды мүшелеудің әртүрлі
қағидалары қолданылады. Экономикада аймақтарға бөлудің аса маңыздылары-
әкімшілік және экономикалық басқаруға, аумақтық еңбек бөлінісіндегі
орнына, еңбек, капитал, тауарлар мен қызметтер рыноктарының қызмет етуіне,
әлеуметтік- экономикалық мәселелердің ұқсастығына және т.б. байланысты
қолданылады.
Нақты белгілері бойынша біріккен аймақтардың бір-бірінен өзгешеліктері
айқын көрініп тұрады. Бұл өзгешеліктер объективті және субъективті
факторлармен түсіндіріледі. Объективті факторларға: табиғи- шикізаттық және
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, географиялық орналасуы, ауа райының
жағдайлары, халықтың ұлттық құрамы, тарихи қалыптасқан мәдени және
экономикалық байланыстар және т.б. жатады. Субъективті факторлар ретінде
нақты аймақты экономикалық дамыту мәселелері жөнінде басқару органдарының
шешімдері: инвестициялау, нақты аумақтарды игерудің қажеттігімен
байланысты өндірістің түрлерін орналастыру, өнеркәсіптік кәсіпорындарды,
көлік және инженерлік желілерді және т.б. құру (тарату) туралы. Жалпы
алғанда, бұл факторлар нақты аймақтың әртүрлі даму деңгейі мен әртүрлі
әлеуметтік - экономикалық жағдайын анықтайды. Сондықтан әртүрлі елдердің
өзін айтпағанда, бір мемлекеттің ішінде де аймақтардың әркелкі дамуының
объективті негізі бар және олар өмір сүрудің маңызды көрсеткіштері бойынша
жіктелуге әкеледі.
Осымен бірге бір мемлекет ішіндегі аймақтардың шамадан тыс жіктелуі
теріс салдарлы құбылыс болғандықтан, бұл әлеуметтік қайшылықтар мен
қақтығыстарды өсіреді, ішкі рыноктың және аймақ аралық байланыстардың
дамуын қиындатады, ұлттық бюджетке түсетін салмақты арттырады және т.б.
Соңғы нәтижеде ұлттық экономиканың тұтастығы мен аумақтық тұтастығына қауіп
төнуі мүмкін. Сондықтан елдің шаруашылығын кеңістік бойынша орналастыруда
қамқорлық жасау кез келген мемлекеттің өзін-өзі сақтау түріндегі міндетті
қызметі болып табылады.
Әртүрлі елдердегі аймақтық дамуды реттеудің қазіргі жүйесі 1930
жылдардағы әлемдік дағдарыстан кейін қалыптаса бастады (әсіресе АҚШ-та);
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін (әсіресе Батыс Еуропада) бұл реттеу жаңа
нысанда дамып, соңғы он жылдықта көптеген реформалауға ұшырады. Аймақтық
мәселелерді шешпейінше, ұлттық мақсаттарға: толық жұмысбастылық, тұрақты
экономикалық өсу, табыстарды әділетті бөлу және т.б., жоғары деңгейде жету
мүмкін еместігін түсінгендіктен, бұл сферадағы мемлекеттің белсенді іс-
әрекеті күннен-күнге өсуде [6]
Бұл экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінде аймақтың саясат деп
аталатын арнайы аймақтарға бағытталған іс-әрекетке ерекше мән берудің қажет
екендігін айқындайды. Белгілі кеңестік аймақтанушы Э.Б. Алаевтың
пікірінше, “Мемлекеттің аймақтық саясаты- елдің экономикалық, әлеуметтік
және саяси дамуын кеңістікте, аймақ деңгейінде, яғни аудандар мен аудан
аралық деңгейде басқару бойынша іс-әрекет сферасы. Аймақтық саясаттың
қажетті құраушылары болып айқындалған мақсаттар, объектілер мен субъектілер
және оны жүзеге асыру қаражаттары мен құралдары табылады.
Жалпы алғанда, аймақтық экономикалық саясат мақсаттарының әр елде
әртүрлі болуына қарамастан экономикалық тиімділік пен әлеуметтік
әділеттілік арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналуы тиіс.
Олар тоқырауға ұшыраған аймақтардың өндірісін жандандырудан, еркін
экономикалық аймақтар мен өсу нүктесін қалыптастырудан, аймақтық өндірістің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудан, аймақаралық бірігуді күшейтуден және
т.б. тұруы тиіс. Әлеуметтік мақсаттардың ішіндегі ең бастылары-
жұмысбастылықты өсіру, табыстарды арттыру, артта қалған аймақтардың
әлеуметтік инфрақұрылымын жақсарту, қоғамдық игіліктерге қол жеткізу
мүмкіншіліктерін ұлғайту және т.б. Аймақтық деңгейдегі әлеуметтік
әділеттілік қағидасы бір елдің азаматтары мен әлеуметтік топтары тұрғылықты
мекен-жайына қарамастан қоғамдық игіліктер мен табыстарды алуда бірдей
мүмкіншіліктерге ие болғанда жүзеге асады. Бұл қағиданы жүзеге асыру
жұмысбастылық, табыс, өмір сүру сапасы, даму деңгейлеріндегі аймақтық
алшақтықты жою үшін табысты аймақтардан нашар аймақтарға қаржылық
ресурстарды қайта бөлуді қажет етеді.
Осыған байланысты, аймақтық саясаттың мәні елдің тұтас әлеуметтік-
экономикалық дамуына кедергі келтіретін, әлеуметтік тұрақсыздықты
туындататын теңсіздікті мүмкіндігінше төмендету болып табылады.
Шетелдік аймақтанушылардың еңбектерінде аймақтық теңсіздіктің
себептеріне келесілер жатқызылады:
- өмір сүрудің және кәсіпкерліктің табиғи ахуал жағдайларындағы
шамадан тыс алшақтық;
- аймақтардың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстардың көлемі, сапасы
және пайдалану бағыттары;
- аймақтардың қашық орналасуы, нәтижеде шығындар, көлік шығындары өседі
және өткізу рыногы тарылады;
- өндіріс құрылымының ескіруі, инновацияны енгізудегі кешігулер;
- бірігудің нәтижесіндегі артықшылықтар (аймақтың салааралық
байланыстардың тоғысында орналасуы және дамыған инфрақұрылымның болуы)
нәтижесінің кемшіліктері;
- халықтың шамадан тыс тығыз орналасуы;
- белгілі бір өндірістік және өндірісітік- технологиялық тәртіптің
басмыдылығын сипаттайтын технологиялық даму сатысы;
- демографиялық айрымашылықтар (халықтың құрылымы, ұдайы өсу қарқыны,
ұлттың діни сенімдеріндегі өзгешеліктер);
- кәсіпкерлік ортадағы өзгешеліктер (салық, фирмаларды әкімшілік
бақылау деңгейі);
- саяси және институционалдық факторлар (дербестік деңгейі);
- әлеуметтік-мәдени факторлар (қалалардың өсу деңгейі, халықтың
сауаттылығы, мәдени және ғылыми орталықтардың болуы және т.б.).
Әр ел өзінің аймақтарына тән аймақтық саясатын қалыптастырады. Ол
негізінен сол елдің және оның аймақтарының әртүрлі экономикалық даму
жағдайларымен анықталады. Әрбір елдің дамуының тиімділігі осы
теңсіздіктердің аймақтық экономикалық саясатта қаншалықты ескерілгендігіне
байланысты.
Федеративтік және унитарлық мемлекет құрылымдарында тиімді мемлекеттік
аймақтық саясат қалыптастыру үшін ең алдымен қажет:
а) аймақтардың экономикалық қабілетін бағалау; б) еңбек бөлісіндегі нақты
аймақтық орнын және ұлттық экономикадағы оның рөлін анықтау; в) әртүрлі
факторлардың әсерінен туындайтын аймақтық теңсіздіктердің негізгі
себептерін талдау; г) жалпы елдің және нақты аймақтың дамуының нақты әрі
ғылыми тұжырымдалған мақсаттарын қалыптастыру; д) қойылған мақсаттарға
жетудің макроэкономикалық және микроэкономикалық құралдарын анықату; е)
ұлттық деңгейде жүзеге асырылатын саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта
құруларға нақты аймақтардың бейімділік қабілетін анықтау. Аймақтық
саясаттың барлық айтылған элементтері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы,
аймақтың жоғары экономикалық әлеуеті ұлттық экономикадағы оның рөлінің
жоғары екендігін сипаттайды және жалпы ұлттық мүдделері жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Бірақ аймақтың дамуының өзіндік мүдделері де ескерілуі тиіс.
Қалыптасқан аймақтық теңсіздік аймақты дамытуға сәйкес мақсаттардың
қойылуын талап етеді және оларды жүзеге асырудың арнайы құралдарын
пайдалануды қажетсінеді.
Қазіргі түсініктегі кез келген елдің аймақтық экономикалық саясаты- бұл
мемлекеттің аймақтық процестерге әсер етуінің ғылыми негізделген іс-
шараларының кешені және бұл саясат жалпы ұлттық, өзіндік аймақтық және
жергілікті мүдделердің сақталуын ескере отырып, елдің белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдігіне жету мен сақтау үшін жүзеге
асырылады. Бұл мемлекеттің аймақтық саясатының көп деңгейлі екендігін
сипаттайды және кем дегенде үш деңгейде: ұлттық, аймақтық және жергілікті
деңгейде қалыптасып, жүзеге асады. Әрбір деңгейдің өз мақсаттары, жүзеге
асыру әдістері мен механизмдері қалыптастырылады. Олар жалпы және бір
бағыттылығының арқасында ғана нақты ел азаматтарының еркін дамуы мен сапалы
өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жасай алады.
Аймақтық экономикалық саясатты макроэкономикалық деңгейде мемлекет пен
оның басқарушы органдары, заң шығарушы және атқарушы билік тармақтары
жүзеге асырады. Жалпы ұлттық экономиканың және әрбір аймақтың дамуы туралы
жоғары деңгейдегі шешімдер жалпы ұлттық мүдделерге сай қабылданады. Мұндай
жағдайда ұлттық экономика аумақтарының көлемі мен сапалық сипаттамаларынан
бас тарта отырып, біртұтас ретінде ғана қарастырмай, көптеген белгілері
бойынша бір-бірінен өзгешеліктері бар өзара әрекет етуші аймақтар жүйесі
ретінде талдау маңызды. Бұл жүйеде нақты аймақтарда аумақтық орналасқанына
қарамастан, бүкіл елдің өндірістік- экономикалық әлеуетін, оның әлемдік
экономикалық кеңістіктегі орнын, ұлттық және экономикалық қауіпсізідігі мен
тұрақтылығын анықтайтын объектілер қызмет етеді. Олар: әскери өнеркәсіптік
кешен, бәсекеге қабілетті, ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялы
салалар мен сфералар, аса маңызды әлеуметтік және мәдени объектілер және
т.б.
Осы секілді объектілердің дамуын мемлекеттік реттеу аймақтық
экономикалық саясатының жоғары деңгейлі негізгі қызметі болып табылады.
Нақты айтқанда теңдесі жоқ табиғи ресурстарға бай аймақтарды игеру және
дамыту, жоғары технологиялы өндірістің қызмет етуі мен дамуы үшін
қолайлы ортаны құру, қорғаныс сферасындағы кәсіпорындардың іс-әрекеттерін
шешу, сыртқы экономикалық және аймақаралық байланыстарды ұйымдастыру және
басқа да мәселелер ірі көлемдегі мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын құру
мен жүзеге асыру арқылы мемлекеттік органдармен шешіледі. Сонымен қатар
мемлекет қарамағындағы барлық әкімшілік және экономикалық тетіктер мен
құралдарды пайдалану негізінде орындалады.
Жоғары макроэкономикалық деңгейдегі мемлекеттің реттеуші күштері мына
бағытта тоғысады: ұйымдастырушы- басқарушылық, заңды- құқықтық, қаржы-
экономикалық.
Ұйымдастырушы - басқарушылық бағытта негізінен аймақтық экономикалық
саясатты дайындау мен жүзеге асыру жауапкершілігі жүктелген аймақтың дамуды
реттеу институттары мен органдары қалыптастырылады, қойылған мақсаттарға
жетуде әрбір ұйымдық құрылымның рөлі мен өкілеттігі (қабылданған заңдарға
сәйкес) анықталады. Бұл бағыттағы басты міндеттер:
- меншік нысандарына қарамастан, сол аумақта орналасқан барлық
кәсіпорындардың мақсатқа сай бағытталған және біріккен іс-әрекеттері
арқылы аймақтың дамуына мемлекеттің ықпалын күшейту;
- аймақтық инфрақұрылымды жетілдіру жобаларын жүзеге асыру, әлеуметтік
және экологиялық ортаны сауықтыру;
- инвесторларды тарту, әсіресе, мәселелі аймақтарға, әрекет етуші
объектілерді қайта құрылымдау және жаңаларын құру, инновациялық іс-әрекетті
ынталандыру үшін жеке кәсіпкерлерге қаржылық, құқықтық, ақпараттық және
т.б. көмектер көрсету.
Мемлекет ұлғайған қалалар мен аудандарда әрекет етуші кәсіпорындарды
ұлғайту және жаңаларын орналастыру бойынша әкімшілік іс - шаралар қолдана
алады және керісінше, кәсіпорындар сирек орналасқан аймақтарға олардың орын
ауыстыруын қолдау (тіркеуді жеңілдету, өнеркәсіптік жерлер беру, ақпараттық
және жарнамалық қолдау немесе ірі бірігулерге тежеу шараларын қолдану).
Аймақтық дамуды заңдық- құқықтық реттеу елдің Конституциясы (Негізгі
Заң) мен басқа да көптеген арнайы заңдармен бекітілген. Оларда орталық,
аймақтық мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару араларындағы
өкілеттіліктер, ерекше экономикалық аймақтардың құқықтық жағдайы анық
көрсетілген.
Жалпы алғанда аймақтық реттеудің құқықтық негіздері теңгерілген ұлттық
дамуға жетуді қамтамасыз етуге, ұлттық бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға
және тұрғылықты мекен-жайына қарамастан өзін-өзі дамыту үшін барлық
азаматтарға бірдей мүмкіншіліктер беруге арналған.
Аймақтық дамуды қаржы - экономикалық реттеу әлемдік тәжірибеде сынақтан
өткен және кең тараған реттеу әдістері мен нысандарын пайдалануды
сипаттайды. Олар: жоспарлау және болжау, қаржы- несиелік және бюджет-
салықтық жүйе.
Аймақтық реттеу құралдарының әмбебаптылығы мен әсер ету арқылы бойынша
оларды екі топқа бөлуге болады:
- жалпы экономикалық реттегіштер немесе макроқұралдар, олар
белгілі бір аумақтардағы көптеген экономикалық
субъектілердің әрекетіне әсер етеді.
-жеке әсер етуші реттегіштер немесе микроқұралдар.
Аймақтық экономикалық саясаттың макроқұралдары аймақтар бойынша
жіктелген көрсеткіштер (нормативтер, қойылымдар және т.б.) мен жалпы
мемлекеттің салықтық, несиелік, инвестициялық, әлеуметтік саясатының
шарттарын білдіреді.
Сөзімізді нақтылайтын болсақ, мәселелік аймақтар үшін
кәсіпкерлікке төмендетілген қойылымдар белгіленеді: жеңілдетілген несиелік
қойылым, жеңілдетілген көлік тарифтері. Жекелеген аймақтарға халықтың
қоныстануын арттыру және қолайсыз жағдайларды көтермелеу үшін мемлекет
табыс салы-ғын төмендетуі мүмкін немесе жалақыға қосымша төлемдер енгізуі
мүмкін.
Оларды пайдаланудағы мақсат - ұлттық және сыртқы рыноктағы аймақтардың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру, сол аймақта орналасқан ресурстарды
шаруашылық айналымға қосу үшін шеткері орналасқан және тоқырауға ұшыраған
аймақтардың дамуына жағдай жасау және сонда тұратын халықтың өмір сүруінің
әлеуметтік- экономикалық жағдайларын жақсарту.
Аймақтарда әртүрлі макроқұралдарды пайдалану бойынша үлкен алшақтық
байқалады. Макроқұралдардың көрсеткіштері мемлекеттің макроэкономикалық
саясаты мен қаржылық мүмкіншіліктеріндегі өзгерістермен байланысты жиі
қайта қаралады. Экономикада либерализм қағидаларын ұстану салықтық және
басқа да жеңілдіктердің қысқаруына әкеледі, ал әлеуметтік басымдықтардың
күшеюі аймақтық макрореттегіштерді белсенді пайдалануға жағдай жасайды.
Сурет 1. Аймақтық макросаясаттың құралдары [5].
Соңғы жылдары реттеудің макроэкономикалық деңгейден төменгі аймақ
деңгейіне ауысқаны байқалады. Бұл бірнеше ішкі және срытқы себептермен
түсіндіріледі. Экономистер сыртқы себептерге аймақтық қайта бөлу
нәтижесінде ұлттық бюджет табыстарының төмендеуіне және рыноктык бәсеке
үшін кедергілерді жою бойынша ЕО-ң саясатына сын көзқарастарды жатқызады.
Ішкі себептер нақты аумақтардың даму ерекшеліктерімен анықталады. Көптеген
жағдайда аймақтық органдар өз аумақтарының қаржылық, ресурстық, ғылыми-
өндірістік, мамандану мүмкіншіліктері және мәселелері мен даму болашағы
туралы кешенді, егжей-тегжейлі, жедел, жоғары сапалы ақпараттарға ие
болады. Сонымен қатар, аймақты дамытуда әртүрлі мақсатты бағдарламаларды
және әлеуметтік сфераны қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өздерінің
кәсіпорындарының тиімді қызмет етуіне басқалармен салыстырғанда олардың
қызығушылықтары жоғары. Сондықтан аймақтық органдар аумақтардың кешенді
даму көрсеткіштеріне, халықтың өмір сүру деңгейлеріне тікелей және жанама
түрде әсер ететін аймақтық дамудың барлық факторларын болжау мен бақылауды
әрбір кезең бойынша максималды қамтамасыз етуге ұмтылады.
Сонымен қатар, ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда орталықтың
қаржылық әлсіздігі мен аймақтардағы жағдайларға нақты және кең көлемде әсер
етуге қабілетсіздік танытуы аймақтық органдарға өздерін дамытуда дербестік
көрсетудің қажет екендігінің тағы бір дәлелі болып табылады.
Өз аумақтарын дамытуда аймақтық органдардың рөлін арттырудың
қажеттілігін өсіретін маңызды фактор, мысалы, шикізаттық және экспортқа
бағдарланған аймақтар елдің валюталық түсімдерінің елеулі бөлігін
құрайтындықтан, аймақтық органдар бұл түсімдердің бөліну механизмдері
туралы ақпарат алып қоймай, осы бөлу процесіне қатысуы, сонымен бірге
алынған табыстардың бөлінуін бақылауы тиіс, өйткені табыстарды бөлу кезінде
әділетсіздіктер орын алады, кейде қылмыстық сипатта болуы мүмкін.
Сурет 2. Аймақтық микросаясаттың құралдары [5].
Аймақтық экономикалық саясаттың микроқұралдары аймақтық экономика
субъектілерінің іс-әрекетіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер
етудің екі бағыты бар: еңбекке және капиталға әсер ету.
Аймақта толық және тиімді жұмысбастылыққа жету мақсатында әсіресе
экономиканы қайта құрылымдау кезінде, жұмыс орындарын құру үшін субсидиялар
мен мақсатты несиелер бөлінеді, мемлекет қаржыларына мамандарды қайта
даярлау ұйымдастырылады. Жұмыссыздықты аймақ аралық тарату арқылы төмендету
үшін оның қозғалысын ынталандыратын шаралар қолданылады (көшіп-қону
шығындарының бір бөлігін өтеу, жаңа тұрғын үйге несие беру, еңбек рыногы
туралы ақпарат алуды жақсарту және т.б.).
Капиталға әсер етудің негізгі микроқұралдары болып әртүрлі бағыттағы
инвестициялық гранттар (субсидсиялар, жеңілдіктер) табылады. Олар аймақтың
экономикалық дамуына мүмкіндік жасайтын нақты объектілерге инвестиция
болып саналады (ҒТП-ны дамытуға, жаңа технологияны құруға және НИОКР-ды
жүзеге асрыуға және т.б.).
Аймақтық мақсаттарға жету үшін қаржылық қолдаудың қарқыны, біріншіден,
ұлттық және аймақтық бюджеттің мүмкіншіліктеріне байланысты, екіншіден,
олар рыноктық бәсекенің талаптарымен шектеледі.
Макро және микроқұралдар орталық үкіметпен де, аймақтық органдармен де
қолданылады. Бірақ, біріншісі орталықта, екіншісі- аймақтарда жиі
пайдаланылады. Бірақ мұндай бағыт орталықтың нақты объектілерге, ал
аймақтардың аймақ экономикасына салықтық несиелік, бағалық әсер ету
тетіктерін қолдана алмайды дегенді білдірмейді.
Мемлекеттік реттеудің тиімділігі, көп жағдайда, макро және
микроқұралдарды үйлесімді пайдалана алудың мүмкіншіліктеріне, сонымен қатар
ынталандыру құралдарын мақсатқа сай пайдалануды бақылауға байланысты,
әйтпесе, мемлекеттік шенеуніктер арасында жемқорлық өршуі мүмкін.
Әлеуметтік- экономикалық дамуды ынталандыру және дағдарыстың алдын алу
мақсатында көптеген елдер экономикалық іс-әрекеттерді реттеудің ерекше
әдістері мен механизмдерін қолданады. Олар: еркін экономикалық аймақтар,
кәсіпкерлік аймақтарын құру және т.б.
1.3 ҚР аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының инфрақұрылымы
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта ресрублика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемелекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері
анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемелекеттік реттеу олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде
қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның
тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселердің бірі болып
табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған
жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау
өзекті мәселеге айналды [39].
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды.
Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес
республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады. (Сурет 3)
Сурет 3. ҚР аймақтарының әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
ерекшеліктеріне қарай топтасуы [12, 26б].
Суретке сәйкес, бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды
ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-өндірістік
әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық
аумақтарының экономикалық - әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық
жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға
Қазақстанның экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі
беріледі. Осы аймақ топтары үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет
деп атап көрсетуге болады:
- минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
- отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
- ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа- ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру үшн қолайлы
экономикалық жағайлары және жоғары ғылми-өндісті әлеуеті бар, негізінен
қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
- жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын дамыту;
- нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге
асыру;
- ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану,
- тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремльный) табиғи-климаттық, әлеуметтік -
экономикалық және техника - технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
- осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету саласындағы
мәселелердің күшеюі және т.б.
Аймақтар дамуының (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен- өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де ескерілуі
керек. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі аймақтық
саясаттың маңызы ерекше. Мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап, сол
бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады. Мемлекет аймақтық
саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша себептерді
көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
- еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы қазбаларды игеру ғана
емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын жағдайына және халықтың өмір сүру
жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары,
саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен
қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу - еліміздің және оның
жекеленген аймақтарының экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге қойлған
мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Ал,
аймақтық саясаттың мәні - жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық
дамуды тиімді басқару болып табылады.
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1.Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
2.Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта
құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың
жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай
жағдайлар халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік- экономикалық өмір
сүру жағдайыын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені эканомикалық іс- әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші шағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады. Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілетін жұмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Нарық
жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін іске асырып,
табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады. Әлеуметтік саясатта халықты
әлеуметтік қорғау механизімінің орны ерекше. Өтпелі кезеңде экономика
дағдарысқа ұшырап, қоғамда жұмысыздық пен кедейшілік қалыптасқан кезде
халықты мемлекет тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарады.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжрибесінде бірнеше бағыттар
қалыптасқан: әлеуметтік сақтандыру; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б.
Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең бір
маңызды бөлігі әртүлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте жарақат
алған, жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалдуы мүмкін. Бұл жағдайда ол
табыс табу мүмкіндігінен айрылады. Осындай жағдайда қалыптасқан пробеманы
екі жолмен шешуге болады. Біріншісі- жұмыкер денсаулығынан келтірілген
зақымға қарай белгілі салада көмек көрсетеледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды – әлеуметтік сақтадыруды таңдаған
дұрыс болады. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы- еңбекке қабілетсіз
азаматтарға материялдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы
қатынастарды, сондай-ақ олармен тығыз байланысты заңдық фатілерін анықтау
және дауларды шешу жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқықтық
саласы.
Зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер
көрсету мен бағып күтудің нақты түрлері болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігі әлеуметтік қамсыздандыру құқығын
мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен мемлекеттік органдардың
қарттар мен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету ретінде ғана сипатталып
қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру азаматтарды қартайғанша
және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда қамсыздандыру мен, аналар мен
балаларға қамқорлық жасау мен, азаматтарды сауықтырудың профилактикадан
өткізудің және олардың еңбек қабілеттілігін қалпына келтірудің маңызды
құралдаы ретінде медициналық қызмет көрсетумен және емдеумен байланысты
мемлекет жүргізіп және қолдап отырғаны белгілі бір әлеуметтік –
экономикалық шаралардың жиынтығын сипаттайды.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз – барлық байлығын, ішкі мүліктерін
ұстанып отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының
тұрмысын жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік
жасауға, денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап
отырған мемлекет. Адам баласының сонау Аристотельден бастап ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасқан көкейкесті арманы болғанымен, мемлекеттік дамудың
әлеуметтік басымдылығы өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары
ғана кейбір елдерде қалыптаса бастады. Кейін бұл алдыңғы қатарлы елдердің
экономикалық дамуының негізгі басымдылығы тұрақты бағыты болды. Соның
арқасында тұрмыс дәрежелері қатты өсті. Адам капиталы, адам дамуының
индексі деген ұғымдар әлем елдерінде, мемлекетаралық салыстырғанда кеңінен
қолданыла бастады.
Қазақстан республикасының реформасының негізгі мақсаттарының бірі -
әлеуметтік мемлекет құру. Бірақ мұның мәнін кез-келген қарапайым адамның
түсіндіріп беруі мүмкін емес. Себебі, ұсынылған идея бұқара халықтың
қоғамдық санасында, күнделікті өмірінде өте төменгі деңгейде тараған. Қалай
дегенде де бұқара халық белгілі бір дәрежеде, әлеуметтік мемлекет дегеніміз
не, оның қасиеті, белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы ңақты
білуі қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесі өзекті де маңызды
мәселелердің бірі екендігін атап көрсетеміз.
Кесте 1
ҚР аймақтар бөлігіндегі сандық және сапалық көрсеткіштері*
Аймақ Облыс Халқы Көлемі Аудандар Қалалар Ауылдар
(облыстар) орталығы (адам) (шаршы саны саны саны
метр)
Ақмола Астана 748 000 146 000 17 10 712
Ақтөбе Ақтөбе 670 000 301 000 12 8 441
Алматы Талдықорған 1 561 000224 000 16 3 0
Алматы қ. Алматы - - 0 0 0
Астана қ. Астана - - 0 0 0
Атырау Атырау 450 000 119 000 7 2 189
ШҚО Өскемен 1 486 000283 000 15 10 857
Жамбыл Тараз 981 000 144 000 10 4 367
БҚО Орал 603 000 151 000 12 2 512
Қарағанды Қарағанды 1 351 000428 000 9 11 557
Қостанай Қостанай 939 000 196 000 16 5 769
Қызылорда Қызылорда 607 000 226 000 7 3 269
Маңғыстау Ақтау 332 000 166 000 4 3 49
Павлодар Павлодар 759 000 125 000 10 3 504
СҚО Петропавл 692 000 98 000 13 5 744
ОҚО Шымкент 2 045 000117 000 12 8 932
Барлығы - 13 224 000 160 154 6 902
0
*Дерек көзі: кесте ҚР Статистика агенттігінің материалынан, 2009 ж.
Әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - өте ертеде пайда
болған әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Ертеде көптеген билеушілер,
мысалы, Рим цезарлары жағдайы өте төмен адамдарға нан тарату мен ойын-
сауықтар ұйымдастыру арқылы қамқорлық жасаған. XIX ғасырдың екінші
жартысында әлеуметтік мемлекет ұғымын алғаш рет ұсынған неміс ғалымы
Лоренц Фон Штайнер болды. Ол әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын
экономикалық және қоғамдық дамуға дағдыландырып, үйретуге міндетті, себебі,
бірінің дамуы – екіншісінің дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік
мемлекеттің негізгі мәні де осы болып табылады деп көрсеткен. Әлеуметтік
мемлекет деген ұғымның пайда болуы полициялық мемлекеттен, қоғамдық
келісім мемлекетінен және мемлекеттің биліктің ең жоғарғы формасы
ретіндегі мемлекеттен әлеуметтік функцияларды жүзеге асырушы мемлекетке
өтуін көрсетеді.
XX ғасырдың 60 жылдары шамасында алғашқы әлеуметтік мемлекеттер,
мысалы, Францияда, Германияда, Швецарияда және Англияда, т.б. елдерде
құрыла ьастады. Олардың негізгі өмір сүру шарты – қоғамдағы жағдайы нашар
топты қолдау үшін халықтық табыстың белгілі бір бөлігін бөле алатын
экономикалық дамудың ең жоғарғы деңгейі болып табылады. Әлеуметтік
мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа толы – ұзақ
процесс. Қоғамдық-экономикалық және ғылыми-технологиялық дамудың
нәтижесіндегі билік пен жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мем
лекеттің әлеуметтік мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік экономика
ұғымын құрайтын басты принциптер дүниежүзі қауымдастығы мен Қазақстан
таныған бірнеше құжаттарда көрсетілген. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы
– гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси саяси және құқықтық
жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына
жағдай жасау, бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі. Әлемнің барлық елдерінде – географиялық
айырмашылыққа байланысты, табиғи-климаттық шарттар, демографиялық жағдай,
тағы басқа факторларға байланысты өлкелердің даму тарихтары, әлеуметтiк-
экономикалық дамытулары әртүрлi деңгейде болады. Бұл бiраз маңызды
әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi тудырады. Демек, мешеу өлкелердегi
тұрмыс дәрежесi әр түрлі, сондықтан әрбiр мемлекет олардың даму деңгейiн
жоғарылатуға бағытталған аймақтық саясат жүргiзуге ұмтылады.
Қазақстан да ерекшелiк болып табылмайды: Қазақстанның 14 облысында әр
түрлi табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан. Олардың даму тарихы,
экологиялары әртүрлi болады. Сондықтан олардың әлеуметтiк-экономикалық
даму деңгейлерiнде айтарлықтай айырмашылығы болады. Бұрынғы кеңес
республикасында, содан соң егемендi Қазақстанда нақтылы аймақтық саясат
жүргiзiлдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамытуды теңестiру үшiн кеңес үкіметі заттық
өндiрiстiң салалары (немесе ) және өнiмсiз саланың негiзiнде мәселелi
өлкелерге мемлекеттік дотация қолданылды. Құралдар бай өлкелер қорларын
есебiнен жиналып, тиiстi бюджет арқылы, әрбiр деңгейлерде шоғырланды.
Өлкелердегi барлық өзгерiстер, сонымен бiрге өлке аралық экономикалық
қатынастар сәйкесiнше мемлекеттiң аймақтық саясатының нәтижелерiне жатады.
Осындай аймақтық саясат және тұжырымдамадағы түсiнуi, 1996 жылдың 9
қыркүйегiндегi Қазақстан республикасының үкiметiнiң мақұлдалған қаулысы
болып табылады, жаңа аймақтық саясаттағы табанды қажеттiлiк осыған
байланысты пайда болды.
Жұмыстың практикалық және методологиялық негізі. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин, Н.Ж.
Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б.
Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М.
Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева,
А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов, Ж.Я.Әубәкірова және басқа да отандық, шет
елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың
ғылыми еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың
дамуын баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың
теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шешу жолдарын ұсынса, біз өз зерттеуімізде жергілікті бюджетті калыптастыру
мен басқарудың тиімділігін арттыру үшін басқарушы субъект ретіндегі
жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекеттік саясаттың
негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз
етіп алдық. Осы мақсатта Ақтөбе және Қарағанды облыстарының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін зерттеу және оның тиімділігін арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау үшін дипломдық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты -
тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы қазақстандық аймақтардың экономикалық-
құқықтық дамуын зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажеттілігі алдыға
қойылған:
- мемлекеттің аймақтық саясатының мәнін ашып, әдіснамалық негізіне
сипаттама беру;
- тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу пәні болып аймақтық бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы аймақтарының
экономикалық дамуы барысындағы ерекшеліктері мен айырмашылықтары алынды.
Зерттеу жұмысында ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттігінің, ғылыми-зерттеу институттарының
материалдары пайдаланылды.
Ақпарат көзі ретінде ҚР Президентінің Жолдауы, жарлықтары, аймақтық
бюджетті жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының
нормативті және заң актілері, үкіметтің, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық материалдар, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер негізге алынды.
Жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды
тұрады.
1. Қазақстанның экономикалық дамуының аймақтық аспектілері
1. Аймақ, аймақтық экономиканың мәні, мақсаты
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды
экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды
роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің
орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның
саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір
аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын
анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын
зерттейді". Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының
стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы
аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Аймақтық
экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда
қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика
географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып
табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық
болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік -
экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық
мәселелермен бірге экологияны, әлеуметтік мәселелерді, демографияны,
географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады. Аймақтың
экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда,
ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста
аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым
Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын
және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі
территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған
ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен,
Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да
басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру,
жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс
орындарының алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті.
Осы аталған бағыттарда қазақстандық ғалымдар, соның ішінде Я.А, Әубәкіров,
М.Б. Кенжегузин, Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е.
Елемесов, Ж. Елубаева, Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж.
Қарағұсова, К.С. Мұхтарова, Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов,
К.А. Сагадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов,
Ж.Я.Әубәкірова және т.б.
Жоспарлау мен басқарудың аймақтық мәселелері республикадағы
экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар жүйесінде маңызды
орын алады. Мемлекеттің дамуында аймақтар мен олардың билік органдарының
ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын
негізгі міндеттерге:
- Республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс
істеуінде қорықтық қатынастар мен тауар - ақша, жоспардың арақатынасы;
- өзін-өзі басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық -
әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;
- аймақтық басқару процесіндегі орталықтанған және орталықтан-
дырылмаған басқару шешімдерінің арақатынасы.
Басқарудың экономикалық механизмінің маңызды элементіне ақша айналымын
үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамасыз ету жатады. Сондықтан
да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне
кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол
механизм мыналарды қарастыруға тиіс:
- аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы;
- аймақтық жүйенің барлық тармақтарының тепе – тең болуы;
- аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету;
- әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру;
- әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешуге
байланысты болады.
Аймақтық басқарудың методтары аймақтың өндірістік және өндірістік емес
сфералар жиынтығы мен кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық әрекеттің пайда
болуын қамтамасыз етуі тиіс. Соның ішінде:
- республикалық стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық
даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;
- жергілікті өзін - өзі басқару органдарының саяси және әкімшілік
қызметтерінің біртұтастығын сақтау;
- әлеуметтік – экономикалық , құрылыс – инвестициялық және табиғатты
қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын
қадағалау;
- аймақтық басқару мен жоспарлаудың тікелей және керсінше иерархиялық
жүйе бөліміне біртұтас бюджеттік және қаржы - несиелік негізіне
территориялық әкімшілік білім беру.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге
асыру, соның ішінде әлеуметтік –экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған
ортамен тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты, экологиялық қауіпті
аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасап нақты аймақтардың
дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет [8,90б].
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске
асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірістің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу, ақшалай
айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан, экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне
практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамасыз
етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй проблемасын
шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы еңбек етуіне
әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының тепе
– теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы
өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы
қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты шыѓындардың толық
көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек етуді
төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен
бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды.
Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен
бірлестіктердің еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады.
Эквивалентті байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен
қамтамасыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі
болады. Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау
келесідей жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметінің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады;
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен жалпы
қатынас;
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми- техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады. Жоспар алдындағы зерттеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық
және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерді анықтады.
1.2 Аймақтардағы экономикалық және құқықтық қатынастардың мемлекеттік
реттеліну мәселесі
Әртүрлі белгілері бойынша аумақтардың әркелкілігі немесе зерттеудің
белгілі бір мақсаттары тұрғысынан немесе тәжірибелік әрекетте аумақтардың
шамадан тыс көлемі аумақтарды бөлімдерге- аймақтарға бөлуді қажет етеді.
Аймақ - басқа аумақтардан бірқатар белгілері бойынша өзгешеленетін, оны
құрайтын элементтерінің өзара байланыстылығы мен тұтастығына ие белгілі бір
аумақ.
Аймақтар белгілі бір мақсаттары мен міндеттеріне байланысты аумақтардан
бөлінеді. Бұл мақсаттар мен міндеттер аймақтарға бөлуге негіз бола алады,
әкімшілік-аумақтық шекаралары сәйкес келетін, мысалы, дәстүрлі облыстар
немесе аудандар- Алматы облысы, Қарағанды облысы және сәйкес келмейтін,
мысалы, ҚР-дағы Оңтүстік Қазақстан, РФ-дағы Солтүстік- Батыс округі немесе
әлемдік экономикадағы Азия Тынық мұхит аймағы.
Мұндай аймақтарға бөлу үшін белгілі бір аумақтарды мүшелеудің әртүрлі
қағидалары қолданылады. Экономикада аймақтарға бөлудің аса маңыздылары-
әкімшілік және экономикалық басқаруға, аумақтық еңбек бөлінісіндегі
орнына, еңбек, капитал, тауарлар мен қызметтер рыноктарының қызмет етуіне,
әлеуметтік- экономикалық мәселелердің ұқсастығына және т.б. байланысты
қолданылады.
Нақты белгілері бойынша біріккен аймақтардың бір-бірінен өзгешеліктері
айқын көрініп тұрады. Бұл өзгешеліктер объективті және субъективті
факторлармен түсіндіріледі. Объективті факторларға: табиғи- шикізаттық және
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, географиялық орналасуы, ауа райының
жағдайлары, халықтың ұлттық құрамы, тарихи қалыптасқан мәдени және
экономикалық байланыстар және т.б. жатады. Субъективті факторлар ретінде
нақты аймақты экономикалық дамыту мәселелері жөнінде басқару органдарының
шешімдері: инвестициялау, нақты аумақтарды игерудің қажеттігімен
байланысты өндірістің түрлерін орналастыру, өнеркәсіптік кәсіпорындарды,
көлік және инженерлік желілерді және т.б. құру (тарату) туралы. Жалпы
алғанда, бұл факторлар нақты аймақтың әртүрлі даму деңгейі мен әртүрлі
әлеуметтік - экономикалық жағдайын анықтайды. Сондықтан әртүрлі елдердің
өзін айтпағанда, бір мемлекеттің ішінде де аймақтардың әркелкі дамуының
объективті негізі бар және олар өмір сүрудің маңызды көрсеткіштері бойынша
жіктелуге әкеледі.
Осымен бірге бір мемлекет ішіндегі аймақтардың шамадан тыс жіктелуі
теріс салдарлы құбылыс болғандықтан, бұл әлеуметтік қайшылықтар мен
қақтығыстарды өсіреді, ішкі рыноктың және аймақ аралық байланыстардың
дамуын қиындатады, ұлттық бюджетке түсетін салмақты арттырады және т.б.
Соңғы нәтижеде ұлттық экономиканың тұтастығы мен аумақтық тұтастығына қауіп
төнуі мүмкін. Сондықтан елдің шаруашылығын кеңістік бойынша орналастыруда
қамқорлық жасау кез келген мемлекеттің өзін-өзі сақтау түріндегі міндетті
қызметі болып табылады.
Әртүрлі елдердегі аймақтық дамуды реттеудің қазіргі жүйесі 1930
жылдардағы әлемдік дағдарыстан кейін қалыптаса бастады (әсіресе АҚШ-та);
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін (әсіресе Батыс Еуропада) бұл реттеу жаңа
нысанда дамып, соңғы он жылдықта көптеген реформалауға ұшырады. Аймақтық
мәселелерді шешпейінше, ұлттық мақсаттарға: толық жұмысбастылық, тұрақты
экономикалық өсу, табыстарды әділетті бөлу және т.б., жоғары деңгейде жету
мүмкін еместігін түсінгендіктен, бұл сферадағы мемлекеттің белсенді іс-
әрекеті күннен-күнге өсуде [6]
Бұл экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінде аймақтың саясат деп
аталатын арнайы аймақтарға бағытталған іс-әрекетке ерекше мән берудің қажет
екендігін айқындайды. Белгілі кеңестік аймақтанушы Э.Б. Алаевтың
пікірінше, “Мемлекеттің аймақтық саясаты- елдің экономикалық, әлеуметтік
және саяси дамуын кеңістікте, аймақ деңгейінде, яғни аудандар мен аудан
аралық деңгейде басқару бойынша іс-әрекет сферасы. Аймақтық саясаттың
қажетті құраушылары болып айқындалған мақсаттар, объектілер мен субъектілер
және оны жүзеге асыру қаражаттары мен құралдары табылады.
Жалпы алғанда, аймақтық экономикалық саясат мақсаттарының әр елде
әртүрлі болуына қарамастан экономикалық тиімділік пен әлеуметтік
әділеттілік арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналуы тиіс.
Олар тоқырауға ұшыраған аймақтардың өндірісін жандандырудан, еркін
экономикалық аймақтар мен өсу нүктесін қалыптастырудан, аймақтық өндірістің
бәсекеге қабілеттілігін арттырудан, аймақаралық бірігуді күшейтуден және
т.б. тұруы тиіс. Әлеуметтік мақсаттардың ішіндегі ең бастылары-
жұмысбастылықты өсіру, табыстарды арттыру, артта қалған аймақтардың
әлеуметтік инфрақұрылымын жақсарту, қоғамдық игіліктерге қол жеткізу
мүмкіншіліктерін ұлғайту және т.б. Аймақтық деңгейдегі әлеуметтік
әділеттілік қағидасы бір елдің азаматтары мен әлеуметтік топтары тұрғылықты
мекен-жайына қарамастан қоғамдық игіліктер мен табыстарды алуда бірдей
мүмкіншіліктерге ие болғанда жүзеге асады. Бұл қағиданы жүзеге асыру
жұмысбастылық, табыс, өмір сүру сапасы, даму деңгейлеріндегі аймақтық
алшақтықты жою үшін табысты аймақтардан нашар аймақтарға қаржылық
ресурстарды қайта бөлуді қажет етеді.
Осыған байланысты, аймақтық саясаттың мәні елдің тұтас әлеуметтік-
экономикалық дамуына кедергі келтіретін, әлеуметтік тұрақсыздықты
туындататын теңсіздікті мүмкіндігінше төмендету болып табылады.
Шетелдік аймақтанушылардың еңбектерінде аймақтық теңсіздіктің
себептеріне келесілер жатқызылады:
- өмір сүрудің және кәсіпкерліктің табиғи ахуал жағдайларындағы
шамадан тыс алшақтық;
- аймақтардың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстардың көлемі, сапасы
және пайдалану бағыттары;
- аймақтардың қашық орналасуы, нәтижеде шығындар, көлік шығындары өседі
және өткізу рыногы тарылады;
- өндіріс құрылымының ескіруі, инновацияны енгізудегі кешігулер;
- бірігудің нәтижесіндегі артықшылықтар (аймақтың салааралық
байланыстардың тоғысында орналасуы және дамыған инфрақұрылымның болуы)
нәтижесінің кемшіліктері;
- халықтың шамадан тыс тығыз орналасуы;
- белгілі бір өндірістік және өндірісітік- технологиялық тәртіптің
басмыдылығын сипаттайтын технологиялық даму сатысы;
- демографиялық айрымашылықтар (халықтың құрылымы, ұдайы өсу қарқыны,
ұлттың діни сенімдеріндегі өзгешеліктер);
- кәсіпкерлік ортадағы өзгешеліктер (салық, фирмаларды әкімшілік
бақылау деңгейі);
- саяси және институционалдық факторлар (дербестік деңгейі);
- әлеуметтік-мәдени факторлар (қалалардың өсу деңгейі, халықтың
сауаттылығы, мәдени және ғылыми орталықтардың болуы және т.б.).
Әр ел өзінің аймақтарына тән аймақтық саясатын қалыптастырады. Ол
негізінен сол елдің және оның аймақтарының әртүрлі экономикалық даму
жағдайларымен анықталады. Әрбір елдің дамуының тиімділігі осы
теңсіздіктердің аймақтық экономикалық саясатта қаншалықты ескерілгендігіне
байланысты.
Федеративтік және унитарлық мемлекет құрылымдарында тиімді мемлекеттік
аймақтық саясат қалыптастыру үшін ең алдымен қажет:
а) аймақтардың экономикалық қабілетін бағалау; б) еңбек бөлісіндегі нақты
аймақтық орнын және ұлттық экономикадағы оның рөлін анықтау; в) әртүрлі
факторлардың әсерінен туындайтын аймақтық теңсіздіктердің негізгі
себептерін талдау; г) жалпы елдің және нақты аймақтың дамуының нақты әрі
ғылыми тұжырымдалған мақсаттарын қалыптастыру; д) қойылған мақсаттарға
жетудің макроэкономикалық және микроэкономикалық құралдарын анықату; е)
ұлттық деңгейде жүзеге асырылатын саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта
құруларға нақты аймақтардың бейімділік қабілетін анықтау. Аймақтық
саясаттың барлық айтылған элементтері бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы,
аймақтың жоғары экономикалық әлеуеті ұлттық экономикадағы оның рөлінің
жоғары екендігін сипаттайды және жалпы ұлттық мүдделері жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Бірақ аймақтың дамуының өзіндік мүдделері де ескерілуі тиіс.
Қалыптасқан аймақтық теңсіздік аймақты дамытуға сәйкес мақсаттардың
қойылуын талап етеді және оларды жүзеге асырудың арнайы құралдарын
пайдалануды қажетсінеді.
Қазіргі түсініктегі кез келген елдің аймақтық экономикалық саясаты- бұл
мемлекеттің аймақтық процестерге әсер етуінің ғылыми негізделген іс-
шараларының кешені және бұл саясат жалпы ұлттық, өзіндік аймақтық және
жергілікті мүдделердің сақталуын ескере отырып, елдің белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдігіне жету мен сақтау үшін жүзеге
асырылады. Бұл мемлекеттің аймақтық саясатының көп деңгейлі екендігін
сипаттайды және кем дегенде үш деңгейде: ұлттық, аймақтық және жергілікті
деңгейде қалыптасып, жүзеге асады. Әрбір деңгейдің өз мақсаттары, жүзеге
асыру әдістері мен механизмдері қалыптастырылады. Олар жалпы және бір
бағыттылығының арқасында ғана нақты ел азаматтарының еркін дамуы мен сапалы
өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жасай алады.
Аймақтық экономикалық саясатты макроэкономикалық деңгейде мемлекет пен
оның басқарушы органдары, заң шығарушы және атқарушы билік тармақтары
жүзеге асырады. Жалпы ұлттық экономиканың және әрбір аймақтың дамуы туралы
жоғары деңгейдегі шешімдер жалпы ұлттық мүдделерге сай қабылданады. Мұндай
жағдайда ұлттық экономика аумақтарының көлемі мен сапалық сипаттамаларынан
бас тарта отырып, біртұтас ретінде ғана қарастырмай, көптеген белгілері
бойынша бір-бірінен өзгешеліктері бар өзара әрекет етуші аймақтар жүйесі
ретінде талдау маңызды. Бұл жүйеде нақты аймақтарда аумақтық орналасқанына
қарамастан, бүкіл елдің өндірістік- экономикалық әлеуетін, оның әлемдік
экономикалық кеңістіктегі орнын, ұлттық және экономикалық қауіпсізідігі мен
тұрақтылығын анықтайтын объектілер қызмет етеді. Олар: әскери өнеркәсіптік
кешен, бәсекеге қабілетті, ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялы
салалар мен сфералар, аса маңызды әлеуметтік және мәдени объектілер және
т.б.
Осы секілді объектілердің дамуын мемлекеттік реттеу аймақтық
экономикалық саясатының жоғары деңгейлі негізгі қызметі болып табылады.
Нақты айтқанда теңдесі жоқ табиғи ресурстарға бай аймақтарды игеру және
дамыту, жоғары технологиялы өндірістің қызмет етуі мен дамуы үшін
қолайлы ортаны құру, қорғаныс сферасындағы кәсіпорындардың іс-әрекеттерін
шешу, сыртқы экономикалық және аймақаралық байланыстарды ұйымдастыру және
басқа да мәселелер ірі көлемдегі мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын құру
мен жүзеге асыру арқылы мемлекеттік органдармен шешіледі. Сонымен қатар
мемлекет қарамағындағы барлық әкімшілік және экономикалық тетіктер мен
құралдарды пайдалану негізінде орындалады.
Жоғары макроэкономикалық деңгейдегі мемлекеттің реттеуші күштері мына
бағытта тоғысады: ұйымдастырушы- басқарушылық, заңды- құқықтық, қаржы-
экономикалық.
Ұйымдастырушы - басқарушылық бағытта негізінен аймақтық экономикалық
саясатты дайындау мен жүзеге асыру жауапкершілігі жүктелген аймақтың дамуды
реттеу институттары мен органдары қалыптастырылады, қойылған мақсаттарға
жетуде әрбір ұйымдық құрылымның рөлі мен өкілеттігі (қабылданған заңдарға
сәйкес) анықталады. Бұл бағыттағы басты міндеттер:
- меншік нысандарына қарамастан, сол аумақта орналасқан барлық
кәсіпорындардың мақсатқа сай бағытталған және біріккен іс-әрекеттері
арқылы аймақтың дамуына мемлекеттің ықпалын күшейту;
- аймақтық инфрақұрылымды жетілдіру жобаларын жүзеге асыру, әлеуметтік
және экологиялық ортаны сауықтыру;
- инвесторларды тарту, әсіресе, мәселелі аймақтарға, әрекет етуші
объектілерді қайта құрылымдау және жаңаларын құру, инновациялық іс-әрекетті
ынталандыру үшін жеке кәсіпкерлерге қаржылық, құқықтық, ақпараттық және
т.б. көмектер көрсету.
Мемлекет ұлғайған қалалар мен аудандарда әрекет етуші кәсіпорындарды
ұлғайту және жаңаларын орналастыру бойынша әкімшілік іс - шаралар қолдана
алады және керісінше, кәсіпорындар сирек орналасқан аймақтарға олардың орын
ауыстыруын қолдау (тіркеуді жеңілдету, өнеркәсіптік жерлер беру, ақпараттық
және жарнамалық қолдау немесе ірі бірігулерге тежеу шараларын қолдану).
Аймақтық дамуды заңдық- құқықтық реттеу елдің Конституциясы (Негізгі
Заң) мен басқа да көптеген арнайы заңдармен бекітілген. Оларда орталық,
аймақтық мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару араларындағы
өкілеттіліктер, ерекше экономикалық аймақтардың құқықтық жағдайы анық
көрсетілген.
Жалпы алғанда аймақтық реттеудің құқықтық негіздері теңгерілген ұлттық
дамуға жетуді қамтамасыз етуге, ұлттық бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға
және тұрғылықты мекен-жайына қарамастан өзін-өзі дамыту үшін барлық
азаматтарға бірдей мүмкіншіліктер беруге арналған.
Аймақтық дамуды қаржы - экономикалық реттеу әлемдік тәжірибеде сынақтан
өткен және кең тараған реттеу әдістері мен нысандарын пайдалануды
сипаттайды. Олар: жоспарлау және болжау, қаржы- несиелік және бюджет-
салықтық жүйе.
Аймақтық реттеу құралдарының әмбебаптылығы мен әсер ету арқылы бойынша
оларды екі топқа бөлуге болады:
- жалпы экономикалық реттегіштер немесе макроқұралдар, олар
белгілі бір аумақтардағы көптеген экономикалық
субъектілердің әрекетіне әсер етеді.
-жеке әсер етуші реттегіштер немесе микроқұралдар.
Аймақтық экономикалық саясаттың макроқұралдары аймақтар бойынша
жіктелген көрсеткіштер (нормативтер, қойылымдар және т.б.) мен жалпы
мемлекеттің салықтық, несиелік, инвестициялық, әлеуметтік саясатының
шарттарын білдіреді.
Сөзімізді нақтылайтын болсақ, мәселелік аймақтар үшін
кәсіпкерлікке төмендетілген қойылымдар белгіленеді: жеңілдетілген несиелік
қойылым, жеңілдетілген көлік тарифтері. Жекелеген аймақтарға халықтың
қоныстануын арттыру және қолайсыз жағдайларды көтермелеу үшін мемлекет
табыс салы-ғын төмендетуі мүмкін немесе жалақыға қосымша төлемдер енгізуі
мүмкін.
Оларды пайдаланудағы мақсат - ұлттық және сыртқы рыноктағы аймақтардың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру, сол аймақта орналасқан ресурстарды
шаруашылық айналымға қосу үшін шеткері орналасқан және тоқырауға ұшыраған
аймақтардың дамуына жағдай жасау және сонда тұратын халықтың өмір сүруінің
әлеуметтік- экономикалық жағдайларын жақсарту.
Аймақтарда әртүрлі макроқұралдарды пайдалану бойынша үлкен алшақтық
байқалады. Макроқұралдардың көрсеткіштері мемлекеттің макроэкономикалық
саясаты мен қаржылық мүмкіншіліктеріндегі өзгерістермен байланысты жиі
қайта қаралады. Экономикада либерализм қағидаларын ұстану салықтық және
басқа да жеңілдіктердің қысқаруына әкеледі, ал әлеуметтік басымдықтардың
күшеюі аймақтық макрореттегіштерді белсенді пайдалануға жағдай жасайды.
Сурет 1. Аймақтық макросаясаттың құралдары [5].
Соңғы жылдары реттеудің макроэкономикалық деңгейден төменгі аймақ
деңгейіне ауысқаны байқалады. Бұл бірнеше ішкі және срытқы себептермен
түсіндіріледі. Экономистер сыртқы себептерге аймақтық қайта бөлу
нәтижесінде ұлттық бюджет табыстарының төмендеуіне және рыноктык бәсеке
үшін кедергілерді жою бойынша ЕО-ң саясатына сын көзқарастарды жатқызады.
Ішкі себептер нақты аумақтардың даму ерекшеліктерімен анықталады. Көптеген
жағдайда аймақтық органдар өз аумақтарының қаржылық, ресурстық, ғылыми-
өндірістік, мамандану мүмкіншіліктері және мәселелері мен даму болашағы
туралы кешенді, егжей-тегжейлі, жедел, жоғары сапалы ақпараттарға ие
болады. Сонымен қатар, аймақты дамытуда әртүрлі мақсатты бағдарламаларды
және әлеуметтік сфераны қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өздерінің
кәсіпорындарының тиімді қызмет етуіне басқалармен салыстырғанда олардың
қызығушылықтары жоғары. Сондықтан аймақтық органдар аумақтардың кешенді
даму көрсеткіштеріне, халықтың өмір сүру деңгейлеріне тікелей және жанама
түрде әсер ететін аймақтық дамудың барлық факторларын болжау мен бақылауды
әрбір кезең бойынша максималды қамтамасыз етуге ұмтылады.
Сонымен қатар, ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда орталықтың
қаржылық әлсіздігі мен аймақтардағы жағдайларға нақты және кең көлемде әсер
етуге қабілетсіздік танытуы аймақтық органдарға өздерін дамытуда дербестік
көрсетудің қажет екендігінің тағы бір дәлелі болып табылады.
Өз аумақтарын дамытуда аймақтық органдардың рөлін арттырудың
қажеттілігін өсіретін маңызды фактор, мысалы, шикізаттық және экспортқа
бағдарланған аймақтар елдің валюталық түсімдерінің елеулі бөлігін
құрайтындықтан, аймақтық органдар бұл түсімдердің бөліну механизмдері
туралы ақпарат алып қоймай, осы бөлу процесіне қатысуы, сонымен бірге
алынған табыстардың бөлінуін бақылауы тиіс, өйткені табыстарды бөлу кезінде
әділетсіздіктер орын алады, кейде қылмыстық сипатта болуы мүмкін.
Сурет 2. Аймақтық микросаясаттың құралдары [5].
Аймақтық экономикалық саясаттың микроқұралдары аймақтық экономика
субъектілерінің іс-әрекетіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер
етудің екі бағыты бар: еңбекке және капиталға әсер ету.
Аймақта толық және тиімді жұмысбастылыққа жету мақсатында әсіресе
экономиканы қайта құрылымдау кезінде, жұмыс орындарын құру үшін субсидиялар
мен мақсатты несиелер бөлінеді, мемлекет қаржыларына мамандарды қайта
даярлау ұйымдастырылады. Жұмыссыздықты аймақ аралық тарату арқылы төмендету
үшін оның қозғалысын ынталандыратын шаралар қолданылады (көшіп-қону
шығындарының бір бөлігін өтеу, жаңа тұрғын үйге несие беру, еңбек рыногы
туралы ақпарат алуды жақсарту және т.б.).
Капиталға әсер етудің негізгі микроқұралдары болып әртүрлі бағыттағы
инвестициялық гранттар (субсидсиялар, жеңілдіктер) табылады. Олар аймақтың
экономикалық дамуына мүмкіндік жасайтын нақты объектілерге инвестиция
болып саналады (ҒТП-ны дамытуға, жаңа технологияны құруға және НИОКР-ды
жүзеге асрыуға және т.б.).
Аймақтық мақсаттарға жету үшін қаржылық қолдаудың қарқыны, біріншіден,
ұлттық және аймақтық бюджеттің мүмкіншіліктеріне байланысты, екіншіден,
олар рыноктық бәсекенің талаптарымен шектеледі.
Макро және микроқұралдар орталық үкіметпен де, аймақтық органдармен де
қолданылады. Бірақ, біріншісі орталықта, екіншісі- аймақтарда жиі
пайдаланылады. Бірақ мұндай бағыт орталықтың нақты объектілерге, ал
аймақтардың аймақ экономикасына салықтық несиелік, бағалық әсер ету
тетіктерін қолдана алмайды дегенді білдірмейді.
Мемлекеттік реттеудің тиімділігі, көп жағдайда, макро және
микроқұралдарды үйлесімді пайдалана алудың мүмкіншіліктеріне, сонымен қатар
ынталандыру құралдарын мақсатқа сай пайдалануды бақылауға байланысты,
әйтпесе, мемлекеттік шенеуніктер арасында жемқорлық өршуі мүмкін.
Әлеуметтік- экономикалық дамуды ынталандыру және дағдарыстың алдын алу
мақсатында көптеген елдер экономикалық іс-әрекеттерді реттеудің ерекше
әдістері мен механизмдерін қолданады. Олар: еркін экономикалық аймақтар,
кәсіпкерлік аймақтарын құру және т.б.
1.3 ҚР аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының инфрақұрылымы
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта ресрублика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемелекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері
анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемелекеттік реттеу олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемелекеттік реттеудің ерекше бағытты ретінде
қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның
тимді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселердің бірі болып
табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған
жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау
өзекті мәселеге айналды [39].
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды.
Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес
республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады. (Сурет 3)
Сурет 3. ҚР аймақтарының әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
ерекшеліктеріне қарай топтасуы [12, 26б].
Суретке сәйкес, бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды
ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-өндірістік
әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық
аумақтарының экономикалық - әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық
жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға
Қазақстанның экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі
беріледі. Осы аймақ топтары үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет
деп атап көрсетуге болады:
- минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
- отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
- ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа- ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру үшн қолайлы
экономикалық жағайлары және жоғары ғылми-өндісті әлеуеті бар, негізінен
қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
- жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын дамыту;
- нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге
асыру;
- ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану,
- тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремльный) табиғи-климаттық, әлеуметтік -
экономикалық және техника - технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
- осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету саласындағы
мәселелердің күшеюі және т.б.
Аймақтар дамуының (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен- өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де ескерілуі
керек. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі аймақтық
саясаттың маңызы ерекше. Мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап, сол
бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады. Мемлекет аймақтық
саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша себептерді
көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
- еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы қазбаларды игеру ғана
емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын жағдайына және халықтың өмір сүру
жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары,
саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен
қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу - еліміздің және оның
жекеленген аймақтарының экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге қойлған
мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Ал,
аймақтық саясаттың мәні - жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық
дамуды тиімді басқару болып табылады.
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1.Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
2.Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта
құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың
жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай
жағдайлар халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік- экономикалық өмір
сүру жағдайыын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені эканомикалық іс- әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші шағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады. Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілетін жұмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Нарық
жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін іске асырып,
табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады. Әлеуметтік саясатта халықты
әлеуметтік қорғау механизімінің орны ерекше. Өтпелі кезеңде экономика
дағдарысқа ұшырап, қоғамда жұмысыздық пен кедейшілік қалыптасқан кезде
халықты мемлекет тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарады.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжрибесінде бірнеше бағыттар
қалыптасқан: әлеуметтік сақтандыру; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б.
Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең бір
маңызды бөлігі әртүлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте жарақат
алған, жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалдуы мүмкін. Бұл жағдайда ол
табыс табу мүмкіндігінен айрылады. Осындай жағдайда қалыптасқан пробеманы
екі жолмен шешуге болады. Біріншісі- жұмыкер денсаулығынан келтірілген
зақымға қарай белгілі салада көмек көрсетеледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды – әлеуметтік сақтадыруды таңдаған
дұрыс болады. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы- еңбекке қабілетсіз
азаматтарға материялдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы
қатынастарды, сондай-ақ олармен тығыз байланысты заңдық фатілерін анықтау
және дауларды шешу жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқықтық
саласы.
Зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер
көрсету мен бағып күтудің нақты түрлері болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігі әлеуметтік қамсыздандыру құқығын
мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен мемлекеттік органдардың
қарттар мен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету ретінде ғана сипатталып
қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру азаматтарды қартайғанша
және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда қамсыздандыру мен, аналар мен
балаларға қамқорлық жасау мен, азаматтарды сауықтырудың профилактикадан
өткізудің және олардың еңбек қабілеттілігін қалпына келтірудің маңызды
құралдаы ретінде медициналық қызмет көрсетумен және емдеумен байланысты
мемлекет жүргізіп және қолдап отырғаны белгілі бір әлеуметтік –
экономикалық шаралардың жиынтығын сипаттайды.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз – барлық байлығын, ішкі мүліктерін
ұстанып отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының
тұрмысын жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік
жасауға, денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап
отырған мемлекет. Адам баласының сонау Аристотельден бастап ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасқан көкейкесті арманы болғанымен, мемлекеттік дамудың
әлеуметтік басымдылығы өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары
ғана кейбір елдерде қалыптаса бастады. Кейін бұл алдыңғы қатарлы елдердің
экономикалық дамуының негізгі басымдылығы тұрақты бағыты болды. Соның
арқасында тұрмыс дәрежелері қатты өсті. Адам капиталы, адам дамуының
индексі деген ұғымдар әлем елдерінде, мемлекетаралық салыстырғанда кеңінен
қолданыла бастады.
Қазақстан республикасының реформасының негізгі мақсаттарының бірі -
әлеуметтік мемлекет құру. Бірақ мұның мәнін кез-келген қарапайым адамның
түсіндіріп беруі мүмкін емес. Себебі, ұсынылған идея бұқара халықтың
қоғамдық санасында, күнделікті өмірінде өте төменгі деңгейде тараған. Қалай
дегенде де бұқара халық белгілі бір дәрежеде, әлеуметтік мемлекет дегеніміз
не, оның қасиеті, белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы ңақты
білуі қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесі өзекті де маңызды
мәселелердің бірі екендігін атап көрсетеміз.
Кесте 1
ҚР аймақтар бөлігіндегі сандық және сапалық көрсеткіштері*
Аймақ Облыс Халқы Көлемі Аудандар Қалалар Ауылдар
(облыстар) орталығы (адам) (шаршы саны саны саны
метр)
Ақмола Астана 748 000 146 000 17 10 712
Ақтөбе Ақтөбе 670 000 301 000 12 8 441
Алматы Талдықорған 1 561 000224 000 16 3 0
Алматы қ. Алматы - - 0 0 0
Астана қ. Астана - - 0 0 0
Атырау Атырау 450 000 119 000 7 2 189
ШҚО Өскемен 1 486 000283 000 15 10 857
Жамбыл Тараз 981 000 144 000 10 4 367
БҚО Орал 603 000 151 000 12 2 512
Қарағанды Қарағанды 1 351 000428 000 9 11 557
Қостанай Қостанай 939 000 196 000 16 5 769
Қызылорда Қызылорда 607 000 226 000 7 3 269
Маңғыстау Ақтау 332 000 166 000 4 3 49
Павлодар Павлодар 759 000 125 000 10 3 504
СҚО Петропавл 692 000 98 000 13 5 744
ОҚО Шымкент 2 045 000117 000 12 8 932
Барлығы - 13 224 000 160 154 6 902
0
*Дерек көзі: кесте ҚР Статистика агенттігінің материалынан, 2009 ж.
Әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - өте ертеде пайда
болған әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Ертеде көптеген билеушілер,
мысалы, Рим цезарлары жағдайы өте төмен адамдарға нан тарату мен ойын-
сауықтар ұйымдастыру арқылы қамқорлық жасаған. XIX ғасырдың екінші
жартысында әлеуметтік мемлекет ұғымын алғаш рет ұсынған неміс ғалымы
Лоренц Фон Штайнер болды. Ол әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын
экономикалық және қоғамдық дамуға дағдыландырып, үйретуге міндетті, себебі,
бірінің дамуы – екіншісінің дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік
мемлекеттің негізгі мәні де осы болып табылады деп көрсеткен. Әлеуметтік
мемлекет деген ұғымның пайда болуы полициялық мемлекеттен, қоғамдық
келісім мемлекетінен және мемлекеттің биліктің ең жоғарғы формасы
ретіндегі мемлекеттен әлеуметтік функцияларды жүзеге асырушы мемлекетке
өтуін көрсетеді.
XX ғасырдың 60 жылдары шамасында алғашқы әлеуметтік мемлекеттер,
мысалы, Францияда, Германияда, Швецарияда және Англияда, т.б. елдерде
құрыла ьастады. Олардың негізгі өмір сүру шарты – қоғамдағы жағдайы нашар
топты қолдау үшін халықтық табыстың белгілі бір бөлігін бөле алатын
экономикалық дамудың ең жоғарғы деңгейі болып табылады. Әлеуметтік
мемлекеттің қалыптасуы өте күрделі және қарама-қайшылыққа толы – ұзақ
процесс. Қоғамдық-экономикалық және ғылыми-технологиялық дамудың
нәтижесіндегі билік пен жеке тұлғаның арасындағы қатынастың өзгеруі мем
лекеттің әлеуметтік мемлекетке өтуін жылдамдатты. Әлеуметтік экономика
ұғымын құрайтын басты принциптер дүниежүзі қауымдастығы мен Қазақстан
таныған бірнеше құжаттарда көрсетілген. Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы
– гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін саяси саяси және құқықтық
жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру, азаматтық қоғам дамуына
жағдай жасау, бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz