Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері
КІРІСПЕ
I.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру әрекеттерінің ұғымы және оның белгілері
§2. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру әрекеттерінің жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктелуі
ІІ.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу негіздері
§4. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау шарттары
§5. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтаудің ерекшеліктері
§6. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің нәтижелерін құжаттандыру
ІІІ.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ БАРЫСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру әрекеттерінің ұғымы және оның белгілері
§2. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру әрекеттерінің жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктелуі
ІІ.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу негіздері
§4. Қылмыстық процестегі жедел.іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау шарттары
§5. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтаудің ерекшеліктері
§6. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің нәтижелерін құжаттандыру
ІІІ.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ БАРЫСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қылмыстарды тез және толық ашуда, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуде және қылмыстық жауапқа тартуда тергеу іс-әрекеттерімен бірге айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің де рөлі аз емес. Әдетте, қылмыстарды ашумен байланысты жұмыс осы айғақтар және жедел іздестіру қызметі арқылы басталады. Кейде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін, әсіресе жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау нәтижесінде қылмыстық іс жүргізушілік іс-әрекеттер жүргізу кезінде алу мүмкін емес қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер алынады.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі уақыты бойынша қылмысты табу сәтіне біршама жақын, негізінен ол дереу қылмыс ізіне түседі және оның міндетіне тек қылмысты табу, алдын-алу, жолын кесу және ашу ғана емес, сондай-ақ қылмысты дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған тұлғаларды табу және анықтау жатады.
Басқаша айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері бойынша қоғамға қауіпті әрекет фактісінің өзін, әрі оған қатысты тұлғаны анықтауға мүмкіндік пайда болады. Міне сондықтанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері қылмыстық іс қозғаудың және соған сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудің басталуының себебі мен негізі болады.
Анықтау органының, прокурордың, тергеушінің немесе соттың қылмыстық іс жүгізушілік қызметінің жүзеге асырылуы процесі барысында айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу әрекеттерінің байланысын жоққа шығаруға болмайды. Тергеу барысында тергеу әрекеттері мен айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері бір-бірімен ұйымдастырушылық шараларымен, басқарушылық және процессуалдық шешімдерімен тығыз байланыстырылады. Мысалы,
Қазіргі кезде ұйымдасқан қылмыстылық, кәсіби қылмыстылық, экономикалық қылмыстылық, ұлтаралық қылмыстылық, тағы да сол сияқты қылмыстық құбылыстардың өршуі кезінде қылмыстардың алдын алу, оларды кесу және ашуда айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді кең қолдану заман талабы.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді негізгі құқықтық реттейтін нормативтік-құқықтық акті – 1994 жылы 19 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл Заң Қазақстанның құқық қорғау органдарының айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауін реттейтін тұңғыш ресми жарияланған нормативтік-құқықтық актісі болып табылады. Бұрын бұған дейін айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау тек ведомстволық, жарияланбаған нормативтік актілермен реттеліп отырған. Бірақ бұл Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құру қағидаларына қайшы келгендіктен, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін реттеуші жоғарыда аталған заңды ресми қабылдауына әкеп соқты. Құқықтық мемлекетті құруда мемлекет мүддесінің алдында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының басымдыққа ие болуы жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге заңи шектеулер орнатуға әкелді. Бұрын соңды Кеңес өкіметі заманында МҚК-нің азаматтарға қатысты жүргізген жаппай айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді қайталанбайтындай етті.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі уақыты бойынша қылмысты табу сәтіне біршама жақын, негізінен ол дереу қылмыс ізіне түседі және оның міндетіне тек қылмысты табу, алдын-алу, жолын кесу және ашу ғана емес, сондай-ақ қылмысты дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған тұлғаларды табу және анықтау жатады.
Басқаша айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері бойынша қоғамға қауіпті әрекет фактісінің өзін, әрі оған қатысты тұлғаны анықтауға мүмкіндік пайда болады. Міне сондықтанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері қылмыстық іс қозғаудың және соған сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудің басталуының себебі мен негізі болады.
Анықтау органының, прокурордың, тергеушінің немесе соттың қылмыстық іс жүгізушілік қызметінің жүзеге асырылуы процесі барысында айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу әрекеттерінің байланысын жоққа шығаруға болмайды. Тергеу барысында тергеу әрекеттері мен айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері бір-бірімен ұйымдастырушылық шараларымен, басқарушылық және процессуалдық шешімдерімен тығыз байланыстырылады. Мысалы,
Қазіргі кезде ұйымдасқан қылмыстылық, кәсіби қылмыстылық, экономикалық қылмыстылық, ұлтаралық қылмыстылық, тағы да сол сияқты қылмыстық құбылыстардың өршуі кезінде қылмыстардың алдын алу, оларды кесу және ашуда айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді кең қолдану заман талабы.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді негізгі құқықтық реттейтін нормативтік-құқықтық акті – 1994 жылы 19 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл Заң Қазақстанның құқық қорғау органдарының айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауін реттейтін тұңғыш ресми жарияланған нормативтік-құқықтық актісі болып табылады. Бұрын бұған дейін айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау тек ведомстволық, жарияланбаған нормативтік актілермен реттеліп отырған. Бірақ бұл Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет құру қағидаларына қайшы келгендіктен, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін реттеуші жоғарыда аталған заңды ресми қабылдауына әкеп соқты. Құқықтық мемлекетті құруда мемлекет мүддесінің алдында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының басымдыққа ие болуы жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге заңи шектеулер орнатуға әкелді. Бұрын соңды Кеңес өкіметі заманында МҚК-нің азаматтарға қатысты жүргізген жаппай айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді қайталанбайтындай етті.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
3. 1994 жылғы 15 қыркүйектегі №154-ХІІІ «Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
4. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Концепциясы. – Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылы қабылданған №949 Жарлығымен // Ресми газет №40 (93), 5.10. 2002 ж.
5. Закон Российской Федерации «Об оперативно-розыскной деятельности» от 12 августа 1995 года №144-ФЗ;
Арнайы әдебиеттер мен мақалалар:
1. В. Плетнев. Оперативно-розыскная деятельность. Курс лекции. Алматы, 2001г.;
2. А.Я. Гинзбург, В.И. Григорьев, С.Ю. Алексеевский. Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің негіздері. Оқу- тәжірибелік құрал. Алматы, 2004 ж.;
3. Под общей редакцией К.К. Горяинова, В.С. Овчинского, Г.К. Синилова, А.Ю. Шумилова. Оперативно-розыскная деятельность. Учебник. Москва, 2004 г.;
4. С.Ж. Галиев, О.Е. Сапарин. Комментарий к Закону РК «Об оперативно-розыскной деятельности». Алматы, 1998 г.
5. В.Г. Бобров. Понятие оперативно-розыскного мероприятия. Лекция. Москва, 2003 г.;
6. А.Ю. Шумилов. Основы уголовно-розыскного права. Учебное пособие. Москва, 2000 г.;
7. С.С. Овчинский. Оперативно-розыскная информация. Москва, 2000 г.;
8. И.Н. Якимов. Криминалистика. Уголовная тактика. – новое изд., перепеч. с изд. 1929 г. – Москва, 2002г.;
9. И.Н. Якимов. Криминалистика: Руководство по уголоной технике и тактике. – новое изд., перепеч. с изд. 1925 г. – Москва, 2002 г.;
10. Г.У. Дауленбаева. Право лица на ознакомление с информацией, затрагивающей его права и законные интересы: уголовно- процессуальные аспекты. Дисс. на соиск. учен. степени к.ю.н./ Алматы, 2006 г.;
11. В.М. Мешков, В.Л. Попов. Оперативно-розыскная тактика и особенности легализации полученной информаций в ходе предварительного следствия. Москва, 1999 г.;
12. Ю.В. Чуфаровский. Психология в оперативно-розыскной деятельности. Установление и развитие контактов с субъектами заинтересованности. Москва; 1996 г.;
13. А.Н. Джумабеков. Теоретико-познавательные аспекты оперативно-розыскной деятельности. Алматы, 2001 г.;
14. С.Д. Логунов. Комплексный подход в правовом регулировании мер борьбы с организованной преступностью. Ярославль., 1995 г.;
15. В.М. Атжамитов, В.Г. Бобров. Оперативно-розыскные мероприятия: Актуальные вопросы теории и практики//Государство и право, 2005 г., №3.
16. А.С. Байкенжеев. Обеспечение прав человека в Республике Казахстан: проблемы теории и практики.// Вестник Казахской Академии Труда и Социальных отношений, 2002 г., №1(4)
2. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
3. 1994 жылғы 15 қыркүйектегі №154-ХІІІ «Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
4. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Концепциясы. – Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылы қабылданған №949 Жарлығымен // Ресми газет №40 (93), 5.10. 2002 ж.
5. Закон Российской Федерации «Об оперативно-розыскной деятельности» от 12 августа 1995 года №144-ФЗ;
Арнайы әдебиеттер мен мақалалар:
1. В. Плетнев. Оперативно-розыскная деятельность. Курс лекции. Алматы, 2001г.;
2. А.Я. Гинзбург, В.И. Григорьев, С.Ю. Алексеевский. Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің негіздері. Оқу- тәжірибелік құрал. Алматы, 2004 ж.;
3. Под общей редакцией К.К. Горяинова, В.С. Овчинского, Г.К. Синилова, А.Ю. Шумилова. Оперативно-розыскная деятельность. Учебник. Москва, 2004 г.;
4. С.Ж. Галиев, О.Е. Сапарин. Комментарий к Закону РК «Об оперативно-розыскной деятельности». Алматы, 1998 г.
5. В.Г. Бобров. Понятие оперативно-розыскного мероприятия. Лекция. Москва, 2003 г.;
6. А.Ю. Шумилов. Основы уголовно-розыскного права. Учебное пособие. Москва, 2000 г.;
7. С.С. Овчинский. Оперативно-розыскная информация. Москва, 2000 г.;
8. И.Н. Якимов. Криминалистика. Уголовная тактика. – новое изд., перепеч. с изд. 1929 г. – Москва, 2002г.;
9. И.Н. Якимов. Криминалистика: Руководство по уголоной технике и тактике. – новое изд., перепеч. с изд. 1925 г. – Москва, 2002 г.;
10. Г.У. Дауленбаева. Право лица на ознакомление с информацией, затрагивающей его права и законные интересы: уголовно- процессуальные аспекты. Дисс. на соиск. учен. степени к.ю.н./ Алматы, 2006 г.;
11. В.М. Мешков, В.Л. Попов. Оперативно-розыскная тактика и особенности легализации полученной информаций в ходе предварительного следствия. Москва, 1999 г.;
12. Ю.В. Чуфаровский. Психология в оперативно-розыскной деятельности. Установление и развитие контактов с субъектами заинтересованности. Москва; 1996 г.;
13. А.Н. Джумабеков. Теоретико-познавательные аспекты оперативно-розыскной деятельности. Алматы, 2001 г.;
14. С.Д. Логунов. Комплексный подход в правовом регулировании мер борьбы с организованной преступностью. Ярославль., 1995 г.;
15. В.М. Атжамитов, В.Г. Бобров. Оперативно-розыскные мероприятия: Актуальные вопросы теории и практики//Государство и право, 2005 г., №3.
16. А.С. Байкенжеев. Обеспечение прав человека в Республике Казахстан: проблемы теории и практики.// Вестник Казахской Академии Труда и Социальных отношений, 2002 г., №1(4)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ
ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру әрекеттерінің ұғымы және оның
белгілері
§2. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру әрекеттерінің жария және жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктелуі
ІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ
ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу негіздері
§4. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау
шарттары
§5. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтаудің ерекшеліктері
§6. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің нәтижелерін құжаттандыру
ІІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН
БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ БАРЫСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН САҚТАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қылмыстарды тез және толық ашуда, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуде
және қылмыстық жауапқа тартуда тергеу іс-әрекеттерімен бірге айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің де рөлі аз емес. Әдетте, қылмыстарды ашумен
байланысты жұмыс осы айғақтар және жедел іздестіру қызметі арқылы
басталады. Кейде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін, әсіресе жасырын
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау нәтижесінде
қылмыстық іс жүргізушілік іс-әрекеттер жүргізу кезінде алу мүмкін емес
қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер алынады.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі уақыты бойынша қылмысты табу
сәтіне біршама жақын, негізінен ол дереу қылмыс ізіне түседі және оның
міндетіне тек қылмысты табу, алдын-алу, жолын кесу және ашу ғана емес,
сондай-ақ қылмысты дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған тұлғаларды
табу және анықтау жатады.
Басқаша айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері
бойынша қоғамға қауіпті әрекет фактісінің өзін, әрі оған қатысты тұлғаны
анықтауға мүмкіндік пайда болады. Міне сондықтанда, айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің нәтижелері қылмыстық іс қозғаудың және соған сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізудің басталуының себебі мен негізі болады.
Анықтау органының, прокурордың, тергеушінің немесе соттың қылмыстық іс
жүгізушілік қызметінің жүзеге асырылуы процесі барысында айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу әрекеттерінің байланысын жоққа
шығаруға болмайды. Тергеу барысында тергеу әрекеттері мен айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері бір-бірімен ұйымдастырушылық шараларымен,
басқарушылық және процессуалдық шешімдерімен тығыз байланыстырылады.
Мысалы,
Қазіргі кезде ұйымдасқан қылмыстылық, кәсіби қылмыстылық, экономикалық
қылмыстылық, ұлтаралық қылмыстылық, тағы да сол сияқты қылмыстық
құбылыстардың өршуі кезінде қылмыстардың алдын алу, оларды кесу және ашуда
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді кең
қолдану заман талабы.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді
негізгі құқықтық реттейтін нормативтік-құқықтық акті – 1994 жылы 19
қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел іздестіру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл Заң Қазақстанның құқық қорғау
органдарының айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтауін реттейтін тұңғыш ресми жарияланған нормативтік-құқықтық актісі
болып табылады. Бұрын бұған дейін айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау тек ведомстволық, жарияланбаған
нормативтік актілермен реттеліп отырған. Бірақ бұл Қазақстан
Республикасының құқықтық мемлекет құру қағидаларына қайшы келгендіктен,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін реттеуші жоғарыда аталған заңды
ресми қабылдауына әкеп соқты. Құқықтық мемлекетті құруда мемлекет
мүддесінің алдында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының басымдыққа ие болуы жария және жасырын айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге заңи шектеулер орнатуға
әкелді. Бұрын соңды Кеңес өкіметі заманында МҚК-нің азаматтарға қатысты
жүргізген жаппай айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтауді қайталанбайтындай етті.
Бұл Заңның қабылдануымен айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау елде заңдылықты нығайтуға сөзсіз жәрдемдесетін орнықты
құқықтық негізге ие болды.
1994 жылы 19 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне тұңғыш рет ресми анықтама берген және айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттерінің тізімін белгілеген. Сондай-ақ айғақтар
және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау кезінде басшылыққа
алынуы тиіс оларды жүргізу негіздері мен шарттарын белгілеген.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері тек қана айғақтар және жедел
іздестіру қызметінде ғана емес, сонымен бірге қарсы барлау, сыртқы барлау
қызметтерінде де кең қолданылады. Әсіресе, жария айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне қарағанда жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері қарсы барлау және сыртқы барлау қызметтерінде кең қолданылады.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтаудің өзіне тән ерекшеліктері бар және олардың арасында
ортақ ұқсастықтарының бар екендігіне қарамастан, олар бір-бірінен
ерекшеленеді.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтауді ұйымдастыру мен тактикасы, оның әдіс-тәсілдері,
құралдары мемлекеттік құпияны құрайтындықтан және олар жариялануға
жатпайтын құпия ведомстволық нормативтік актілермен реттелетіндіктен, осы
талаптың сақталуымен, яғни біз қарапайым қатардағы азаматтар заңнамамен
рұқсат етілген шекте ғана жұмыс істей аламыз.
Мен осы Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері тақырыбын таңдау мақсатым – айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалау әрекеттері қылмыстарды анықтау, ашу және тергеудің
ірі және аз зерттелген саласы болғандықтан және Республикамызда заңдылық,
әділеттілік қағидаларын орнатудың бір бөлігі ретінде құқық саласында 348
бап бойынша орын алғандықтан менің бойымда осы салада көп білуге құштарлық,
қызығушылық сезімін тудырды.
І-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ
ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Кез келген мәселені қарастыру, ғылыми зерттеу сол мәселені қарастыру
кезінде қолданылатын негізгі ұғымдарды анықтаудан басталады. Мұндай негізгі
ұғымдар менің курстық жұмысымда көтеріп отырған мәселеде де бар. Аталған
мәселеге көшпес бұрын мынадай негізгі ұғымдарды анықтап алуымыз қажет -
жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері және жасырын айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттері
Қазақстан Республикасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметін
негізгі реттеуші нормативтік-құқықтық акт - 1994 жылы 19 қыркүйекте
қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі қарай – Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заң) жария айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері
ұғымдарына анықтама берілмеген, бірақ жария айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері мен жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне ортақ
айғақтар және жедел іздестіру шаралары ұғымына анықтама берілген. Сіз де,
біз де білетіндей жалпы шараның өзі қандай да бір іс-әрекеттерден
құрылады. Ал жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері де, жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері де жалпы айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері, яғни айғақтар және жедел іздестіру шаралары екені
бізге мәлім, сондықтан жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері
және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымдарын анықтауды
айғақтар және жедел іздестіру шаралары ұғымын анықтаудан бастайық.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 11 бабының 1
тармағына сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру шаралары – бұл айғақтар
және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өз құзыреті
шегінде өздерінің алдына қойылған міндеттерді шешуге бағытталған іс-
әрекеттері. Аталған анықтама мен айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері ұғымының анықтамасы бір-біріне сәйкестендіріледі.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің заңда берілген осы
анықтамасымен Айғақтар және жедел іздестіру қызметі теориясы саласындағы В.
Плетнев, А.Я. Гинзбург сияқты қазақстандық ғалымдар келісе отырып,
әрқайсысы осы заңи анықтаманың мәнін өздерінше ашады.
В. Плетнев айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мәнін оның
келесідей сипатты белгілерін көрсете отырып ашады:
1. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің міндеттерін шешудің негізгі ұйымдық нысаны және
технологиялық тәсілі болып келеді. Оларда зерделенген түрде әлеуметтік
құқық қолданушылық қызметтің ерекше түрі ретінде айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің бүкіл өмір сүрген кезеңінде барлық жинақталған оң
тәжірибесі орын алып отыр.
2. Олар заң, заңға тәуелді және ведомстволық нормативтік актілерге
негізделген арнайы күштерді, құралдарды, әдістерді, нысандар мен тәсілдерді
қолдана отырып, көбінесе жасырын жүзеге асырылатын барлау-іздеу
әрекеттерінің жүйесі болып табылады.
3. Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің заңнамасы, теориясы және
тәжірибесі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің екі тобын анықтайды
– жалпы және арнайы.
4. Осы әрекеттерді жүргізу барысында ақпараттық жүйелер, бейне-,
аудиожазу, кино- және фото түсірілімдер, сондай-ақ адам өмірі мен
денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтірмей өзге ғылыми-техникалық
және өзге құралдар мен әдістер қолданылады.
5. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері қылмыстық іс жүргізу,
әкімшілік, қылмыстың алдын алу, тәртіптік шаралармен үйлесімде де
қолданылады, жеке де қолданылады.
6. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің түрлері мен тактикасы
ғылыми негізделген және тәжірибемен тексерілген. Жасырын айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді ұйымдастыру мен оларды
жүргізу тактикасы қызметтік, әскери немесе мемлекеттік құпияны құрауы
мүмкін.
7. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін тек қана айғақтар және
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың басшыларымен
белгіленген қызметтер, бөлімшелер және қызметкерлер санаты жүргізуге
құқылы. Өзге ұйымдардың немесе тұлғалардың оларды жүргізуге құқығы
жоқ.[1]
А.Я. Гинзбург болса, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің заңи
анықтамасын аша отырып, оның мәнін сипаттайтын келесідей негізгі
элементтерін атап көрсетеді:
1. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері заң және заңға тәуелді
нормативтік актілерге негізделген қылмыстарды болдырмау және ашу, сондай-ақ
жасырынған қылмыскерлерді іздестіру мақсатында көбінесе арнайы құралдар мен
әдістер арқылы жүзеге асырылатын барлау (іздеу) әрекеттер жүйесі болып
табылады.
2. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін өткізу кезінде дайындалып
жатқан, жасалып жатқан немесе жасалынған қылмыс жөніндегі ақпаратты табу,
бекіту, алу, зерттеу үшін ғылыми-техникалық құралдар мен әдістер кеңінен
қолданылуы мүмкін.
3. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүзеге асырудың түрлері
мен тактикасы ғылыминегізделген және іс жүзінде анықталған.
4. Заңнамада көрсетілген субъектілерден басқа ешкімнің айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге құқығы жоқ. Ешбір өзге
ұйымдар мен тұлғалардың осы қызметті жүргізуге құқығы жоқ.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері – бұл тактикалық және
психологиялық жағынан нәзік және күшті қару, оның көмегімен айғақтар және
жедел іздестіру қызметінің субъектісі қылмыскердің ниетін біліп, құпия
нәрсені анықтай отырып, қылмысты не дер кезінде болдырмау, не ашу туралы
мәселені шешеді.
Көпжылдық тәжірибе өз алдына мынаны дәлелдеді – қылмыскер қандай қулық-
сұмдықтар жасаса да, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу
іс-қимылдарының дұрыс, аса шеберлікпен қолданылуы нәтижесінде әшкереленетін
болады. Мәселен, Алматы қаласында кісі өлтіру арқылы меншікті иеленумен
қоса шабуылдар жасаған Шие бөрілер (Шакалы) деген шартты атауды
пайдаланған банданың әрекет етуін алатын болсақ, қылмыстарды ашу үшін ең
білікті айғақтар және жедел іздестіру қызметкерлері мен тергеушілерден
тұратын жедел-тергеу тобы құрылған. Сондай-ақ аталған банда жасаған
қылмыстарды ашу бойынша іс-қимылдарды үйлестіру үшін штаб құрылды. Банданы
ұстау үшін барлық, соның ішінде айғақтар және жедел іздестіру жолымен
алынатын ақпарат жинау мен талдаудың шебер ұйымдастырылуы маңызды рөл
атқарды. Орасан зор біріне-бірі қайшы мәліметтердің ішінен сезіктілердің
соңына түсуге мүмкіндік беретін қажетті бөлігін анықтауға қол жеткізілді.
Тергеу іс-әрекеттерінің одан әрі қарай жүргізілуі бандиттердің ұсталуына,
заттай дәлелдемелердің табылуына, қылмыскерлердің әшкереленуіне әкелді. Бұл
іс бойынша ұсталғандардың барлығы қылмыстық жауапқа тартылып, сотталған
болатын.[2]
В. Плетневтің және А.Я. Гинзбургтің айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің заңда бекітілген анықтамасының мәнін ашуда өздері берген
сипатты белгілері бір-бірінен аса өзгеше емес, керісінше екеуінің де
пікірлері бір-біріне сәйкес келеді және бірін-бірі толықтырып отырады.
Құқықтық әдебиеттерде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
заңда берілген анықтамасынан өзге де анықтамалар кездеседі.
Ресейлік криминалист-ғалымдар О.А. Вагин мен А.П. Исиченконың
пайымдауынша, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері деп айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы заңда бекітілген олардың шегінде айғақтар
және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін шешуге бағытталған жария және
жасырын күштер, құралдар мен әдістер қолданылатын іс-әрекеттер немесе іс-
әрекеттер жиынтығы түсініледі.[3]
О.А. Вагин мен А.П. Исиченко өздері берген айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері ұғымының анықтамасының мәнін, белгілерін төмендегідей
ашып көрсетеді:
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері барлау-іздеу сипатына ие.
Бұл ең алдыменен қылмыскерлер іс-әрекеттерінің құпия, бүркемеленген
сипатымен, олардың ешкім көрмейтіндей жағдайларда жасалуымен, қылмыстық іс-
әрекеттердің алдын ала терең дайындалуымен, қылмыстық мінез-құлықтың
өрескелдігімен, мейрімсіздігімен, жасалған қылмыстардың іздерінің
жойылуымен орын алғандықтан, жедел іздестіру қызметі қылмыстарды әзірлеп
жатқан, жасалып жатқан және жасаған адамдар туралы мәліметтерді алу,
белгісіз құқықтық құқықтық фактілерді іздеу, жасалған қылмыстардың мән-
жайларын анықтау және т.б. әрекеттердің қажеттігімен жағдайланған.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мәні бойынша ақпаратты
табуға, жасырын (жасырылған) қылмыстарды, қылмыстық әрекеттің белгілері мен
фактілерін, олардың субъектілерін анықтауға, жасырынған адамдарды іздеуге
бағытталған.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің барлау-іздеу сипатын
оларда жүзеге асырылатын астыртын әрекеттің, жария және жасырын әдістерді
ұштастыру қағидалары; заң шығарушының айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау кезінде ақпаратты жасырын алу үшін
арналған арнаулы техникалық құралдарды қолдану мүмкіндігіне нұсқауы;
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтаудің
дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған құқыққа қайшы әрекеттің
белгілері туралы, сондай-ақ оны дайындап жатқан, жасап жатқан немесе
жасаған адамдар туралы мәліметтер бар болғанда, егер қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешуге, мемлекеттік, әскери, экономикалық немесе
экологиялық қауіпсіздікке қауіп төндіретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер
туралы, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынған немесе қылмыстық
жазадан жалтарған адамдар туралы, т.б. жеткілікті деректер болмағанда
құқыққа сай болуы дәлелдейді.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің барлау сипатын айғақтар
және жедел іздестіру органдарының қызметінің жасырын тәртіпте басым болуы,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне қатысушы тұлғалар туралы
мәліметтерді, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін ұйымдастыру мен
оларды жүргізу тактикасын мемлекеттік құпияны құраушы ретінде қорғаудың
объективті қажеттілігі, конфиденттерді астыртын пайдалану мүмкіндігі
дәлелдейді.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мәнінен және оның заң
тұрғысынан түсініктемесінен айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері тек
айғақтар және жедел іздестіру органдарының лауазымды тұлғалары болып
табылатын арнайы субъектілерімен ғана ұйымдастырылатындығы және
жүргізілетіндігі туындайды. Оларға қоса айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің қатысушылары болып жедел емес бөлімшелердің қызметкерлері,
мамандар, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін жәрдемдесуші
өзге адамдар, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін әзірлеуге немесе
жүргізуге қатысушылар не болмаса олардың тапсырмасымен жекелеген
әрекеттерді жүзеге асырушылар болуы мүмкін.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің қатарына қосылмаған
бөлімшелер мен жедел-іздестіруге ұқсас жекелеген әрекеттерді жүргізуі
айғақтар және жедел іздестіру қызметін құрамайды, олар әкімшілік, жеке
детективтік немесе өзге қызметтің элементі ретінде қарастырылуы мүмкін...
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері барлау және қарсы барлау
қызметінің мазмұнына кіреді. Олар осындай қызметтің құралы болып табылады,
қызметтің осы түрлерінің жүзеге асырылуы тәсілдері болып келеді. Адам
құқықтарын кең дәрежеде шектейтін, әсіресе, хат жазысу, телефонмен сөйлесу,
азаматтардың пошта, телеграф және өзге жөнелтілімдерінің құпиясын, тұрғын
үйге қолсұғылмаушылығын бұзатын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау заңымен көзделген жағдайларда, негіздерде және тәртіпте
жүргізіледі.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің оларды жүргізу
субъектілеріне қарамастан барлау-іздеу сипатына ие екенін ескерген жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңда көзделген нақ осы
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұны мемлекеттік,
экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздікке қауіптің бар болуы мен
сипатын бағалауға мүмкіндік беретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер туралы
ақпараттар алу құралдары болып табылады.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұнын осы шаралардың
нақты түрлерін құрайтын іс-әрекеттер құрайды...
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін заңи бекіту, олардың
шектелген тізімін белгілеу айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау кезінде тек адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ айғақтар
және жедел іздестіру қызметі субъектілері, лауазымды адамдар мен оларға
жәрдемдесуші адамдардың іс-әрекеттерінің заңдылығын анықтайды, олардың іс-
әрекеттерін қылмыстық жазаланатын әрекеттерден ажырайды және осымен олардың
қызметінің заңдылығын қамтамасыз етеді.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңға сәйкес әрбір
айғақтар және жедел іздестіру әрекеті өөзгелерден тәуелсіз, дербес немесе
өзге айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерімен бірге де жүргізілуі, жария
немесе жасырын болуы, мұнда кейбір айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін жария жүргізу өзгелердің жасырын жүргізілуін жоққа шығармайды,
сондай-ақ керісінше. Нақ осы айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
шегінде ғана айғақтар және жедел іздестіру қызметінің күштері, құралдары
мен әдістері қолданылуы мүмкін.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің тізімі заңмен қатаң
шектелгеніне қарамастан, оларды жүзеге асыру ұйымдастырушылық шараларды
жүргізуді, қамтамасыз ету сипатындағы шараларды жүзеге асыруды, оларға
қатысуға мамандарды тартуды, соңында нақты айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін немесе олардың жиынтығын жүргізуге ықпал ететін арнаулы
техникалық және өзге құралдарды қолдануды талап етеді. Ұйымдастырушылық
және өзге қамтамасыз ету шаралары айғақтар және жедел іздестіру шараларына
қатысты бағыныштылық сипатқа ие екенін, көбінесе олардан бұрын болатынын не
болмаса олардың салдары болатынын, олардан логикалық, техникалық,
әдістемелік туындайтынын ескерткен жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің бір-бірінен анық
айырмашылықтарына қарамастан, олардың тізімі кездейсоқ емес. Ол біртұтас
ортақ мән – оны кейін жүзеге асыру үшін ақпаратты алуға бағытталуымен
анықталған. Атап айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау арқылы айғақтар және жедел іздестіру қызметтерінің
міндеттерін шешу және адам мен азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен
бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен мемлекеттің қылмыстық
қолсұғушылықтардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарына қол жеткізу
мүмкіндігі туады.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы заңда бекітілген айғақтар және жедел іздестіру қызметінің
жалпы міндеттерін, оның жеке міндеттерін шешу үшін жүргізілуі мүмкін. Мұнда
жеке (аралық) міндеттерді шешу олардың бағытталуы мен мазмұны бойынша
айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес
келуі тиіс.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау мақсаты
олардың объектілерінің шеңберін алдын ала анықтайды. Олар ақпаратқа ие
ретінде немесе қылмыс субъектілері ретінде жеке тұлғалар, сондай-ақ
келісімі бойынша олардың тексеру немесе қорғау жөніндегі айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері жүргізіліп жатқан адамдарда болуы мүмкін. Мұндай
адамдардың санаттары нақты айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау түрін, нысанын, негіздері мен шарттарын анықтайды.
Көбінесе, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің объектілері
болуы мүмкін тұлғалар:
1) құқыққа қайшы әрекеттерді дайындап жатқан, жасап жатқан немесе
жасаған, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып
жүрген немесе қылмыстық жазадан жалтарған;
2) хабар-ошарсыз кеткен;
3) қорғалып жатқан;
4) мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерге, адам өмірі мен
денсаулығы үшін, қоршаған ортаға жоғарғы қауіпті объектілерді
пайдаланумен байланысты жұмыстарға; айғақтар және жедел
іздестіру қызметіне қатысуға немесе оны жүргізу нәтижесінде
алынған деректерге жіберу туралы; сондай-ақ жеке детективтік
немесе күзет қызметіне рұқсат алуға үміткерлер;
5) қызметтік қатынастар орнатылып жатқан немесе орнатылған,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін әзірлеуге және
жүргізуге тартылған;
6) құқыққа қайшы әрекеттердің белгілері; қауіпсіздікке қауіп
төндіретін оқиғалар, іс-әрекеттер; жедел назарға ие адамдардың
мінез-құлқы мен тұрғылықты жері туралы мәліметтерге ие.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің ұғымын талдау олардың
мазмұнын, мәнін көрсететін келесідей сипатты белгілерін, құрылымдық
элементтерін көрсетуге мүмкіндік береді:
- айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел іздестіру
қызметінің басты құрамдас бөлігі;
- олар жария да, жасырын да жүргізіледі;
- олардың негізгі субъектілері болып айғақтар және жедел іздестіру
органдарының лауазымды тұлғалары табылады;
- олардың мазмұнын құқықтық маңызды ақпаратты табуға және жүзеге асыруға
бағытталған іс-әрекеттер құрайды;
- олар заңмен анықталған мақсатқа ие – адам мен азамат өмірін,
денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен
мемлекеттің қауіпсіздігін қылмыстық қолсұғушылықтардан қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттерін шешу.[4]
Тағы бір ресейлік ғалым В. Молокоедовтың пікірінше, айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері – бұл тактикалық міндеттерді шешуге бағытталған
өзара байланысты іс-әрекеттер жүйесінен тұратын айғақтар және жедел
іздестіру қызметін құрайтын құрылымдық элемент.[5]
Жоғарыда айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымына әртүрлі
авторлардың берген анықтамалары әртүрлі тұжырымдалғанына қарамастан, олар
бір-біріне елеулі түрде қарама-қайшы келмейді. Бұл анықтамалардың мазмұны
бір-біріне сай келеді, бірақ әрине олар бір-бірінен өзгеше тұжырымдалған
В. Плетнев те, А.Я. Гинзбург те, О.А. Вагин мен А.И. Исиченко да
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің анықтамасының мазмұнын аша
отырып, оның сипатты белгілерін өздерінше ашып түсіндіреді.
В. Плетнев пен А.Я. Гинзбургтің айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің заңда берілген анықтамасымен келісе отырып берген сипатты
белгілеріне қатысты көзқарастары Қазақстанның Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі теориясында қалыптасқан тұжырымдамаға сәйкес келеді. Біз де олардың
көзқарастарын қолдаймыз және біздің қазақстандық айғақтар және жедел
іздестіру қызметі заңдарына сай деп есептейміз. Себебі, Ресей
Федерациясының Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Федералдық
заңының айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне анықтама бермегеніне
қарамастан, айғақтар және жедел іздестіру қызметін Қазақстан
Республикасының Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңынан өзгеше
анықтайды. Дәлірек айтсақ, Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қолсұғуынан, сондай-ақ барлау-
бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзіреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңға, Қазақстан Республикасының басқа да заңдары
мен қалыптық құжаттарына сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын жедел-
іздестіру, ұйымдық және басқару әрекеттерінің ғылыми негізделген
жүйесі.[6] Ал, 1995 жылғы 12 тамыздағы №144-ФЗ Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Ресей Федерациясының Федералдық Заңының 1 бабына
сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру қызметі – адам мен азаматтың өмірін,
денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен
мемлекеттің қауіпсіздігін қылмысты қолсұғудан қамтамасыз ету мақсатында
Айғақтар және жедел іздестіру туралы Федералдық заңмен уәкілдік берілген
мемлекеттік органдардың жедел бөлімшелері өз өкілеттіктері шегінде жария
және жасырын жүзеге асыратын қызмет түрі.[7]
Мұндағы анықтамалардан келесідей айырмашылықты көрсетуге болады. Ресей
Федерациясындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі сыртқы барлау
қызметін қамтымайды, оны реттейтін дербес 1996 жылғы 10 қаңтардағы №5-ФЗ
Сыртқы барлау туралы Федерациялық Заңы бар. Сондықтан сыртқы барлау
сипатындағы кейбір айғақтар және жедел іздестіру шаралары Ресей
Федерациясының айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мазмұнына кірмейді.
Ал, Қазақстан Республикасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі
сыртқы барлау қызметін қамтыған және оны реттейтін дербес нормативтік-
құқықтық акт көзделмеген. Сондықтан Қазақстан Рестпубликасының сыртқы
барлау қызметі Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен және өзге құпия ведомстволық нормативтік-құқықтық
актілермен реттеледі. Сыртқы барлау сипатындағы әрекеттер бір уақытта
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері болып табылады. Бір сөзбен айтсақ,
Қазақстан заңнамасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметінің ұғымы
Ресейлік заңнамадағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі ұғымынан кең
болып келеді.
§2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ЖАРИЯ
ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымының анықтамасын
анықтадық, енді осы анықтамадан шыға отырып, құқықтық әдебиеттерде берілген
әр түрлі авторлардың көзқарастарын ескере отырып, жария айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері ұғымдарын анықтайық.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне заң
шығарушы Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңында анықтама
бермеген, бірақ бұл ұғымдарды қолданған. Мысалы, мұны айғақтар және жедел
іздестіру қызметіне анықтама беру кезінде Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы Заңның 1 бабында қолданған: Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қол сұғуынан, сондай-ақ барлау-
бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзыреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңына, Қазақстан Республикасының басқа да заңдары
мен қалыптық құжаттарына сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын жедел-
іздестіру, ұйымдық және басқару әрекеттерінің ғылыми негізделген жүйесі.
Құқықтық әдебиеттерде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізілу нысанына байланысты бір авторлар жария және жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне жіктесе, өзге авторлар жария, жасырын және
шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктей отырып, оларға
анықтама береді.
В. Плетнев айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жария да,
жасырын да және шифрланып жүргізілуі мүмкін дей отырып, оларға анықтама
береді:
Жария әрекеттер – ашық жүргізілетін, азаматтарға түсінікті және
қоғамдық танысу үшін қол жеткізерліктей айғақтар және жедел іздестіру
сипатындағы әрекеттер. Мысалы, жедел-тергеу тобы қылмыс жасалу жеріне
жеткен кезде қызметтік-іздеу итімен инспектор-кинолог болады, жедел уәкілді
қызметкер жәбірленушілерге, көргендерге, өзге куәларға сұрақ-сауал қояды
және т.б. Бұл іс-әрекеттердің барлығы ашық сипатта болады, жиналған және
осыны бақылаған азаматтарға түсінікті, әрі танысу үшін қол жетерлік.
Жасырын әрекеттер – мүдделі тұлғаларға, объектілерге, оқиғалар мен мән-
жайларға қатысты құпия, жасырын жүргізілетін және ол туралы айғақтар және
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың, өзге органдардың
лауазымды тұлғаларының тар шеңбері білетін айғақтар және жедел іздестіру
сипатындағы әрекеттер. Мысалы, жедел қызметкер кәсіпорын кадрлар бөлімі
бастығынан осы ұйымның назар аударылып отырған қызметкері туралы мәліметтер
алады. Осындай ақпараттың алынуының жасырындығын қамтамасыз ету үшін жедел
уәкілетті қызметкер алдын ала мәлімет берушіден мұны құпияда сақтауды
өтінеді.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін шифрлау – тексерілушіден
және өзге тұлғалардан жеке жедел-тактикалық міндеттерді шешу мақсатында
жүргізіліп жатқан әрекеттердің шынайы сипатын құпияда сақтауға бағытталған
жедел қызметкерлердің іс-әрекеттері. Ұйымда жұмыс істеп жатқан адам туралы
мәліметтерді (алдыңғы мысал) жедел уәкілді қызметкер барлық қызметкерлер
картотекеасын қарап жатқандықты желеу қылып алуы мүмкін және қарау
нәтижесінде ол өзіне қажетті адам туралы қажетті мәліметтерді ешкімге
білдірмей алады.[8]
Ал, ресейлік О.А. Вагин мен А.П. Исиченко айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттерін жүргізілу нысаны бойынша жария айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне және аралас (жария-жасырын) айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне жіктейді, ал шифрланған айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттерін жария-жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің түрі деп көрсетеді. Олар айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің нысаны бойынша жіктелуін өз еңбектерінде төмендегідей
сипаттайды:
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері жария да, жасырын да
жүзеге асырылады. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жасырын түрде
жүзеге асыру жүргізіліп жатқан айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
оларға қатыспайтын адамдардан, сондай-ақ айғақтар және жедел іздестіру
органдарының қызметкерлерінен де, бірақ бәрінен бұрын - өздеріне қатысты
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері жүргізіліп жатқан объектілерден
ешкім білмейтіндікті, ешкім көрмейтіндікті, анық еместікті білдіреді. Бұл
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің объектілері тарапынан қарсылық
көрсету мүмкіндігін басып тастауға, айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері қатысушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, олардың нәтижелі
болуын, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жүргізілу фактісін және
қолданылған құралдар мен әдістерді құпияда сақтауға мүмкіндік береді.
Жасырындық тәжірибелік мақсаттылығымен де, жекелеген айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерін жария жүргізу құралдары мен әдістерін не
болмаса айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жекелеген қатысушыларын
ашық пайдалануға мүмкін еместігімен де сипатталуы мүмкін. Жасырын болып тек
қызметкерлерді қылмысты ортаға енгізу, бақылау үшін сатып алу, байланыстың
техникалық арналарынан, компьютер жүйелерінен, сондай-ақ техникалық
құралдардан хабарламалар алып тастау сияқты айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері болуы мүмкін.
Жариялылық деп айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұны,
мақсаты, қатысушылары қоршағандардан да, олардың жүргізілу объектілерінен
де жасырылмайтын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жүргізілуінің
ашықтығын түсінген жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері аралас, яғни жария-жасырын
сипатта болуы мүмкін. Мысалы, мүдделі тұлғалардың арызымен немесе
келісімімен жүргізіліп жатқан телефон сөйлесулерін тыңдау арыз берушінің
абонентіне қатысты ғана жасырын болып табылады. Жария-жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің ерекше түрі ретінде шынайы мақсаты мүдделі
тұлғалардан сипаты мен мазмұны жағынан алаңдату болып табылатын іс-
әрекеттерімен бүркемеленетін шифрланған айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін атауға болады.[9]
Тағы бір ресейлік ғалым В.Г. Бобровтың пікірі бойынша, айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау нысанына байланысты олар
жария да, жасырын да, олардың мақсатын бүркемелеу (шифрлау) арқылы да және
олсыз да жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін жария түрде жүргізу кезінде, әдетте, олардың жүргізілу фактісі
жасырылмайды.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жасырын түрде жүргізу оларды
өзге тұлғалардан құпия жүзеге асыруды талап етеді, ең алдыменен тексеріліп
жатқан, іске тартылып жатқан адамдардан, айыптаушылардан, олардың
байланыстарынан және т.б. Мұндай айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің жасырындығы шартты. Ол абсолютті де және қатысты да болуы
мүмкін. Абсолютті жасырындықта айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
жүргізілуі туралы тек олардың жүргізуші айғақтар және жедел іздестіру
қызметкерлері, сондай-ақ олардың тапсырмасымен әрекет ететін және тікелей
осы әрекеттерді жүргізуші тұлғалар (конфиденттер, арнайы техникалық шаралар
бөлімшелерінің, айғақтар және жедел іздестіру құрылымдарының қызметкерлері)
біледі. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің қатысты жасырындығында
олардың жүргізілуі туралы тек өзіне қатысты жүргізіліп жатқан азаматтар
білмейді, ал олардың мүдделі тұлғалардан құпия алынған нәтижелері
болашақта жариялануы мүмкін. Мысалы, азаматтардың қатысуымен және кино-,
фототүсірілімдер немесе бейнежазуларды, арнаулы химиялық, сондай-ақ өзге
техникалық және өзге құралдарды қолдана отырып, алдын ала жедел тексеру
немесе жедел іске тарту шегінде жасырын жүргізілген байқау қылмыстық іс
жүргізуде қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін.
В.Г. Бобров айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін олардың
жүргізілуінің жариялылығы белгісі бойынша шартты түрде екі негізгі топқа
топтастырады:
а) жария да, жасырын да жүргізілуі мүмкін айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері: сауал-сұрақ қою, анықтамалар жүргізу, салыстырмалы
зерттеулер үшін үлгілер алу, заттар мен құжаттарды зерттеу, бақылау үшін
сатып алу, байқау, жеке адамдарды ұқсастыру, тұрғын-жайларды, ғимараттарды,
құрылыстарды, жер учаскелері мен көлік құралдарын тексеру;
б) тексеріліп жатқан, іске асырылып жатқан және өзіне қатысты
жүргізіліп жатқан өзге адамдардан тек құпия (жасырын) жүргізілетін айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттері: пошта жөнелтілімдерін, телеграф және өзге
хабарламаларды бақылау, телефон сөйлесулерін тыңдау, байланыстың
арналарынан ақпаратты алу, қызметкерлерді қылмысты ортаға енгізу, берілетін
өнімдерге бақылауды жүзеге асыру, жедел эксперимент.[10]
Менің жеке өз басым В. Плетневтің жария және жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне берген анықтамаларымен келісемін, бірақ
шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің бір түрі ретінде қарастырғанды жөн көрмеймін,
өйткені шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінде жасырындық
элементі бар, сондықтан да оны айғақтар және жедел іздестіру әрекетінің
үшінші бір түрі ретінде қарастырудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
В.Г. Бобровтың айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізілу
нысанына байланысты жіктеу кезінде жариялылық белгісі дұрыс қолданған.
Осы белгі арқылы айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органның жүргізіп жатқан әрекеттерінің қайсысы жария, қайсысы жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері екенін анықтай аламыз.
Сонымен бірге, В.Г. Бобровтың осы жариялылық белгісін басшылыққа ала
отырып, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізілу нысанына
байланысты жария да, жасырын да жүргізілетін айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттеріне және тек жасырын жүргізілетін айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттеріне жіктеп, кейбір айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
жария да, жасырын да бола алатынын дұрыс ескерткен. Оның жоғарыда аталған
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін топтастыруында Ресей
Федерациясының айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңнамасында
берілген айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің атаулары қолданғанмен,
олардың мазмұны Қазақстан Республикасының Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы Заңында берілген айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің мазмұнымен сайма-сай келеді.
ІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ
ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН
БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ НЕГІЗДЕРІ
Заң шығарушы жария да, жасырын да айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз болатын Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңында айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтаудің негіздерін белгілеген. Айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 10 бабына сәйкес айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау негіздері келесідей:
А) қозғалған қылмыстық істің болуы;
Б) айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарға келіп
түскен:
- әзірленіп жатқан, жасалып жатқан және жасалған құқық бұзушылық;
- анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып немесе қылмыстық
жазадан жалтарып жүрген адамдар;
- азаматтардың хабарсыз кетуі және танылмаған мәйіттердің табылуы;
- шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері туралы хабарламалары;
В) өздерінің қарауындағы қылмыстық істер бойынша тергеушінің жазбаша
тапсырмалары және прокурордың нұсқаулары, сондай-ақ соттың ұйғарымдары,
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының, облыс
прокурорларының және оларға теңестірілген прокурорлардың қаулылары;
Г) құқықтық көмек туралы шартқа (келісімге) сәйкес халықаралық құқық қорғау
ұйымдарының және шет мемлекеттердің құқық қорғау органдарының сауал
салулары;
Д) қоғам, мемлекет мүддесі мен оның экономикалық және қорғаныс әлеуетін
нығайту мүддесіне орай барлау ақпараттарын алу қажеттігі жөніндегі
хабарламалар.
Осылардан басқа айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдар өз құзыреті шегінде өзінің не өзге мемлекеттік органдардың
бастамасы бойынша азаматтардың жеке басын сипаттайтын және шешімдер
қабылдау үшін қажетті мынадай деректер жинауға құқылы:
• ішкі істер, Әділет министрлігінің қылмыстық-атқару жүйесі, ұлттық
қауіпсіздік, әскери барлау, қаржы полициясы, Қазақстан Республикасы
Президентінің Күзет қызметіне жұмысқа және қызметке қабылдау туралы;
• айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері жөнінде;
• мемлекеттік құпия болып табылатын мағлұматтарға немесе тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін апат немесе экологиялық
қауіпті аса жоғары объектілер мен ғимараттарды пайдалануға байланысты
жұмыстарға рұқсат беру туралы;
• айғақтар және жедел іздестіру қызметіне қатысуға рұқсат беру немесе
оны жүзеге асыру нәтижесінде алынған материалдарды пайдалануға рұқсат
беру туралы;
• жеке детективтік және күзет қызметімен айналысуға рұқсат берілгені
туралы.
Көрсетілген негіздер түпкілікті болып табылады және тек заңмен ғана
толықтырылуы немесе өзгертілуі мүмкін.
Қозғалған қылмыстық істің болуы жалпы негіз болып табылады. Қылмыстық
іс қозғау фактісі оны қорғау үшін және сәйкесінше алдын ала тергеуді бастау
үшін жеткілікті деректердің анықталғаны туралы дәлелдейді, ол қылмыстық іс
қозғау туралы қаулыда іс жүргізушілік көрініс табады. Әйтпесе, қылмыстық іс
қозғаудан бас тарту туралы шешім қабылданады. Бірақ қылмыстық іс қозғаудан
бас тарту фактісі айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін өзге негіздерді жоққа шығармайды, керісінше тек нақты жағдай
бойынша іс жүргізушілік шешімі болып табылады.
Қылмыстық іс қозғау ұғымы қылмыстық сот өндірісінің бастапқы сатысы
да, осы сатыны аяқтайтын шешімдердің бірін білдіреді.
Бұл айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарды
қылмыстарды және оларды жасаған адамдарды анықтауға, қылмыстарды тез және
толық ашуға, кінәлілерді әшкерелеуге, қылмыс оқиғаларын және қылмыстық іс
бойынша дәлелденуге қажет өзге мән-жайларды анықтауға бағытталған
түпкілікті әрекеттерді қолдануға міндеттейді. Берілген міндет қылмыстық
істі анықтама немесе алдын ала тергеу органының қозғағанына байланысты
өзгермейді.
Хабарламалар айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін негіз ретінде олардың нәтижесінде жедел назар аударарлық
оқиғалар, іс-әрекеттер, адамдар және (немесе) фактілер туралы, білімдер,
болжамдар, елестер, қалыптасқан мәліметтер, хабарламалар немесе өзге
ақпараттарды білдіреді.
Мұндай мәліметтер, егер олар айғақтар және жедел іздестіру қызметін
жүзеге асырушы органдарға мәлім болғанда, сондай-ақ олар Айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 10 бабының 1 тармағының б)
тармақшасында берілген адамдар, белгілер, оқиғалар немесе іс-әрекеттер
туралы тиісті ақпараттарға ие болса негіз болып табылады.
Мысалы, азаматтардың арыздары мен хаттарында мәліметтер қылмыстық іс
қозғауға тек қана белгілі бір қылмыстың белгілеріне ие әрекетті жасауға
нұсқайтын ақпаратқа ие болса, себеп болады. Егер мұндай арыздар қылмыс
белгілеріне нұсқайтын жеткілікті деректерге ие болмаса, онда қылмыстық іс
қозғау үшін негіздер болмауы мүмкін, бірақ ол айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіздерді жоққа шығармайды.
Әзірленіп жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған құқық бұзушылық
туралы хабарламалар егер қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін
жеткілікті деректер болмаса, мысалы, қылмыстық іс қозғау немесе одан бас
тарту туралы шешім қабылдау үшін қажетті қосымша іс жүзіндегі деректер
жинау талап етілсе, айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін негіз болып табылады. Мұндай жағдайда қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешу үшін бар деректер жеткіліксіз (қылмыс ққиғасы
анықталмаған, жекелеген белгілер, олар бойынша қылмыстың бар екендігін не
болмаса жоқ екендігін тең дәрежеде болжауға болады, адамның бастапқы мінез-
құлқы оның іс-әрекеттерін қылмысты деп бағалауға мүмкіндік бермейді, бірақ
олар сондайға ауысуы мүмкін және т.б.).
Анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып немесе қылмыстық
жазадан жалтарып жүрген адамдар туралы хабарламаларды айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз ретінде мынадай
мағынада қарастыру керек: айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге
асырушы органға нақ бір тұлғаға қатысты қылмыстық іс қозғалғаны, оның құқық
қорғау органдарынан жасырынғаны немесе жазадан жалтарғаны, адамды іздеу
жүргізу туралы тиісті тапсырма бар екендігі, өйткені ондай тапсырма қылмыс
жасалу жері бойынша аумақтық органға келіп түседі. Оған қарамастан өзге
айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдар болмаса да,
аталған адамдарды анықтау бойынша айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтауге және айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінен қылмыс жасауға қатыстылық пәніне тиісті ақпарат алған
жағдайда да, сондай-ақ жазадан жалтару немесе анықтама, тергеу және сот
органдарынана жасырыну фактісін анықтауға құқылы және міндетті.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін шешумен
байланысты емес іздеуді жариялау айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтауге негіз болып табылмайды.
Хабарсыз кеткен азаматтар бойынша айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері, әдеттегідей, туысқандар, таныстар немесе лауазымды адамдардың
арызы бойынша жүргізіледі. Осындай арыздарда бар ақпарат адамның жоғалу
фактісі туралы болжауға мүмкіндік беретін жеткілікті негіз болып табылады.
Танылмаған мәйіттердің табылуы айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз ретінде егер мәйіттің табылған
жерінде суымаған іздер бойынша жұмыстар кезінде, тікелей, сондай-ақ жеке
басы анықталмағандықтан айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізбей
мүмкін емес мәйіттің табылу фактісі бойынша қылмыстық іс қозғаудан
(тоқтатудан) бас тарту жағдайларында айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау қажет болса, қылмыстық іс қозғау туралы
мәселені шешкенге дейін бола алады.
Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері туралы хабарламалары айғақтар және жедел іздестіру
қызметін жүзеге асырушы органдарына, оларға жәрдемдесуші органдардан,
адамдардан ауызша немесе жазбаша хабарламалар келіп түскен кезде негіз бола
алады.
Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексімен көзделген
конституциялық құрылысты бұзуға, елдің қорғаныс және экономикалық әлеуетін
бұзуға бағытталған қылмыстар болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұл қылмыстардың
алдын алу немесе кесу мақсатында шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
арнайы қызметтерінің қызметкерлерін, диверсанттарын, шпиондарын ұстауға
бағытталған әрекеттер жүзеге асырылады.
Өздерінің қарауындағы қылмыстық істер бойынша тергеушінің жазбаша
тапсырмалары және прокурордың нұсқаулары, сондай-ақ соттың ұйғарымдары
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз
ретінде орын алуын төмендегідей сипаттаймыз:
ҚР ҚІЖК-нің 64 бабы тергеушінің айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ
ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру әрекеттерінің ұғымы және оның
белгілері
§2. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру әрекеттерінің жария және жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктелуі
ІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ
ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізу негіздері
§4. Қылмыстық процестегі жедел-іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау
шарттары
§5. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтаудің ерекшеліктері
§6. Қылмыстық процестегі жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің нәтижелерін құжаттандыру
ІІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН
БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ БАРЫСЫНДА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН САҚТАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІН ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қылмыстарды тез және толық ашуда, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуде
және қылмыстық жауапқа тартуда тергеу іс-әрекеттерімен бірге айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің де рөлі аз емес. Әдетте, қылмыстарды ашумен
байланысты жұмыс осы айғақтар және жедел іздестіру қызметі арқылы
басталады. Кейде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін, әсіресе жасырын
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау нәтижесінде
қылмыстық іс жүргізушілік іс-әрекеттер жүргізу кезінде алу мүмкін емес
қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер алынады.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі уақыты бойынша қылмысты табу
сәтіне біршама жақын, негізінен ол дереу қылмыс ізіне түседі және оның
міндетіне тек қылмысты табу, алдын-алу, жолын кесу және ашу ғана емес,
сондай-ақ қылмысты дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған тұлғаларды
табу және анықтау жатады.
Басқаша айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің нәтижелері
бойынша қоғамға қауіпті әрекет фактісінің өзін, әрі оған қатысты тұлғаны
анықтауға мүмкіндік пайда болады. Міне сондықтанда, айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің нәтижелері қылмыстық іс қозғаудың және соған сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізудің басталуының себебі мен негізі болады.
Анықтау органының, прокурордың, тергеушінің немесе соттың қылмыстық іс
жүгізушілік қызметінің жүзеге асырылуы процесі барысында айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу әрекеттерінің байланысын жоққа
шығаруға болмайды. Тергеу барысында тергеу әрекеттері мен айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері бір-бірімен ұйымдастырушылық шараларымен,
басқарушылық және процессуалдық шешімдерімен тығыз байланыстырылады.
Мысалы,
Қазіргі кезде ұйымдасқан қылмыстылық, кәсіби қылмыстылық, экономикалық
қылмыстылық, ұлтаралық қылмыстылық, тағы да сол сияқты қылмыстық
құбылыстардың өршуі кезінде қылмыстардың алдын алу, оларды кесу және ашуда
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді кең
қолдану заман талабы.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді
негізгі құқықтық реттейтін нормативтік-құқықтық акті – 1994 жылы 19
қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел іздестіру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Бұл Заң Қазақстанның құқық қорғау
органдарының айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтауін реттейтін тұңғыш ресми жарияланған нормативтік-құқықтық актісі
болып табылады. Бұрын бұған дейін айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау тек ведомстволық, жарияланбаған
нормативтік актілермен реттеліп отырған. Бірақ бұл Қазақстан
Республикасының құқықтық мемлекет құру қағидаларына қайшы келгендіктен,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін реттеуші жоғарыда аталған заңды
ресми қабылдауына әкеп соқты. Құқықтық мемлекетті құруда мемлекет
мүддесінің алдында адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының басымдыққа ие болуы жария және жасырын айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге заңи шектеулер орнатуға
әкелді. Бұрын соңды Кеңес өкіметі заманында МҚК-нің азаматтарға қатысты
жүргізген жаппай айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтауді қайталанбайтындай етті.
Бұл Заңның қабылдануымен айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау елде заңдылықты нығайтуға сөзсіз жәрдемдесетін орнықты
құқықтық негізге ие болды.
1994 жылы 19 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне тұңғыш рет ресми анықтама берген және айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттерінің тізімін белгілеген. Сондай-ақ айғақтар
және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау кезінде басшылыққа
алынуы тиіс оларды жүргізу негіздері мен шарттарын белгілеген.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері тек қана айғақтар және жедел
іздестіру қызметінде ғана емес, сонымен бірге қарсы барлау, сыртқы барлау
қызметтерінде де кең қолданылады. Әсіресе, жария айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне қарағанда жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері қарсы барлау және сыртқы барлау қызметтерінде кең қолданылады.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтаудің өзіне тән ерекшеліктері бар және олардың арасында
ортақ ұқсастықтарының бар екендігіне қарамастан, олар бір-бірінен
ерекшеленеді.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтауді ұйымдастыру мен тактикасы, оның әдіс-тәсілдері,
құралдары мемлекеттік құпияны құрайтындықтан және олар жариялануға
жатпайтын құпия ведомстволық нормативтік актілермен реттелетіндіктен, осы
талаптың сақталуымен, яғни біз қарапайым қатардағы азаматтар заңнамамен
рұқсат етілген шекте ғана жұмыс істей аламыз.
Мен осы Қылмыстық процестегі айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері тақырыбын таңдау мақсатым – айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалау әрекеттері қылмыстарды анықтау, ашу және тергеудің
ірі және аз зерттелген саласы болғандықтан және Республикамызда заңдылық,
әділеттілік қағидаларын орнатудың бір бөлігі ретінде құқық саласында 348
бап бойынша орын алғандықтан менің бойымда осы салада көп білуге құштарлық,
қызығушылық сезімін тудырды.
І-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ
ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
§1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ
ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Кез келген мәселені қарастыру, ғылыми зерттеу сол мәселені қарастыру
кезінде қолданылатын негізгі ұғымдарды анықтаудан басталады. Мұндай негізгі
ұғымдар менің курстық жұмысымда көтеріп отырған мәселеде де бар. Аталған
мәселеге көшпес бұрын мынадай негізгі ұғымдарды анықтап алуымыз қажет -
жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері және жасырын айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттері
Қазақстан Республикасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметін
негізгі реттеуші нормативтік-құқықтық акт - 1994 жылы 19 қыркүйекте
қабылданған №154-ХІІІ Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі қарай – Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заң) жария айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері
ұғымдарына анықтама берілмеген, бірақ жария айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері мен жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне ортақ
айғақтар және жедел іздестіру шаралары ұғымына анықтама берілген. Сіз де,
біз де білетіндей жалпы шараның өзі қандай да бір іс-әрекеттерден
құрылады. Ал жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері де, жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері де жалпы айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері, яғни айғақтар және жедел іздестіру шаралары екені
бізге мәлім, сондықтан жария айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері
және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымдарын анықтауды
айғақтар және жедел іздестіру шаралары ұғымын анықтаудан бастайық.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 11 бабының 1
тармағына сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру шаралары – бұл айғақтар
және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өз құзыреті
шегінде өздерінің алдына қойылған міндеттерді шешуге бағытталған іс-
әрекеттері. Аталған анықтама мен айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері ұғымының анықтамасы бір-біріне сәйкестендіріледі.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің заңда берілген осы
анықтамасымен Айғақтар және жедел іздестіру қызметі теориясы саласындағы В.
Плетнев, А.Я. Гинзбург сияқты қазақстандық ғалымдар келісе отырып,
әрқайсысы осы заңи анықтаманың мәнін өздерінше ашады.
В. Плетнев айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мәнін оның
келесідей сипатты белгілерін көрсете отырып ашады:
1. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің міндеттерін шешудің негізгі ұйымдық нысаны және
технологиялық тәсілі болып келеді. Оларда зерделенген түрде әлеуметтік
құқық қолданушылық қызметтің ерекше түрі ретінде айғақтар және жедел
іздестіру қызметінің бүкіл өмір сүрген кезеңінде барлық жинақталған оң
тәжірибесі орын алып отыр.
2. Олар заң, заңға тәуелді және ведомстволық нормативтік актілерге
негізделген арнайы күштерді, құралдарды, әдістерді, нысандар мен тәсілдерді
қолдана отырып, көбінесе жасырын жүзеге асырылатын барлау-іздеу
әрекеттерінің жүйесі болып табылады.
3. Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің заңнамасы, теориясы және
тәжірибесі айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің екі тобын анықтайды
– жалпы және арнайы.
4. Осы әрекеттерді жүргізу барысында ақпараттық жүйелер, бейне-,
аудиожазу, кино- және фото түсірілімдер, сондай-ақ адам өмірі мен
денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтірмей өзге ғылыми-техникалық
және өзге құралдар мен әдістер қолданылады.
5. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері қылмыстық іс жүргізу,
әкімшілік, қылмыстың алдын алу, тәртіптік шаралармен үйлесімде де
қолданылады, жеке де қолданылады.
6. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің түрлері мен тактикасы
ғылыми негізделген және тәжірибемен тексерілген. Жасырын айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауді ұйымдастыру мен оларды
жүргізу тактикасы қызметтік, әскери немесе мемлекеттік құпияны құрауы
мүмкін.
7. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін тек қана айғақтар және
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың басшыларымен
белгіленген қызметтер, бөлімшелер және қызметкерлер санаты жүргізуге
құқылы. Өзге ұйымдардың немесе тұлғалардың оларды жүргізуге құқығы
жоқ.[1]
А.Я. Гинзбург болса, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің заңи
анықтамасын аша отырып, оның мәнін сипаттайтын келесідей негізгі
элементтерін атап көрсетеді:
1. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері заң және заңға тәуелді
нормативтік актілерге негізделген қылмыстарды болдырмау және ашу, сондай-ақ
жасырынған қылмыскерлерді іздестіру мақсатында көбінесе арнайы құралдар мен
әдістер арқылы жүзеге асырылатын барлау (іздеу) әрекеттер жүйесі болып
табылады.
2. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін өткізу кезінде дайындалып
жатқан, жасалып жатқан немесе жасалынған қылмыс жөніндегі ақпаратты табу,
бекіту, алу, зерттеу үшін ғылыми-техникалық құралдар мен әдістер кеңінен
қолданылуы мүмкін.
3. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүзеге асырудың түрлері
мен тактикасы ғылыминегізделген және іс жүзінде анықталған.
4. Заңнамада көрсетілген субъектілерден басқа ешкімнің айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтауге құқығы жоқ. Ешбір өзге
ұйымдар мен тұлғалардың осы қызметті жүргізуге құқығы жоқ.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері – бұл тактикалық және
психологиялық жағынан нәзік және күшті қару, оның көмегімен айғақтар және
жедел іздестіру қызметінің субъектісі қылмыскердің ниетін біліп, құпия
нәрсені анықтай отырып, қылмысты не дер кезінде болдырмау, не ашу туралы
мәселені шешеді.
Көпжылдық тәжірибе өз алдына мынаны дәлелдеді – қылмыскер қандай қулық-
сұмдықтар жасаса да, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мен тергеу
іс-қимылдарының дұрыс, аса шеберлікпен қолданылуы нәтижесінде әшкереленетін
болады. Мәселен, Алматы қаласында кісі өлтіру арқылы меншікті иеленумен
қоса шабуылдар жасаған Шие бөрілер (Шакалы) деген шартты атауды
пайдаланған банданың әрекет етуін алатын болсақ, қылмыстарды ашу үшін ең
білікті айғақтар және жедел іздестіру қызметкерлері мен тергеушілерден
тұратын жедел-тергеу тобы құрылған. Сондай-ақ аталған банда жасаған
қылмыстарды ашу бойынша іс-қимылдарды үйлестіру үшін штаб құрылды. Банданы
ұстау үшін барлық, соның ішінде айғақтар және жедел іздестіру жолымен
алынатын ақпарат жинау мен талдаудың шебер ұйымдастырылуы маңызды рөл
атқарды. Орасан зор біріне-бірі қайшы мәліметтердің ішінен сезіктілердің
соңына түсуге мүмкіндік беретін қажетті бөлігін анықтауға қол жеткізілді.
Тергеу іс-әрекеттерінің одан әрі қарай жүргізілуі бандиттердің ұсталуына,
заттай дәлелдемелердің табылуына, қылмыскерлердің әшкереленуіне әкелді. Бұл
іс бойынша ұсталғандардың барлығы қылмыстық жауапқа тартылып, сотталған
болатын.[2]
В. Плетневтің және А.Я. Гинзбургтің айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің заңда бекітілген анықтамасының мәнін ашуда өздері берген
сипатты белгілері бір-бірінен аса өзгеше емес, керісінше екеуінің де
пікірлері бір-біріне сәйкес келеді және бірін-бірі толықтырып отырады.
Құқықтық әдебиеттерде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
заңда берілген анықтамасынан өзге де анықтамалар кездеседі.
Ресейлік криминалист-ғалымдар О.А. Вагин мен А.П. Исиченконың
пайымдауынша, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері деп айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы заңда бекітілген олардың шегінде айғақтар
және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін шешуге бағытталған жария және
жасырын күштер, құралдар мен әдістер қолданылатын іс-әрекеттер немесе іс-
әрекеттер жиынтығы түсініледі.[3]
О.А. Вагин мен А.П. Исиченко өздері берген айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері ұғымының анықтамасының мәнін, белгілерін төмендегідей
ашып көрсетеді:
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері барлау-іздеу сипатына ие.
Бұл ең алдыменен қылмыскерлер іс-әрекеттерінің құпия, бүркемеленген
сипатымен, олардың ешкім көрмейтіндей жағдайларда жасалуымен, қылмыстық іс-
әрекеттердің алдын ала терең дайындалуымен, қылмыстық мінез-құлықтың
өрескелдігімен, мейрімсіздігімен, жасалған қылмыстардың іздерінің
жойылуымен орын алғандықтан, жедел іздестіру қызметі қылмыстарды әзірлеп
жатқан, жасалып жатқан және жасаған адамдар туралы мәліметтерді алу,
белгісіз құқықтық құқықтық фактілерді іздеу, жасалған қылмыстардың мән-
жайларын анықтау және т.б. әрекеттердің қажеттігімен жағдайланған.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері мәні бойынша ақпаратты
табуға, жасырын (жасырылған) қылмыстарды, қылмыстық әрекеттің белгілері мен
фактілерін, олардың субъектілерін анықтауға, жасырынған адамдарды іздеуге
бағытталған.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің барлау-іздеу сипатын
оларда жүзеге асырылатын астыртын әрекеттің, жария және жасырын әдістерді
ұштастыру қағидалары; заң шығарушының айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау кезінде ақпаратты жасырын алу үшін
арналған арнаулы техникалық құралдарды қолдану мүмкіндігіне нұсқауы;
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтаудің
дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған құқыққа қайшы әрекеттің
белгілері туралы, сондай-ақ оны дайындап жатқан, жасап жатқан немесе
жасаған адамдар туралы мәліметтер бар болғанда, егер қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешуге, мемлекеттік, әскери, экономикалық немесе
экологиялық қауіпсіздікке қауіп төндіретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер
туралы, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынған немесе қылмыстық
жазадан жалтарған адамдар туралы, т.б. жеткілікті деректер болмағанда
құқыққа сай болуы дәлелдейді.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің барлау сипатын айғақтар
және жедел іздестіру органдарының қызметінің жасырын тәртіпте басым болуы,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне қатысушы тұлғалар туралы
мәліметтерді, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін ұйымдастыру мен
оларды жүргізу тактикасын мемлекеттік құпияны құраушы ретінде қорғаудың
объективті қажеттілігі, конфиденттерді астыртын пайдалану мүмкіндігі
дәлелдейді.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мәнінен және оның заң
тұрғысынан түсініктемесінен айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері тек
айғақтар және жедел іздестіру органдарының лауазымды тұлғалары болып
табылатын арнайы субъектілерімен ғана ұйымдастырылатындығы және
жүргізілетіндігі туындайды. Оларға қоса айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің қатысушылары болып жедел емес бөлімшелердің қызметкерлері,
мамандар, айғақтар және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін жәрдемдесуші
өзге адамдар, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін әзірлеуге немесе
жүргізуге қатысушылар не болмаса олардың тапсырмасымен жекелеген
әрекеттерді жүзеге асырушылар болуы мүмкін.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің қатарына қосылмаған
бөлімшелер мен жедел-іздестіруге ұқсас жекелеген әрекеттерді жүргізуі
айғақтар және жедел іздестіру қызметін құрамайды, олар әкімшілік, жеке
детективтік немесе өзге қызметтің элементі ретінде қарастырылуы мүмкін...
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері барлау және қарсы барлау
қызметінің мазмұнына кіреді. Олар осындай қызметтің құралы болып табылады,
қызметтің осы түрлерінің жүзеге асырылуы тәсілдері болып келеді. Адам
құқықтарын кең дәрежеде шектейтін, әсіресе, хат жазысу, телефонмен сөйлесу,
азаматтардың пошта, телеграф және өзге жөнелтілімдерінің құпиясын, тұрғын
үйге қолсұғылмаушылығын бұзатын айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау заңымен көзделген жағдайларда, негіздерде және тәртіпте
жүргізіледі.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің оларды жүргізу
субъектілеріне қарамастан барлау-іздеу сипатына ие екенін ескерген жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңда көзделген нақ осы
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұны мемлекеттік,
экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздікке қауіптің бар болуы мен
сипатын бағалауға мүмкіндік беретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер туралы
ақпараттар алу құралдары болып табылады.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұнын осы шаралардың
нақты түрлерін құрайтын іс-әрекеттер құрайды...
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін заңи бекіту, олардың
шектелген тізімін белгілеу айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау кезінде тек адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ айғақтар
және жедел іздестіру қызметі субъектілері, лауазымды адамдар мен оларға
жәрдемдесуші адамдардың іс-әрекеттерінің заңдылығын анықтайды, олардың іс-
әрекеттерін қылмыстық жазаланатын әрекеттерден ажырайды және осымен олардың
қызметінің заңдылығын қамтамасыз етеді.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңға сәйкес әрбір
айғақтар және жедел іздестіру әрекеті өөзгелерден тәуелсіз, дербес немесе
өзге айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерімен бірге де жүргізілуі, жария
немесе жасырын болуы, мұнда кейбір айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін жария жүргізу өзгелердің жасырын жүргізілуін жоққа шығармайды,
сондай-ақ керісінше. Нақ осы айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
шегінде ғана айғақтар және жедел іздестіру қызметінің күштері, құралдары
мен әдістері қолданылуы мүмкін.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің тізімі заңмен қатаң
шектелгеніне қарамастан, оларды жүзеге асыру ұйымдастырушылық шараларды
жүргізуді, қамтамасыз ету сипатындағы шараларды жүзеге асыруды, оларға
қатысуға мамандарды тартуды, соңында нақты айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін немесе олардың жиынтығын жүргізуге ықпал ететін арнаулы
техникалық және өзге құралдарды қолдануды талап етеді. Ұйымдастырушылық
және өзге қамтамасыз ету шаралары айғақтар және жедел іздестіру шараларына
қатысты бағыныштылық сипатқа ие екенін, көбінесе олардан бұрын болатынын не
болмаса олардың салдары болатынын, олардан логикалық, техникалық,
әдістемелік туындайтынын ескерткен жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің бір-бірінен анық
айырмашылықтарына қарамастан, олардың тізімі кездейсоқ емес. Ол біртұтас
ортақ мән – оны кейін жүзеге асыру үшін ақпаратты алуға бағытталуымен
анықталған. Атап айтқанда, айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау арқылы айғақтар және жедел іздестіру қызметтерінің
міндеттерін шешу және адам мен азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен
бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен мемлекеттің қылмыстық
қолсұғушылықтардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарына қол жеткізу
мүмкіндігі туады.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы заңда бекітілген айғақтар және жедел іздестіру қызметінің
жалпы міндеттерін, оның жеке міндеттерін шешу үшін жүргізілуі мүмкін. Мұнда
жеке (аралық) міндеттерді шешу олардың бағытталуы мен мазмұны бойынша
айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес
келуі тиіс.
Айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау мақсаты
олардың объектілерінің шеңберін алдын ала анықтайды. Олар ақпаратқа ие
ретінде немесе қылмыс субъектілері ретінде жеке тұлғалар, сондай-ақ
келісімі бойынша олардың тексеру немесе қорғау жөніндегі айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері жүргізіліп жатқан адамдарда болуы мүмкін. Мұндай
адамдардың санаттары нақты айғақтар және жедел іздестіру материалдарын
бұрмалауды анықтау түрін, нысанын, негіздері мен шарттарын анықтайды.
Көбінесе, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің объектілері
болуы мүмкін тұлғалар:
1) құқыққа қайшы әрекеттерді дайындап жатқан, жасап жатқан немесе
жасаған, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып
жүрген немесе қылмыстық жазадан жалтарған;
2) хабар-ошарсыз кеткен;
3) қорғалып жатқан;
4) мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерге, адам өмірі мен
денсаулығы үшін, қоршаған ортаға жоғарғы қауіпті объектілерді
пайдаланумен байланысты жұмыстарға; айғақтар және жедел
іздестіру қызметіне қатысуға немесе оны жүргізу нәтижесінде
алынған деректерге жіберу туралы; сондай-ақ жеке детективтік
немесе күзет қызметіне рұқсат алуға үміткерлер;
5) қызметтік қатынастар орнатылып жатқан немесе орнатылған,
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін әзірлеуге және
жүргізуге тартылған;
6) құқыққа қайшы әрекеттердің белгілері; қауіпсіздікке қауіп
төндіретін оқиғалар, іс-әрекеттер; жедел назарға ие адамдардың
мінез-құлқы мен тұрғылықты жері туралы мәліметтерге ие.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің ұғымын талдау олардың
мазмұнын, мәнін көрсететін келесідей сипатты белгілерін, құрылымдық
элементтерін көрсетуге мүмкіндік береді:
- айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері айғақтар және жедел іздестіру
қызметінің басты құрамдас бөлігі;
- олар жария да, жасырын да жүргізіледі;
- олардың негізгі субъектілері болып айғақтар және жедел іздестіру
органдарының лауазымды тұлғалары табылады;
- олардың мазмұнын құқықтық маңызды ақпаратты табуға және жүзеге асыруға
бағытталған іс-әрекеттер құрайды;
- олар заңмен анықталған мақсатқа ие – адам мен азамат өмірін,
денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен
мемлекеттің қауіпсіздігін қылмыстық қолсұғушылықтардан қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттерін шешу.[4]
Тағы бір ресейлік ғалым В. Молокоедовтың пікірінше, айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері – бұл тактикалық міндеттерді шешуге бағытталған
өзара байланысты іс-әрекеттер жүйесінен тұратын айғақтар және жедел
іздестіру қызметін құрайтын құрылымдық элемент.[5]
Жоғарыда айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымына әртүрлі
авторлардың берген анықтамалары әртүрлі тұжырымдалғанына қарамастан, олар
бір-біріне елеулі түрде қарама-қайшы келмейді. Бұл анықтамалардың мазмұны
бір-біріне сай келеді, бірақ әрине олар бір-бірінен өзгеше тұжырымдалған
В. Плетнев те, А.Я. Гинзбург те, О.А. Вагин мен А.И. Исиченко да
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің анықтамасының мазмұнын аша
отырып, оның сипатты белгілерін өздерінше ашып түсіндіреді.
В. Плетнев пен А.Я. Гинзбургтің айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің заңда берілген анықтамасымен келісе отырып берген сипатты
белгілеріне қатысты көзқарастары Қазақстанның Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі теориясында қалыптасқан тұжырымдамаға сәйкес келеді. Біз де олардың
көзқарастарын қолдаймыз және біздің қазақстандық айғақтар және жедел
іздестіру қызметі заңдарына сай деп есептейміз. Себебі, Ресей
Федерациясының Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Федералдық
заңының айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне анықтама бермегеніне
қарамастан, айғақтар және жедел іздестіру қызметін Қазақстан
Республикасының Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңынан өзгеше
анықтайды. Дәлірек айтсақ, Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қолсұғуынан, сондай-ақ барлау-
бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзіреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңға, Қазақстан Республикасының басқа да заңдары
мен қалыптық құжаттарына сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын жедел-
іздестіру, ұйымдық және басқару әрекеттерінің ғылыми негізделген
жүйесі.[6] Ал, 1995 жылғы 12 тамыздағы №144-ФЗ Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Ресей Федерациясының Федералдық Заңының 1 бабына
сәйкес Айғақтар және жедел іздестіру қызметі – адам мен азаматтың өмірін,
денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен
мемлекеттің қауіпсіздігін қылмысты қолсұғудан қамтамасыз ету мақсатында
Айғақтар және жедел іздестіру туралы Федералдық заңмен уәкілдік берілген
мемлекеттік органдардың жедел бөлімшелері өз өкілеттіктері шегінде жария
және жасырын жүзеге асыратын қызмет түрі.[7]
Мұндағы анықтамалардан келесідей айырмашылықты көрсетуге болады. Ресей
Федерациясындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі сыртқы барлау
қызметін қамтымайды, оны реттейтін дербес 1996 жылғы 10 қаңтардағы №5-ФЗ
Сыртқы барлау туралы Федерациялық Заңы бар. Сондықтан сыртқы барлау
сипатындағы кейбір айғақтар және жедел іздестіру шаралары Ресей
Федерациясының айғақтар және жедел іздестіру қызметінің мазмұнына кірмейді.
Ал, Қазақстан Республикасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі
сыртқы барлау қызметін қамтыған және оны реттейтін дербес нормативтік-
құқықтық акт көзделмеген. Сондықтан Қазақстан Рестпубликасының сыртқы
барлау қызметі Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен және өзге құпия ведомстволық нормативтік-құқықтық
актілермен реттеледі. Сыртқы барлау сипатындағы әрекеттер бір уақытта
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері болып табылады. Бір сөзбен айтсақ,
Қазақстан заңнамасындағы айғақтар және жедел іздестіру қызметінің ұғымы
Ресейлік заңнамадағы айғақтар және жедел іздестіру қызметі ұғымынан кең
болып келеді.
§2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ЖАРИЯ
ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері ұғымының анықтамасын
анықтадық, енді осы анықтамадан шыға отырып, құқықтық әдебиеттерде берілген
әр түрлі авторлардың көзқарастарын ескере отырып, жария айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттері және жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері ұғымдарын анықтайық.
Жария және жасырын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне заң
шығарушы Айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы Заңында анықтама
бермеген, бірақ бұл ұғымдарды қолданған. Мысалы, мұны айғақтар және жедел
іздестіру қызметіне анықтама беру кезінде Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы Заңның 1 бабында қолданған: Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қол сұғуынан, сондай-ақ барлау-
бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзыреті
шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңына, Қазақстан Республикасының басқа да заңдары
мен қалыптық құжаттарына сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын жедел-
іздестіру, ұйымдық және басқару әрекеттерінің ғылыми негізделген жүйесі.
Құқықтық әдебиеттерде айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін
жүргізілу нысанына байланысты бір авторлар жария және жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне жіктесе, өзге авторлар жария, жасырын және
шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттеріне жіктей отырып, оларға
анықтама береді.
В. Плетнев айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жария да,
жасырын да және шифрланып жүргізілуі мүмкін дей отырып, оларға анықтама
береді:
Жария әрекеттер – ашық жүргізілетін, азаматтарға түсінікті және
қоғамдық танысу үшін қол жеткізерліктей айғақтар және жедел іздестіру
сипатындағы әрекеттер. Мысалы, жедел-тергеу тобы қылмыс жасалу жеріне
жеткен кезде қызметтік-іздеу итімен инспектор-кинолог болады, жедел уәкілді
қызметкер жәбірленушілерге, көргендерге, өзге куәларға сұрақ-сауал қояды
және т.б. Бұл іс-әрекеттердің барлығы ашық сипатта болады, жиналған және
осыны бақылаған азаматтарға түсінікті, әрі танысу үшін қол жетерлік.
Жасырын әрекеттер – мүдделі тұлғаларға, объектілерге, оқиғалар мен мән-
жайларға қатысты құпия, жасырын жүргізілетін және ол туралы айғақтар және
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың, өзге органдардың
лауазымды тұлғаларының тар шеңбері білетін айғақтар және жедел іздестіру
сипатындағы әрекеттер. Мысалы, жедел қызметкер кәсіпорын кадрлар бөлімі
бастығынан осы ұйымның назар аударылып отырған қызметкері туралы мәліметтер
алады. Осындай ақпараттың алынуының жасырындығын қамтамасыз ету үшін жедел
уәкілетті қызметкер алдын ала мәлімет берушіден мұны құпияда сақтауды
өтінеді.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін шифрлау – тексерілушіден
және өзге тұлғалардан жеке жедел-тактикалық міндеттерді шешу мақсатында
жүргізіліп жатқан әрекеттердің шынайы сипатын құпияда сақтауға бағытталған
жедел қызметкерлердің іс-әрекеттері. Ұйымда жұмыс істеп жатқан адам туралы
мәліметтерді (алдыңғы мысал) жедел уәкілді қызметкер барлық қызметкерлер
картотекеасын қарап жатқандықты желеу қылып алуы мүмкін және қарау
нәтижесінде ол өзіне қажетті адам туралы қажетті мәліметтерді ешкімге
білдірмей алады.[8]
Ал, ресейлік О.А. Вагин мен А.П. Исиченко айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттерін жүргізілу нысаны бойынша жария айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне және аралас (жария-жасырын) айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттеріне жіктейді, ал шифрланған айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттерін жария-жасырын айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің түрі деп көрсетеді. Олар айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің нысаны бойынша жіктелуін өз еңбектерінде төмендегідей
сипаттайды:
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері жария да, жасырын да
жүзеге асырылады. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жасырын түрде
жүзеге асыру жүргізіліп жатқан айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
оларға қатыспайтын адамдардан, сондай-ақ айғақтар және жедел іздестіру
органдарының қызметкерлерінен де, бірақ бәрінен бұрын - өздеріне қатысты
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері жүргізіліп жатқан объектілерден
ешкім білмейтіндікті, ешкім көрмейтіндікті, анық еместікті білдіреді. Бұл
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің объектілері тарапынан қарсылық
көрсету мүмкіндігін басып тастауға, айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері қатысушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, олардың нәтижелі
болуын, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жүргізілу фактісін және
қолданылған құралдар мен әдістерді құпияда сақтауға мүмкіндік береді.
Жасырындық тәжірибелік мақсаттылығымен де, жекелеген айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерін жария жүргізу құралдары мен әдістерін не
болмаса айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жекелеген қатысушыларын
ашық пайдалануға мүмкін еместігімен де сипатталуы мүмкін. Жасырын болып тек
қызметкерлерді қылмысты ортаға енгізу, бақылау үшін сатып алу, байланыстың
техникалық арналарынан, компьютер жүйелерінен, сондай-ақ техникалық
құралдардан хабарламалар алып тастау сияқты айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері болуы мүмкін.
Жариялылық деп айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің мазмұны,
мақсаты, қатысушылары қоршағандардан да, олардың жүргізілу объектілерінен
де жасырылмайтын айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің жүргізілуінің
ашықтығын түсінген жөн.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері аралас, яғни жария-жасырын
сипатта болуы мүмкін. Мысалы, мүдделі тұлғалардың арызымен немесе
келісімімен жүргізіліп жатқан телефон сөйлесулерін тыңдау арыз берушінің
абонентіне қатысты ғана жасырын болып табылады. Жария-жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің ерекше түрі ретінде шынайы мақсаты мүдделі
тұлғалардан сипаты мен мазмұны жағынан алаңдату болып табылатын іс-
әрекеттерімен бүркемеленетін шифрланған айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін атауға болады.[9]
Тағы бір ресейлік ғалым В.Г. Бобровтың пікірі бойынша, айғақтар және
жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау нысанына байланысты олар
жария да, жасырын да, олардың мақсатын бүркемелеу (шифрлау) арқылы да және
олсыз да жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерін жария түрде жүргізу кезінде, әдетте, олардың жүргізілу фактісі
жасырылмайды.
Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жасырын түрде жүргізу оларды
өзге тұлғалардан құпия жүзеге асыруды талап етеді, ең алдыменен тексеріліп
жатқан, іске тартылып жатқан адамдардан, айыптаушылардан, олардың
байланыстарынан және т.б. Мұндай айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің жасырындығы шартты. Ол абсолютті де және қатысты да болуы
мүмкін. Абсолютті жасырындықта айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
жүргізілуі туралы тек олардың жүргізуші айғақтар және жедел іздестіру
қызметкерлері, сондай-ақ олардың тапсырмасымен әрекет ететін және тікелей
осы әрекеттерді жүргізуші тұлғалар (конфиденттер, арнайы техникалық шаралар
бөлімшелерінің, айғақтар және жедел іздестіру құрылымдарының қызметкерлері)
біледі. Айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің қатысты жасырындығында
олардың жүргізілуі туралы тек өзіне қатысты жүргізіліп жатқан азаматтар
білмейді, ал олардың мүдделі тұлғалардан құпия алынған нәтижелері
болашақта жариялануы мүмкін. Мысалы, азаматтардың қатысуымен және кино-,
фототүсірілімдер немесе бейнежазуларды, арнаулы химиялық, сондай-ақ өзге
техникалық және өзге құралдарды қолдана отырып, алдын ала жедел тексеру
немесе жедел іске тарту шегінде жасырын жүргізілген байқау қылмыстық іс
жүргізуде қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде пайдаланылуы мүмкін.
В.Г. Бобров айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін олардың
жүргізілуінің жариялылығы белгісі бойынша шартты түрде екі негізгі топқа
топтастырады:
а) жария да, жасырын да жүргізілуі мүмкін айғақтар және жедел
іздестіру әрекеттері: сауал-сұрақ қою, анықтамалар жүргізу, салыстырмалы
зерттеулер үшін үлгілер алу, заттар мен құжаттарды зерттеу, бақылау үшін
сатып алу, байқау, жеке адамдарды ұқсастыру, тұрғын-жайларды, ғимараттарды,
құрылыстарды, жер учаскелері мен көлік құралдарын тексеру;
б) тексеріліп жатқан, іске асырылып жатқан және өзіне қатысты
жүргізіліп жатқан өзге адамдардан тек құпия (жасырын) жүргізілетін айғақтар
және жедел іздестіру әрекеттері: пошта жөнелтілімдерін, телеграф және өзге
хабарламаларды бақылау, телефон сөйлесулерін тыңдау, байланыстың
арналарынан ақпаратты алу, қызметкерлерді қылмысты ортаға енгізу, берілетін
өнімдерге бақылауды жүзеге асыру, жедел эксперимент.[10]
Менің жеке өз басым В. Плетневтің жария және жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттеріне берген анықтамаларымен келісемін, бірақ
шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жасырын айғақтар және
жедел іздестіру әрекеттерінің бір түрі ретінде қарастырғанды жөн көрмеймін,
өйткені шифрланған айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінде жасырындық
элементі бар, сондықтан да оны айғақтар және жедел іздестіру әрекетінің
үшінші бір түрі ретінде қарастырудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
В.Г. Бобровтың айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізілу
нысанына байланысты жіктеу кезінде жариялылық белгісі дұрыс қолданған.
Осы белгі арқылы айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органның жүргізіп жатқан әрекеттерінің қайсысы жария, қайсысы жасырын
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттері екенін анықтай аламыз.
Сонымен бірге, В.Г. Бобровтың осы жариялылық белгісін басшылыққа ала
отырып, айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізілу нысанына
байланысты жария да, жасырын да жүргізілетін айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттеріне және тек жасырын жүргізілетін айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттеріне жіктеп, кейбір айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің
жария да, жасырын да бола алатынын дұрыс ескерткен. Оның жоғарыда аталған
айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін топтастыруында Ресей
Федерациясының айғақтар және жедел іздестіру қызметі туралы заңнамасында
берілген айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерінің атаулары қолданғанмен,
олардың мазмұны Қазақстан Республикасының Айғақтар және жедел іздестіру
қызметі туралы Заңында берілген айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінің мазмұнымен сайма-сай келеді.
ІІ-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ
ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ
§3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АЙҒАҚТАР ЖӘНЕ ЖЕДЕЛ ІЗДЕСТІРУ МАТЕРИАЛДАРЫН
БҰРМАЛАУДЫ АНЫҚТАУ НЕГІЗДЕРІ
Заң шығарушы жария да, жасырын да айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз болатын Айғақтар және жедел
іздестіру қызметі туралы Заңында айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтаудің негіздерін белгілеген. Айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 10 бабына сәйкес айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау негіздері келесідей:
А) қозғалған қылмыстық істің болуы;
Б) айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарға келіп
түскен:
- әзірленіп жатқан, жасалып жатқан және жасалған құқық бұзушылық;
- анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып немесе қылмыстық
жазадан жалтарып жүрген адамдар;
- азаматтардың хабарсыз кетуі және танылмаған мәйіттердің табылуы;
- шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері туралы хабарламалары;
В) өздерінің қарауындағы қылмыстық істер бойынша тергеушінің жазбаша
тапсырмалары және прокурордың нұсқаулары, сондай-ақ соттың ұйғарымдары,
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарларының, облыс
прокурорларының және оларға теңестірілген прокурорлардың қаулылары;
Г) құқықтық көмек туралы шартқа (келісімге) сәйкес халықаралық құқық қорғау
ұйымдарының және шет мемлекеттердің құқық қорғау органдарының сауал
салулары;
Д) қоғам, мемлекет мүддесі мен оның экономикалық және қорғаныс әлеуетін
нығайту мүддесіне орай барлау ақпараттарын алу қажеттігі жөніндегі
хабарламалар.
Осылардан басқа айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдар өз құзыреті шегінде өзінің не өзге мемлекеттік органдардың
бастамасы бойынша азаматтардың жеке басын сипаттайтын және шешімдер
қабылдау үшін қажетті мынадай деректер жинауға құқылы:
• ішкі істер, Әділет министрлігінің қылмыстық-атқару жүйесі, ұлттық
қауіпсіздік, әскери барлау, қаржы полициясы, Қазақстан Республикасы
Президентінің Күзет қызметіне жұмысқа және қызметке қабылдау туралы;
• айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері жөнінде;
• мемлекеттік құпия болып табылатын мағлұматтарға немесе тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін апат немесе экологиялық
қауіпті аса жоғары объектілер мен ғимараттарды пайдалануға байланысты
жұмыстарға рұқсат беру туралы;
• айғақтар және жедел іздестіру қызметіне қатысуға рұқсат беру немесе
оны жүзеге асыру нәтижесінде алынған материалдарды пайдалануға рұқсат
беру туралы;
• жеке детективтік және күзет қызметімен айналысуға рұқсат берілгені
туралы.
Көрсетілген негіздер түпкілікті болып табылады және тек заңмен ғана
толықтырылуы немесе өзгертілуі мүмкін.
Қозғалған қылмыстық істің болуы жалпы негіз болып табылады. Қылмыстық
іс қозғау фактісі оны қорғау үшін және сәйкесінше алдын ала тергеуді бастау
үшін жеткілікті деректердің анықталғаны туралы дәлелдейді, ол қылмыстық іс
қозғау туралы қаулыда іс жүргізушілік көрініс табады. Әйтпесе, қылмыстық іс
қозғаудан бас тарту туралы шешім қабылданады. Бірақ қылмыстық іс қозғаудан
бас тарту фактісі айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін өзге негіздерді жоққа шығармайды, керісінше тек нақты жағдай
бойынша іс жүргізушілік шешімі болып табылады.
Қылмыстық іс қозғау ұғымы қылмыстық сот өндірісінің бастапқы сатысы
да, осы сатыны аяқтайтын шешімдердің бірін білдіреді.
Бұл айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарды
қылмыстарды және оларды жасаған адамдарды анықтауға, қылмыстарды тез және
толық ашуға, кінәлілерді әшкерелеуге, қылмыс оқиғаларын және қылмыстық іс
бойынша дәлелденуге қажет өзге мән-жайларды анықтауға бағытталған
түпкілікті әрекеттерді қолдануға міндеттейді. Берілген міндет қылмыстық
істі анықтама немесе алдын ала тергеу органының қозғағанына байланысты
өзгермейді.
Хабарламалар айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін негіз ретінде олардың нәтижесінде жедел назар аударарлық
оқиғалар, іс-әрекеттер, адамдар және (немесе) фактілер туралы, білімдер,
болжамдар, елестер, қалыптасқан мәліметтер, хабарламалар немесе өзге
ақпараттарды білдіреді.
Мұндай мәліметтер, егер олар айғақтар және жедел іздестіру қызметін
жүзеге асырушы органдарға мәлім болғанда, сондай-ақ олар Айғақтар және
жедел іздестіру қызметі туралы Заңның 10 бабының 1 тармағының б)
тармақшасында берілген адамдар, белгілер, оқиғалар немесе іс-әрекеттер
туралы тиісті ақпараттарға ие болса негіз болып табылады.
Мысалы, азаматтардың арыздары мен хаттарында мәліметтер қылмыстық іс
қозғауға тек қана белгілі бір қылмыстың белгілеріне ие әрекетті жасауға
нұсқайтын ақпаратқа ие болса, себеп болады. Егер мұндай арыздар қылмыс
белгілеріне нұсқайтын жеткілікті деректерге ие болмаса, онда қылмыстық іс
қозғау үшін негіздер болмауы мүмкін, бірақ ол айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіздерді жоққа шығармайды.
Әзірленіп жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған құқық бұзушылық
туралы хабарламалар егер қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін
жеткілікті деректер болмаса, мысалы, қылмыстық іс қозғау немесе одан бас
тарту туралы шешім қабылдау үшін қажетті қосымша іс жүзіндегі деректер
жинау талап етілсе, айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды
анықтау үшін негіз болып табылады. Мұндай жағдайда қылмыстық іс қозғау
туралы мәселені шешу үшін бар деректер жеткіліксіз (қылмыс ққиғасы
анықталмаған, жекелеген белгілер, олар бойынша қылмыстың бар екендігін не
болмаса жоқ екендігін тең дәрежеде болжауға болады, адамның бастапқы мінез-
құлқы оның іс-әрекеттерін қылмысты деп бағалауға мүмкіндік бермейді, бірақ
олар сондайға ауысуы мүмкін және т.б.).
Анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып немесе қылмыстық
жазадан жалтарып жүрген адамдар туралы хабарламаларды айғақтар және жедел
іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз ретінде мынадай
мағынада қарастыру керек: айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге
асырушы органға нақ бір тұлғаға қатысты қылмыстық іс қозғалғаны, оның құқық
қорғау органдарынан жасырынғаны немесе жазадан жалтарғаны, адамды іздеу
жүргізу туралы тиісті тапсырма бар екендігі, өйткені ондай тапсырма қылмыс
жасалу жері бойынша аумақтық органға келіп түседі. Оған қарамастан өзге
айғақтар және жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдар болмаса да,
аталған адамдарды анықтау бойынша айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтауге және айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттерінен қылмыс жасауға қатыстылық пәніне тиісті ақпарат алған
жағдайда да, сондай-ақ жазадан жалтару немесе анықтама, тергеу және сот
органдарынана жасырыну фактісін анықтауға құқылы және міндетті.
Айғақтар және жедел іздестіру қызметінің міндеттерін шешумен
байланысты емес іздеуді жариялау айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтауге негіз болып табылмайды.
Хабарсыз кеткен азаматтар бойынша айғақтар және жедел іздестіру
әрекеттері, әдеттегідей, туысқандар, таныстар немесе лауазымды адамдардың
арызы бойынша жүргізіледі. Осындай арыздарда бар ақпарат адамның жоғалу
фактісі туралы болжауға мүмкіндік беретін жеткілікті негіз болып табылады.
Танылмаған мәйіттердің табылуы айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз ретінде егер мәйіттің табылған
жерінде суымаған іздер бойынша жұмыстар кезінде, тікелей, сондай-ақ жеке
басы анықталмағандықтан айғақтар және жедел іздестіру әрекеттерін жүргізбей
мүмкін емес мәйіттің табылу фактісі бойынша қылмыстық іс қозғаудан
(тоқтатудан) бас тарту жағдайларында айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау қажет болса, қылмыстық іс қозғау туралы
мәселені шешкенге дейін бола алады.
Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері туралы хабарламалары айғақтар және жедел іздестіру
қызметін жүзеге асырушы органдарына, оларға жәрдемдесуші органдардан,
адамдардан ауызша немесе жазбаша хабарламалар келіп түскен кезде негіз бола
алады.
Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнайы қызметтерінің барлау-
бүлдіру әрекеттері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексімен көзделген
конституциялық құрылысты бұзуға, елдің қорғаныс және экономикалық әлеуетін
бұзуға бағытталған қылмыстар болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұл қылмыстардың
алдын алу немесе кесу мақсатында шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
арнайы қызметтерінің қызметкерлерін, диверсанттарын, шпиондарын ұстауға
бағытталған әрекеттер жүзеге асырылады.
Өздерінің қарауындағы қылмыстық істер бойынша тергеушінің жазбаша
тапсырмалары және прокурордың нұсқаулары, сондай-ақ соттың ұйғарымдары
айғақтар және жедел іздестіру материалдарын бұрмалауды анықтау үшін негіз
ретінде орын алуын төмендегідей сипаттаймыз:
ҚР ҚІЖК-нің 64 бабы тергеушінің айғақтар және жедел іздестіру
материалдарын бұрмалауды анықтау үшін орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz