Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері

Кіріспе 3
І.Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері
1.1.Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу 6
1.2.Шоттардағы екі жақты жазба 10
1.3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар
және олардың өзара байланысы 14
ІІ.Синтетикалық және аналитакалық шоттардың есебін жүргізу
2.1.Еңбекақы бойынша қызметкерлермен
есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық
есебі 16
2.2. Дайын өнімнің шоттар арқылы жүргізілген
есебі 23
Қорытынды 27
Пайдаланылған әдебиеттер 29
Қосымшалар 30

Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтсе де ұйымның шаруашылық қызметін басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу жеткіліксіз. Яғни кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал осы операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Бұған дейін айтылғандай бухгалтерлік баланс әрбір айдың (тоқсанның, жылдың) бірінші күніне қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп (топтастырып) есептеп
отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейінен бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас топтары үшін белгілі бір шот ашылады.

1. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. – Алматы, 2005.
2. Мұханбетова С.М., Нұрзақова А.Н. Ұлттық шоттар жүйесі. – Алматы: Экономика, 2007.
3. Андросов А.М. Бухгалтерский учет. – Москва: Финансы и статистика, 1996.
4. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. – Алматы : АЙАН,2001.
5. Кондроков Н.П. Бухгалтерский учет. - Москва., 1996.
6. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп. - Алматы: Экономика,2001.
7. Досаева А.Ж. Теория и методология разработки системы счетов бухгалтерского учета. – Алматы, 2007.
8. Кутер М.И. Бухгалтерский учет : основы теории. - Москва: 1997.
9. Кузьминский А.Н. Теория бухгалтерского учета. – Киев,1990.
10. Кеулімжаев Қ.Қ., Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы – шаруашылық қызеті бухгалтерлік есепшоттарының корреспонденциясы. – Алматы: Экономика,1998.
11. Крятова Л.А., Эргашев Х.Х. Бухгалтерский учет основы теории. – Москва: Маркетинг, 1999.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
3
І.Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері
1.1.Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу 6
1.2.Шоттардағы екі жақты жазба
10
1.3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар
және олардың өзара байланысы
14
ІІ.Синтетикалық және аналитакалық шоттардың есебін жүргізу
2.1.Еңбекақы бойынша қызметкерлермен
есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық
есебі
16
2.2. Дайын өнімнің шоттар арқылы жүргізілген
есебі
23
Қорытынды
27
Пайдаланылған әдебиеттер
29
Қосымшалар
30

Кіріспе

Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның
меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп
беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтсе де ұйымның шаруашылық
қызметін басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың
қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу
жеткіліксіз. Яғни кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның шаруашылық
құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни
күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір
күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл
операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін
тигізеді. Ал осы операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы
сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа
бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып
табылмайды. Бұған дейін айтылғандай бухгалтерлік баланс әрбір айдың
(тоқсанның, жылдың) бірінші күніне қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес
ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және олардың негізінде болатын
өзгерістерді жіктеп (топтастырып) есептеп
отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру
үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына
қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын
есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейінен
бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашылады.
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін “касса” деп
аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін
“дайын өнімдер” деп аталатын шот және тағы басқа шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен “Т” әрпі сияқты
болып көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар
қарама – қарсы “активтік” және ”пассивтік” болып екі түрге бөлінеді.
Активтік шоттар ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пассивтік шоттар осы
ұйымның меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте
шоттың сол жағы “дебет”, ал оң жағы ”кредит” болып аталады. Шоттың
қолданылуы барысында бұл “дебет” және ”кредит” сөздері
қысқаша Дт(дебет), Кт (кредит) түрінде жазылады. Жалпы шот мына түрде болып
келеді.

Дебет Шоттың аты Кредит

Кәсіпорындағы орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және
екінші шоттың кредитіне жазылады. Ал ол операцияларды
бұл шоттарда тіркеп жазу белгілі бір есепті кезең барысында жалғасады.
Әрбір мүлікке немесе қорлану көздерінің белгілі бір түріне ашылған
бухгалтерлік шот арқылы сол заттың (мүліктің) немесе ақшаның ұйымдағы
мөлшерін (қалған қалдығын) біліп отыру үшін “қалдық” сөзі қолданылады.
Есепті кезеңнің басындағы, яғни шоттың ашылуы барысындағы қалдық –
“бастапқы қалдық”, ал шоттың жабылуы барысындағы, яғни есепті кезеңнің
соңындағы қалдық - ”соңғы қалдық” деп аталады. Осы есепті кезең бойындағы
шоттың дебет жағына жазылған сандардың қосындысы “дебеттік айналым”, ал
кредит жағындағы сандардың қосындысы ”кредиттік айналым” деп аталады. Осы
жоғарыда аталған әрбір шоттағы “дебеттік айналым” мен “кредиттік
айналымның” айырмасы сол шоттың қалдық сомасы болып табылады. Ескеретін
жағдай - шоттағы соңғы қалдық сомасын есептегенде ол шоттың бастапқы
қалдығын естен шығармау керек. Яғни кез келген шоттың соңғы қалдығы сол
шоттың бастапқы қалдығына “дебеттік айналым” мен “кредиттік айналымның”
айырмасын қосу немесе шегеру арқылы табылады. Егер шоттың бастапқы қалдығы
дебеттік болса, соңғы қалдықты табу үшін бастапқы қалдық сомасына дебеттік
айналым сомасы қосылып, одан кредиттік айналым сомасы шегеріледі. Ал
шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болған жағдайда, соңғы қалдық сомасын
есептеу үшін бастапқы қалдыққа кредиттік айналымды қосып, одан дебеттік
айналымды шегеру қажет.

І.Шоттарды жіктеу және олардың
түрлері мен міндеттері
1.1.Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу.
.

Шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп тәсілінің маңызды элементі ретінде
шоттар жүйесін сипаттайды, қаражат пен шаруашылық процестерін жүзге асыру
үшін оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есепте
қолданылатын шоттар оларда есепке алынатын объектілердің экономикалық мәні
жағынан, міндеті, құрылымдық ерекшеліктері және тағы басқа белгілері
бойынша бірдей емес. Осыған байланысты оларды сапалық біртекті топтарға
бөліп жіктеу, топтастыру талап етіледі, бұл шоттардың әрбір жекелеген
топтарына тән ерекшеліктерді анықтауға, олардың мазмұны мен есепте
қолданылу тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Шоттарды екі белгісі бойынша жіктейді:
• Экономикалық мәні жағынан. Қаражат пен шығу көздерін жіктеу
негізге алынған.Бұл жіктеу сол немесе басқадай шоттарда не есепке
алынатынын анықтауға, нәтижесінде, есеп объектілері туралы жүйелі
экономикалық ақпарат алуға мүмкіндік береді;
• Міндеті мен құрылымы жағынан. Назардағы объекті туралы сондай
немесе басқадай экономикалық көрсеткіштерді алу үшін қандай шоттар
қолданылуға тиісті екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Екі жіктеу де
өзара тығыз байланысты және өзара шарттастырылған. Шоттарды құру, оның
құрылымы айналымдардың дебет пен кредит бойынша сипатын, оның міндетіне де
байланысты. Кейбір шоттар материалдық құндылықтарды қозғалысы мен жағдайын
көрсету үшін, басқалары - өнім өндіруге жұсалатын шығынды есептеу үшін,
үшіншілері – кірістерді анықтау үшін қолданылады.
➢ Негізгі шоттар шаруашылық құралдарының бар – жоқтығы мен
қозғалысын, олардың пайда болу көздерін бақылау үшін қолданылады, өйткені
оларға есептелетін объектілер шаруашылық іс - әрекеттің негізі болып
есептеледі. Олар шағын топтарға бөлінеді:
• Мүліктік. Материалдық құндылықтардың өсуін, жұмсалғанын және
қалдығын бақылауға арналған. Бұл қаражаттың түсуі дебет бойынша, шығуы –
кредит бойынша көрсетіледі, шот- активті, қалдық – дебеттік. Аналитикалық
шот ақшалай және заттай түрде жүргізіледі.
• Ақшалай. Банкте, кассада әртүрлі валютамен сақтаулы ақшалай
қаражаттың бар – жоқтығын, түсуін бақылауға арналған. Шоттар активті, дебет
түсуді, кредит жұмсалуын көрсетеді, қалдық дебеттік.
• Инвестициялар акцияларға, басқа субъектілердің жарғы капиталына
салынған инвестициялар, сондай – ақ қаржылық инвестициялар.Шот құрылымы
бойынша активті.
• Меншікті капитал. Шоттар субъектінің меншікті қаражат көздерінің
пайда болуы мен пайдаланылуын есептеу үшін қолданылады, құрылымы бойынша
пассивті . Кредит бойынша шығу көздерінің ұлғаюы, дебет
бойынша – ол қаражат көздерінің шығуын бейнелейді. Кредиттік сальдо
кәсіпорында қорлардың бар – жоғын көрсетеді.
• Есеп шоттар кәсіпорынның дебиторлырымен және кредиторларымен
есептесулерді есепке алу үшін қызмет етеді. Есептесулердің әр түрлі сипаты
бұл шоттардың сан алуан құрылуын және олардың көмегімен әртүрлі
көрсеткіштер алуға себепші болады.
➢ Реттеуші шоттар. Бұлардың көмегімен ағымдағы есепте
шаруашылық құралдарының бағасы түзетіледі. Субъектінің шаруашылық құралдары
олардың өндірісі мен сатып алынуына нақтылай жұмсалған шығын негізінде
бағаланады. Реттеуші шоттар құралдардың қайсыбір
түрін бағалауды дәл анықтайды немесе реттейді. Осы мақсатпен ағымдағы
есепке алудағы негізгі шоттардан басқа олармен байланысқан реттеуші
шот жүргізіледі. Есепке алынатын объектінің нақты мөлшерін табу үшін
реттелетін шоттың сомасы негізгі шот сомасынан алынып есептелінеді. Негізгі
қаражат пен материалдық емес активтер оларды алған немесе
іске қосылған сәттен бастап және жұмсалып кетуіне дейін бастапқы
бағасы бойынша есептеледі. Жеке шотта дербес олардың сол сәттегі
тозу сомасы көрсетіледі. Басапқы құнды тозу сомасымен салыстарып,
яғни тозуды есептегенде, негізгі құралдардың нақты (қалдықты) құнын шығарып
аламыз.
Шоттарды жіктеу

➢ Процестер мен нәтижелердің шоттары келесідей бөлінеді:
• Жинақтау бөлу шоттары. Төлем немесе аудару сәтінде тиісті объектілерге
тікелей жатқызылмайтын шығындар мен кірістерді жинау үшін қызмет
етеді, бұлар – “Қосымша шығын” (шаруашылық үйымдастыру жұмысына
арналған), ”Алдағы кезең шығыны”- активті шоттар және ”Алдағы кезең
кірісі” – пассивті.
• Калькуляциялық шоттар. Өнім өндірісімен, орындалған жұмыспен, өнімнің,
жұмыс материалдарының өзіндік құнын есептеу мақсатымен көрсетілетін
қызметпен байланысты барлық шығындарды есепке алу үшін арналған.
• Кіріс шоттары – негізгі және негізгі емес іс - әрекетпен түскен кіріс.
Пассивтік, кредит бойынша шоттар кіріс есептеуді (алуды) көрсетеді,
жыл соңында олар қорытынды кірісті ұлғайту үшін есептен шығарылады.
• Транзиттік шоттар (бір күндік). Бір элементті шығындарды есепке алу
үшін қолданылады. Ай соңында калькуляциялық шоттар есебіне қосылады.
Калькуляциялық шоттар сияқты бұл шоттарда да қалдық болмайды, ай
соңында 21 бөліктен басқасы жабылады (ай соңында бітпеген өндіріс
қалдығы көрсетіледі).
• Шығын шоттары. Құрылымы бойынша активті, дебет бойынша шығын өскенін
көрсетеді, жыл соңында барлық шығын жиынтық кірісті азайтуға арналып
есептен шығарылады.
• Қаржы – нәтижелік. “Операциялық – нәтижелік шот” – қорытынды кіріс.
Дебет бойынша субъектінің шығыны, ал кредит бойынша – кірістер
көрсетіледі. Кредиттік қалдық кірісті, дебеттік шығынды көрсетеді. Бұл
шотта сальдо болмайды, өйткені есепті кезең соңында алынған айырма
“Бөлінбеген табыс (жабылмаған шығын)” 561 шотына есептен шығарылады.
5410 – кәсіпорынның салық салынғаннан кейінгі
( корпоративті табыс салығы 30%) өкімінде көрсетілеті таза табыс.
➢ Тысқары шоттар осы кәсіпорынға тиесілі емес жауапты сақтауда
немесе уақытша пайдалануда жатқан құралды бейнелейді. Бұларды кәсіпорынға
тиесілі құралмен бірге есептеуге болмайды. Тысқары шоттарға қатысты барлық
операциялар екі жақты жазбамен емес, бір жақты, тек дебетпен немесе
кредиттен ғана көрсетіледі.

1.2.Шоттардағы екі жақты жазба

Шаруашылық операцияларды бейнелеп көрсету тәсілі ретінде екі жақта
жазба өндірісте болатын барлық шаруашылық процестерін есептеу үшін
қолданылады. Екі жақты жазба ақшалай бағасы бар шаруашылық операциялар
бухгалтерлік есебі шотында бейнелеп көрсету тәсілін білдіреді, олар
шаруашылық құралдарында, олардың шығу көздерінде және шаруашылық – құқықтық
қатынастарда өзара байланысқан өзгерістер туғызады.Шоттар арасындағы
байланыс шоттар корреспонденциясы, ал өзара шаруашылық операциялармен
байланысқан шоттар – корреспонденттелетін деп аталады. Шоттарға
енгізілерден бұрын операциялар есептік формалар (проводкалар) жасалады,
олар жазбалар қандай шотта жүргізілетінін көрсетеді. Дебеттелетін,
кредиттелетін шоттарды және шаруашылық операцияларының сомасын көрсету
бухгалтерлік проводка деп аталады, олар құжаттар негізінде жасалады.
Корреспонденттелетін шоттарға байланысты күрделі және жай бухгалтерлік
проводкалар болады. Бір дебеттелетін және бір кредиттелетін шоттардан
тұратын жай проводка деп аталады. Бір дебиттелетін және бірнеше
кредиттелінетін, керісінше, бірнеше дебиттелетін және бір кредиттелінетін
шоттардан тұратын күрделі провода деп аталады.
Мысалы:
Жай өткізгіш проводкалар:
• Жабдықтаушыға есеп шоттан тауарлық-материалдық қорлармен жабдықтаған
соң аванс сомасы аударылады:
1610 “Тауарлық – материалдық қорлармен жабдықталған соң берілген
аванстар” шо дебеті
1040 ”Ағымдық шотағы ақша” шот кредиті
63000;
Күрделі өткізгіш проводкалар:
• Кәсіпорын кассасынан беріледі:
а) іссапарлық шығындарға қолма – қол ақша
1250 ”Есеп беретін адамдар мен есеп айырысулар” шот дебеті
7000;
ә) қызметкерлерге жалақы
3350 “Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысуар” шот дебеті
45000;
б) кассадан брілген жиынтық сома:
1040 “Кассадағы қолма – қол ұлттық валюта” шот кредиті
115000.
Айтқандарымыз түсінігірек болу үшін тағы бір мысал құрастырайық. Ол
үшін шартты баланс негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.
“ККК” фирмасының 1 қаңтар 2007 жылғы балансы
Актив Пассив
Баптардың аталуы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес 80000
активтер 15000 Жарғылық қоры
Негізгі құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20000
Аяқталмаған өндіріс 90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп 40000
айырысу
Материалдары 20000 Жабдықтаушы – 50000
мердігерлермен есеп
айырысу
Ақшасы 110000 Еңбекақы бойынша 85000
есеп айырысу
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000

2007 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
1) Жабдықтаушы – мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ).
2) Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.
3) 30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
4) Жабдықтаушы – мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес) мың теңге банк
несиесі есебінен өтелді.
Шаруашылық операцияларды “екі жақты жазу” әдісімен есепке алу алдында
мынадай жағдайларды ескеру қажет:
• Аталған шаруашылық операциларының қандай объектілерге
қатыстылығы;
• Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігі;
• Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында
есептелінетінін;
• Операцияларды шоттардың қандай бөлігін жазу керек екендігін
(дебитіне немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және
соған сәкес жабдықтаушы – мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп
түскен материалдарды есепке алу үшін “материалдар” деп аталатын активті
шоты, ал жабдықтаушы – мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін
”Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” деп аталатын пассивті шоты
қолданылады.Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебетіне, ал пассивті
шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады. Соған сәйкес бұл
операция бойынша мынадай екі жақты жазу жазылады:
Дт: “Материалдар” шоты
25000теңге
Кт:”Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” шот 25000теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған
сәйкес банк мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияларды алдыңғы
қарама – қарсы деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның
активтері және соған сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда
ұйымның активтері және пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның
бухгалтериясыныда мынадай екі жақты жазу жазылады:
Дт: ”Банк несиесі” шоты
50000 теңге
Кт: ”Ақшалар ” шоты
50000 теңге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде
ешқандай өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің
баптарына ешқандай әсерін тигізбейді. Ал актив бөлімінде өндіріске
материалдардың босатылуына сәкес аяқталмаған өндіріс деп аталатын бөлім
сомасы артып және осыншама сомаға материалдар деп аталатын бөлім сомасы
кемиді. Бұл жағдайда екі жақты жазу мына түрде болады:
Дт: ”Аяқталмаған өндіріс”
30000 теңге
Кт: ”Материалдар”
30000 теңге

Төртіші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір
бөлім көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Жоғарыда
қарастырылған үшінші операцияда өзгеріс тек қана активті бөлімде болған
болса, бұл операция керісінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына
ешқандай әсерін тигізбей, өз әсерін тек қана пассивті бөлім баптарына
тигізіп отыр. Осыған сәйкес бұл операция бойынша мынадай екі жақты жазу
жазылады:
Дт: ” Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” 65000 теңге
Кт: ”Банк несиесі”
65000 теңге
Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір
мезгілде және бірдей сомда бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне
жазылып отыр. Олай болса, екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей сомада өзгеруін
бейнелейді.

1.3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар және олардың өзара байланысы.

Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпараттардың түріне
және мәліметтермен қамтамасыз етілуіне қарай синтетикалық және аналитикалық
деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Синтетикалық шот негізінен бухгалтерлік баланстың баптары негізінде
ашылады. Бұл шот арқылы белгілі бір мүлік немесе қорлану көздері туралы
жалпылай ақпарат алуға ғана болады. Сондай –ақ отындар деп аталатын шотқа
қарап отырып ұйымдағы қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге
болады.
Бірақ бұл синтетикалық шоттардағы мәліметтер кейде кәсіпорының тиімді
басқару барысында жеткіліксіз болады. Өйткені ұйымдағы басқарушы немесе осы
шоттағы мәліметтерді пайдалану арқылы шешім қабылдаушы адамға дайын өнімнің
қанша түрлі өнім екендігін, оның ішінде әрбір өнімнің санын және оның бір
данасының бағасын білу қажет болуы мүмкін. Сондықтан бухгалтерлік есепте
синтетикалық шоттармен қатар аналитикалық деп аталатын шоттар да
қолданылады. Негізінен аналитикалық шот синтетикалық шоттардағы
мәліметтерді толық және жан-жақты ашып көрсетуге арналған. Есепке алынатын
объектілер бұл шотта өздерінің түрі бойынша ақшалай өлшеммен және заттай
өлшеммен есептелініп жүргізіеді.
Бухгалтерлік есепте шоттардың синтетикалық және аналитикалық деп
аталатын екі түрінен басқа аралық шот (субшот) деп аталатын түрі де жиі
қоданылады. Бұл шот өзінің аталуына сай синтетикалық шотқа қарағанда
жіктелінген түрде, ал аналитикалық шотқа қарағанда топтастырылған түрде
қоданылады. Сондықтан да бұны осы екі шоттың ор тасындағы, яғни аралық шот
– деп атайды. Бұл шотта объектілер тек қана ақшалай өлшеммен есептеліп
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде қолданылып жүрген шоттар
жоспарында аралық шот қарастырылмаған. Еліміздің бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес барлық кәсіпорындар керек болған жағдайда әрбір
синтетикалық шоттың ішінен аралық шоттарды өз қалауы бойынша аша беруіне
болады.Сондай –ақ әрбір синтетикалық шотқа ашылатын аралық шоттың санына да
ешқандай шек қойылмайды.
Іс жүзінде синтетикалық және аналитикалық шоттардан басқа ішкі
шоттар (субшоттар), яғни синтетикалық және аналитикаық шотар арасындағы
аралық буын қолданылады, олардың көмегімен осы синтетикалық шот ішіндегі
жекелеген объектілер қорытындыланған мәліметтерді алу үшін аналитикалық шот
мәліметтерін қосымша топтасыру іске асады.
Мысалы, “Отын” 1310 шоты. Бұған “Бензин” 13101, ”Дизельді отын” 13102
ішкі шоттар ашуға болады.
Синтетикалық шоттардың аналитикалық шоттармен
өзара байланысы
“Отын” 1310 синтетикалық шоты

Ішкі шоттар

ІІ. Синтетикалық және аналитакалық шоттардың есебін жүргізу
2.1.Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың синтетикалық және
аналитикалық есебі.

Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың синтетикалық есебі
3350 ”Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есе айырысу” пассивтік шотта
жүргізіледі:
Көрме жұмыстарын ұйымдастырумен және көрме қызметін өткізумен
айналысатын қызметкерлерге есептелетін еңбекақыға арналған бап бойыншы 881
”Өнімдерді (тауар мен қызмет) өткізудің шығындары”;
Жалпы шаруашылық және әкімшілік басқару қызметкерлеріне (лауазымды
қызметтегі тұлғалардан басқа) есептелетін еңбекақы сомасына арналған 7210
”Жалпы және әкімшілік шығындары”.
Өндірістік саладағы кәсіпорындарда еңбекақы есептелгенде 3350 шоты
кредиттеліп, 9 бөлім шоты дебеттеледі.
8013 ”Еңбекақы” – негізгі өндіріс жұмысшыларына есептелетін еңбекақы
сомасы;
8033 ”Еңбекақы” – қосалқы өндіріс жұмысшыларына есептелетін еңбекақы
сомасы;
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.