Ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктер
ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІ ҮЛГІЛЕРІНДЕГІ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СӨЗЖАСАМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
(ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер материалдары бойынша)
Қазақ тілінің қазіргі өркениетіміз бен мәдениетіміздің және ұлтымыздың
қалыптасуында негізгі ұйыстырушы, ұйтқы болғандығы белгілі. Қазіргі қазақ
тілінің қалыптасу тарихын, даму жолдарын зерделеу, оқып-үйрену – ұлттық,
мемлекеттік, жалпы азаматтық міндет, парыз болуымен қатар, мәдениетіміздің
келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер мүдделі қажеттілік.
Бабаларымыздың өткен тарихтағы асыл мұраларын танып білу іс-шараларында
ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі материалдардың қолдағы барын
игерудің, жоғын іздестіріп ғылыми айналысқа тарту ісінің маңызы өте зор.
Өкінішке орай, ескі қазақ жазба тілінің ХV-ХVІІ ғасырлардағы жай-күйін
танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге жетпеген, ал басым бөлігі түрлі
объективті, іші-нара субъективті жағдайларға байланысты шетелдік мұражайлар
мен кітапханалар қорында жатыр.
Қазақ хандығы өз алдына шаңырақ көтеріп, қазақ мемлекеттігін
жариялағанымен, олардың өмір-тіршілігі көбінесе тарихи-саяси тартыс, күрес
үстінде болды. Қазақ жұрты талай шабуылға ұшырап, қазақ жерінің арғы шеті
мен бергі шетіне үнемі көшіп жүргені тарихтан белгілі. Әсіресе, отырықшы
халық пен отырықшы елдің мекен-жайы болған қалалардың өзі жиі-жиі, бір
қолдан екінші қолға өтіп отырғаны тарихтан мәлім. Бұл жағдай қазақ халқының
тарихи жазба мұраларын толығымен сақтауға, келешек ұрпаққа жеткізу
мүмкіндігіне кері әсерін тигізді. Түркі тайпаларының, оның ішінде ескі
қазақ тілінің ерекшеліктері V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей, одан кейінгі
көне түркі, ұйғыр, араб жазулы және т.б. жазба ескерткіштерде сақталған.
Әсіресе, шағатай тілінде орындалған деп танылып жүрген жазба
ескеркіштерге қазақ халқы да ортақ. Өйткені шағатай тілі өз кезінде
көптеген түркі тілдес халықтарға ортақ тіл. Қазақ ру-тайпалары дербес
мемлекет құрып, өмір сүре бастаған ХV-ХVІ ғасырларда жазба дүниелердің
қажеттілігі туды. Ол қажеттілік алдымен қазақтың хан-сұлтандарының өзге
елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті. Сонан соң, жеке
адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-бабаларын танытатын
шежірелер жазу дәстүрі болған. Сонымен қатар, жазба түрде өсиетнама қалдыру
сияқты дәстүрлер де болған. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі,
көлемі, орындалу мақсаты жағынан әр түрлі болып келген. Олардың ата-
бабалардың аттарын хронологиялық тәртіппен түзген сызба тәріздес қысқа
түрлері де, тарихи шығарма түрінде келетін күрделі түрлері болса керек.
Алдыңғы топтағы түпнұсқалары сақталмаған. Ал тарихи жылнама түрінде
жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені де өте аз.
Негізгі материалдар – Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-Тауарих, Әбілғазы
Бахадүр ханның Түркі Шежіресі, Әділ сұлтан эпикалық жыры және Өтеміс
қажының Шыңғыснама атты жазба ескерткіштерінде берілген тілдік
материалдар. Олар иіні мен ретіне орай өзгедей материалдармен де
салыстырыла қарастырылады. Бұл талдауларды жасауда жазба ескерткіштердің
бұрынғы транскрипциялары (Б.Әбілқасымұлы: Түркі Шежіресі (Демезон
нұсқасы), Р.Сыздықова, М.Қойгелдиев: Қадырғали би Қосымұлы және оның
Жылнамалар жинағы, Шыңғыснаманың В.П.Юдин дайындаған транскрипциясы және
Әділ сұлтан эпикалық жырының А.И.Исин жасаған транскрипциясы) сол
қалпында пайдаланылды.
Қазақ тілінің орта ғасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйіне, тілдік
ерекшеліктеріне тілші ғалымдар, мәдениет қайраткерлері үнемі назар салып,
түрлі жанрларда орындалған ізденіс жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы
бағытта зерттеулер жүргізіп, келелі пікірлері мен тұжырымдарын ұсынған
Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсынұлының, М.Тынышпаевтың, Қ.Жұбановтың,
Н.Т.Сауранбаевтың, Ә.Х.Марғұланның, Б.Кенжебаевтың, С.А.Аманжоловтың,
Р.Сыздықованың, Ә.Т.Қайдардың, Ә.Құрышжанұлының, Б.Әбілқасымовтың арнайы
орындалған еңбектерінде, сондай-ақ осы мәселеге қызығушы мамандардың түрлі
басылымдар арқылы білдірген пікірлерінде мәселенің өткір де өзекті тұстары
туралы келелі пікірлер ұсынылып жүр. Оларды бір арнаға, бір аяға
топтастыру, жүйелеу арқылы мүмкіндігінше мәселенің нақты шешімін табудың
қажеттілігі күнбе-күн артып келеді.
1. ХV-ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
Ескі қазақ тілі – орта ғасырда (ХV-ХVІ ғғ.) қолданылған қазақ халқының
тілі. Бұл кезде белгілі бір қыпшақ тайпалары мен түркі рулары Алтын Орда
мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ деген этникалық атқа ие ретінде, өз
алдына этнос болып қалыптасқан. ХV ғасырдан бастап осы қалыптасқан халық
көршілері арасында да, сол заман оқиғаларын көрсететін жазба деректерде де
қазақ атымен белгілі болады. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы
зерттеушілердің қызу айтыс-тартысының тақырыбына айналып келеді. Ол
халықтың өзінің шыққан тегі туралы туғызған көптеген аңыз-әңгімелерінде сөз
болады. Деректерге қарағанда, бұл термин әуелгі кезде әлеуметтік мәнінде
қолданылып, өз мемлекетінен, тайпасы мен руынан оқшауланып шығып, шытырман
оқиғалар іздеуге мәжбүр болған адам (В.В.Бартольд) мағынасында
қолданылады. Тарих-и Рашиди мен өзге деректерде қазақ атауы Жәнібек пен
Керей бастап Жетісуға көшіп кететін сияқты топты білдіру үшін бастапқы
кезде өзбек-қазақ, сосын қазақ түрінде пайдаланылады.
Ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді: а) қалыптасу
(ХІV-ХVІІ ғғ.); ә) даму мен жетілу дәуірі (ХVІІ-ХІХ ғғ.); б) жаңа дәуір,
яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (ХІХ ғ.).
Ескі қазақ тілі өзінің бастау кезін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы
атаумен аталып, сол дәуірдегі жазылып қалынған ескі түркі жазба
ескерткіштері деген атпен белгілі болған. Алғашқы орта ғасырдан (V-VІІІ
ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі ескерткіштері деп есептейді. Әрине,
қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына
қарай үңілсек, ескі түркі елдерімен де тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір
ерекшеліктері мен тамырлары Алтай тілдерімен (олар арқылы Орал тілдерімен
де) араласып кетеді, демек, біз өз тіліміздің пайда болу (жаратылу)
табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден (прототүркі
дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ. – б.з. ІV ғ.) іздеуіміз керек. Кезі келгенде көне
қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне
түркі тілдерінің (V-Х ғғ.) кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз
дәл қазіргі мағынасында айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі
тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен, оның
беретін мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес,
бейтарап сөз болған. Алайда, қазақ тілінің көне (ескі) тіл екендігін
теріске шығаруға болмасы анық. Оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі)
түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып отырады. Қазақ халқының ұлт
болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы
мен дамуының қайнар көзі. Олар V-ХV ғғ. өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз
және қарлұқ сияқты басты-басты тайпалар одақтарының құрамына еніп, солардың
тілінде сөйлеген [3, 113]. Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-й (адақ-
азақ-айақ), н-ң-й (қон-қоң-қой) з мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі
немесе түсіп қалуы т.б. осы кезде қалыптасқан (д, з, н, ң, ғ, г дыбыстарын
қолданатын тілдер не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай қазақ
тілінде адақтау-айақтау, суғар-суар, жаз-жай сияқты сөздер кездесе береді).
1.1.2. Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрған кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда
жазба дүниелердің қажетілігі туды. Бұл қажеттілік алдымен қазақтың хан-
сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті.
Сонан соң жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-
бабаларын танытатын шежірелер тарату дәстүрі болған. Сонымен қатар, атаның
өзінен кейінгілерге ақыл-өсиет сөздерін жазба түрінде қалдыру сияқты
дәстүрлер де болған екен. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі
және көлемі жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын
хронологиялық тәртіппен түзген схема тәріздес қысқа түрлері де тарихи
шығарма түрінде келетін күрделі туындылар да болса керек. Алдыңғы
топтағылардан өз кезінде жазылған түпнұсқалар сақталмаған. Ал тарихи
жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені өте аз.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесі жайындағы
пікірлер жүйесі біркелкі емес. Өйткені бұл тілдің басталар тұсы мен әрі
қарайғы даму бағыты әртүрлі танылып келгендіктен, оның дәуірлерге
бөлінісінің біркелкі болуы мүмкін де емес. Қазақ тілінің бастау алар кезі
жайлы пікірлер жиынтығы мынадай:
1) Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар
мемлекеті кезінен бастайды (Ғ.Мұсабаев ІІ ғасырдан,
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев V ғасырдан т.б).
2) Қазақ тілінің тарихы ХVІІ ғасырлардан басталады (Қ.Жұмалиев,
М.Балақаев т.б.).
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев). Бұл пікірді ұстанушылар ХІХ
ғасырдың ІІ жартысына дейін де қазақ тілін танытатын үлгілер
болды, дегенді айтады.
4) Қазақ тілі қазан төңкерісінен кейін басталады (Т.Қордабаев).
5) Қазақтың төл тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның
халық болып құралған кезеңінен, ХV-ХVІ ғасырлардан басталады,
ал ескі жазба тілі ХVІ-ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба
тілі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Р.Сыздықова,
Ә.Құрышжанов, Б.Әбілқасымов, Қ.Өміралиев, А.Ысқақов т.б.) [1,
17].
Қазіргі қазақ тілінің ескі қыпшақ тілімен тікелей байланысты екендігін
профессор Ә.Құрышжанов: сөздің иіні келген соң айта кетейік, М.Барманқұлов
Существенное влияние на образование казахской народности оказала
Кипчакская конфедерация, - деп көрсетеді. Бұл мәселе туралы ең алғаш
арнайы мақала жазып, нақтылы пікір айтқан академик Н.Т.Сауранбаев еді. Бұл
автор зерттеулерінің ең түйінді жері мынадай: Современный казахский язык
есть развитие древнекыпчакского языка в новых условиях. Монолитный язык
казахов сложился и существовал до Х в., когда народ, говоривший на
кипчакском языке, стал называться казахами дей келе, Н.М.Карамзин
Казахия деген елдің атауын Х ғасырдан бастап белгілі болған еді деп
көрсетеді, өйткені ол сөз Византия императоры Константин VІІ
Багрянородныйдың (905-959 ж.) еңбектерінде жазылып қалған екен.
Н.Т.Сауранбаевтың до Х в. деп отырғаны осындай бір мағлұматтарға келіп
саятын болса керек, өйткені Византия императорының Х ғасырдан кейін жазуы
мүмкін еместігіне баса назар аударды [22, 22].
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ тілінің әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі ұсынылып жүр.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (М.Балақаев,
Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл тарихын
зерттеуші М.Балақаевтың пікірі негізге алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму барысы мынадай кезеңдермен байланыстырыла қарастырылады:
1) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби тіл;
2) ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл;
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл;
4) ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл;
5) 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл;
6) 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл.
Ғалым Р.Сыздықова қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеуде
ұсынылып келген бұл кестелердің көпшілігінен мына бір жайт байқалады, дей
келе, әдебиеттанушылар мен тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі
категорияны: жалпы қазақ тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді
араластырып, осы екі категорияны айырмайды. Бұл екі категория дәуірлеуге
келгенде екі түрлі болуға тиісті. Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден
басталады және ол осы тілде сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың
тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық болып топтасу үрдісімен, оның
әрі қарайғы ұлт ретінде ұйымдасуымен байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін біздің жыл санауымыздан бірнеше ғасыр
бұрынғы кезеңнен бастап біздің жыл санауымыздың ХІV-ХV ғасырларына дейінгі
дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі;
екінші кезең – ХV ғасырдан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі мерзім, бұл
мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтас халық ретінде қалыптасты. Үшінші кезең
– ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы
ұлт болып шоғырланды деп тануға болады. Әдеби тіл – халықтық немесе ұлттық
мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол әрбір халықтың өзі жасап отырған
дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей
байланысты. Сонымен қатар, әдеби тіл өзінің ішкі даму заңы бойынша да
өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың, т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өзін тұтынып жүрген халықтың этногеографиялық ортасына да тәуелді, әсіресе
тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей қарым-қатынаста
болады [1, 20], деп тұжырымдайды.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің қызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін
тарихи тұрғыдан алып қарау керек. Ұзақ жылдар бойы ол ақырын өзгереді,
біртіндеп қалыптасып, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі, сапалық
өзгерістерге ұшырайды. Осындай ішкі (тілдік, құрылымдық) өзгерістерге
байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу немесе даму дәуірлерін бірнеше
кезеңдерге бөліп қарауға болады. Қазақ әдеби тілінің даму тарихын басты-
басты екі дәуірге бөлуге болады:
1) Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі тілі;
2) Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі тіл.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға болады:
а) Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасу дәуірі, ХV-ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысын қамтиды.
б) ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысынан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
кезең, яғни бұл кезде қазақ жерінде хандық жойылды.
Алғашқы дәуір қазақ халқының дербес хандық құрып, өз алдына мемлекет
құра бастауы ХV ғасырдан басталып, ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл – қазақтың ауызша және жазба тілдерінің қалыптасуы
мен даму процесінің алғашқы тұсы. Осы кезеңдегі ауызша дамыған әдеби дәстүр
қазақ халқы мен қазақ хандығының іргетасын бекіте түсетін үлкен мәдени-
рухани күш болды.
Екінші дәуір ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. Бұл – қазақтың
ұлттық жаңа жазба тілінің қалыптасу кезі болды. Сол кезде қалыптасқан
қазақтың ұлттық жазба тілі өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне ұласып
отыр.
Академик Р.Сыздықова қазақ тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген
пікірлерді көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары
барын айтады. Дау туғызатын мәселенің бірі – қазақтың төл ауызша әдеби
тілінің тарихын не себептен ХV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Бұл кезең
– қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың өз алдына дербес халық болып
топтана бастаған, яғни қазақ деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала
бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы құрылған ХV-ХVІ ғасырларда нағыз тума
қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби
тілі де поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың жақсы
дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған, - дейді.
Екінші мәселе – қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда көркем
әдебиеті мен тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген сауал. Әрине
белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен ол халықтың рухани-
мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы әрдайым
тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халық болып құралғанға дейінгі көркем
сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің едәуір шамада көрініп,
дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал. Сірә, қазақ халқын құраған
ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының ХV ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері
күшті дамып келгендігі қазақ халқының ауызша поэзиясының бірден қазақ
поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған тәрізді деп ойлаймыз [1, 24].
1.2. Ескі қазақ тілінің бастау көздері
Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен
аталып, сол дәуірдегі жазылған мұралар ескі түркі ескерткіштері деген
атпен белгілі. Алғашқы ортағасырдан (V-VІІІ ғ.) қалған жадыхаттарды көне
түркі ескерткіштері деп есептейміз. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің
ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі
түркі тілдермен де, көне түркі тілдермен де тарихи өзектесіп жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен араласып кетеді. Демек, біз өз тіліміздің пайда болу табиғаты
мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден іздеуіміз керек.
Кезі келгенде көне қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ тілі деп де айта
беруге болады. Бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғ.) кезінде, әрине,
қазақ деген сөз дәл қазіргі мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі
тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанымен,
оның мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни этникалық термин емес, бейтарап
сөз болған. Алайда қазақ тілінің көне немесе ескі тіл екендігін теріске
шығаруға болмайды. Өйткені оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі)
түркі жазба ескерткіштерінің тілінен айқын байқалады. Қазақ халқының ұлт
болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің
қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі болып табылады [3, 213].
Қазақ халқының мәдени мұраларының және тілінің тарихы өте көне
замандарға кететіндігін, қазақ халқын құраған ру-тайралар ежелгі Қытай мен
Рум аралығында өмір сүрген одақтар мен мемлекеттердің құрамында
болғандықтан, көне мәдени мұраларға осы аралықты мекен еткен өзге де ру-
тайпалар сияқты қазақ халқы да ортақ болғандығын Ертедегі әдебиет
нұсқалары атты еңбекті Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Сыдиқов сынды ғалымдар жариялап, айтқан болатын. Бұл
ғалымдардың пікірінше, қоғамның ру, ұлыстық дәуірінде туған тұрмыс-салт
жырлары, ертегілер, Алып батыр, Қорқыт жайындағы аңыздар, Оғыз, Алпамыс
туралы жыр-дастандар түркі халықтарының тек біреуіне ғана емес, көпшілігіне
ортақ [1, 27]. Бұл үлгілердің ішінде Оғызнама (ІХ ғ.), Қорқыт ата
кітабы (ІХ ғ.), Құтадғу білік (ХІ ғ.), сияқты хатқа түсіп, жазба түрде
жеткендері де бар. Сонымен қатар, тасқа қашалып, VІ-VІІІ ғасырлардан қалған
Орхон-Енисей жазба ескерткіштері де – түркі халықтарының көпшілігіне ортақ
мұра.
Жағырафиялық таралым өрісіне байланысты ұлыс атымен шағатай тілі
аталған немесе Орта Азиялық түркі тілі – қазақ қоғамының мәдени, тарихи,
әлеуметтік қажетін өтеуде үлкен роль атқарғаны белгілі. Бірақ, бұл жазба
әдеби тіл қазақтың халық тіліне негізделген төл әдеби тілі емес, түркі
халықтарына тән ортақ тіл болатын. Қазақ қауымында, әсіресе ХV ғасырлардан
бастап жазба дүниелерінің қажеттілігі артты. Келесі ұрпаққа ата-
бабаларының өсиеті ретінде шежіре тарату және жеті атасын білдіру
дәстүрі сақталды. Тек қана шежіре саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар
алысуда да орын алған. ХV ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ хандарының
өзге елдердің билеушілерімен өзара елшілік хаттар арқылы қарым-қатынас
жасап отырғаны мәлім.
Орта Азиялық түркі жазба тіліне тән жазба үлгілердің ішінде дәуірі
жағынан да, тілдік ерекшеліктері жағынан да қазақ тіліне жақыны деп –
Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки (ХVІІ ғ.) мен Қадырғали
Жалайыридің Жамиғат-Тауарих (ХVІ ғ.), Әділ сұлтан эпикалық жырын және
Өтеміс қажының Шыңғыснама атты шығармаларын атауға болады. Бұдан кейінгі
кезеңдердегі қазақ хандары мен сұлтандарының сыртқы елдермен, өзара
жазысқан қатынас қағаздары мен хаттарында қазақ тілінің элементтерін
қолдану тұрақты сипат ала бастады. ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілін
танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші жағынан
риторикалық туындылар (заң, дәстүр, мәдениет, мемлекеттілік және т. б.),
үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің лиро-эпостық, батырлар жырлары сияқты
түрлерінен басқа үлкен екі топтағы дүниелер жатады.
Оның біріншісі, алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен және
өзге елдермен арадағы қарым-қатынас қағаздары. Өйткені әрбір қазақ ханы,
іс-қағаздарын, үкім-жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзіне асырып отыратын,
кеңсе хатшылығы қызметін атқаратын уәзір ұстап отырған. Өкінішке орай, осы
топқа жататын жазба ескерткіштер әлі күнге дейін ғылыми айналысқа тартылмай
отыр. Оның басты себебі сол дәуірлердегі жазба мұралардың сақталмауында
болса, сондай-ақ оларды іздестіру жұмыс-тарының мүлдем жүргізілмеуінде
болып отыр.
Екіншісі – тарихи шежіре сипатындағы тарихи туындылар. Бұл тарихи
туындылардың қатарына жоғарыда атап өткеніміздей, Қадырғали Қосымұлы
Жалайыридің Жамиғат-Тауарихы, Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки,
Әділ сұлтан эпикалық жыры және Өтеміс қажының Шыңғыснама сияқты
туындылары жатады. Бұлар жазба нұсқалар болғандықтан, хатқа түскен
кезеңдегі жазба дәстүрінің толық сақталып қалғандығымен ерекшеленеді.
Бұл жазба ескерткіштердің тілі ерекшелігі жағынан Х-ХІ ғасырларда
қалыптасқан Орта Азиялық түркі, сондай-ақ ескі қыпшақ жазба тілі
дәстүрінің негізінде туып, оның қазақ топырағында әрі қарай жалғасып да-
мыған түрі болып табылады. Негізінен, қазақ тілінің тарихында сөйлеу тілі
негізінде қалыптасып, осы ерекшеліктерімен поэзия мен шешендік сөздерде,
ауызша әдебиетте өмір сүріп келді және жазба тілге негіз болды.
Ортағасырлық түркі жазба тілінің дәстүрлерін сақтай отырып, қазақ
топырағында әрі қарай дамыған, әр түрлі жазбалардан көрініп отырған қазақи
дәстүрлі жазба тіл болды. Бұлардың әрқайсысының қазақ тілінің қалыптасуы
тарихында өзіндік орны бар.
Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и түрки атты еңбегінің ескі қазақ жазба
тілі тарихындағы орны
ХVІІ ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің ішінен Әбілғазы Бахадүр
ханның Шежіре-и Түрки (Түркі Шежіресі) атты еңбегінің алатын орны ерекше.
Оның себебі, біріншіден, кітап авторының өз заманының білімді, жан-жақты
даярлығы бар (тарихшы, ақын, политолог, жауынгер, т.б.) кісісі болуында
болса, екіншіден, оның шығармасының тарихи, әдеби, тілдік жақтарынан аса
құндылығында.
Қадырғали би Қосымұлының Жамиғат-тауарих атты еңбегінің ескі қазақ жазба
тілі тарихындағы орны
Қазақтың Жалайыр руынан шыққан тарихшы, мемлекет қайраткері, ХVІ
ғасырдың екінші жартысы, ХVІІ ғасырдың басында ғұмыр кешкен Қадырғали би
Қосымұлының Жамиғат-Тауарих (Жылнамалар жинағы) атты еңбек ортағасырлық
түркі жазба мәдениеті үлгілерінің санатына жатады. Әсіресе ортағасырлық
қазақ тарихы мен тілін зерттеуде – оның алатын орны ерекше. Атақты орыс
ғалымы И.Н.Березин 1854 жылы Қазанда, Шығыс тарихшылар кітапханасы
басылымдары қатарында алғашқы рет жариялаған, қазақтың ұлы ғалымы Шоқан
Уалиханов бірінші болып зерттеп, ғылыми бағасын берген бұл әйгілі еңбек
Кеңес дәуірінде де татар ғалымдары тарапынан біршама зерттеліп, баспа бетін
көрді. Ал бізде, яғни Қазақстанда түпнұсқа күйінде белгілі ғалым
Р.Сыздықованың дайындауымен 1989 жылы Ғылым баспасынан жарық көрді. ХVІ
ғасырдағы ескі қазақ жазба тілінен қазіргі қазақ тілінің біршама
фонетикалық, лексикалық айырмашылықтары бар. Өкінішке орай, Қадырғали
Жалайыридің 1602 жылы өз қолымен жазған қолжазбасы біздің заманымызға
жеткен жоқ. Тек оның екі көшірмесі сақталған; бірі – Санкт-Петербургте,
екіншісі – Қазанда. Әрине көшірме болғандықтан, онда ішінара кемшіліктер
мен қателер кездеседі. Бұл жазба ескерткіш – өз заманындағы Орта Азиялық
жазба дәстүрінің негізінде жазылған. Сондай-ақ, Қадырғали би – сол тарихи
кезеңдегі мәдени дамудың деңгейі мен сипатына сай жазба тарихпен қатар,
тарихты жатқа айту дәстүрін де жақсы меңгерген автор. Ал, ол өмір
сүрген тарихи кезеңде көшпелі түркі қоғамдарында қоғамдық-мәдени құбылыс
ретінде ауызша тарих айту дәстүрінің гүлденген дәуірі еді. Тауарихта
берілген шежірелік материалдар, түркі халықтары арасында кең тараған
Едіге жайлы эпостан үзінді, пайдаланылған мақал-мәтелдер соның айғағы
бола алады. Тауарихтың астарлы ойы, жазу стилі, көркем тілі оның
авторының талантты болғанын, өз заманында қазақ қоғамында белгілі би,
халықтың жүріп өткен жолын жақсы білген шежіре адам болғандығын
білдіреді. Оның шыққан тегі мен өмірбаяны жөніндегі деректерді де осы
шежіреден ала аламыз. Оның шыққан тегі – Жалайыр руы. Жалайыр тайпасының
ежелгі тарихи еңбектерде өте жиі кездеседі. Автор бұл жайтты өзі де қысқаша
баяндай отырып, Шыңғыс хан заманынан бері қарай ата-бабасының шежіресін
таратып береді. Сондай-ақ, Қадырғали бидің өзі өте жақсы меңгерген түркі
тілінен басқа, араб, орыс және парсы тілдерін біршама жетік білгендігі
байқалады. Осы қасиеттер оған тайпалық одақтан халықтық бірлік жолына
түскен қазақ қоғамының алғашқы жылнамашыларының бірі болуға
көмектесетіндігі сөзсіз.
Қадырғали би еңбегінің кіріспе бөлімінде Джами‘ат-Тауарих кітабының
бірінші бөлімі бірінші тарауы деп деректің негізгі атын анық айтады.
Автордың көрсетуі, сондай-ақ еңбектің мағынасы аудармаға негіз ретінде
Рашид ад-Дин еңбегінің Орта Азия, не болмаса Еділ бойына жеткен бір
көшірмесі алынғандығын дәлелдейді. Қадырғали би Рашид ад-Дин еңбегін толық
аударған емес. Негізінде ол Джами‘ат-Тауарихтың екі кітаптан тұратын
бірінші бөлімінің қысқартылған нұсқасын береді. Мұнда түркі-моңғол
тайпаларының Шыңғыс хан империясы құрылғанға дейінгі қоғамдық өмірі,
Шыңғыстың тоғызыншы атасы Бұланжардың өмірге келуі және оның Шыңғысқа
дейінгі ұрпақтары жайлы аңыз, Шыңғыс ханның өмірбаяны және оның Газан ханға
дейінгі ұрпақтарының тарихы баяндалады. Шыңғыс ханның Йаса заңдарын
қосқанда, мұнда барлығы 24 дастан берілген. Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-
Тауарихы мазмұны мен құрылымы жағынан үш бөлімнен тұрады:
а) Ресей патшасы Борис Годуновқа арнау;
ә) Рашид ад-Диннің Джами‘ат-Тауарих атты еңбегі негізінде жазылған
тарих;
б) Ұрұс ханнан Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті ұрпақтарының
шежіресі. Тек бір дастанда ғана белгілі алтынордалық Едіге би жайында
айтылады.
Қадырғали Жалайыри еңбегінің негізгі желісі – Ондан сұлтан ұлы
Оразмұхаммедтің тарихы. Қадырғалидің шежіре жазудағы басты мақсаты да осы
болса керек [6, 4]. Бұл еңбекті қазақ топырағында ғылыми тұрғыдан зерттеу
Шоқан Уалихановтан басталады. Ұлы ғалым Шежірелер Жинағын Киргизское
родословие атты мақаласында, орыс ғалымы И.Н.Березинге жазған хатында және
басқа еңбектерінде кең пайдаланып, ол туралы өте маңызды ойлар түйген.
Уалиханов мұнымен шектелмей, Қадырғали еңбегінің құндылығын терең түсіне
отырып, оның қазақ тарихына тікелей қатысы бар тарауларын орыс тіліне
сапалы түрде аударған.
Қадырғали бидің еңбегін ХVІІ ғасырдан жеткен аса маңызды еңбек ретінде
бағалап, Уалиханов ол туралы единственные памятники казахов... которая
замечательна уже тем, что написано киргиз-кайсаком деген. Сондай-ақ
еңбектің қазақ халқының қалыптасу процесін, оның тілін, қазақ сұлтандарының
генеологиясын зерттеуде алатын орнын Ш. Уалиханов – дәл, әрі жоғары
бағалаған. Шежірелер Жинағының нақты аты белгісіз, кітаптың алғашқы
беттері жоғалып кеткендіктен, И.Березин бұл еңбекті Рашид ад-Диннің
Джами‘ат-Тауарих атты кітабының түрікше аудармасы деп санап, жаңа
кітаптың атын да солай атаған болатын.
Қадырғали Жалайыри шығармасы тілінің лексикалық негізін қыпшақ тобына
жататын түркі сөздері құрайды. Мәселен, осы кезеңдегі өзге түркі
ескерткіштерінде ау, елал, еу болып келетін сөздер бұл ескерткіште аң
(аңға чықты, аңға атланды), қол үй түрінде қыпшақша, оның ішінде қазақша
тұлғада жұмсалған. Сол секілді бөлек, билеу (ел билеу), күйеу, біреу,
ұчрады т.б. сөздер қыпшақ сөздері. Жазба ескерткіштегі жеке сөздер ғана
емес, тұрақты немесе лексикалық тіркес болып келетін сөздер де қыпшақ
тілдеріне, оның ішіндегі қазақ тіліне тән қолданыстар екендігін көрсетуге
болады. Мәселен, Жамиғат-тауарихта кездесетін қыз берді, ел болды, бенде
қылды, хуш келді т.б. тіркестер беретін мағыналары мен жұмсалымына қарай
қазіргі қазақ тілімен бірдей болып келеді. Әсіресе тұрақты тіркестердің
шығарма тілі мен қазіргі қазақ тіліндегі бірдейлігі көп кездеседі. Олардың
бірқатары бұл күнде сол мағынада тек қазақ тілінде жұмсалатындығы –
Қадырғали еңбегінің тілін қазақ тіліне жақындататын, яғни оны қазақтың
жазба тілі деп танытатын белгілердің бірі.
Әділ сұлтан эпикалық жыры – ескі қазақ жазба тілі туындысы
Әділ сұлтан эпикалық жыры Ресейдегі Санкт-Петербург университеті
ғылыми кітапханасының Шығыс бөлімінде №493 болып тізімделген қолжазба
кітаптың орта ғасырлардағы жыраулар, айтыскер және әншілер
шығармаларының ана тілімізде топтастырылған бізге жеткен жинағы екені
анықталды. Қолжазба 65 парақтан немесе 130 беттен тұрады. Беттері түгел,
қағазы ақаусыз, өте жақсы сақталған. Ескі дәстүрмен, әрбір парақтың
соңында келесі парақтағы басқы сөз жазылып отырады. Қолжазбаны
құрастырушы шығармаларды қалауынша көшіріп, жинаққа түсірген. Қолжазба
кітап тақырыпсыз, бірінші парақтың екінші бетінен бірден жырмен ашылған.
Ішкі тақырыптар есебіндегі жырларды тізімдеу сөздері шығармалар мәтіндерін
бөліп, қызыл түсті сиямен жазылған. Жырлар сегізінші парақта аяқталған соң,
8-13-парақтарда тақырыбы көрсетілмей Әділ сұлтан эпикалық жыры
келтірілген. Бұл жыр орта ғасырлық шығарманың қазақ топырағында жасалған
жинақтағы нұсқасы – біздің заманға жеткен бірден-бір жыр бөлігі. Шығармада
Әділ сұлтанның зайыбының көрген түсін баяндаумен және оны жорумен ашылып,
Әділ сұлтанның қапаста өмір қызығымен қоштасқан жырымен аяқталады. 14-18-
парақтарда Фатиха. Қазақ, яғни олар бата дейди олар бата дейд қызыл сиямен
жазылып, арғы заман ой-толғанысын сақтаған, тілдік, әдеби және тарихи
тұрғыдан өте құнды, көлемді бата үлгісі келтірілген. 19-парақтың алғашқы
беті ақ қалдырылып, екінші жағынан бастап Қырғыз-қазақ өлеңлері деп
аталған, негізі тұрмыстық сарындағы қара өлең, айтыс, ән шумақтары, қыз-
келіншектер мен бозбала-жігіттердің қайымдасып қалжыңдасуы, өлең
қағытпалары қолжазбаның соңына дейін жалғастырылған. Үш бөлімнің соңғы
екеуі тәмәт тәмәм сөздерімен түгенделіп отырады. Жырлар ХVІ-ХVІІ
ғасырларда қағаз бетіне түсіп, ауызша таралуымен қатар, жазбаша да тараған
деген пікірдеміз. Өйткені, Дешті Қыпшақ пен Мауераннаһр, яғни Қазақстан
мен оның түстігіндегі көршілес елдер жерінде ХІV-ХVІ ғасырларда парсы
тілінің үлкен ықпалы болғандығы белгілі. Парсы тілінің ықпалы болса керек,
қолжазбада жырларды парсыша шиғр диггер, шиғр сийум, шиғр чаһарум,
шиғр пәнжум деп тізбектеп-тақырыптау әдісі пікірімізді растайды. Нақты
уақыт белгілерін жырлардың өзі жақсы сақтаған. Жырлардың едәуір бөлігі ХVІ
ғасырға тән деп тұжырымдаймыз. Жинақталған қолжазбаның кімге арналып, кімде
жүргені туралы біраз мағлұматты титул беті орнында тұрған бірінші парақтан
алуға болады. Онда: ..қырғыз-қазақ Ұлұғ йүзінің ғиззатлу уа хурматлу
сұлтаны Жанғазы Сөк ұғлыға ұлы дәрежелі [..] қыр жырлары... (..қырғыз-
қазақ Ұлы жүзінің ізетті және құрметті сұлтаны Жанғазы Сөкұлына ұлы
мәртебелі [..] қыр жырлары...) – деген жазуларға қарағанда, бұл жинақ
алысқа, патша ордасына немесе ұлыққа аттанғандарға арналған тәрізді.
Тарихшы-ғалым А.И.Исиннің пікірінше, Абылайханұлы Сөк сұлтанның ұлы
Жанғазының 1881 жылы екі рет Омбыға барып, Ұлы жүз билері мен қазақтарының
Ресейдің қол астына өту ниетін білдіріп қайтқаны туралы құжаттар Ресейдің
сыртқы саясаты мұрағатында сақталған. Сөк ұлы Жанғазының Ресейге барған
сапарларында қолжазба қолында жүріп, сол жылдары Ресейде қалдырғанға
ұқсайды. Осы жағдайлардың барлығын ескере келе, қолжазбаның соңғы көшіріліп
жазылған уақыты ХІХ ғасырдың алғашқы ширегі есептеуге келеді. Осы сияқты
жыр үзінділері ХV ғасырда туған, оның өзіне халық аузында бұрыннан ХV
ғасырға, тіпті ХІV ғасырға дейін айтылып жүрген көшпелі жыр жолдарын еркін
пайдалана отырып туған жырлар, оның өзінде халықтың сол ХV ғасырдағы тіл
нормасына түсіріліп, тіл жағынан жаңартылып жырланған үлгілер. Тіпті, бұл
жырлар Алтын Орданың құлау қарсаңы ХV ғасырдың басындағы тіл нормасында
айтылған жырлар, кейін ноғай, қазақ, қарақалпақ болып бірте-бірте жіктелген
халықтың тіл жігі ыңғайымен бірге өзгере келіп, бұл күнде осы халықтардың
төл туындысына айналып отыр. Қазақ хандығы құрылып, қазақ халықтығының
қалыптасу процесі жүріп жатқан, тіпті бұл процесс аяқталып келе жатқан
дәуірде басқа өлкеде – Еділ – Жайық – Қырым аралығында ХVІ ғасырда ноғай
халықтығының құрылу процесі басталған ортада туған Әділ сұлтан жыры мен
Орақ–Мамай, Ер Шобан, Қазтуған сөзі сияқты жырлар ноғай, қазақ болып
бөлінген кезеңнен кейін туған жырлардың өзі осы ноғай одағы құрамында
болып, кейін ХVІІ ғасырда қазақ хандығына қосылған ру-тайпалармен бірге
келді. Тарихи деректерге сүйенсек, Алтын Орда ыдырап, бұл орданың шығыс
территориясында қазақ хандығы қалыптасқан кезде, Арал – Жайық – Еділде
Ноғай ордасы құрылған.
Өтеміс қажының Шыңғыснама қолжазбасы – ескі қазақ жазба тілі туындысы
ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басында жазылған Шыңғыснама
қолжазбасы қазақ халқының ортағасырлық тарихы мен тілін зерттеу тұрғысынан
өте маңызды болып табылады. Түркі тіліндегі жазылған бұл тарихи шығарманы
Хорезмдік Өтеміс қажы бен Маулана Мұхаммад Дости жазған. Өтеміс қажы
Сырдарияның төменгі ағысындағы Шайбанидтер билеушісі Илбарыс ханның тұсында
сарай жазушысы болған.
Сонымен қатар, Шыңғыснамада Шыңғыс хан жайлы дастан және Шыңғысхан
ұрпақтары мен олардың билік еткен аймақтары туралы мәліметтерді ала аламыз.
Өтеміс қажының өз еңбегін жазғанда өте ұқыптылықпен қарағандығы көрініп
тұр. Тіпті кейбір әскери сөздерге түсініктеме беріп кеткен. Шыңғыснаманы
алғаш рет белгілі қазақстандық шығыстанушы В.П.Юдин 1967 жылы
Өзбекстанның ҒА шығыстану институтынан тапқан. Онда шығарманың жалғыз
нұсқасы сақталған. Қолжазба толық болмаса да В.П.Юдин осы шығарманың
өзіндік ерекшеліктерін басқа жазба ескерткіштерден оқшау бағалаған.
Шыңғыснаманы орыс тіліне аударып, шығармадағы тарихи мәтіндердің
транскрипциясын жасады.
ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Түркі Шежіресі, Жамиғат-Тауарих, Шыңғыснама және Әділ сұлтан
эпикалық жыры лексикасының негізі қыпшақ тілі лексикасы болғандықтан, ол
сөздердің көпшілігі қазіргі қазақ тілі сөздерімен бірдей тұлғада, бір
мағынада келіп жататынын байқау қиын емес. Әсіресе, қазақ халқының
ертедегі тұрмысына, салт-дәстүрлеріне қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің
шежірелердегі қолданылған түрі мен бүгінгі тіліміздегі тұлғасы да,
мағынасы да аздаған фонологиялық өзгерістерді есепке алмағанда бірдей түсіп
жатады.
Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің барлығында негізінен,
өзге тілдік қабатты араб-парсы сөздері құрайды. Араб мәдениетінің ықпалы
Орта Азияға тарай бастағаннан кейін алдымен шаруашылық, сауда-саттық
арқылы араб сөздері жергілікті халықтардың тіліне ене бастады. Содан кейін
ел арасында діни ұғымдарға байланысты әртүрлі кітаптар пайда болды. Тәжік,
түрікмен, өзбек, қарақалпақ және қазақ даласында діни орталықтар мен
медреселер салынып, ғылым салалары оқытыла басталды. Мұның үстіне мәдени,
саяси қарым-қатынастар ұлғайды. Жергілікті халық өкілдерінен әртүрлі
саладағы ғылым, мәдениет, әдебиет қайраткерлері шыға бастады. Олардың
көпшілігі өз шығармаларын араб тілінде жазды немесе араб сөздерін молынан
қолданды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Жамиғат-Тауарих, Түркі Шежіресі,
Шыңғыснама және Әділ сұлтан жырының лексикасын тақырыптық топтарға
жіктеп қарастырсақ, олар әрине, өмірдің барлық салаларын қамтиды деуге
болады. Дегенмен, солардың ішінде жиі кездесетіндері – қауымдастық, әскери-
әкімшілік бөлініске, атақ-дәрежеге, соғыс қимылдары мен туыстық қатынасқа
байланысты атаулар.
Оның басты себебі – екі шығарманың шежіре жанрында орындалып, Адам
атадан бері қарайғы ел билеушілердің аты-жөні мен істеген істерін, әсіресе
Шыңғыс хан тұқымынан тараған хандар мен сұлтандардың ел басқару ісін, соғыс-
қимылдарын сипаттауға арналуында жатса керек.
ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ СӨЗЖАСАМ ЖҮЙЕСІ
Есім сөзжасам жүйесі
Қазақ тіл білімі – негізгі мазмұны айқындалған, зерттеу әдістері мен
ғылыми негіздері анықталған саласы болса да, жалпы теориялық мәселелерімен
қатар оның жекелеген проблемалары әлі де аша түсуді қажет етеді. Соның бірі
– ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасам проблемасы. Жалпы
сөзжасам жеке сала ретінде кейінгі кезде ғана танылып отыр. Соңғы
зерттеулер бұл проблеманың тіл қабатынан өзіндік орын алатынын
көрсетеді.
Қазақ тілінің қазіргі сөзжасамдық жүйесінің түп негізі түркі
халықтарының ең көне заманынан бастау алғанын көрсетеді. Ал түркі
тілдерінде қазір көне түркі жазбаларындағы сөзжасам жүйесі сол қалпында
қалмағаны белгілі.
Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан өте күрделі сөзжасам
жүйесі бар. Сөзжасам жүйесі қоғамның дамуымен бірге дами отырып, қазіргі
күрделі тілдік жүйе дәрежесіне жеткен. Оны тарихи тұрғыдан зерттеудің, яғни
қазақтың ортағасырлық жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам үлгілері мен
процесін ашудың, кейінгі кезеңдегі оның жалғастығын зерттеп көрсетудің мәні
ерекше. Өйткені бұл саланың атқаратын қызметі – қандай да бір дәуірдің
жазба нұсқаларын зерттеуде бірдей. Әр дәуірде жазылған сөзжасамдық
нұсқаларда айырмашылықтар болатыны белгілі. Бұл әрине, қазақ тілінің тарихи
кезеңдерге байланысты аз да болса, өзгеріп отыратыны айдан анық. Көне және
ортағасыр жазба ескерткіштер тілінде сөзжасамның морфологиялық тәсілі
болды, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана. Қазіргі
сөзжасам мен көне және ортағасыр жазба ескерткіштерінің сөзжасам жүйесін
салыстырғанда, қазіргі қазақ тіл жұрнаққа өте бай. Арада бірнеше ғасыр өтсе
де, олардың әр кезеңінің тілдің сөзжасам жүйесінің қалыптасуына да, сөздік
қордың баюына да үлес қосқандығы байқалады. Тілдің сөзжасамдық жүйесінің
толығып, отыруы, сөзжасамдық заңдылықтардың тілде орнығып қалыптасуы баяу
болса да, тіл дамуында үнемі болып отыратын құбылыс екені даусыз.
Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажы, Әбілғазы Бахадүр хан және
Қадырғали Жалайыри жазба ескерткіштерінің қазақ халқының тарихы мен тілін
зерттеуде алатын орны ерекше. Біз өз зерттеуімізде осы еңбектерді пайдалана
отырып, олардағы сөздердің жасалу табиғатын, даму сипатын және сөзжасам
процесін зерттеуге арқау еттік.
Есім сөздерден есім сөз жасайтын жұрнақтар
Жазба ескерткіштерде сөз тудырушы амалдардың синтетикалық, аналитикалық
және сөз тіркесі тәсілімен жасалу жолдары кездеседі. Түркі тілдері, оның
ішінде қазақ тілі қосымшалы тіл болғандықтан, синтетикалық тәсіл туынды сөз
жасауда үлкен қызмет атқарды. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды
түбірлердің мағынасы оның құрамындағы негіз сөзге байланысты. Негізгі
морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болады. Сондықтан оның
мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады.
Синтетикалық жолмен есімдерден есім сөз жасайтын жұрнақтарды топтасақ,
төмендегіше беруге болады:
1. -Лық-лік-лұқ-лүк-луқ, -лығ-лүг-луғ; Бұл жұрнақ түркі
тілдерінің барлығында да өнімді жұрнақ саналады. Ғалымдар оны түрліше
этимологиялайды: біреулер іл етістігінен, ал көп зерттеушілер лық толы
дегендегі лық сөзінен шығарады. Сөзжасамдық бұл формант әсіресе, туа түбір
зат есім атауларына көбірек жалғанады [23, 287]. Э.В.Севортянның
көрсетуінше, бұл пікірді алғаш рет өзінің Ұйғыр тілінің грамматикасы
деген еңбегінде А.К.Боровков ұсынады да, кейін Башқұрт тілінің
грамматикасы деген еңбегінде Н.К.Дмитриев қайталайды. Дәл осы толы
мағынасында армян тілінде де лық тұлғалы сын есімнің болуы мәселені
қиындата түседі және лық сөзінің сөз тудырушы -лиг жұрнағына қатысын ашу
үшін әлі де болса қосымша деректер керек сияқты, дейді Э.В.Севортян [26,
51]. Жазба ескерткіштерде бұл жұрнақтың фонологиялық варианттары негізінен,
есім түбірге үстемеленетін 1) дерексіз мәнді атауыштық ұғым берген; 2)
қатысты сындық ұғым; 3) іс-әрекет атауын, кәсіп иесін; 4) белгілі бір
жерге, мекенге қатыстылықты; 5) заттың неге арналғанын: йарлық, игітлік,
достлық, бұзұқлұқ, йаманлық жарлық, жігіттік, достық, бұзықтық, жамандық
және т.б [12, 12]. Мысалы: Йеті арқадын бері йарлық йүзін көргенім йоқ. Оң
хан бірлән Меркіт ханның арасында достлық бар ерді...Чыңғыз хан йоқлықда
Меркіт халқы ның Чыңғыз хан ның үйіні чапты... Мүддат падшаһлықы йікірма беш
йыл ерді...(Жеті ұрпақтан бері жарлық көрмедім... Оң хан мен Меркіт ханның
арасында достық бар еді... Шыңғыс хан жоқ кезде Меркіт халқының, Шыңғыс
ханның үйін шапты... Патшалық құрған уақыты жиырма бес жыл еді...) [4].
Бұл жұрнақ Жамиғат-Тауарихта да осылай қолданылған, мысалы: Халайықын
‘адллік білән сураған хан... Достуна дост болуб душманына душман болуб
достлық етішті. Ниһайат сыз ханлар султанлар өзіне құллұқ қылдүрғандын
мурат ол турур... Уа Миср қууат лық уа күчлүк даулат лығ ерділер... (Халқына
әділдік жасаған хан... Досына дос, дұшпанына дұшпан болып достық жасады...
Хандар мен сұлтандар өзіне құлдық жасатуды мұрат етеді... Және Мысыр
қуатты, күшті және дәулетті еді...) [10].
Шыңғыснамада да молынан қолданылған, мыс.: Тәвәріхләр кі көрдім
бұларның бір азырақының атлары бітіклік ерді... Бұ Ежен бірлә Сайын ханлықны
бірбірсігә мұрағат қылдылар... (Тарихтарды көрдім: бұлардың біразының аттары
жазылған еді... Бұл Ежен мен Сайын хандықты бір-біріне мұра етті...) [9].
Әділ сұлтан эпикалық жырында бірде есімшеге, бірде туынды есім сөзге
жалғанады: Әділ сұлтан жауға түшіп қалғанлықларындан хабар берділер [..]
мен өзім жарлылықтан көремін... (Әділ сұлтанның жау қолына түсіп қалғанын
хабарлады [..] мен өзім жарлылықтан (кедейліктен) көремін...) [7]. ХІV
ғасырда жазылған ескерткіштерде -лық жұрнағы негізгі түбірлерге жалғанумен
қатар, туынды түбірлерге жалғанып да жаңа сөздер жасайды. Яғни -чы формалы
зат есімге, -лы және -сыз формалы сын есімге, сондай-ақ -мақ формалы
етістікке жалғанып, -чы-лық, -лы-лық, -сыз-лық, -мақ-лық формасында әр
түрлі ұғымда жұмсалатын туынды зат есімдер жасайды. Сол секілді -чылық
жұрнағының тарихи фонологиялық өзгеріске ұшыраған -шылық формасы Абай
мәтіндерінде көптеп қолданылған. Р. Сыздықованың пікірінше, бұл жұрнақ екі
күйде кездеседі. Мұнда да жаман-шылық, әуре-шілік сияқты көптеген сөздерге
жалғанғанда, екіге ажыратылмайтын тұтас жұрнақ болып келеді және Абай бұл
тәрізді жұрнақтарды актив қолданған [26, 50].
Қазіргі қазақ тілінде қазақ даласындағы ел басқару жүйесінің өзіндік
ерекшелігіне сәйкес туған лауазым атаулары бар. Олар да осы -лық-лік,
-дық-дік, -тық-тік жұрнағы мен туа түбір зат есімдердің бірігуінен
жасалған туынды зат есім түрінде кездесіп отырады: хандық, патшалық,
сұлтандық, бектік және т.б.
Осы -лық-лік, -дық-дік, -тық-тік аффикстерінің қазіргі қазақ
тілінде сын есімнен туынды зат есім жасау процесінде -лылық-лілік,
-дылық-ділік, -тылық-тілік түрінде күрделеніп жұмсалған фактілері
кездеседі. Мысалы: айқындылық, көркемділік, өжеттілік және т.б. [13, 116].
Сонымен қатар, жазба ескерткіштерде кейде зат есімнен сапалық сын есім
жасайтын -лы-лі жұрнағы да кездеседі, мысалы, Түркі Шежіресінде: Ғақыллы
уа еслі [..] зағифа ерді. ..көб сөзлі бұзұқ кіші тұрұр. Ғақыллы уа данышлы
уа көб біліклі кіші ерді. ..‘әли сұлтан қаздұрған ташлы йармышның сақасына
барыб ердік... (Ақылды және есті [..] әйел еді. ..көп сөзді бұзық кісі еді.
Ақылды, білікті және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
(ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер материалдары бойынша)
Қазақ тілінің қазіргі өркениетіміз бен мәдениетіміздің және ұлтымыздың
қалыптасуында негізгі ұйыстырушы, ұйтқы болғандығы белгілі. Қазіргі қазақ
тілінің қалыптасу тарихын, даму жолдарын зерделеу, оқып-үйрену – ұлттық,
мемлекеттік, жалпы азаматтық міндет, парыз болуымен қатар, мәдениетіміздің
келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер мүдделі қажеттілік.
Бабаларымыздың өткен тарихтағы асыл мұраларын танып білу іс-шараларында
ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі материалдардың қолдағы барын
игерудің, жоғын іздестіріп ғылыми айналысқа тарту ісінің маңызы өте зор.
Өкінішке орай, ескі қазақ жазба тілінің ХV-ХVІІ ғасырлардағы жай-күйін
танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге жетпеген, ал басым бөлігі түрлі
объективті, іші-нара субъективті жағдайларға байланысты шетелдік мұражайлар
мен кітапханалар қорында жатыр.
Қазақ хандығы өз алдына шаңырақ көтеріп, қазақ мемлекеттігін
жариялағанымен, олардың өмір-тіршілігі көбінесе тарихи-саяси тартыс, күрес
үстінде болды. Қазақ жұрты талай шабуылға ұшырап, қазақ жерінің арғы шеті
мен бергі шетіне үнемі көшіп жүргені тарихтан белгілі. Әсіресе, отырықшы
халық пен отырықшы елдің мекен-жайы болған қалалардың өзі жиі-жиі, бір
қолдан екінші қолға өтіп отырғаны тарихтан мәлім. Бұл жағдай қазақ халқының
тарихи жазба мұраларын толығымен сақтауға, келешек ұрпаққа жеткізу
мүмкіндігіне кері әсерін тигізді. Түркі тайпаларының, оның ішінде ескі
қазақ тілінің ерекшеліктері V-VІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей, одан кейінгі
көне түркі, ұйғыр, араб жазулы және т.б. жазба ескерткіштерде сақталған.
Әсіресе, шағатай тілінде орындалған деп танылып жүрген жазба
ескеркіштерге қазақ халқы да ортақ. Өйткені шағатай тілі өз кезінде
көптеген түркі тілдес халықтарға ортақ тіл. Қазақ ру-тайпалары дербес
мемлекет құрып, өмір сүре бастаған ХV-ХVІ ғасырларда жазба дүниелердің
қажеттілігі туды. Ол қажеттілік алдымен қазақтың хан-сұлтандарының өзге
елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті. Сонан соң, жеке
адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-бабаларын танытатын
шежірелер жазу дәстүрі болған. Сонымен қатар, жазба түрде өсиетнама қалдыру
сияқты дәстүрлер де болған. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі,
көлемі, орындалу мақсаты жағынан әр түрлі болып келген. Олардың ата-
бабалардың аттарын хронологиялық тәртіппен түзген сызба тәріздес қысқа
түрлері де, тарихи шығарма түрінде келетін күрделі түрлері болса керек.
Алдыңғы топтағы түпнұсқалары сақталмаған. Ал тарихи жылнама түрінде
жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені де өте аз.
Негізгі материалдар – Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-Тауарих, Әбілғазы
Бахадүр ханның Түркі Шежіресі, Әділ сұлтан эпикалық жыры және Өтеміс
қажының Шыңғыснама атты жазба ескерткіштерінде берілген тілдік
материалдар. Олар иіні мен ретіне орай өзгедей материалдармен де
салыстырыла қарастырылады. Бұл талдауларды жасауда жазба ескерткіштердің
бұрынғы транскрипциялары (Б.Әбілқасымұлы: Түркі Шежіресі (Демезон
нұсқасы), Р.Сыздықова, М.Қойгелдиев: Қадырғали би Қосымұлы және оның
Жылнамалар жинағы, Шыңғыснаманың В.П.Юдин дайындаған транскрипциясы және
Әділ сұлтан эпикалық жырының А.И.Исин жасаған транскрипциясы) сол
қалпында пайдаланылды.
Қазақ тілінің орта ғасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйіне, тілдік
ерекшеліктеріне тілші ғалымдар, мәдениет қайраткерлері үнемі назар салып,
түрлі жанрларда орындалған ізденіс жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы
бағытта зерттеулер жүргізіп, келелі пікірлері мен тұжырымдарын ұсынған
Ш.Ш.Уәлихановтың, А.Байтұрсынұлының, М.Тынышпаевтың, Қ.Жұбановтың,
Н.Т.Сауранбаевтың, Ә.Х.Марғұланның, Б.Кенжебаевтың, С.А.Аманжоловтың,
Р.Сыздықованың, Ә.Т.Қайдардың, Ә.Құрышжанұлының, Б.Әбілқасымовтың арнайы
орындалған еңбектерінде, сондай-ақ осы мәселеге қызығушы мамандардың түрлі
басылымдар арқылы білдірген пікірлерінде мәселенің өткір де өзекті тұстары
туралы келелі пікірлер ұсынылып жүр. Оларды бір арнаға, бір аяға
топтастыру, жүйелеу арқылы мүмкіндігінше мәселенің нақты шешімін табудың
қажеттілігі күнбе-күн артып келеді.
1. ХV-ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Ескі қазақ жазба тілі ұғымы туралы
Ескі қазақ тілі – орта ғасырда (ХV-ХVІ ғғ.) қолданылған қазақ халқының
тілі. Бұл кезде белгілі бір қыпшақ тайпалары мен түркі рулары Алтын Орда
мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ деген этникалық атқа ие ретінде, өз
алдына этнос болып қалыптасқан. ХV ғасырдан бастап осы қалыптасқан халық
көршілері арасында да, сол заман оқиғаларын көрсететін жазба деректерде де
қазақ атымен белгілі болады. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы
зерттеушілердің қызу айтыс-тартысының тақырыбына айналып келеді. Ол
халықтың өзінің шыққан тегі туралы туғызған көптеген аңыз-әңгімелерінде сөз
болады. Деректерге қарағанда, бұл термин әуелгі кезде әлеуметтік мәнінде
қолданылып, өз мемлекетінен, тайпасы мен руынан оқшауланып шығып, шытырман
оқиғалар іздеуге мәжбүр болған адам (В.В.Бартольд) мағынасында
қолданылады. Тарих-и Рашиди мен өзге деректерде қазақ атауы Жәнібек пен
Керей бастап Жетісуға көшіп кететін сияқты топты білдіру үшін бастапқы
кезде өзбек-қазақ, сосын қазақ түрінде пайдаланылады.
Ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді: а) қалыптасу
(ХІV-ХVІІ ғғ.); ә) даму мен жетілу дәуірі (ХVІІ-ХІХ ғғ.); б) жаңа дәуір,
яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (ХІХ ғ.).
Ескі қазақ тілі өзінің бастау кезін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы
атаумен аталып, сол дәуірдегі жазылып қалынған ескі түркі жазба
ескерткіштері деген атпен белгілі болған. Алғашқы орта ғасырдан (V-VІІІ
ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі ескерткіштері деп есептейді. Әрине,
қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына
қарай үңілсек, ескі түркі елдерімен де тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір
ерекшеліктері мен тамырлары Алтай тілдерімен (олар арқылы Орал тілдерімен
де) араласып кетеді, демек, біз өз тіліміздің пайда болу (жаратылу)
табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден (прототүркі
дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ. – б.з. ІV ғ.) іздеуіміз керек. Кезі келгенде көне
қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне
түркі тілдерінің (V-Х ғғ.) кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз
дәл қазіргі мағынасында айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі
тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен, оның
беретін мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес,
бейтарап сөз болған. Алайда, қазақ тілінің көне (ескі) тіл екендігін
теріске шығаруға болмасы анық. Оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі)
түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып отырады. Қазақ халқының ұлт
болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері қазіргі қазақ тілінің қалыптасуы
мен дамуының қайнар көзі. Олар V-ХV ғғ. өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз
және қарлұқ сияқты басты-басты тайпалар одақтарының құрамына еніп, солардың
тілінде сөйлеген [3, 113]. Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-й (адақ-
азақ-айақ), н-ң-й (қон-қоң-қой) з мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі
немесе түсіп қалуы т.б. осы кезде қалыптасқан (д, з, н, ң, ғ, г дыбыстарын
қолданатын тілдер не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай қазақ
тілінде адақтау-айақтау, суғар-суар, жаз-жай сияқты сөздер кездесе береді).
1.1.2. Қазақ тілін дәуірлеу мәселесі
Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрған кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда
жазба дүниелердің қажетілігі туды. Бұл қажеттілік алдымен қазақтың хан-
сұлтандарының өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті.
Сонан соң жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-
бабаларын танытатын шежірелер тарату дәстүрі болған. Сонымен қатар, атаның
өзінен кейінгілерге ақыл-өсиет сөздерін жазба түрінде қалдыру сияқты
дәстүрлер де болған екен. Сол кездегі шежірелер құрылысы, баяндау стилі
және көлемі жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын
хронологиялық тәртіппен түзген схема тәріздес қысқа түрлері де тарихи
шығарма түрінде келетін күрделі туындылар да болса керек. Алдыңғы
топтағылардан өз кезінде жазылған түпнұсқалар сақталмаған. Ал тарихи
жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені өте аз.
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесі жайындағы
пікірлер жүйесі біркелкі емес. Өйткені бұл тілдің басталар тұсы мен әрі
қарайғы даму бағыты әртүрлі танылып келгендіктен, оның дәуірлерге
бөлінісінің біркелкі болуы мүмкін де емес. Қазақ тілінің бастау алар кезі
жайлы пікірлер жиынтығы мынадай:
1) Қазақ тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен, хундар
мемлекеті кезінен бастайды (Ғ.Мұсабаев ІІ ғасырдан,
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев V ғасырдан т.б).
2) Қазақ тілінің тарихы ХVІІ ғасырлардан басталады (Қ.Жұмалиев,
М.Балақаев т.б.).
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев). Бұл пікірді ұстанушылар ХІХ
ғасырдың ІІ жартысына дейін де қазақ тілін танытатын үлгілер
болды, дегенді айтады.
4) Қазақ тілі қазан төңкерісінен кейін басталады (Т.Қордабаев).
5) Қазақтың төл тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның
халық болып құралған кезеңінен, ХV-ХVІ ғасырлардан басталады,
ал ескі жазба тілі ХVІ-ХVІІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жазба
тілі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Р.Сыздықова,
Ә.Құрышжанов, Б.Әбілқасымов, Қ.Өміралиев, А.Ысқақов т.б.) [1,
17].
Қазіргі қазақ тілінің ескі қыпшақ тілімен тікелей байланысты екендігін
профессор Ә.Құрышжанов: сөздің иіні келген соң айта кетейік, М.Барманқұлов
Существенное влияние на образование казахской народности оказала
Кипчакская конфедерация, - деп көрсетеді. Бұл мәселе туралы ең алғаш
арнайы мақала жазып, нақтылы пікір айтқан академик Н.Т.Сауранбаев еді. Бұл
автор зерттеулерінің ең түйінді жері мынадай: Современный казахский язык
есть развитие древнекыпчакского языка в новых условиях. Монолитный язык
казахов сложился и существовал до Х в., когда народ, говоривший на
кипчакском языке, стал называться казахами дей келе, Н.М.Карамзин
Казахия деген елдің атауын Х ғасырдан бастап белгілі болған еді деп
көрсетеді, өйткені ол сөз Византия императоры Константин VІІ
Багрянородныйдың (905-959 ж.) еңбектерінде жазылып қалған екен.
Н.Т.Сауранбаевтың до Х в. деп отырғаны осындай бір мағлұматтарға келіп
саятын болса керек, өйткені Византия императорының Х ғасырдан кейін жазуы
мүмкін еместігіне баса назар аударды [22, 22].
Осындай бастау кездеріне сәйкес, қазақ тілінің әрі қарайғы даму
кезеңдері де әр түрлі ұсынылып жүр.
1968 жылы жарық көрген Қазақ әдеби тілінің тарихы (М.Балақаев,
Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов) атты оқу құралында да әдеби тіл тарихын
зерттеуші М.Балақаевтың пікірі негізге алынғандықтан, қазақ әдеби тілінің
даму барысы мынадай кезеңдермен байланыстырыла қарастырылады:
1) ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби тіл;
2) ХІХ ғасырдың І жартысындағы әдеби тіл;
3) ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдеби тіл;
4) ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл;
5) 1920-1930 жылдардағы әдеби тіл;
6) 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл.
Ғалым Р.Сыздықова қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерін белгілеуде
ұсынылып келген бұл кестелердің көпшілігінен мына бір жайт байқалады, дей
келе, әдебиеттанушылар мен тіл мамандары да жалпы бір-бірінен бөлек екі
категорияны: жалпы қазақ тілі және қазақтың әдеби тілі дегендерді
араластырып, осы екі категорияны айырмайды. Бұл екі категория дәуірлеуге
келгенде екі түрлі болуға тиісті. Жалпы қазақ тілінің тарихы әріден
басталады және ол осы тілде сөйлейтін халықты құраған ру-тайпалардың
тарихымен, этникалық тұтастық ретінде халық болып топтасу үрдісімен, оның
әрі қарайғы ұлт ретінде ұйымдасуымен байланысады. Осы тұрғыдан келгенде,
жалпы қазақ тілінің дәуірлерін біздің жыл санауымыздан бірнеше ғасыр
бұрынғы кезеңнен бастап біздің жыл санауымыздың ХІV-ХV ғасырларына дейінгі
дәуірі, бұл дәуірде болашақ қазақ халқын құрайтын ру-тайпалардың тілі;
екінші кезең – ХV ғасырдан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі мерзім, бұл
мерзімде ру-тайпалар этникалық тұтас халық ретінде қалыптасты. Үшінші кезең
– ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан қазіргі кезге дейін, бұл уақытта қазақ халқы
ұлт болып шоғырланды деп тануға болады. Әдеби тіл – халықтық немесе ұлттық
мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол әрбір халықтың өзі жасап отырған
дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей
байланысты. Сонымен қатар, әдеби тіл өзінің ішкі даму заңы бойынша да
өрістейді. Тіл өзі қызмет етіп отырған ортаның мәдени-әлеуметтік
ерекшеліктерімен, яғни ғылымның, өнердің, әдебиеттің, қоғамдық ойдың, т.б.
даму дәрежесімен қоян-қолтық араласып, астасып жатады. Сол сияқты әдеби тіл
өзін тұтынып жүрген халықтың этногеографиялық ортасына да тәуелді, әсіресе
тәлім-тәрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей қарым-қатынаста
болады [1, 20], деп тұжырымдайды.
Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады. Ол өзінің қызмет ету барысында
көптеген күрделі жолдардан өтеді. Сондықтан әдеби тілдің даму кезеңдерін
тарихи тұрғыдан алып қарау керек. Ұзақ жылдар бойы ол ақырын өзгереді,
біртіндеп қалыптасып, сыртқы сандық өзгерістерден ішкі, сапалық
өзгерістерге ұшырайды. Осындай ішкі (тілдік, құрылымдық) өзгерістерге
байланысты да әдеби тілдің өзгеру, жетілу немесе даму дәуірлерін бірнеше
кезеңдерге бөліп қарауға болады. Қазақ әдеби тілінің даму тарихын басты-
басты екі дәуірге бөлуге болады:
1) Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі тілі;
2) Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі тіл.
Алғашқы дәуірдің өзін шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға болады:
а) Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасу дәуірі, ХV-ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысын қамтиды.
б) ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысынан ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
кезең, яғни бұл кезде қазақ жерінде хандық жойылды.
Алғашқы дәуір қазақ халқының дербес хандық құрып, өз алдына мемлекет
құра бастауы ХV ғасырдан басталып, ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейінгі
мерзімді қамтиды. Бұл – қазақтың ауызша және жазба тілдерінің қалыптасуы
мен даму процесінің алғашқы тұсы. Осы кезеңдегі ауызша дамыған әдеби дәстүр
қазақ халқы мен қазақ хандығының іргетасын бекіте түсетін үлкен мәдени-
рухани күш болды.
Екінші дәуір ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады. Бұл – қазақтың
ұлттық жаңа жазба тілінің қалыптасу кезі болды. Сол кезде қалыптасқан
қазақтың ұлттық жазба тілі өзгеріссіз бүгінгі қазақ әдеби тіліне ұласып
отыр.
Академик Р.Сыздықова қазақ тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып келген
пікірлерді көрсете келіп, бұл мәселенің әлі де шешілмеген даулы жайттары
барын айтады. Дау туғызатын мәселенің бірі – қазақтың төл ауызша әдеби
тілінің тарихын не себептен ХV ғасырлардан бастаймыз деген сауал. Бұл кезең
– қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың өз алдына дербес халық болып
топтана бастаған, яғни қазақ деген этнонимнің тарих сахнасынан орын ала
бастаған тұсы. Дербес қазақ хандығы құрылған ХV-ХVІ ғасырларда нағыз тума
қазақ әдебиеті ауызша поэзия түрінде қалыптасады. Соған орай оның төл әдеби
тілі де поэзия тілі түрінде жасалды. Сөз жоқ, бұған дейін де қазақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалар сан ғасыр бойы өмір сүріп келген және олардың жақсы
дамыған ауызша көркем әдебиет дәстүрі болған, - дейді.
Екінші мәселе – қазақ қауымы халық болып қалыптасқан бойда көркем
әдебиеті мен тілі бірден пайда бола қоюы шындыққа сая ма деген сауал. Әрине
белгілі бір ру-тайпалардың халық болып бірігуі мен ол халықтың рухани-
мәдени дүниесінің, оның ішінде әдебиеті мен тілінің қалыптасуы әрдайым
тұспа-тұс келе бермеуі мүмкін. Бірақ халық болып құралғанға дейінгі көркем
сөз мұрасы мен дәстүрі сол халықтың әдебиетінің едәуір шамада көрініп,
дербестік алуына жағдай жасайтыны және ықтимал. Сірә, қазақ халқын құраған
ноғайлы-қазақ ру-тайпа одақтарының ХV ғасырларға дейінгі көркем сөз өнері
күшті дамып келгендігі қазақ халқының ауызша поэзиясының бірден қазақ
поэзиясы ретінде көрінуіне себеп болған тәрізді деп ойлаймыз [1, 24].
1.2. Ескі қазақ тілінің бастау көздері
Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін ортағасырдың орта кезеңінен (ІХ-
ХІІІ ғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік, түркі сияқты жалпы атаумен
аталып, сол дәуірдегі жазылған мұралар ескі түркі ескерткіштері деген
атпен белгілі. Алғашқы ортағасырдан (V-VІІІ ғ.) қалған жадыхаттарды көне
түркі ескерткіштері деп есептейміз. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің
ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың қойнауына қарай үңілсек, ескі
түркі тілдермен де, көне түркі тілдермен де тарихи өзектесіп жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары Алтай
тілдерімен араласып кетеді. Демек, біз өз тіліміздің пайда болу табиғаты
мен өзгеруінің эволюциялық жолдарын антикалық дәуірден іздеуіміз керек.
Кезі келгенде көне қазақ тілі, тіпті ежелгі қазақ тілі деп де айта
беруге болады. Бірақ көне түркі тілдерінің (V-Х ғ.) кезінде, әрине,
қазақ деген сөз дәл қазіргі мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі
тілдерінің кезінде (ХІ-ХVІІ ғғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанымен,
оның мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни этникалық термин емес, бейтарап
сөз болған. Алайда қазақ тілінің көне немесе ескі тіл екендігін теріске
шығаруға болмайды. Өйткені оның көнелік (ескілік) сипаттары көне (ескі)
түркі жазба ескерткіштерінің тілінен айқын байқалады. Қазақ халқының ұлт
болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің
қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі болып табылады [3, 213].
Қазақ халқының мәдени мұраларының және тілінің тарихы өте көне
замандарға кететіндігін, қазақ халқын құраған ру-тайралар ежелгі Қытай мен
Рум аралығында өмір сүрген одақтар мен мемлекеттердің құрамында
болғандықтан, көне мәдени мұраларға осы аралықты мекен еткен өзге де ру-
тайпалар сияқты қазақ халқы да ортақ болғандығын Ертедегі әдебиет
нұсқалары атты еңбекті Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин,
Х.Сүйіншәлиев, Қ.Сыдиқов сынды ғалымдар жариялап, айтқан болатын. Бұл
ғалымдардың пікірінше, қоғамның ру, ұлыстық дәуірінде туған тұрмыс-салт
жырлары, ертегілер, Алып батыр, Қорқыт жайындағы аңыздар, Оғыз, Алпамыс
туралы жыр-дастандар түркі халықтарының тек біреуіне ғана емес, көпшілігіне
ортақ [1, 27]. Бұл үлгілердің ішінде Оғызнама (ІХ ғ.), Қорқыт ата
кітабы (ІХ ғ.), Құтадғу білік (ХІ ғ.), сияқты хатқа түсіп, жазба түрде
жеткендері де бар. Сонымен қатар, тасқа қашалып, VІ-VІІІ ғасырлардан қалған
Орхон-Енисей жазба ескерткіштері де – түркі халықтарының көпшілігіне ортақ
мұра.
Жағырафиялық таралым өрісіне байланысты ұлыс атымен шағатай тілі
аталған немесе Орта Азиялық түркі тілі – қазақ қоғамының мәдени, тарихи,
әлеуметтік қажетін өтеуде үлкен роль атқарғаны белгілі. Бірақ, бұл жазба
әдеби тіл қазақтың халық тіліне негізделген төл әдеби тілі емес, түркі
халықтарына тән ортақ тіл болатын. Қазақ қауымында, әсіресе ХV ғасырлардан
бастап жазба дүниелерінің қажеттілігі артты. Келесі ұрпаққа ата-
бабаларының өсиеті ретінде шежіре тарату және жеті атасын білдіру
дәстүрі сақталды. Тек қана шежіре саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар
алысуда да орын алған. ХV ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ хандарының
өзге елдердің билеушілерімен өзара елшілік хаттар арқылы қарым-қатынас
жасап отырғаны мәлім.
Орта Азиялық түркі жазба тіліне тән жазба үлгілердің ішінде дәуірі
жағынан да, тілдік ерекшеліктері жағынан да қазақ тіліне жақыны деп –
Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки (ХVІІ ғ.) мен Қадырғали
Жалайыридің Жамиғат-Тауарих (ХVІ ғ.), Әділ сұлтан эпикалық жырын және
Өтеміс қажының Шыңғыснама атты шығармаларын атауға болады. Бұдан кейінгі
кезеңдердегі қазақ хандары мен сұлтандарының сыртқы елдермен, өзара
жазысқан қатынас қағаздары мен хаттарында қазақ тілінің элементтерін
қолдану тұрақты сипат ала бастады. ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ тілін
танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші жағынан
риторикалық туындылар (заң, дәстүр, мәдениет, мемлекеттілік және т. б.),
үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің лиро-эпостық, батырлар жырлары сияқты
түрлерінен басқа үлкен екі топтағы дүниелер жатады.
Оның біріншісі, алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен және
өзге елдермен арадағы қарым-қатынас қағаздары. Өйткені әрбір қазақ ханы,
іс-қағаздарын, үкім-жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзіне асырып отыратын,
кеңсе хатшылығы қызметін атқаратын уәзір ұстап отырған. Өкінішке орай, осы
топқа жататын жазба ескерткіштер әлі күнге дейін ғылыми айналысқа тартылмай
отыр. Оның басты себебі сол дәуірлердегі жазба мұралардың сақталмауында
болса, сондай-ақ оларды іздестіру жұмыс-тарының мүлдем жүргізілмеуінде
болып отыр.
Екіншісі – тарихи шежіре сипатындағы тарихи туындылар. Бұл тарихи
туындылардың қатарына жоғарыда атап өткеніміздей, Қадырғали Қосымұлы
Жалайыридің Жамиғат-Тауарихы, Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и Түрки,
Әділ сұлтан эпикалық жыры және Өтеміс қажының Шыңғыснама сияқты
туындылары жатады. Бұлар жазба нұсқалар болғандықтан, хатқа түскен
кезеңдегі жазба дәстүрінің толық сақталып қалғандығымен ерекшеленеді.
Бұл жазба ескерткіштердің тілі ерекшелігі жағынан Х-ХІ ғасырларда
қалыптасқан Орта Азиялық түркі, сондай-ақ ескі қыпшақ жазба тілі
дәстүрінің негізінде туып, оның қазақ топырағында әрі қарай жалғасып да-
мыған түрі болып табылады. Негізінен, қазақ тілінің тарихында сөйлеу тілі
негізінде қалыптасып, осы ерекшеліктерімен поэзия мен шешендік сөздерде,
ауызша әдебиетте өмір сүріп келді және жазба тілге негіз болды.
Ортағасырлық түркі жазба тілінің дәстүрлерін сақтай отырып, қазақ
топырағында әрі қарай дамыған, әр түрлі жазбалардан көрініп отырған қазақи
дәстүрлі жазба тіл болды. Бұлардың әрқайсысының қазақ тілінің қалыптасуы
тарихында өзіндік орны бар.
Әбілғазы Бахадүр ханның Шежіре-и түрки атты еңбегінің ескі қазақ жазба
тілі тарихындағы орны
ХVІІ ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің ішінен Әбілғазы Бахадүр
ханның Шежіре-и Түрки (Түркі Шежіресі) атты еңбегінің алатын орны ерекше.
Оның себебі, біріншіден, кітап авторының өз заманының білімді, жан-жақты
даярлығы бар (тарихшы, ақын, политолог, жауынгер, т.б.) кісісі болуында
болса, екіншіден, оның шығармасының тарихи, әдеби, тілдік жақтарынан аса
құндылығында.
Қадырғали би Қосымұлының Жамиғат-тауарих атты еңбегінің ескі қазақ жазба
тілі тарихындағы орны
Қазақтың Жалайыр руынан шыққан тарихшы, мемлекет қайраткері, ХVІ
ғасырдың екінші жартысы, ХVІІ ғасырдың басында ғұмыр кешкен Қадырғали би
Қосымұлының Жамиғат-Тауарих (Жылнамалар жинағы) атты еңбек ортағасырлық
түркі жазба мәдениеті үлгілерінің санатына жатады. Әсіресе ортағасырлық
қазақ тарихы мен тілін зерттеуде – оның алатын орны ерекше. Атақты орыс
ғалымы И.Н.Березин 1854 жылы Қазанда, Шығыс тарихшылар кітапханасы
басылымдары қатарында алғашқы рет жариялаған, қазақтың ұлы ғалымы Шоқан
Уалиханов бірінші болып зерттеп, ғылыми бағасын берген бұл әйгілі еңбек
Кеңес дәуірінде де татар ғалымдары тарапынан біршама зерттеліп, баспа бетін
көрді. Ал бізде, яғни Қазақстанда түпнұсқа күйінде белгілі ғалым
Р.Сыздықованың дайындауымен 1989 жылы Ғылым баспасынан жарық көрді. ХVІ
ғасырдағы ескі қазақ жазба тілінен қазіргі қазақ тілінің біршама
фонетикалық, лексикалық айырмашылықтары бар. Өкінішке орай, Қадырғали
Жалайыридің 1602 жылы өз қолымен жазған қолжазбасы біздің заманымызға
жеткен жоқ. Тек оның екі көшірмесі сақталған; бірі – Санкт-Петербургте,
екіншісі – Қазанда. Әрине көшірме болғандықтан, онда ішінара кемшіліктер
мен қателер кездеседі. Бұл жазба ескерткіш – өз заманындағы Орта Азиялық
жазба дәстүрінің негізінде жазылған. Сондай-ақ, Қадырғали би – сол тарихи
кезеңдегі мәдени дамудың деңгейі мен сипатына сай жазба тарихпен қатар,
тарихты жатқа айту дәстүрін де жақсы меңгерген автор. Ал, ол өмір
сүрген тарихи кезеңде көшпелі түркі қоғамдарында қоғамдық-мәдени құбылыс
ретінде ауызша тарих айту дәстүрінің гүлденген дәуірі еді. Тауарихта
берілген шежірелік материалдар, түркі халықтары арасында кең тараған
Едіге жайлы эпостан үзінді, пайдаланылған мақал-мәтелдер соның айғағы
бола алады. Тауарихтың астарлы ойы, жазу стилі, көркем тілі оның
авторының талантты болғанын, өз заманында қазақ қоғамында белгілі би,
халықтың жүріп өткен жолын жақсы білген шежіре адам болғандығын
білдіреді. Оның шыққан тегі мен өмірбаяны жөніндегі деректерді де осы
шежіреден ала аламыз. Оның шыққан тегі – Жалайыр руы. Жалайыр тайпасының
ежелгі тарихи еңбектерде өте жиі кездеседі. Автор бұл жайтты өзі де қысқаша
баяндай отырып, Шыңғыс хан заманынан бері қарай ата-бабасының шежіресін
таратып береді. Сондай-ақ, Қадырғали бидің өзі өте жақсы меңгерген түркі
тілінен басқа, араб, орыс және парсы тілдерін біршама жетік білгендігі
байқалады. Осы қасиеттер оған тайпалық одақтан халықтық бірлік жолына
түскен қазақ қоғамының алғашқы жылнамашыларының бірі болуға
көмектесетіндігі сөзсіз.
Қадырғали би еңбегінің кіріспе бөлімінде Джами‘ат-Тауарих кітабының
бірінші бөлімі бірінші тарауы деп деректің негізгі атын анық айтады.
Автордың көрсетуі, сондай-ақ еңбектің мағынасы аудармаға негіз ретінде
Рашид ад-Дин еңбегінің Орта Азия, не болмаса Еділ бойына жеткен бір
көшірмесі алынғандығын дәлелдейді. Қадырғали би Рашид ад-Дин еңбегін толық
аударған емес. Негізінде ол Джами‘ат-Тауарихтың екі кітаптан тұратын
бірінші бөлімінің қысқартылған нұсқасын береді. Мұнда түркі-моңғол
тайпаларының Шыңғыс хан империясы құрылғанға дейінгі қоғамдық өмірі,
Шыңғыстың тоғызыншы атасы Бұланжардың өмірге келуі және оның Шыңғысқа
дейінгі ұрпақтары жайлы аңыз, Шыңғыс ханның өмірбаяны және оның Газан ханға
дейінгі ұрпақтарының тарихы баяндалады. Шыңғыс ханның Йаса заңдарын
қосқанда, мұнда барлығы 24 дастан берілген. Қадырғали Жалайыридің Жамиғат-
Тауарихы мазмұны мен құрылымы жағынан үш бөлімнен тұрады:
а) Ресей патшасы Борис Годуновқа арнау;
ә) Рашид ад-Диннің Джами‘ат-Тауарих атты еңбегі негізінде жазылған
тарих;
б) Ұрұс ханнан Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті ұрпақтарының
шежіресі. Тек бір дастанда ғана белгілі алтынордалық Едіге би жайында
айтылады.
Қадырғали Жалайыри еңбегінің негізгі желісі – Ондан сұлтан ұлы
Оразмұхаммедтің тарихы. Қадырғалидің шежіре жазудағы басты мақсаты да осы
болса керек [6, 4]. Бұл еңбекті қазақ топырағында ғылыми тұрғыдан зерттеу
Шоқан Уалихановтан басталады. Ұлы ғалым Шежірелер Жинағын Киргизское
родословие атты мақаласында, орыс ғалымы И.Н.Березинге жазған хатында және
басқа еңбектерінде кең пайдаланып, ол туралы өте маңызды ойлар түйген.
Уалиханов мұнымен шектелмей, Қадырғали еңбегінің құндылығын терең түсіне
отырып, оның қазақ тарихына тікелей қатысы бар тарауларын орыс тіліне
сапалы түрде аударған.
Қадырғали бидің еңбегін ХVІІ ғасырдан жеткен аса маңызды еңбек ретінде
бағалап, Уалиханов ол туралы единственные памятники казахов... которая
замечательна уже тем, что написано киргиз-кайсаком деген. Сондай-ақ
еңбектің қазақ халқының қалыптасу процесін, оның тілін, қазақ сұлтандарының
генеологиясын зерттеуде алатын орнын Ш. Уалиханов – дәл, әрі жоғары
бағалаған. Шежірелер Жинағының нақты аты белгісіз, кітаптың алғашқы
беттері жоғалып кеткендіктен, И.Березин бұл еңбекті Рашид ад-Диннің
Джами‘ат-Тауарих атты кітабының түрікше аудармасы деп санап, жаңа
кітаптың атын да солай атаған болатын.
Қадырғали Жалайыри шығармасы тілінің лексикалық негізін қыпшақ тобына
жататын түркі сөздері құрайды. Мәселен, осы кезеңдегі өзге түркі
ескерткіштерінде ау, елал, еу болып келетін сөздер бұл ескерткіште аң
(аңға чықты, аңға атланды), қол үй түрінде қыпшақша, оның ішінде қазақша
тұлғада жұмсалған. Сол секілді бөлек, билеу (ел билеу), күйеу, біреу,
ұчрады т.б. сөздер қыпшақ сөздері. Жазба ескерткіштегі жеке сөздер ғана
емес, тұрақты немесе лексикалық тіркес болып келетін сөздер де қыпшақ
тілдеріне, оның ішіндегі қазақ тіліне тән қолданыстар екендігін көрсетуге
болады. Мәселен, Жамиғат-тауарихта кездесетін қыз берді, ел болды, бенде
қылды, хуш келді т.б. тіркестер беретін мағыналары мен жұмсалымына қарай
қазіргі қазақ тілімен бірдей болып келеді. Әсіресе тұрақты тіркестердің
шығарма тілі мен қазіргі қазақ тіліндегі бірдейлігі көп кездеседі. Олардың
бірқатары бұл күнде сол мағынада тек қазақ тілінде жұмсалатындығы –
Қадырғали еңбегінің тілін қазақ тіліне жақындататын, яғни оны қазақтың
жазба тілі деп танытатын белгілердің бірі.
Әділ сұлтан эпикалық жыры – ескі қазақ жазба тілі туындысы
Әділ сұлтан эпикалық жыры Ресейдегі Санкт-Петербург университеті
ғылыми кітапханасының Шығыс бөлімінде №493 болып тізімделген қолжазба
кітаптың орта ғасырлардағы жыраулар, айтыскер және әншілер
шығармаларының ана тілімізде топтастырылған бізге жеткен жинағы екені
анықталды. Қолжазба 65 парақтан немесе 130 беттен тұрады. Беттері түгел,
қағазы ақаусыз, өте жақсы сақталған. Ескі дәстүрмен, әрбір парақтың
соңында келесі парақтағы басқы сөз жазылып отырады. Қолжазбаны
құрастырушы шығармаларды қалауынша көшіріп, жинаққа түсірген. Қолжазба
кітап тақырыпсыз, бірінші парақтың екінші бетінен бірден жырмен ашылған.
Ішкі тақырыптар есебіндегі жырларды тізімдеу сөздері шығармалар мәтіндерін
бөліп, қызыл түсті сиямен жазылған. Жырлар сегізінші парақта аяқталған соң,
8-13-парақтарда тақырыбы көрсетілмей Әділ сұлтан эпикалық жыры
келтірілген. Бұл жыр орта ғасырлық шығарманың қазақ топырағында жасалған
жинақтағы нұсқасы – біздің заманға жеткен бірден-бір жыр бөлігі. Шығармада
Әділ сұлтанның зайыбының көрген түсін баяндаумен және оны жорумен ашылып,
Әділ сұлтанның қапаста өмір қызығымен қоштасқан жырымен аяқталады. 14-18-
парақтарда Фатиха. Қазақ, яғни олар бата дейди олар бата дейд қызыл сиямен
жазылып, арғы заман ой-толғанысын сақтаған, тілдік, әдеби және тарихи
тұрғыдан өте құнды, көлемді бата үлгісі келтірілген. 19-парақтың алғашқы
беті ақ қалдырылып, екінші жағынан бастап Қырғыз-қазақ өлеңлері деп
аталған, негізі тұрмыстық сарындағы қара өлең, айтыс, ән шумақтары, қыз-
келіншектер мен бозбала-жігіттердің қайымдасып қалжыңдасуы, өлең
қағытпалары қолжазбаның соңына дейін жалғастырылған. Үш бөлімнің соңғы
екеуі тәмәт тәмәм сөздерімен түгенделіп отырады. Жырлар ХVІ-ХVІІ
ғасырларда қағаз бетіне түсіп, ауызша таралуымен қатар, жазбаша да тараған
деген пікірдеміз. Өйткені, Дешті Қыпшақ пен Мауераннаһр, яғни Қазақстан
мен оның түстігіндегі көршілес елдер жерінде ХІV-ХVІ ғасырларда парсы
тілінің үлкен ықпалы болғандығы белгілі. Парсы тілінің ықпалы болса керек,
қолжазбада жырларды парсыша шиғр диггер, шиғр сийум, шиғр чаһарум,
шиғр пәнжум деп тізбектеп-тақырыптау әдісі пікірімізді растайды. Нақты
уақыт белгілерін жырлардың өзі жақсы сақтаған. Жырлардың едәуір бөлігі ХVІ
ғасырға тән деп тұжырымдаймыз. Жинақталған қолжазбаның кімге арналып, кімде
жүргені туралы біраз мағлұматты титул беті орнында тұрған бірінші парақтан
алуға болады. Онда: ..қырғыз-қазақ Ұлұғ йүзінің ғиззатлу уа хурматлу
сұлтаны Жанғазы Сөк ұғлыға ұлы дәрежелі [..] қыр жырлары... (..қырғыз-
қазақ Ұлы жүзінің ізетті және құрметті сұлтаны Жанғазы Сөкұлына ұлы
мәртебелі [..] қыр жырлары...) – деген жазуларға қарағанда, бұл жинақ
алысқа, патша ордасына немесе ұлыққа аттанғандарға арналған тәрізді.
Тарихшы-ғалым А.И.Исиннің пікірінше, Абылайханұлы Сөк сұлтанның ұлы
Жанғазының 1881 жылы екі рет Омбыға барып, Ұлы жүз билері мен қазақтарының
Ресейдің қол астына өту ниетін білдіріп қайтқаны туралы құжаттар Ресейдің
сыртқы саясаты мұрағатында сақталған. Сөк ұлы Жанғазының Ресейге барған
сапарларында қолжазба қолында жүріп, сол жылдары Ресейде қалдырғанға
ұқсайды. Осы жағдайлардың барлығын ескере келе, қолжазбаның соңғы көшіріліп
жазылған уақыты ХІХ ғасырдың алғашқы ширегі есептеуге келеді. Осы сияқты
жыр үзінділері ХV ғасырда туған, оның өзіне халық аузында бұрыннан ХV
ғасырға, тіпті ХІV ғасырға дейін айтылып жүрген көшпелі жыр жолдарын еркін
пайдалана отырып туған жырлар, оның өзінде халықтың сол ХV ғасырдағы тіл
нормасына түсіріліп, тіл жағынан жаңартылып жырланған үлгілер. Тіпті, бұл
жырлар Алтын Орданың құлау қарсаңы ХV ғасырдың басындағы тіл нормасында
айтылған жырлар, кейін ноғай, қазақ, қарақалпақ болып бірте-бірте жіктелген
халықтың тіл жігі ыңғайымен бірге өзгере келіп, бұл күнде осы халықтардың
төл туындысына айналып отыр. Қазақ хандығы құрылып, қазақ халықтығының
қалыптасу процесі жүріп жатқан, тіпті бұл процесс аяқталып келе жатқан
дәуірде басқа өлкеде – Еділ – Жайық – Қырым аралығында ХVІ ғасырда ноғай
халықтығының құрылу процесі басталған ортада туған Әділ сұлтан жыры мен
Орақ–Мамай, Ер Шобан, Қазтуған сөзі сияқты жырлар ноғай, қазақ болып
бөлінген кезеңнен кейін туған жырлардың өзі осы ноғай одағы құрамында
болып, кейін ХVІІ ғасырда қазақ хандығына қосылған ру-тайпалармен бірге
келді. Тарихи деректерге сүйенсек, Алтын Орда ыдырап, бұл орданың шығыс
территориясында қазақ хандығы қалыптасқан кезде, Арал – Жайық – Еділде
Ноғай ордасы құрылған.
Өтеміс қажының Шыңғыснама қолжазбасы – ескі қазақ жазба тілі туындысы
ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басында жазылған Шыңғыснама
қолжазбасы қазақ халқының ортағасырлық тарихы мен тілін зерттеу тұрғысынан
өте маңызды болып табылады. Түркі тіліндегі жазылған бұл тарихи шығарманы
Хорезмдік Өтеміс қажы бен Маулана Мұхаммад Дости жазған. Өтеміс қажы
Сырдарияның төменгі ағысындағы Шайбанидтер билеушісі Илбарыс ханның тұсында
сарай жазушысы болған.
Сонымен қатар, Шыңғыснамада Шыңғыс хан жайлы дастан және Шыңғысхан
ұрпақтары мен олардың билік еткен аймақтары туралы мәліметтерді ала аламыз.
Өтеміс қажының өз еңбегін жазғанда өте ұқыптылықпен қарағандығы көрініп
тұр. Тіпті кейбір әскери сөздерге түсініктеме беріп кеткен. Шыңғыснаманы
алғаш рет белгілі қазақстандық шығыстанушы В.П.Юдин 1967 жылы
Өзбекстанның ҒА шығыстану институтынан тапқан. Онда шығарманың жалғыз
нұсқасы сақталған. Қолжазба толық болмаса да В.П.Юдин осы шығарманың
өзіндік ерекшеліктерін басқа жазба ескерткіштерден оқшау бағалаған.
Шыңғыснаманы орыс тіліне аударып, шығармадағы тарихи мәтіндердің
транскрипциясын жасады.
ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Түркі Шежіресі, Жамиғат-Тауарих, Шыңғыснама және Әділ сұлтан
эпикалық жыры лексикасының негізі қыпшақ тілі лексикасы болғандықтан, ол
сөздердің көпшілігі қазіргі қазақ тілі сөздерімен бірдей тұлғада, бір
мағынада келіп жататынын байқау қиын емес. Әсіресе, қазақ халқының
ертедегі тұрмысына, салт-дәстүрлеріне қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің
шежірелердегі қолданылған түрі мен бүгінгі тіліміздегі тұлғасы да,
мағынасы да аздаған фонологиялық өзгерістерді есепке алмағанда бірдей түсіп
жатады.
Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің барлығында негізінен,
өзге тілдік қабатты араб-парсы сөздері құрайды. Араб мәдениетінің ықпалы
Орта Азияға тарай бастағаннан кейін алдымен шаруашылық, сауда-саттық
арқылы араб сөздері жергілікті халықтардың тіліне ене бастады. Содан кейін
ел арасында діни ұғымдарға байланысты әртүрлі кітаптар пайда болды. Тәжік,
түрікмен, өзбек, қарақалпақ және қазақ даласында діни орталықтар мен
медреселер салынып, ғылым салалары оқытыла басталды. Мұның үстіне мәдени,
саяси қарым-қатынастар ұлғайды. Жергілікті халық өкілдерінен әртүрлі
саладағы ғылым, мәдениет, әдебиет қайраткерлері шыға бастады. Олардың
көпшілігі өз шығармаларын араб тілінде жазды немесе араб сөздерін молынан
қолданды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, Жамиғат-Тауарих, Түркі Шежіресі,
Шыңғыснама және Әділ сұлтан жырының лексикасын тақырыптық топтарға
жіктеп қарастырсақ, олар әрине, өмірдің барлық салаларын қамтиды деуге
болады. Дегенмен, солардың ішінде жиі кездесетіндері – қауымдастық, әскери-
әкімшілік бөлініске, атақ-дәрежеге, соғыс қимылдары мен туыстық қатынасқа
байланысты атаулар.
Оның басты себебі – екі шығарманың шежіре жанрында орындалып, Адам
атадан бері қарайғы ел билеушілердің аты-жөні мен істеген істерін, әсіресе
Шыңғыс хан тұқымынан тараған хандар мен сұлтандардың ел басқару ісін, соғыс-
қимылдарын сипаттауға арналуында жатса керек.
ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ СӨЗЖАСАМ ЖҮЙЕСІ
Есім сөзжасам жүйесі
Қазақ тіл білімі – негізгі мазмұны айқындалған, зерттеу әдістері мен
ғылыми негіздері анықталған саласы болса да, жалпы теориялық мәселелерімен
қатар оның жекелеген проблемалары әлі де аша түсуді қажет етеді. Соның бірі
– ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі сөзжасам проблемасы. Жалпы
сөзжасам жеке сала ретінде кейінгі кезде ғана танылып отыр. Соңғы
зерттеулер бұл проблеманың тіл қабатынан өзіндік орын алатынын
көрсетеді.
Қазақ тілінің қазіргі сөзжасамдық жүйесінің түп негізі түркі
халықтарының ең көне заманынан бастау алғанын көрсетеді. Ал түркі
тілдерінде қазір көне түркі жазбаларындағы сөзжасам жүйесі сол қалпында
қалмағаны белгілі.
Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан өте күрделі сөзжасам
жүйесі бар. Сөзжасам жүйесі қоғамның дамуымен бірге дами отырып, қазіргі
күрделі тілдік жүйе дәрежесіне жеткен. Оны тарихи тұрғыдан зерттеудің, яғни
қазақтың ортағасырлық жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам үлгілері мен
процесін ашудың, кейінгі кезеңдегі оның жалғастығын зерттеп көрсетудің мәні
ерекше. Өйткені бұл саланың атқаратын қызметі – қандай да бір дәуірдің
жазба нұсқаларын зерттеуде бірдей. Әр дәуірде жазылған сөзжасамдық
нұсқаларда айырмашылықтар болатыны белгілі. Бұл әрине, қазақ тілінің тарихи
кезеңдерге байланысты аз да болса, өзгеріп отыратыны айдан анық. Көне және
ортағасыр жазба ескерткіштер тілінде сөзжасамның морфологиялық тәсілі
болды, бірақ әр сөз табының сөз тудырушы жұрнақтары санаулы ғана. Қазіргі
сөзжасам мен көне және ортағасыр жазба ескерткіштерінің сөзжасам жүйесін
салыстырғанда, қазіргі қазақ тіл жұрнаққа өте бай. Арада бірнеше ғасыр өтсе
де, олардың әр кезеңінің тілдің сөзжасам жүйесінің қалыптасуына да, сөздік
қордың баюына да үлес қосқандығы байқалады. Тілдің сөзжасамдық жүйесінің
толығып, отыруы, сөзжасамдық заңдылықтардың тілде орнығып қалыптасуы баяу
болса да, тіл дамуында үнемі болып отыратын құбылыс екені даусыз.
Әділ сұлтан эпикалық жыры, Өтеміс қажы, Әбілғазы Бахадүр хан және
Қадырғали Жалайыри жазба ескерткіштерінің қазақ халқының тарихы мен тілін
зерттеуде алатын орны ерекше. Біз өз зерттеуімізде осы еңбектерді пайдалана
отырып, олардағы сөздердің жасалу табиғатын, даму сипатын және сөзжасам
процесін зерттеуге арқау еттік.
Есім сөздерден есім сөз жасайтын жұрнақтар
Жазба ескерткіштерде сөз тудырушы амалдардың синтетикалық, аналитикалық
және сөз тіркесі тәсілімен жасалу жолдары кездеседі. Түркі тілдері, оның
ішінде қазақ тілі қосымшалы тіл болғандықтан, синтетикалық тәсіл туынды сөз
жасауда үлкен қызмет атқарды. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды
түбірлердің мағынасы оның құрамындағы негіз сөзге байланысты. Негізгі
морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болады. Сондықтан оның
мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады.
Синтетикалық жолмен есімдерден есім сөз жасайтын жұрнақтарды топтасақ,
төмендегіше беруге болады:
1. -Лық-лік-лұқ-лүк-луқ, -лығ-лүг-луғ; Бұл жұрнақ түркі
тілдерінің барлығында да өнімді жұрнақ саналады. Ғалымдар оны түрліше
этимологиялайды: біреулер іл етістігінен, ал көп зерттеушілер лық толы
дегендегі лық сөзінен шығарады. Сөзжасамдық бұл формант әсіресе, туа түбір
зат есім атауларына көбірек жалғанады [23, 287]. Э.В.Севортянның
көрсетуінше, бұл пікірді алғаш рет өзінің Ұйғыр тілінің грамматикасы
деген еңбегінде А.К.Боровков ұсынады да, кейін Башқұрт тілінің
грамматикасы деген еңбегінде Н.К.Дмитриев қайталайды. Дәл осы толы
мағынасында армян тілінде де лық тұлғалы сын есімнің болуы мәселені
қиындата түседі және лық сөзінің сөз тудырушы -лиг жұрнағына қатысын ашу
үшін әлі де болса қосымша деректер керек сияқты, дейді Э.В.Севортян [26,
51]. Жазба ескерткіштерде бұл жұрнақтың фонологиялық варианттары негізінен,
есім түбірге үстемеленетін 1) дерексіз мәнді атауыштық ұғым берген; 2)
қатысты сындық ұғым; 3) іс-әрекет атауын, кәсіп иесін; 4) белгілі бір
жерге, мекенге қатыстылықты; 5) заттың неге арналғанын: йарлық, игітлік,
достлық, бұзұқлұқ, йаманлық жарлық, жігіттік, достық, бұзықтық, жамандық
және т.б [12, 12]. Мысалы: Йеті арқадын бері йарлық йүзін көргенім йоқ. Оң
хан бірлән Меркіт ханның арасында достлық бар ерді...Чыңғыз хан йоқлықда
Меркіт халқы ның Чыңғыз хан ның үйіні чапты... Мүддат падшаһлықы йікірма беш
йыл ерді...(Жеті ұрпақтан бері жарлық көрмедім... Оң хан мен Меркіт ханның
арасында достық бар еді... Шыңғыс хан жоқ кезде Меркіт халқының, Шыңғыс
ханның үйін шапты... Патшалық құрған уақыты жиырма бес жыл еді...) [4].
Бұл жұрнақ Жамиғат-Тауарихта да осылай қолданылған, мысалы: Халайықын
‘адллік білән сураған хан... Достуна дост болуб душманына душман болуб
достлық етішті. Ниһайат сыз ханлар султанлар өзіне құллұқ қылдүрғандын
мурат ол турур... Уа Миср қууат лық уа күчлүк даулат лығ ерділер... (Халқына
әділдік жасаған хан... Досына дос, дұшпанына дұшпан болып достық жасады...
Хандар мен сұлтандар өзіне құлдық жасатуды мұрат етеді... Және Мысыр
қуатты, күшті және дәулетті еді...) [10].
Шыңғыснамада да молынан қолданылған, мыс.: Тәвәріхләр кі көрдім
бұларның бір азырақының атлары бітіклік ерді... Бұ Ежен бірлә Сайын ханлықны
бірбірсігә мұрағат қылдылар... (Тарихтарды көрдім: бұлардың біразының аттары
жазылған еді... Бұл Ежен мен Сайын хандықты бір-біріне мұра етті...) [9].
Әділ сұлтан эпикалық жырында бірде есімшеге, бірде туынды есім сөзге
жалғанады: Әділ сұлтан жауға түшіп қалғанлықларындан хабар берділер [..]
мен өзім жарлылықтан көремін... (Әділ сұлтанның жау қолына түсіп қалғанын
хабарлады [..] мен өзім жарлылықтан (кедейліктен) көремін...) [7]. ХІV
ғасырда жазылған ескерткіштерде -лық жұрнағы негізгі түбірлерге жалғанумен
қатар, туынды түбірлерге жалғанып да жаңа сөздер жасайды. Яғни -чы формалы
зат есімге, -лы және -сыз формалы сын есімге, сондай-ақ -мақ формалы
етістікке жалғанып, -чы-лық, -лы-лық, -сыз-лық, -мақ-лық формасында әр
түрлі ұғымда жұмсалатын туынды зат есімдер жасайды. Сол секілді -чылық
жұрнағының тарихи фонологиялық өзгеріске ұшыраған -шылық формасы Абай
мәтіндерінде көптеп қолданылған. Р. Сыздықованың пікірінше, бұл жұрнақ екі
күйде кездеседі. Мұнда да жаман-шылық, әуре-шілік сияқты көптеген сөздерге
жалғанғанда, екіге ажыратылмайтын тұтас жұрнақ болып келеді және Абай бұл
тәрізді жұрнақтарды актив қолданған [26, 50].
Қазіргі қазақ тілінде қазақ даласындағы ел басқару жүйесінің өзіндік
ерекшелігіне сәйкес туған лауазым атаулары бар. Олар да осы -лық-лік,
-дық-дік, -тық-тік жұрнағы мен туа түбір зат есімдердің бірігуінен
жасалған туынды зат есім түрінде кездесіп отырады: хандық, патшалық,
сұлтандық, бектік және т.б.
Осы -лық-лік, -дық-дік, -тық-тік аффикстерінің қазіргі қазақ
тілінде сын есімнен туынды зат есім жасау процесінде -лылық-лілік,
-дылық-ділік, -тылық-тілік түрінде күрделеніп жұмсалған фактілері
кездеседі. Мысалы: айқындылық, көркемділік, өжеттілік және т.б. [13, 116].
Сонымен қатар, жазба ескерткіштерде кейде зат есімнен сапалық сын есім
жасайтын -лы-лі жұрнағы да кездеседі, мысалы, Түркі Шежіресінде: Ғақыллы
уа еслі [..] зағифа ерді. ..көб сөзлі бұзұқ кіші тұрұр. Ғақыллы уа данышлы
уа көб біліклі кіші ерді. ..‘әли сұлтан қаздұрған ташлы йармышның сақасына
барыб ердік... (Ақылды және есті [..] әйел еді. ..көп сөзді бұзық кісі еді.
Ақылды, білікті және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz