Қаржы тәуекелі және оны басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (“Банк Каспийский,, ААҚ.ның нақты мәліметтері негізінде) 25
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық тәуекелдерді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІІ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЩЕЩУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары ... ... ... 45
3.2 Банктік тәуекелдерді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (“Банк Каспийский,, ААҚ.ның нақты мәліметтері негізінде) 25
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық тәуекелдерді басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІІ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЩЕЩУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары ... ... ... 45
3.2 Банктік тәуекелдерді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қазақстан Республикасының (келесіде-ҚР) қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбінесе, банктік жүйенің тұрақтылығымен байланысты келеді. Клиенттер мен банк-әріптестердегі қаржылық қиыншылықтар, төлемеулер дағдарысы көптеген банктердің сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктерді банкроттыққа ұшыратты. Бірлескен, шетелдік банктердің және олардың бөлімшелерінің пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді. Нәтижесінде, банктердің несиелік ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі ұзартылған несиелердің көлемі өсті. Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге асыру, орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі, кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу мүмкіндігі, немесе, керісінше, капиталды жоғалту және банкроттылық тәуекелділігіне тікелей байланысты. Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалді клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау қызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі кәзіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу мүмкіндігі, немесе, керісінше, капиталды жоғалту және банкроттылық тәуекелділігіне тікелей байланысты. Егер банк менеджерлері тәуекелдерді бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда потенциалді клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау қызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі кәзіргі заманғы оларды бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің “Банктер және банктік қызметтер туралы,, заң күші бар қаулысы. /1995
2. Қазақстан Республикасы Президентінің “Ұлттық банк туралы,, заң күші бар қаулысы. /1995
3. Қазақстан Республикасы Үлттық банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы,, жарлығы. /1995
4. Қазақстан Республикасы Үлттық банкісінің “АКтивтерд
5. 30 наурыз 1995 жылғы ҚР Президентінің "ҚР Ұлттық банкі туралы" заң күші бар Жарлығы.
6. 31 тамыз 1995 жылғы ҚР Президентінің "ҚР-дағы Банктер және банктердің қызметі туралы" заң күші бар Жарлығы.
7. N351,15.10.97 жылғы ҚРҰБ қаулысымен бекітілген "Банктердің активтері мен шартты міндеттемелерін жіктеу тәртібі туралы" ережесі.
8. 24.04.97 жылғы ҚРҰБ қаулысымен бекітілген "Екінші деңгейдегі банктерге шектелген әсер ету шараларын қолдану туралы" ережесі.
9. N 213 – 3 маусым 2003 жылғы Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдік нормативтер туралы ережесі
10. Аленичев В.В. "Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов". Уч.пособие. Москва: "Экономика". 1994.
11. Вальравен К.Д. "Управление рисками в коммерческом банке". Уч. пособие. Вашингтон: Институт экономического развития Мирового банка. 1997.
12. Роуз Питер С. "Банковский менеджмент". Москва. Дело. 1997.
13. Сейткасимов Г.С. "Деньги, Кредит, Банки". Алматы. Экономика. 1996. Банковское дело: Справочное пособие. Под.ред. Бабичевой Ю.А. Москва. Экономика. 1994.
14. Банковское дело: Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва. Финансы и статистка. 1999.
15. Банковское дело: Стратегическое руководство. Под ред. Платонова В. Москва. Консалтбанкир. 1998.
16. Банковское дело: Учебник. Под ред. Сейткасимова Г.С. Алматы. Каржы-каражат. 1998.
17. Деньги, Кредит, Банки. Учебник. Под ред. Жукова П. Москва. Банки и биржи. 1999.
18. Роджер Лерой Миллер, Дэвид Д. Ван-Хуз. Современные деньги и банковское дело. М., 2000.
19. Крис Дж. Балтроп, Диана МакНотон. Банковские учреждения в развивающихся странах. Том І-ІІ.
20. Корнилова Л.П. "Влияние рисков на надежность банков" (дисс.). Алматы: Экономика. 1999.
21. Денежное обращение и кредит при капитализме. Под ред. Красавиной Л.Н. М., Финансы и статистика, 1989.
22. Миркин Я.М. Банковские операции. М., Инфра-М, 1996.
23. Нестерова Т.Н. Банковские операции. М., Инфра-М, 1996.
24. Новиков И.А. и др. "Стратегия управления банковскими рисками". Уч.пос. Алматы: Каржы-каражат. 1998.
25. Севрук В.Т. "Банковские риски". Уч.пос. Москва: Банки и биржи. 1994.
26. Капиталистическая система управления банком: сокращение издержек, минимизация риска, система мотивации всех подразделений. Повышения эффективности работы банка с помощью технологии Business Unit Management // Лунин В.Г.// Банки Казахстана, №9 2004.
27. Уайтинг Д.П. Осваиваем банковское дело: Пер. с англ. / Под ред. В.В. Нирюкова. М., Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996.
28. Риск-менеджмент и управление ресурсами коммерческого банка //Смирнов А.В. //Банки Казахстана №11, 2005.
29. Взгляд с Севера // Четвериков В.//Эксперт-Казахстан №5 (31) от 14 марта 2006 года.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің “Ұлттық банк туралы,, заң күші бар қаулысы. /1995
3. Қазақстан Республикасы Үлттық банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы,, жарлығы. /1995
4. Қазақстан Республикасы Үлттық банкісінің “АКтивтерд
5. 30 наурыз 1995 жылғы ҚР Президентінің "ҚР Ұлттық банкі туралы" заң күші бар Жарлығы.
6. 31 тамыз 1995 жылғы ҚР Президентінің "ҚР-дағы Банктер және банктердің қызметі туралы" заң күші бар Жарлығы.
7. N351,15.10.97 жылғы ҚРҰБ қаулысымен бекітілген "Банктердің активтері мен шартты міндеттемелерін жіктеу тәртібі туралы" ережесі.
8. 24.04.97 жылғы ҚРҰБ қаулысымен бекітілген "Екінші деңгейдегі банктерге шектелген әсер ету шараларын қолдану туралы" ережесі.
9. N 213 – 3 маусым 2003 жылғы Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдік нормативтер туралы ережесі
10. Аленичев В.В. "Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих кредитов". Уч.пособие. Москва: "Экономика". 1994.
11. Вальравен К.Д. "Управление рисками в коммерческом банке". Уч. пособие. Вашингтон: Институт экономического развития Мирового банка. 1997.
12. Роуз Питер С. "Банковский менеджмент". Москва. Дело. 1997.
13. Сейткасимов Г.С. "Деньги, Кредит, Банки". Алматы. Экономика. 1996. Банковское дело: Справочное пособие. Под.ред. Бабичевой Ю.А. Москва. Экономика. 1994.
14. Банковское дело: Учебник. Под ред. Лаврушина О.И. Москва. Финансы и статистка. 1999.
15. Банковское дело: Стратегическое руководство. Под ред. Платонова В. Москва. Консалтбанкир. 1998.
16. Банковское дело: Учебник. Под ред. Сейткасимова Г.С. Алматы. Каржы-каражат. 1998.
17. Деньги, Кредит, Банки. Учебник. Под ред. Жукова П. Москва. Банки и биржи. 1999.
18. Роджер Лерой Миллер, Дэвид Д. Ван-Хуз. Современные деньги и банковское дело. М., 2000.
19. Крис Дж. Балтроп, Диана МакНотон. Банковские учреждения в развивающихся странах. Том І-ІІ.
20. Корнилова Л.П. "Влияние рисков на надежность банков" (дисс.). Алматы: Экономика. 1999.
21. Денежное обращение и кредит при капитализме. Под ред. Красавиной Л.Н. М., Финансы и статистика, 1989.
22. Миркин Я.М. Банковские операции. М., Инфра-М, 1996.
23. Нестерова Т.Н. Банковские операции. М., Инфра-М, 1996.
24. Новиков И.А. и др. "Стратегия управления банковскими рисками". Уч.пос. Алматы: Каржы-каражат. 1998.
25. Севрук В.Т. "Банковские риски". Уч.пос. Москва: Банки и биржи. 1994.
26. Капиталистическая система управления банком: сокращение издержек, минимизация риска, система мотивации всех подразделений. Повышения эффективности работы банка с помощью технологии Business Unit Management // Лунин В.Г.// Банки Казахстана, №9 2004.
27. Уайтинг Д.П. Осваиваем банковское дело: Пер. с англ. / Под ред. В.В. Нирюкова. М., Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996.
28. Риск-менеджмент и управление ресурсами коммерческого банка //Смирнов А.В. //Банки Казахстана №11, 2005.
29. Взгляд с Севера // Четвериков В.//Эксперт-Казахстан №5 (31) от 14 марта 2006 года.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...7
2. Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (“Банк
Каспийский,, ААҚ-ның нақты мәліметтері негізінде) 25
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық
тәуекелдерді басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
ІІІ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЩЕЩУДІҢ
ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары
... ... ... 45
3.2 Банктік тәуекелдерді жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .63
Кіріспе
Қазақстан Республикасының (келесіде-ҚР) қаржы жүйесінің
тұрақтылығы, көбінесе, банктік жүйенің тұрақтылығымен байланысты келеді.
Клиенттер мен банк-әріптестердегі қаржылық қиыншылықтар, төлемеулер
дағдарысы көптеген банктердің сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған
төтеп бере алмаған банктерді банкроттыққа ұшыратты. Бірлескен, шетелдік
банктердің және олардың бөлімшелерінің пайда болуы бәсекелестікті одан әрі
күшейтіп жіберді. Нәтижесінде, банктердің несиелік ресурстарының
айналымдылығы төмендеп, мерзімі ұзартылған несиелердің көлемі өсті.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге асыру,
орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі,
кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан
әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында
коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде
қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан
олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу
мүмкіндігі, немесе, керісінше, капиталды жоғалту және банкроттылық
тәуекелділігіне тікелей байланысты. Егер банк менеджерлері тәуекелдерді
бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады.
Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді
минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда
потенциалді клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір
әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау
қызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына
банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол
ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік
тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін
тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі кәзіргі заманғы оларды
бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің
банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған банктік
тәуекелдерді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік
жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды
элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу
тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені
олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау.
Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша
мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты,
әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек
аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс.
Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар
аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып
алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел
жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз
болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын
қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі
бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін
уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер
қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Факторлық талдау негізінде банктік тәуекелдердің банк қызметіне әсерін
зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның
көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді
анықтау, одан ,,қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні,
отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып
ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін
реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ)
пруденциалдық нормативтері бағытталған. Бүгінде өзінің актуалдылығын
жоғалтпай, бұл проблема өзінің орнын басқа проблемаға береді - активтердің
керекті диверсификациясын және проценттік тәуекелді хеджирлеуді қамтамасыз
етуге. Бағалы Қағаздар Нарығының қалыптасуы және дамуы эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығын және нарықта айналыста жұрген міндеттемелердің
сапасын бағалау мәселесін актуалды етеді. Коммерциялық банктердің бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыруы тәуекелдің тағы бір түрін - инвестициялық
тәуекелді басқару қажеттігіне алып келеді. Сонымен, коммерциялық
банктердің іс-әрекеті сферасының кеңеюімен жолықтыратын тәуекел саны да
өседі. Бірақ, отандық банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекел
түрлерімен кездесті деуге болмайды, дегенмен олардың саны өсіп барады, ал
бұл проблема Қазақстандық банктік жүйе үшін жаңа болып есептеледі. Банктік
тәуекелдерді минималдау және сенімділікті жоғарылату облысындағы зерттеулер
Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең актуалды проблемасы болып
отыр.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып тәуекелдер
облысындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға
бейімделуі табылады. Тәуекелдерді бағалау әдістері, сонымен қатар
Қазақстанның тұрақты банктік жүйесін құру үшін кәзіргі жағдайларға оларды
тиімді басқару әдістері өңделіп және жетілдіріліп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- тәуекелдердің пайда болуымен байланысты теориялық сұрақтарды оқып білу,
олардың құрылымын анықтау, банктік тәуекелдер түсінігінің мазмұнын нақтылау
және ,,банктік тәуекел,, түсінігіне анықтама беру;
- несиелік, проценттік және валюталық тәуекелдерді бағалау әдістеріне
талдау жүргізу және қажетті инструменттердің тиімділігін нақты тәжірибелік
мысалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктік мекемелер үшін банктік тәуекелдерді басқару бойынша практикалық
рекомендацияларды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде банктік
тәуекелдерді бағалау инструменттерімен және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі болып ҚР-
ның екінші деңгейдегі банктерінің қызметі табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізін ҚР-сы Президентінің “Ұлттық
Банк туралы”, және ,,Банктер және бантік қызметтер туралы,, заң күші бар
қаулылары, ҰБ-ң ,,Пруденциалдық нормативтер туралы,, ережесі, ҰБ-ң ,,Банк
активтері мен шартты міндеттемелері және олар бойынша екінші деңгейдегі
банктердің провизиялар есептеуі туралы,, ережесі, отандық және шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың
материалдары құрайды.
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы
тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту
қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер
бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу
тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау, сұрыптау)
–инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде 9,64б..
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
2. Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
Кез келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен
онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел
факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес.
Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының
деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
– салынған капиталдан табыс алуға – тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады.
Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады):
орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді
өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын
нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен
ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді.
Банктің қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²==(x-x²)n,
мұндағы σ² - дисперсия;
x – қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін
мәні;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n – қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін
сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті
көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
v=σx·100,
мұндағы v – вариация коэффициенті;
σ – орташа квадраттық ауытқу;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коэффициенті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін – салымдардың төмен тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-дан жоғары – қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Банктің тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық
әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық
тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып
табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция
объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік
деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған – несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері
кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық
коэффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады,
жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып,
рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады.
Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады.
Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Банктің қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар,
дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық
қаражаттар;
К – қысқа мерзімді несиелер;
Р – кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Банктің қаржылық тәуекелін компьютерлік имитациясы перспективалы
болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық
өнімдер жиынтығы жасалған. Әр банктің қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу
мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта мекеменің даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Банктің тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін.
Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен
топтастырылады. Кейін кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі
көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін
интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын
топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг
мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары
және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Банктердің экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау
төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр банк саласында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет.
Тәуекел облысы – жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен
аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық
шаруашылығының құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі,
өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы,
өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр
диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
облыстары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел облысы;
- жоғары тәуекел облысы;
- критикалық тәуекел облысы;
- жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны
Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы
болып табылады. Сақтандыру нарығы – сақтандыру бойынша экономикалық
қатынастардың пайда болу сферасы. Сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сақтандыру
қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатынастар
сферасымен түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ
айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан тұрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бұл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика – нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері мен тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі – түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру
маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару
процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады 3,78б..
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
– басқару объектісінің қызметтері;
– басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді
ұйымдастыру жатады:
– тәуекелді шешу;
– тәуекелді капитал салымдарын;
– тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
– тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында
экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
– болжамдау;
– ұйымдастыру;
– координациялау;
– ынталандыру;
– бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау – белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік бағалау
есебімен өткенді болашаққа экстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей
елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер күтпеген
кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде
басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел
шешім қолдануды талап етеді.
Тәуекел менеджментінде ұйымдастыру белгілі бір ережелер мен
процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымының бағдарламасын
өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен
процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын
қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту,
нормалар, нормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу
жағдайында басқару объектісінің тұрақтылық жағдайына жету іске асырылады.
Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойынша жасалып жатқан
шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің
барлық буындарының, басқару аппараты және мамандардың барлығының жұмысының
келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару
аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа
мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықпен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша
жұмысты ұйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау арқылы тәуекелді
капитал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы,
қызмет етудің бағытталған бағдарламасын іске асыру деңгейі туралы ақпарат
жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты
ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін ұйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекел деңгейін төмендету бойынша шаралар нәтижесін талдауды ұсынады.
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі.
Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп
жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу – тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды
түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып,
инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші,
не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың қөлемі және
максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы банкроттыққа
апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел коэффициентімен өлшенеді:
Кр = У С,
мұндағы Кр – тәуекел коэффициенті;
У – максималды мүмкін болатын шығыс сомасы;
С – нақты түскен қаражатттар есебімен өзіндік қаржылық
ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын
көлемін біле отырып, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды және тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу немесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бұл жағдайда инвестор сақтандыру сомасы мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе
сақтандыру жарнасы – бұл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі
үшін төлемі. Сақтандыру сомасы – материалдық құндылықтар (немесе
сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі жіне денсаулығы)
сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын
үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел ұсталынып қалуы тиіс
емес, себебі инвестор тәуекелді өзіне алмау керек. Қаржы тәуекел деігейін
төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
- диверсификациялау;
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттар алу;
- шектеу;
- сақтандыру;
- жабу;
- хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатып алынатын және тұрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне
негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды
орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен,
инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N
акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше
тәуекел деігейін N есе төмендетеді.
Кейде инвестор нәтижелер анықталмаған және шектелген ақпараттар
жағдайында шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол
үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал
салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық
ақпарат бар кездегі бір нәрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық
емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер
болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы
болжамын қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған
тиімді.
Шектеу – шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша сату, инвесторлар
капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады Сақтандыру мәні –
тәуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас тартуға, яғни тәуекел
деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын. Егер сақтандыру құны
мүмкін болатын шығысқа тең болса, онда тәуекелге қарсы инвестор басынан
кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді қамтамасыз
ететіндей сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін сақтандыру оның деңгейін
төмендету әдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру – бұл
ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ
болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері
есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.
Сақтандыру үшін құрылып жатырған ақша қорының мақсатты бағыттылық
сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы
жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық
сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай
сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың
қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды
өтеу төлеміне бағытталған.
Сақтандыру процесінде сақтандыру қорын құруда қатысушылар арасында
қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтанушы
жоғалтуларын өтеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүргізіледі. Белгілі
бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар
санынан үлкен болады.
І Коммерциялық банктерде банктік тәуекелдерді басқару тәжірибесі
(“Банк Каспийский,, ААҚ-ның нақты мәліметтері негізінде)
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі
Несиелік тәуекел банк контрагенттерінің өздерінің міндеттемелерін
орындамау мүмкіндігінен туады. Өз міндеттемелерін орындамау - келісім-
шартта көрсетілген мерзімде қарыздың негізгі сомасы мен проценттерін
(барлығын немесе бір бөлігін) қайтармауы.
Несиелеу процесіне қатысушы Қазақстан банктері бүгінгі таңда сыртқы
және ішкі сындармен алысуда. Сондықтан, несиелік саясаты қаншалықты жақсы
болса да, олар несиелер бойынша жоғалтуларға тап болып отыр. Бір жағынан
қарағанда, банктің өзі алдын-ала ,,жаман,, несиелер бермеуі тиіс-ақ,бірақ
несиелердің жартысына жуық бөлігі кейіннен олардың қатарына қосылып жатады.
Проблемалы несиелер үлесінің көбеюі банктің репутациясына теріс әсер етеді,
ал ол болса өз кезегінде несиелік ресурстар нарығындағы банк позициясына
үлкен әсер етуі мүмкін.
Соңғы жылдары қазақстандық банктердің қызметіне несиелік тәуекелдің
әсер ету дәрежесі анық көрініп отыр. Несиелік тәуекелді басқару олардың
жұмысында үлкен қиыншылықтар туғызатын негізгі проблемалардың бірі болып
қалып отыр. Мысалы, егер АҚШ пен Германияда несиелік салымдардың жалпы
көлемінде проблемалы несиелердің өзіндік сомасы 5-6% болса,ал ол
Қазақстанда 40-45%-ке дейін жетеді4. Елдегі несиелік тәуекелдің шамасына
макро- және микроэкономикалық факторлар әсер етеді. Банктер өз
практикасында үнемі тұрақсыздық пен сенбеушіліктерді кездестіреді. Олардың
әртүрлі себептері бар,квалификациялы банктік жұмыскерлер дефицитінен
бастап, сауатты, бизнесті жүргізу көзқарасы бойынша тәжірибелі және адал
қарызалушы-клиенттермен аяқтай келе. Оған тағы да, үнемі өзгеретін
заңдылықтарды, банктердің жалпы экономикалық дағдарыс жағдайында жұмыс
жасауға мәжбүрлігін қосу керек. Жақсы өңделіп жасалған кепіл заңдылығының
жоқтығы,кепілді тіркеудің жетілмеген жүйесі және, осыдан, кепіл затына
деген коммерциялық банктердің иелену құқықтарының орындалу кезінде
туындайтын қиыншылықтар, операциялар тәуекелділігі мен тұрақсыздықты одан
әрі асқындырып жібереді.
Банктер жұмыстарының оңға басуы да оларға жаңа проблемаларды алып
келеді. Ірі банктер филиалдарының ҚР-ның территориясында ,,шашырауы,, және
байланыстың нашарлығы несие беру сапасының бақылауын қиындатып жібереді.
Несиелік тәуекелді басқару жүйсін құру принциптері.
Тұрақсыз, жетілмеген, тіпті қарама қайшылықты заңдылығы бар кәзіргі
жағдайда, банк табысты түрде несиелеу үшін икемді несиелік тәуекелді
басқару жүйесін өңдеп, енгізуі қажет. Ол жүйені шешуге кілті болып
табылатын алғышарты ретінде несиелік саясат саналады. Несиелік саясатты
банктің директорлар кеңесі мақұл етіп, онда басқарушылық вертикалінің
барлық деңгейлерінің жұмыскерлері қатынасатын нақты инструкциялар мен сол
банк үшін формаландырылған несиелеу болуы тиіс.
Несиелік тәуекелін басқару жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар
кіреді: несиелік қызметті ұйымдастырушылықпен қамтамасыз ету; лимиттерді
белгілеу; несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік
қабілеттілігін талдау; несиелік тәуекелдің деңгейі бойынша несиелерді
ранжирлеу және белгіленген лимиттермен салыстыру; несиелер бойынша мүмкін
жоғалтуларды есептей отырып,проценттік ставканы анықтау; несиелерді
авторизациялау - несиелік шешімдерді қабылдау кезіндегі өкілеттіліктерді
бөлу; несиелік мониторинг; несиелік портфельді басқару және проблемалы
несиелерді қалпына келтіру.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесн құрудың негізгі факторы
болып жекелеген несиелердің мониторингісі және шешімдерді қабылдау, талдау,
иницерлеу үшін,стандартты инструкцияларды енгізу жолымен, несиелеудің
біртұтас мәдениетін дамыту табылады.
Банктегі несиелеудің біртұтас мәдениеті келесілер арқылы тұрғызылады:
- біртұтас несиелік саясаттың өңделуі және іске асырылуы,несиелеу
стандарттары мен оларды іске асыратын инструкцияларды енгізу;
- банк қызметкерлеріне стандарттар мен инструкцияларды енгізу;
- банктің несиелік саясатының принциптеріне сәйкес іс-әрекетінің
нәтижесіне сүйене еңбекті төлеу мөлшерін анықтау және нәтижесін бағалау;
- банк үшін ,,жағымды,, несиелер параметрлерін анықтау;
- барлық несиелер үшін міндетті аналитикалық процедураларын көрсету;
- өкілеттіліктерді бөлу, келісімдеу және қабылдау процедураларын бекіту –
барлық несиелік шарттар үшін авторизациялау;
- несиелік мониторингке қатысты негізгі талаптарды анықтау.
Несиелік тәуекелдерді басқару жүйесі жоғарғы банктік басшылықпен
анықталатын несиелік портфельді басқару стратегиясының бір бөлігі ретінде
өзінің құрамында төмендегілерді кіргізеді:
- несиелік саясат;
- салалық басымдықтарды жүзеге асыру мен шектеу үшін
- несиелік портфельді құрастырудың негізгі ориентирлары;
- несиелерге баға белгілеу бойынша методологиялық әдістемелер банк
рентабельділігінің жоспарлық нормативтеріне жетуді қамтамасыз ету үшін
проценттік ставкалар мен комиссиондар;
Несиелік тәуекелді басқару процесінің сатылары.
Қарызалушылармен жұмыс істеу сатыларындағы тәуекелдерді басқару.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің бұл сатылары стратегиялық
қойылымдар шегіндегі жеке несиелік тәуекелдерді бағалауға шоғырланған
,,банк-клиент,, өзара қатынастарын басқаруға жатқызылады. Несиелік талдау
жеке қарызалушылардың несиелік қабілетін талдаудан және табылған
тәуекелдерден келетін зияндарды азайту мақсатында жеке несиелерді
құрылымдаудан көрініс табады. Несиелік мониторинг дегеніміз клиенттің
несиелік қабілеті жақсы болады деген үмітпен оның несиелік қабілетін
тексеру және банктің соған сенімділігінін нығайту.Несие қабілетінің
төмендеуі немесе түгел жоғалту кезінде оны қалпына келтіру үшін несиені
қадағалап отырады.
Несиелеу процесін басқару мен бақылау.
Бұл сатыда ,,банк-клиент,, типіндегі өзара қатынастардың линиялық
бақылауына жатқызылады. Бұл қатынастар өзінен кейін тәуекелдер әкелетін
шешімдер қабылдаумен байланысты. Несиелік талдау, несиелік мониторинг және
проблемалы несиелермен жұмыс істеу – осындай бақылаудың құрама бөліктері.
Басқарушылық бақылау.
Банкте келісім-шарт бойынша несиелік шешімдер, портфельдің құрамы және
шешім қабылдауды бақылау процесінің пәні болатын басқарушылық бақылаудың
тәуелсіз механизмі болуы тиіс.
Басқарушылық бақылау элементтері төмендегідей:
- несиелік аудит жалпы несиелік портфельдің сапасын және бөлек несиелік
шешімдерді классификациялық, тәуелсіз тексерулер түрінде болуы тиіс;
- несиелік ақпараттық басқарушылық жүйе несиелік бөлімдер қызметкерлерімен
қатар, контролерге де несиелік портфель сапасының және бөлек нақты
несиенің жағдайының мониторингісі үшін дәл және жедел ақпарат беруі
тиіс;
- қаражаттар қозғалысын бақылау авторизация процедурасының барлығын
бітірмей және барлық формальдықтарды орындамай қарызалушылардың ақша
алуын болдырмауы тиіс.
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау
Несиелік қоржынды құрастыру стандарттары несиелік портфельді басқаруға
консервативті тұрғыдан келу үшін маңызды инструмент болып табылады. Мұндай
стандарттардың базалық компоненттері келесідей:
- қабылдау ережелері;
- несиелеу лимиттері;
- портфельді қалыптастыру үшін басымдықтар.
Тәуекелдерді қабылдау ережелері - белгілі бір тәуекел облыстарына
жатқызылатын жеке несиелерге құрылымдық талаптардың және ,,тәуекел-
табыстылық,, дилемма шешімінің критерийлері ретінде танылады. Осы
салалардағы қарызалушыларға қатысты талаптарды есептеу барысында әртүрлі
салалардың өзіндік сипаттамаларын бөліп қарастырған жөн. Мысалы, өндірістік
сектордағы компаниялардан банктер, басқа салалармен салыстырғанда заимға
алған қаражаттарының өзіндік қаражатына қатынасының өте төмен болуын талап
етеді.Ол негізінен өндірістік процесс үшін керекті,өтімділігі төмен негізгі
қорлардың көп бөлігімен байланысты.
Несиелік портфельді басқаруға қатысты берілген подходтың іске асырылуының
жалпы алғышарттары:
- нақты қарызалушылар мен қарызалушылар тобы үшін банкішілік
несиелеу лимиттерін бекіту;
- бөлек қарызалушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік рейтингпен
байланысты несиелік тәуекелдерін талдау формаларын өңдеу;
- әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- тәуекелдің төменгі деңгейлі басымды салаларын анықтау;
- тәуекел деңгейі жоғары салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
- несиелерге баға белгілеу саясатын өңдеу.
Несиелеу лимиттері
Несиелеу лимиттерін белгілеу - ұзақмерзімді өміршеңдігін жақсарту мен
тәуекелдерді азайту үшін қолданылатын несиелік портфельді қалыптастыруды
бақылаудың негізгі тәсілі. Бұл банктерге мыналарды береді:
- төлем қабілетін сақтауда, тәуекелдің кез келген түрінің ойланбаған
шоғырлануынан туатын критикалық жағдайлардан аулақ болуды;
- несиелік портфельді шоғырлануды азайту мен тұрақты табыспен қамтамасыз
ету мақсатымен диверсификациялау.
Негізінен несиелеу лимиттерінің келесідей түрлері бар: салалық
лимиттер, елдер бойынша лимиттер, қарызалушылар бойынша лимиттер,валюта
түрлері, өтеу мерзімі және қамтамасызету типі бойынша лимиттер.
Портфельді бақылау басымдықтары
Стандарттардың бірінші тобы ,,тәуекел-табыстылық,, динамикасы ең жақсы
күйінде шешілетін жағдайына порфельді аудару үшін ережелерді анықтайды,
яғни:
- тәуекелді минимумдайды, және соның шеңберінде мүмкін болғанша,
табыстылықты максималдайды.
Портфельді басқарудағы басымдықтарын анықтаудағы мақсат - орташа
тәуекелден төмен тәуекел профилі бар салаларды және несиелеу және арнайы
қаржыландыру бойынша табыстылығы жоғары болып келетін салаларды, сонымен
қатар, жоғары тәуекел деңгейі бар салаларды анықтау процесі банкке көмек
береді.
Несиелік мониторинг және несиелік порфель сапасын бақылау
Несиелік мониторинг процесі несиелік талдаудың алдыңғы процедурасы
негізінде құрылуы керек және оның мақсаты қарызалушының несие қабілетінің
өзгеруін қадағалау және проблемалар пайда болған жағдайда қандай шараларды
қолдану қажет екенін анықтау болып табылады. Несие берілген мерзімнен
бастап, банк оның сапасының төмен жаққа қарай өзгермей отырғанына көз
жеткізу мақсатымен оның сапасын кезек пен қадағалауы тиіс. Бұл процедураның
маңызды моменті болып уақытылы талдау және жедел ақпарат алу үшін клиентпен
тығыз контактілер ұстану табылады.
Несиелік талдауда қолданылатын аналитикалық тәсілдер несиелік
қабілеттіліктің өзгерісін талдау және көрсеткіштер динамикасын қадағалау
үшін мониторингте қолданылады. Өтімділік, қаржылық құрылым, рентабельділік
үнемі талдаудың заты болуы тиіс. Әсіресе, несие қабілетінің төрт аспектісін
талдау барысында анықталған әлсіз жерлері үзіліссіз талдануы қажет. Несие
құрылымы несиелік келісім-шартқа сәйкес, банк проблемалар туған мезгілде
теріс салдарларды локализациялауға толық мүмкіндігі болатындай етіп
анықталғаны жөн. Несиелік келісім-шарт мониторингте қолданылатын негізгі
инструменттердің бірі болып саналады.
Мониторинг процесін басқару кемінде кварталына бір рет сапасы бойынша
несиелерді ранжирлеу үшін тәуекелдер класификациясының жүйесін өңдеп,
енгізу қажет. Мұндай ранжирлеу жүйесі проблемалы облыстарды анықтауға,
сонымен қатар жоспарлауға, үндестіруге және қарызалушының несие
қабілетілігі нашарлаған жағдайда банк қызығушылықтарын қорғауға бағытталған
басқада процедураларды жүзеге асыруға көмектеседі.
Несиелерді ранжирлеу дегеніміз сапа және тәуекел сипаттамаларына сәйкес
ссудалық портфель классификациясының объективті және жүйелі әдісі5.
Несиелерді ранжирлеудің негізгі мақсаты болып төмендегілер есебінен
портфель сапасын жақсарту табылады:
- қарызалушының мүмкін төлем қабілетсіздігін алдын-ала қауіптендіретін
сигналдарын қолдану;
- бақарушылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...7
2. Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
... ... ... ... ... ... ..12
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУ ТӘЖІРИБЕСІ (“Банк
Каспийский,, ААҚ-ның нақты мәліметтері негізінде) 25
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық
тәуекелдерді басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
ІІІ БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ БАСҚАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЩЕЩУДІҢ
ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары
... ... ... 45
3.2 Банктік тәуекелдерді жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .63
Кіріспе
Қазақстан Республикасының (келесіде-ҚР) қаржы жүйесінің
тұрақтылығы, көбінесе, банктік жүйенің тұрақтылығымен байланысты келеді.
Клиенттер мен банк-әріптестердегі қаржылық қиыншылықтар, төлемеулер
дағдарысы көптеген банктердің сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған
төтеп бере алмаған банктерді банкроттыққа ұшыратты. Бірлескен, шетелдік
банктердің және олардың бөлімшелерінің пайда болуы бәсекелестікті одан әрі
күшейтіп жіберді. Нәтижесінде, банктердің несиелік ресурстарының
айналымдылығы төмендеп, мерзімі ұзартылған несиелердің көлемі өсті.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлемді жүзеге асыру,
орта және ұзақ мерзімді несиелер беруге деген қабілетсіздігі,
кәсіпорындардың төлем қабілеттілігіне әсерін тигізумен және өндірістің одан
әрі құлауына алып келуімен қиындатылады. Жалпы дағдарыс атмосферасында
коммерциялық банктер жоғарғы тәуекел жағдайында жұмыс жасайды.
Экономиканың банктік секторының қалыптасуы және дамуы кезеңінде
қаржылық-несиелік инструменттердің кең комплексін орынды қолдануынан
олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша нарығындағы операциялардан пайда табу
мүмкіндігі, немесе, керісінше, капиталды жоғалту және банкроттылық
тәуекелділігіне тікелей байланысты. Егер банк менеджерлері тәуекелдерді
бақылайтын болса, оларға төлем қабілетсіздігі туралы уайымдамауға болады.
Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелдерді
минималдаудың рационалды үйлесімділік проблемасы тұр. Қазақстанда
потенциалді клиенттер үшін банктердің сенімділігін анықтаудың қандайда бір
әдістемесі жоқ, тек қана camel жүйесінен басқа, ол тек банктік қадағалау
қызметкерлерімен ғана қолданылуы мүмкін, себебі ол өзінің құрамына
банктердің дәлме-дәл есеп берулерін оқып білуді кіргізеді, бірақ ол
ақпаратта коммерциялық құпия болып саналады. Осыған байланысты банктік
тәуекелдер банктің сенімділігіне, табыстылығына, тұрақтылығына үлкен әсерін
тигізетін болғандықтан, біз әлемдік тәжірибедегі кәзіргі заманғы оларды
бағалау әдістемелерін оқып білуіміздің және осы алған білімді еліміздің
банктік тәжірибесінде қолдануымыз абзал.
Тақырыптың тағы бір актуалдылығы қарастырылып отырған банктік
тәуекелдерді бағалау әдістері және басқару әдістері Қазақстанның банктік
жүйесінің дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа
бағыты болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды
элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу
тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені
олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау.
Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша
мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты,
әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек
аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс.
Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар
аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып
алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел
жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз
болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын
қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі
бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін
уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер
қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Факторлық талдау негізінде банктік тәуекелдердің банк қызметіне әсерін
зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз, және соның
көмегі арқылы ҚР-да қолдануға тиімді де, пайдалы банктік тәуекелдерді
анықтау, одан ,,қорғану,, үшін әдістерді саралап отырмыз. Осы кешегі күні,
отандық банктер үшін тәуекелдерді реттеу сферасында басты проблема болып
ссуда бойынша төлемеу тәуекелін басқару саналды. Бұл тәуекелдің түрін
реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің (келесіде-ҚРҰБ)
пруденциалдық нормативтері бағытталған. Бүгінде өзінің актуалдылығын
жоғалтпай, бұл проблема өзінің орнын басқа проблемаға береді - активтердің
керекті диверсификациясын және проценттік тәуекелді хеджирлеуді қамтамасыз
етуге. Бағалы Қағаздар Нарығының қалыптасуы және дамуы эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығын және нарықта айналыста жұрген міндеттемелердің
сапасын бағалау мәселесін актуалды етеді. Коммерциялық банктердің бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыруы тәуекелдің тағы бір түрін - инвестициялық
тәуекелді басқару қажеттігіне алып келеді. Сонымен, коммерциялық
банктердің іс-әрекеті сферасының кеңеюімен жолықтыратын тәуекел саны да
өседі. Бірақ, отандық банктер әлемдік тәжірибеде белгілі барлық тәуекел
түрлерімен кездесті деуге болмайды, дегенмен олардың саны өсіп барады, ал
бұл проблема Қазақстандық банктік жүйе үшін жаңа болып есептеледі. Банктік
тәуекелдерді минималдау және сенімділікті жоғарылату облысындағы зерттеулер
Қазақстанның банктік жүйесін реформалауда ең актуалды проблемасы болып
отыр.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып тәуекелдер
облысындағы әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға
бейімделуі табылады. Тәуекелдерді бағалау әдістері, сонымен қатар
Қазақстанның тұрақты банктік жүйесін құру үшін кәзіргі жағдайларға оларды
тиімді басқару әдістері өңделіп және жетілдіріліп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- тәуекелдердің пайда болуымен байланысты теориялық сұрақтарды оқып білу,
олардың құрылымын анықтау, банктік тәуекелдер түсінігінің мазмұнын нақтылау
және ,,банктік тәуекел,, түсінігіне анықтама беру;
- несиелік, проценттік және валюталық тәуекелдерді бағалау әдістеріне
талдау жүргізу және қажетті инструменттердің тиімділігін нақты тәжірибелік
мысалдармен дәлелдеу;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктік мекемелер үшін банктік тәуекелдерді басқару бойынша практикалық
рекомендацияларды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде банктік
тәуекелдерді бағалау инструменттерімен және әдістерімен байланысты
теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі болып ҚР-
ның екінші деңгейдегі банктерінің қызметі табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізін ҚР-сы Президентінің “Ұлттық
Банк туралы”, және ,,Банктер және бантік қызметтер туралы,, заң күші бар
қаулылары, ҰБ-ң ,,Пруденциалдық нормативтер туралы,, ережесі, ҰБ-ң ,,Банк
активтері мен шартты міндеттемелері және олар бойынша екінші деңгейдегі
банктердің провизиялар есептеуі туралы,, ережесі, отандық және шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың
материалдары құрайды.
І ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық,
транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік,
саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер
бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы
тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық
тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге
тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық
тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да
валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа
валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады:
пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып
кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі
болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту
қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер
бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу
тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау, сұрыптау)
–инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде 9,64б..
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
2. Банк қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері
Кез келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен
онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел
факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес.
Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының
деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
– салынған капиталдан табыс алуға – тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады.
Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады):
орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді
өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын
нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен
ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді.
Банктің қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²==(x-x²)n,
мұндағы σ² - дисперсия;
x – қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін
мәні;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n – қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін
сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті
көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
v=σx·100,
мұндағы v – вариация коэффициенті;
σ – орташа квадраттық ауытқу;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коэффициенті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін – салымдардың төмен тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-дан жоғары – қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Банктің тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық
әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық
тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып
табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция
объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік
деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған – несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері
кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық
коэффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады,
жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып,
рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады.
Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады.
Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Банктің қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар,
дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық
қаражаттар;
К – қысқа мерзімді несиелер;
Р – кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Банктің қаржылық тәуекелін компьютерлік имитациясы перспективалы
болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық
өнімдер жиынтығы жасалған. Әр банктің қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу
мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта мекеменің даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Банктің тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін.
Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен
топтастырылады. Кейін кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі
көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін
интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын
топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг
мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары
және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Банктердің экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау
төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр банк саласында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет.
Тәуекел облысы – жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен
аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық
шаруашылығының құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі,
өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы,
өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр
диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
облыстары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел облысы;
- жоғары тәуекел облысы;
- критикалық тәуекел облысы;
- жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
1.3.Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны
Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы
болып табылады. Сақтандыру нарығы – сақтандыру бойынша экономикалық
қатынастардың пайда болу сферасы. Сақтандыру нарығы сақтандыру
компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен
азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сақтандыру
қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатынастар
сферасымен түсіндіріледі.
Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және экономикалық, нақтырақ
айтқанда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару
жүйесі болып табылады.
Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан тұрады.
Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды
пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бұл әдіске шешімді
қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.
Тактика – нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты
әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және
берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері мен тәсілдерін
таңдау болып табылады.
Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады:
басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару
субъектісі).
Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді
салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы мен несие беруші,
кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және
т.с.с.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектісі – түрлі басқарушылық істің
әдістері мен тәсілдері арқылы басқару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет
етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру
маманы, аквизитор, актуарий, андеррайтер және т.б.).
Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни басқару
процессі басқаратын және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір
ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның
нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды ұсынады.
Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті
ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету
бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттық қамтамасыз ету
ақпараттың түрлі типтерінен тұрады: статистикалық, экономикалық,
коммерциялық, қаржылық және т.б.
Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың
тауарларға және капиталға сұраныстың бар-жоқтығы және сұраныс мөлшері,
өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы
және төлемқабілеттілігі,бағалар, бағамдар және тарифтер, сонымен қатар
сақтандырушылар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы
мәліметтерден тұрады 3,78б..
Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды.
Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады.
Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді,
сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.
Тәуекел менеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:
– басқару объектісінің қызметтері;
– басқару субъектісінің қызметтері.
Тәуекел менеджментінде басқару объектісінің қызметтеріне келесілерді
ұйымдастыру жатады:
– тәуекелді шешу;
– тәуекелді капитал салымдарын;
– тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;
– тәуекелді сақтандыруды; шаруашылық процесс субъектілері арасында
экономикалық байланыстар мен қатынастарды.
Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер
жатады:
– болжамдау;
– ұйымдастыру;
– координациялау;
– ынталандыру;
– бақылау.
Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның
бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін қалыптастырумен
түсіндіріледі. Болжамдау – белгілі жағдайды алдын ала көру.
Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру
міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару
объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық
көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады.
Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын эксперттік бағалау
есебімен өткенді болашаққа экстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей
елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер күтпеген
кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде
басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел
шешім қолдануды талап етеді.
Тәуекел менеджментінде ұйымдастыру белгілі бір ережелер мен
процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымының бағдарламасын
өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен
процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын
қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту,
нормалар, нормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.
Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу
жағдайында басқару объектісінің тұрақтылық жағдайына жету іске асырылады.
Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойынша жасалып жатқан
шараларды қамтиды.
Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің
барлық буындарының, басқару аппараты және мамандардың барлығының жұмысының
келусішілігімен түсіндіріледі.
Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару
аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.
Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа
мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықпен түсіндіріледі.
Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша
жұмысты ұйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау арқылы тәуекелді
капитал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы,
қызмет етудің бағытталған бағдарламасын іске асыру деңгейі туралы ақпарат
жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты
ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін ұйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.
Тәуекел деңгейін төмендету бойынша шаралар нәтижесін талдауды ұсынады.
1.4.Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі.
Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп
жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу – тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды
түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып,
инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші,
не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың қөлемі және
максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы банкроттыққа
апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел коэффициентімен өлшенеді:
Кр = У С,
мұндағы Кр – тәуекел коэффициенті;
У – максималды мүмкін болатын шығыс сомасы;
С – нақты түскен қаражатттар есебімен өзіндік қаржылық
ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын
көлемін біле отырып, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды және тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу немесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бұл жағдайда инвестор сақтандыру сомасы мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе
сақтандыру жарнасы – бұл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі
үшін төлемі. Сақтандыру сомасы – материалдық құндылықтар (немесе
сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі жіне денсаулығы)
сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын
үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел ұсталынып қалуы тиіс
емес, себебі инвестор тәуекелді өзіне алмау керек. Қаржы тәуекел деігейін
төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
- диверсификациялау;
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттар алу;
- шектеу;
- сақтандыру;
- жабу;
- хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатып алынатын және тұрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне
негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды
орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен,
инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N
акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше
тәуекел деігейін N есе төмендетеді.
Кейде инвестор нәтижелер анықталмаған және шектелген ақпараттар
жағдайында шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол
үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал
салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық
ақпарат бар кездегі бір нәрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық
емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер
болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы
болжамын қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған
тиімді.
Шектеу – шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша сату, инвесторлар
капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады Сақтандыру мәні –
тәуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас тартуға, яғни тәуекел
деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын. Егер сақтандыру құны
мүмкін болатын шығысқа тең болса, онда тәуекелге қарсы инвестор басынан
кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді қамтамасыз
ететіндей сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін сақтандыру оның деңгейін
төмендету әдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру – бұл
ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ
болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері
есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.
Сақтандыру үшін құрылып жатырған ақша қорының мақсатты бағыттылық
сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы
жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық
сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай
сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың
қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды
өтеу төлеміне бағытталған.
Сақтандыру процесінде сақтандыру қорын құруда қатысушылар арасында
қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтанушы
жоғалтуларын өтеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүргізіледі. Белгілі
бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар
санынан үлкен болады.
І Коммерциялық банктерде банктік тәуекелдерді басқару тәжірибесі
(“Банк Каспийский,, ААҚ-ның нақты мәліметтері негізінде)
2.1. Банкте несиелік тәуекелді басқару жүйесі
Несиелік тәуекел банк контрагенттерінің өздерінің міндеттемелерін
орындамау мүмкіндігінен туады. Өз міндеттемелерін орындамау - келісім-
шартта көрсетілген мерзімде қарыздың негізгі сомасы мен проценттерін
(барлығын немесе бір бөлігін) қайтармауы.
Несиелеу процесіне қатысушы Қазақстан банктері бүгінгі таңда сыртқы
және ішкі сындармен алысуда. Сондықтан, несиелік саясаты қаншалықты жақсы
болса да, олар несиелер бойынша жоғалтуларға тап болып отыр. Бір жағынан
қарағанда, банктің өзі алдын-ала ,,жаман,, несиелер бермеуі тиіс-ақ,бірақ
несиелердің жартысына жуық бөлігі кейіннен олардың қатарына қосылып жатады.
Проблемалы несиелер үлесінің көбеюі банктің репутациясына теріс әсер етеді,
ал ол болса өз кезегінде несиелік ресурстар нарығындағы банк позициясына
үлкен әсер етуі мүмкін.
Соңғы жылдары қазақстандық банктердің қызметіне несиелік тәуекелдің
әсер ету дәрежесі анық көрініп отыр. Несиелік тәуекелді басқару олардың
жұмысында үлкен қиыншылықтар туғызатын негізгі проблемалардың бірі болып
қалып отыр. Мысалы, егер АҚШ пен Германияда несиелік салымдардың жалпы
көлемінде проблемалы несиелердің өзіндік сомасы 5-6% болса,ал ол
Қазақстанда 40-45%-ке дейін жетеді4. Елдегі несиелік тәуекелдің шамасына
макро- және микроэкономикалық факторлар әсер етеді. Банктер өз
практикасында үнемі тұрақсыздық пен сенбеушіліктерді кездестіреді. Олардың
әртүрлі себептері бар,квалификациялы банктік жұмыскерлер дефицитінен
бастап, сауатты, бизнесті жүргізу көзқарасы бойынша тәжірибелі және адал
қарызалушы-клиенттермен аяқтай келе. Оған тағы да, үнемі өзгеретін
заңдылықтарды, банктердің жалпы экономикалық дағдарыс жағдайында жұмыс
жасауға мәжбүрлігін қосу керек. Жақсы өңделіп жасалған кепіл заңдылығының
жоқтығы,кепілді тіркеудің жетілмеген жүйесі және, осыдан, кепіл затына
деген коммерциялық банктердің иелену құқықтарының орындалу кезінде
туындайтын қиыншылықтар, операциялар тәуекелділігі мен тұрақсыздықты одан
әрі асқындырып жібереді.
Банктер жұмыстарының оңға басуы да оларға жаңа проблемаларды алып
келеді. Ірі банктер филиалдарының ҚР-ның территориясында ,,шашырауы,, және
байланыстың нашарлығы несие беру сапасының бақылауын қиындатып жібереді.
Несиелік тәуекелді басқару жүйсін құру принциптері.
Тұрақсыз, жетілмеген, тіпті қарама қайшылықты заңдылығы бар кәзіргі
жағдайда, банк табысты түрде несиелеу үшін икемді несиелік тәуекелді
басқару жүйесін өңдеп, енгізуі қажет. Ол жүйені шешуге кілті болып
табылатын алғышарты ретінде несиелік саясат саналады. Несиелік саясатты
банктің директорлар кеңесі мақұл етіп, онда басқарушылық вертикалінің
барлық деңгейлерінің жұмыскерлері қатынасатын нақты инструкциялар мен сол
банк үшін формаландырылған несиелеу болуы тиіс.
Несиелік тәуекелін басқару жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар
кіреді: несиелік қызметті ұйымдастырушылықпен қамтамасыз ету; лимиттерді
белгілеу; несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік
қабілеттілігін талдау; несиелік тәуекелдің деңгейі бойынша несиелерді
ранжирлеу және белгіленген лимиттермен салыстыру; несиелер бойынша мүмкін
жоғалтуларды есептей отырып,проценттік ставканы анықтау; несиелерді
авторизациялау - несиелік шешімдерді қабылдау кезіндегі өкілеттіліктерді
бөлу; несиелік мониторинг; несиелік портфельді басқару және проблемалы
несиелерді қалпына келтіру.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесн құрудың негізгі факторы
болып жекелеген несиелердің мониторингісі және шешімдерді қабылдау, талдау,
иницерлеу үшін,стандартты инструкцияларды енгізу жолымен, несиелеудің
біртұтас мәдениетін дамыту табылады.
Банктегі несиелеудің біртұтас мәдениеті келесілер арқылы тұрғызылады:
- біртұтас несиелік саясаттың өңделуі және іске асырылуы,несиелеу
стандарттары мен оларды іске асыратын инструкцияларды енгізу;
- банк қызметкерлеріне стандарттар мен инструкцияларды енгізу;
- банктің несиелік саясатының принциптеріне сәйкес іс-әрекетінің
нәтижесіне сүйене еңбекті төлеу мөлшерін анықтау және нәтижесін бағалау;
- банк үшін ,,жағымды,, несиелер параметрлерін анықтау;
- барлық несиелер үшін міндетті аналитикалық процедураларын көрсету;
- өкілеттіліктерді бөлу, келісімдеу және қабылдау процедураларын бекіту –
барлық несиелік шарттар үшін авторизациялау;
- несиелік мониторингке қатысты негізгі талаптарды анықтау.
Несиелік тәуекелдерді басқару жүйесі жоғарғы банктік басшылықпен
анықталатын несиелік портфельді басқару стратегиясының бір бөлігі ретінде
өзінің құрамында төмендегілерді кіргізеді:
- несиелік саясат;
- салалық басымдықтарды жүзеге асыру мен шектеу үшін
- несиелік портфельді құрастырудың негізгі ориентирлары;
- несиелерге баға белгілеу бойынша методологиялық әдістемелер банк
рентабельділігінің жоспарлық нормативтеріне жетуді қамтамасыз ету үшін
проценттік ставкалар мен комиссиондар;
Несиелік тәуекелді басқару процесінің сатылары.
Қарызалушылармен жұмыс істеу сатыларындағы тәуекелдерді басқару.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің бұл сатылары стратегиялық
қойылымдар шегіндегі жеке несиелік тәуекелдерді бағалауға шоғырланған
,,банк-клиент,, өзара қатынастарын басқаруға жатқызылады. Несиелік талдау
жеке қарызалушылардың несиелік қабілетін талдаудан және табылған
тәуекелдерден келетін зияндарды азайту мақсатында жеке несиелерді
құрылымдаудан көрініс табады. Несиелік мониторинг дегеніміз клиенттің
несиелік қабілеті жақсы болады деген үмітпен оның несиелік қабілетін
тексеру және банктің соған сенімділігінін нығайту.Несие қабілетінің
төмендеуі немесе түгел жоғалту кезінде оны қалпына келтіру үшін несиені
қадағалап отырады.
Несиелеу процесін басқару мен бақылау.
Бұл сатыда ,,банк-клиент,, типіндегі өзара қатынастардың линиялық
бақылауына жатқызылады. Бұл қатынастар өзінен кейін тәуекелдер әкелетін
шешімдер қабылдаумен байланысты. Несиелік талдау, несиелік мониторинг және
проблемалы несиелермен жұмыс істеу – осындай бақылаудың құрама бөліктері.
Басқарушылық бақылау.
Банкте келісім-шарт бойынша несиелік шешімдер, портфельдің құрамы және
шешім қабылдауды бақылау процесінің пәні болатын басқарушылық бақылаудың
тәуелсіз механизмі болуы тиіс.
Басқарушылық бақылау элементтері төмендегідей:
- несиелік аудит жалпы несиелік портфельдің сапасын және бөлек несиелік
шешімдерді классификациялық, тәуелсіз тексерулер түрінде болуы тиіс;
- несиелік ақпараттық басқарушылық жүйе несиелік бөлімдер қызметкерлерімен
қатар, контролерге де несиелік портфель сапасының және бөлек нақты
несиенің жағдайының мониторингісі үшін дәл және жедел ақпарат беруі
тиіс;
- қаражаттар қозғалысын бақылау авторизация процедурасының барлығын
бітірмей және барлық формальдықтарды орындамай қарызалушылардың ақша
алуын болдырмауы тиіс.
2.2. Несиелік қоржынды басқаруды талдау
Несиелік қоржынды құрастыру стандарттары несиелік портфельді басқаруға
консервативті тұрғыдан келу үшін маңызды инструмент болып табылады. Мұндай
стандарттардың базалық компоненттері келесідей:
- қабылдау ережелері;
- несиелеу лимиттері;
- портфельді қалыптастыру үшін басымдықтар.
Тәуекелдерді қабылдау ережелері - белгілі бір тәуекел облыстарына
жатқызылатын жеке несиелерге құрылымдық талаптардың және ,,тәуекел-
табыстылық,, дилемма шешімінің критерийлері ретінде танылады. Осы
салалардағы қарызалушыларға қатысты талаптарды есептеу барысында әртүрлі
салалардың өзіндік сипаттамаларын бөліп қарастырған жөн. Мысалы, өндірістік
сектордағы компаниялардан банктер, басқа салалармен салыстырғанда заимға
алған қаражаттарының өзіндік қаражатына қатынасының өте төмен болуын талап
етеді.Ол негізінен өндірістік процесс үшін керекті,өтімділігі төмен негізгі
қорлардың көп бөлігімен байланысты.
Несиелік портфельді басқаруға қатысты берілген подходтың іске асырылуының
жалпы алғышарттары:
- нақты қарызалушылар мен қарызалушылар тобы үшін банкішілік
несиелеу лимиттерін бекіту;
- бөлек қарызалушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік рейтингпен
байланысты несиелік тәуекелдерін талдау формаларын өңдеу;
- әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- тәуекелдің төменгі деңгейлі басымды салаларын анықтау;
- тәуекел деңгейі жоғары салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
- несиелерге баға белгілеу саясатын өңдеу.
Несиелеу лимиттері
Несиелеу лимиттерін белгілеу - ұзақмерзімді өміршеңдігін жақсарту мен
тәуекелдерді азайту үшін қолданылатын несиелік портфельді қалыптастыруды
бақылаудың негізгі тәсілі. Бұл банктерге мыналарды береді:
- төлем қабілетін сақтауда, тәуекелдің кез келген түрінің ойланбаған
шоғырлануынан туатын критикалық жағдайлардан аулақ болуды;
- несиелік портфельді шоғырлануды азайту мен тұрақты табыспен қамтамасыз
ету мақсатымен диверсификациялау.
Негізінен несиелеу лимиттерінің келесідей түрлері бар: салалық
лимиттер, елдер бойынша лимиттер, қарызалушылар бойынша лимиттер,валюта
түрлері, өтеу мерзімі және қамтамасызету типі бойынша лимиттер.
Портфельді бақылау басымдықтары
Стандарттардың бірінші тобы ,,тәуекел-табыстылық,, динамикасы ең жақсы
күйінде шешілетін жағдайына порфельді аудару үшін ережелерді анықтайды,
яғни:
- тәуекелді минимумдайды, және соның шеңберінде мүмкін болғанша,
табыстылықты максималдайды.
Портфельді басқарудағы басымдықтарын анықтаудағы мақсат - орташа
тәуекелден төмен тәуекел профилі бар салаларды және несиелеу және арнайы
қаржыландыру бойынша табыстылығы жоғары болып келетін салаларды, сонымен
қатар, жоғары тәуекел деңгейі бар салаларды анықтау процесі банкке көмек
береді.
Несиелік мониторинг және несиелік порфель сапасын бақылау
Несиелік мониторинг процесі несиелік талдаудың алдыңғы процедурасы
негізінде құрылуы керек және оның мақсаты қарызалушының несие қабілетінің
өзгеруін қадағалау және проблемалар пайда болған жағдайда қандай шараларды
қолдану қажет екенін анықтау болып табылады. Несие берілген мерзімнен
бастап, банк оның сапасының төмен жаққа қарай өзгермей отырғанына көз
жеткізу мақсатымен оның сапасын кезек пен қадағалауы тиіс. Бұл процедураның
маңызды моменті болып уақытылы талдау және жедел ақпарат алу үшін клиентпен
тығыз контактілер ұстану табылады.
Несиелік талдауда қолданылатын аналитикалық тәсілдер несиелік
қабілеттіліктің өзгерісін талдау және көрсеткіштер динамикасын қадағалау
үшін мониторингте қолданылады. Өтімділік, қаржылық құрылым, рентабельділік
үнемі талдаудың заты болуы тиіс. Әсіресе, несие қабілетінің төрт аспектісін
талдау барысында анықталған әлсіз жерлері үзіліссіз талдануы қажет. Несие
құрылымы несиелік келісім-шартқа сәйкес, банк проблемалар туған мезгілде
теріс салдарларды локализациялауға толық мүмкіндігі болатындай етіп
анықталғаны жөн. Несиелік келісім-шарт мониторингте қолданылатын негізгі
инструменттердің бірі болып саналады.
Мониторинг процесін басқару кемінде кварталына бір рет сапасы бойынша
несиелерді ранжирлеу үшін тәуекелдер класификациясының жүйесін өңдеп,
енгізу қажет. Мұндай ранжирлеу жүйесі проблемалы облыстарды анықтауға,
сонымен қатар жоспарлауға, үндестіруге және қарызалушының несие
қабілетілігі нашарлаған жағдайда банк қызығушылықтарын қорғауға бағытталған
басқада процедураларды жүзеге асыруға көмектеседі.
Несиелерді ранжирлеу дегеніміз сапа және тәуекел сипаттамаларына сәйкес
ссудалық портфель классификациясының объективті және жүйелі әдісі5.
Несиелерді ранжирлеудің негізгі мақсаты болып төмендегілер есебінен
портфель сапасын жақсарту табылады:
- қарызалушының мүмкін төлем қабілетсіздігін алдын-ала қауіптендіретін
сигналдарын қолдану;
- бақарушылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz