Коммерциялық банктердің меншікті капиталдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның қызметі ... ... .6
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының игілік коэффициенттерін орындау жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Меншікті капиталды басқару жүйесіндегі пруденциалдық нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Банктің меншікті капиталының игілігін талдау, мысалда «Банк Центр Кредит» ААҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарының игіліктерін анықтауда әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.1.Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталдарын тәуекел арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2.Екінші деңгейлі банктердің жинақталған меншікті капиталдарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның қызметі ... ... .6
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының игілік коэффициенттерін орындау жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Меншікті капиталды басқару жүйесіндегі пруденциалдық нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Банктің меншікті капиталының игілігін талдау, мысалда «Банк Центр Кредит» ААҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарының игіліктерін анықтауда әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.1.Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталдарын тәуекел арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2.Екінші деңгейлі банктердің жинақталған меншікті капиталдарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құру қаржы-несиелік және банк жүйелерінің трансформациясымен жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығын қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Банктер есеп беру, салым салу, несие және басқа да операцияларды жүзеге асыра отырып, қоғамдық қажетті қызметтер орындауда. Сонымен қатар басқа да коммерциялық кәсіпорындардың жұмыстары сияқты банктік қызмет жан-жақты қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін, сондықтан бірқатар елдерде бұл іс-әрекет реттеуге келетін кәсіптің түріне жатады. Сондай-ақ реттеп отыру, Ұлттық банк жүйесін қалыптастыру ерекшелігін байқататын ұлттық ерекшелікті анық көрсетеді.
Банк жүйесінің негізін тербеткен 1998-1999 жылғы қаржы дағдарысы, банктерді капитализациялау үрдісі нәтижелі реттеу мүмкіндігі, олардың мықтылығы және төлеу қабілеттігі туралы сұрақтары үдейе түсті. Бұл үрдістегі нақты, дәл қорытынды есеп жеке капиталдық көрсеткіші және оның банктік қаржы орнықтылығына әсер етуі болып табылады. Қазіргі кездегі проблемалардың ішіндегі ең маңыздысы мыналар, яғни:
- Банктердің нәтижелі, тұрақты қызметтерін қамтамасыз етуде меншік капиталдың ерекше орны мен ролін анықтау;
- Олардың жаңа даму кезеңінде коммерциялық банк капиталының жетістігін белгілейтін фактілерді анықтау (ашып беру);
- Абсолюттік мөлшер және нарықтық экономикада банктің меншікті капиталының жетістігі сияқты көрсеткіштерді пайдалана отырып, банктердің қызметін реттеу, біркелкі концепцияларын қалыптастыру;
- Банктердің меншік капиталдарын нақты өсіру мөлшерінің жолдары-банк жүйесінің қауіпсіздік және сенімділік кепілі сияқты.
Жоғарыда атап өткендей, меншік капиталын қалыптастыру заңдылықтарын, оның банкпен көрсетілетін қызметінің сапасын және спектірін көтеру әсерін, қоғамның Республикадағы банк жүйелеріне сенімін арттыру жұмыстарын зерттеу ғылыми, теоретикалық және іс-тәжірибелік қызығушылықты көрсетеді.
Бұл зерттеу жұмыста меншік капиталдың қажетті мөлшерін қалыптастыру жұмыстарымен байланысты банктердің жеке операцияларын ғана емес, сондай-ақ банк қызметі, яғни олардың капиталының мөлшері және жетістігі анықталған заңдылықтары мен негізгі бағыттары талданады.
Меншік капиталы кез-келген банк қызметтері үшін үлкен роль атқарады, яғни меншік капиталы кредиторлар мен акционерлерге сенімділікті қамтамасыз ету үшін қажет. Банктік меншік капиталы неғұрлым көп болса, соғұрлым көп қаражат қатыстыра алады. Сондай-ақ меншік капитал банктік инфрақұрылымын дамыту үшін басты (негізгі) қаражат негізі болып, филиалдар мен қосымша офистерді орналастыру үшін ғимараттармен, мүліктермен, компьютерлік және телекоммуникациялық техника, ақпараттарды реттеу үшін жаңа технологиялармен қамтамасыз етуде қажет.
Негізгі акцент капитал мөлшері және активті, пассивті операциялардың бірлігіне өзара әсер ететін заңдылықтарды, банктермен жүргізілетін келісімдердің қауіп дәрежесі мен кірісін зерттеуге құрылған. Демек, осы өзара әсерде өтпелі экономика жағдайында банктің меншікті капиталын қалыптастыру бойынша талаптарды қатаң сақтау мүмкіндігін туғызатын себеп жатыр.
Екінші деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығын қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Банктер есеп беру, салым салу, несие және басқа да операцияларды жүзеге асыра отырып, қоғамдық қажетті қызметтер орындауда. Сонымен қатар басқа да коммерциялық кәсіпорындардың жұмыстары сияқты банктік қызмет жан-жақты қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін, сондықтан бірқатар елдерде бұл іс-әрекет реттеуге келетін кәсіптің түріне жатады. Сондай-ақ реттеп отыру, Ұлттық банк жүйесін қалыптастыру ерекшелігін байқататын ұлттық ерекшелікті анық көрсетеді.
Банк жүйесінің негізін тербеткен 1998-1999 жылғы қаржы дағдарысы, банктерді капитализациялау үрдісі нәтижелі реттеу мүмкіндігі, олардың мықтылығы және төлеу қабілеттігі туралы сұрақтары үдейе түсті. Бұл үрдістегі нақты, дәл қорытынды есеп жеке капиталдық көрсеткіші және оның банктік қаржы орнықтылығына әсер етуі болып табылады. Қазіргі кездегі проблемалардың ішіндегі ең маңыздысы мыналар, яғни:
- Банктердің нәтижелі, тұрақты қызметтерін қамтамасыз етуде меншік капиталдың ерекше орны мен ролін анықтау;
- Олардың жаңа даму кезеңінде коммерциялық банк капиталының жетістігін белгілейтін фактілерді анықтау (ашып беру);
- Абсолюттік мөлшер және нарықтық экономикада банктің меншікті капиталының жетістігі сияқты көрсеткіштерді пайдалана отырып, банктердің қызметін реттеу, біркелкі концепцияларын қалыптастыру;
- Банктердің меншік капиталдарын нақты өсіру мөлшерінің жолдары-банк жүйесінің қауіпсіздік және сенімділік кепілі сияқты.
Жоғарыда атап өткендей, меншік капиталын қалыптастыру заңдылықтарын, оның банкпен көрсетілетін қызметінің сапасын және спектірін көтеру әсерін, қоғамның Республикадағы банк жүйелеріне сенімін арттыру жұмыстарын зерттеу ғылыми, теоретикалық және іс-тәжірибелік қызығушылықты көрсетеді.
Бұл зерттеу жұмыста меншік капиталдың қажетті мөлшерін қалыптастыру жұмыстарымен байланысты банктердің жеке операцияларын ғана емес, сондай-ақ банк қызметі, яғни олардың капиталының мөлшері және жетістігі анықталған заңдылықтары мен негізгі бағыттары талданады.
Меншік капиталы кез-келген банк қызметтері үшін үлкен роль атқарады, яғни меншік капиталы кредиторлар мен акционерлерге сенімділікті қамтамасыз ету үшін қажет. Банктік меншік капиталы неғұрлым көп болса, соғұрлым көп қаражат қатыстыра алады. Сондай-ақ меншік капитал банктік инфрақұрылымын дамыту үшін басты (негізгі) қаражат негізі болып, филиалдар мен қосымша офистерді орналастыру үшін ғимараттармен, мүліктермен, компьютерлік және телекоммуникациялық техника, ақпараттарды реттеу үшін жаңа технологиялармен қамтамасыз етуде қажет.
Негізгі акцент капитал мөлшері және активті, пассивті операциялардың бірлігіне өзара әсер ететін заңдылықтарды, банктермен жүргізілетін келісімдердің қауіп дәрежесі мен кірісін зерттеуге құрылған. Демек, осы өзара әсерде өтпелі экономика жағдайында банктің меншікті капиталын қалыптастыру бойынша талаптарды қатаң сақтау мүмкіндігін туғызатын себеп жатыр.
1. Гражданский кодекс Республики Казахстан.-Алматы,2002-206 с.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы»
Заң//30.03.1995. № 2155
3. Закон Республики Казахстан «О банках и баковской деятельности в Республики Казахстан» // 31.08.1995. № 2444
4. Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторын законодательные актя Республики Казахстан по вопросам банковской деятельности»//11.07.1997,17-19с.
5. Положение «О классификации активов и внебалансовых требований и расчете провизий по ним банками второго уровня Республики Казахстан» НБРК// 23.05.1997. № 218
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің есебі. –Алматы,2005.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің вестнигі.-Алматы, 2001-2005 жж.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені.-Алматы, 2003-2005жж.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің экономикалық шолуы-Алматы, 2001-2006 жж.
10. Айманова Л.Б., Урастаева Д. Учебное пособие//Собственные средства коммерческих банков.1999г.-15-19 с.
11. Ачкасов А.И., пассивные операции коммерческих банков//М., Консалтбанкир. 1994-с.56
12. Белых Л.П., Устойчивость коммерческих банков: как банкам избежать банкротства//М., Банки. «ЮНИТИ»,1998 г.-с.15
13. Бухвальд Бруно., Техника банковских операций//М., 1996г.-с.21
14. Банки и банковские операции// Под ред. Жукова Е.В., М,. «ЮНИТИ» 1997г.-с.32
15. Банковское дело// Под ред. Сейткасымова Г.С.,//Қаржы-Қаражат. Алматы,1998г.-с.43-47
16. Банковское дело// Под ред. Колесникова В.И., Финансы и статистика. М., 1999г.-с.73-78
17. Деньги, кредит, банки// Под ред. Лаврушина О.И., Финансы и статистика. М., 1999г.-с.63-69
18.Дэвид Полфреман//Основы банковсого дело., Инфра-М., 1996г.-с.120-126
19. Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги в коммерческие банки» Москва 1996 г.-с.141
20. Управление банковским капиталом. Теория и практика. М., (Экономика) 1999г.-с.59-62
21. «Деловая неделя», «Банковский надзор в эпоху кризиса». 8.01.1999
22. «Деловая неделя», «Лица банков». 21.12.2002-с.3-6
23. «Деловая неделя», «Активное снижение». 30.10.2002. с.4-5
24. www. bcc. kz
25. ААҚ «Банк Центр Кредиттің» жылдық есебі.
26. «Деловая неделя», «Долларизация депозитного рынка продолжается». 1.03.2006.-с.4-6
27. «Деловая неделя», «Депозитный рынок». 30.11.2006.-с.6-8
28. «Деловая неделя», «Реалии современного банкинга». 15.03.2006.-с.4-7
29. Банки Казахстана №1-2, 2003г. Некоторые аспекты формирования имиджа банков в Казахстане, Ш. Абдильманова.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы»
Заң//30.03.1995. № 2155
3. Закон Республики Казахстан «О банках и баковской деятельности в Республики Казахстан» // 31.08.1995. № 2444
4. Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторын законодательные актя Республики Казахстан по вопросам банковской деятельности»//11.07.1997,17-19с.
5. Положение «О классификации активов и внебалансовых требований и расчете провизий по ним банками второго уровня Республики Казахстан» НБРК// 23.05.1997. № 218
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің есебі. –Алматы,2005.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің вестнигі.-Алматы, 2001-2005 жж.
8. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені.-Алматы, 2003-2005жж.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің экономикалық шолуы-Алматы, 2001-2006 жж.
10. Айманова Л.Б., Урастаева Д. Учебное пособие//Собственные средства коммерческих банков.1999г.-15-19 с.
11. Ачкасов А.И., пассивные операции коммерческих банков//М., Консалтбанкир. 1994-с.56
12. Белых Л.П., Устойчивость коммерческих банков: как банкам избежать банкротства//М., Банки. «ЮНИТИ»,1998 г.-с.15
13. Бухвальд Бруно., Техника банковских операций//М., 1996г.-с.21
14. Банки и банковские операции// Под ред. Жукова Е.В., М,. «ЮНИТИ» 1997г.-с.32
15. Банковское дело// Под ред. Сейткасымова Г.С.,//Қаржы-Қаражат. Алматы,1998г.-с.43-47
16. Банковское дело// Под ред. Колесникова В.И., Финансы и статистика. М., 1999г.-с.73-78
17. Деньги, кредит, банки// Под ред. Лаврушина О.И., Финансы и статистика. М., 1999г.-с.63-69
18.Дэвид Полфреман//Основы банковсого дело., Инфра-М., 1996г.-с.120-126
19. Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги в коммерческие банки» Москва 1996 г.-с.141
20. Управление банковским капиталом. Теория и практика. М., (Экономика) 1999г.-с.59-62
21. «Деловая неделя», «Банковский надзор в эпоху кризиса». 8.01.1999
22. «Деловая неделя», «Лица банков». 21.12.2002-с.3-6
23. «Деловая неделя», «Активное снижение». 30.10.2002. с.4-5
24. www. bcc. kz
25. ААҚ «Банк Центр Кредиттің» жылдық есебі.
26. «Деловая неделя», «Долларизация депозитного рынка продолжается». 1.03.2006.-с.4-6
27. «Деловая неделя», «Депозитный рынок». 30.11.2006.-с.6-8
28. «Деловая неделя», «Реалии современного банкинга». 15.03.2006.-с.4-7
29. Банки Казахстана №1-2, 2003г. Некоторые аспекты формирования имиджа банков в Казахстане, Ш. Абдильманова.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның
қызметі ... ... .6
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының игілік коэффициенттерін
орындау жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..25
2.1 Меншікті капиталды басқару жүйесіндегі пруденциалдық
нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Банктің меншікті капиталының игілігін талдау, мысалда Банк Центр
Кредит
ААҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
ІІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарының игіліктерін анықтауда
әдістерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41
3.1.Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталдарын тәуекел арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2.Екінші деңгейлі банктердің жинақталған меншікті капиталдарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
0
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құру қаржы-несиелік және
банк жүйелерінің трансформациясымен жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығын қамтамасыз етуде маңызды
роль атқарады. Банктер есеп беру, салым салу, несие және басқа да
операцияларды жүзеге асыра отырып, қоғамдық қажетті қызметтер орындауда.
Сонымен қатар басқа да коммерциялық кәсіпорындардың жұмыстары сияқты
банктік қызмет жан-жақты қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін, сондықтан бірқатар
елдерде бұл іс-әрекет реттеуге келетін кәсіптің түріне жатады. Сондай-ақ
реттеп отыру, Ұлттық банк жүйесін қалыптастыру ерекшелігін байқататын
ұлттық ерекшелікті анық көрсетеді.
Банк жүйесінің негізін тербеткен 1998-1999 жылғы қаржы дағдарысы,
банктерді капитализациялау үрдісі нәтижелі реттеу мүмкіндігі, олардың
мықтылығы және төлеу қабілеттігі туралы сұрақтары үдейе түсті. Бұл
үрдістегі нақты, дәл қорытынды есеп жеке капиталдық көрсеткіші және оның
банктік қаржы орнықтылығына әсер етуі болып табылады. Қазіргі кездегі
проблемалардың ішіндегі ең маңыздысы мыналар, яғни:
- Банктердің нәтижелі, тұрақты қызметтерін қамтамасыз етуде меншік
капиталдың ерекше орны мен ролін анықтау;
- Олардың жаңа даму кезеңінде коммерциялық банк капиталының жетістігін
белгілейтін фактілерді анықтау (ашып беру);
- Абсолюттік мөлшер және нарықтық экономикада банктің меншікті
капиталының жетістігі сияқты көрсеткіштерді пайдалана отырып,
банктердің қызметін реттеу, біркелкі концепцияларын қалыптастыру;
- Банктердің меншік капиталдарын нақты өсіру мөлшерінің жолдары-банк
жүйесінің қауіпсіздік және сенімділік кепілі сияқты.
Жоғарыда атап өткендей, меншік капиталын қалыптастыру заңдылықтарын,
оның банкпен көрсетілетін қызметінің сапасын және спектірін көтеру әсерін,
қоғамның Республикадағы банк жүйелеріне сенімін арттыру жұмыстарын
зерттеу ғылыми, теоретикалық және іс-тәжірибелік қызығушылықты көрсетеді.
Бұл зерттеу жұмыста меншік капиталдың қажетті мөлшерін қалыптастыру
жұмыстарымен байланысты банктердің жеке операцияларын ғана емес, сондай-ақ
банк қызметі, яғни олардың капиталының мөлшері және жетістігі анықталған
заңдылықтары мен негізгі бағыттары талданады.
Меншік капиталы кез-келген банк қызметтері үшін үлкен роль атқарады,
яғни меншік капиталы кредиторлар мен акционерлерге сенімділікті қамтамасыз
ету үшін қажет. Банктік меншік капиталы неғұрлым көп болса, соғұрлым көп
қаражат қатыстыра алады. Сондай-ақ меншік капитал банктік инфрақұрылымын
дамыту үшін басты (негізгі) қаражат негізі болып, филиалдар мен қосымша
офистерді орналастыру үшін ғимараттармен, мүліктермен, компьютерлік және
телекоммуникациялық техника, ақпараттарды реттеу үшін жаңа технологиялармен
қамтамасыз етуде қажет.
Негізгі акцент капитал мөлшері және активті, пассивті операциялардың
бірлігіне өзара әсер ететін заңдылықтарды, банктермен жүргізілетін
келісімдердің қауіп дәрежесі мен кірісін зерттеуге құрылған. Демек, осы
өзара әсерде өтпелі экономика жағдайында банктің меншікті капиталын
қалыптастыру бойынша талаптарды қатаң сақтау мүмкіндігін туғызатын себеп
жатыр.
Проблемалардың қаралған дәрежесі. Банк капиталының проблемасына, оның
қалыптасу және жетістік заңдылықтарына шетел, біздің отандық экономисті-
ғалымдары назар аударды, сондай-ақ шетелдік: Питер С.Роуз, Жан Ривуар, Э.
Рид, Р.Коттер, Э. Гилл, Тимоти Кох, К.Р.Макконел, Нагашима Акира, Дж.
Синки; ресейлік экономист-ғалымдары: О.И. Лаврушин, Е.Ф.Жуков,
В.И.Колесников, В.М. Усоскин.
Экономикасы дамыған елдерде банктердің жан-жақты қызметтері баяндалған
бірқатар мақалалары бар. Өтпелі экономикасы бар елдер үшін коммерциялық
банктердің меншікті капиталын қалыптастыру жаңа, зерттелмеген сұрақ болып
табылады. Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің қызметінде капитал
көрсеткішімен тығыз байланысты көптеген жаңа аспектілер пайда болды.
Әсіресе қазіргі жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі
ашылатын, сондай-ақ қызметтегі банктер үшін капиталдың минималды мөлшері
бойынша талаптарды қадағалауда.
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті
капиталын қалыптастыру үрдісі үшін тиісті заңдылықтарды, сондай-ақ
банктердің меншікті капиталдарының жетістігі мен бірлігінің себептері
анықталып, зерттелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: өтпелі экономика жағдайында коммерциялық
банктердің мықтылығы негізі ретіндегі меншікті капиталдың қалыптасу
заңдылықтарын анықтау.
Бұл мақсат төмендегі міндеттерді шешуге құрылған:
- Меншікті капиталдың экономикалық негізін ашу;
- Меншікті капиталдың құрылымын зерттеу;
- Меншікті капиталдың қызметін талдау;
- Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарын басқару әдістерін
қарау;
- Пруденциалды нормативтердің көмегімен меншікті капиталды реттеу
жұмыстарын қарастыру;
- Банк Центр Кредит ААҚ мысалға ала отырып, меншікті капиталдың
динамикасын талдау;
- Банк қаупінің меншікті капиталдың бірлігіне әсерін талдау;
- Қазақстан Республикасының жинақтық меншікті капиталының динамикасын
талдау.
Зерттеу объектісі: Қазақстанда нарықтық қарым-қатынас жағдайда
коммерциялық банктердің қызметі.
Зерттеу пәні: қаржы орнықтылық және сенімділік негізі ретінде сауда
банктердің меншікті капиталы.
Зерттеудің әдістемелік негізі: коммерциялық банктің меншікті капиталдың
негізін және ролін, оның қаржы жағдайына, әсерін зерттейтін экономикалық
дамудың жалпы проблемалары бойынша отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың еңбектеріндегі теоретикалық түсініктеме және әдістемелік бағыт
негіз болды. Сондай-ақ Президент жарлығы, үкімет қаулысы, заң актілері,
коммерциялық банктердің мықтылығы және өтпелі экономика жағдайында олардың
капиталдарын қалыптастырумен байланысты проблемалары бойынша Қазақстан
Республикасы Ұлттық банктің нормативтік құжаттары ескерілді.
Зерттеудің ақпараттық базасы:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық статистикалық комитетінен статистикалық
мәліметтер;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бюллетендері мен жылдық
есептері;
- Банк Центр Кредит ААҚ жылдық және мерзімді есептері.
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық аспектісі
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның қызметі
Меншікті капитал капиталдың экономикалық категориясының бір түрі болып
табылады. Ол несиелік мекеме қызметі үшін қалыптастыру және орта негізінің
өзгерісіне қарамастан айрықша роль атқарады. Банктің ашылған уақытында
құрылтайшысының енгізген меншікті капиталы банктің алғашқы қызметін
ұйымдастыру немесе қызметінің өсу және үлкеюі кезеңінде қосымша қаражат
үшін негізгі қаражат болып табылады. Сондай-ақ банк капиталы несиелік
мекемелерді қаржы орнықсыздығынан және қауіптен қорғайды, оны банкроттықтан
қорғауды қамтамасыз етеді, бұрынғы шығындардан залалдандырады, клиенттердің
банкке сенімін арттырады, сауда және тұтынушы несиесінде клиент
қажеттіліктерін қанағаттандырып отырады. Сондықтан банкке экономикалық
тәртіптің нормаларын тапсыратын мемлекеттік органдар, олардың бұзылған
туралы белгі алысымен, банк капиталына салымшылар мен инвесторлар
қызығушылықтарына жауап беретін қатаң экономикалық санкция қолданады.
Сонымен, банк ісінде ең маңызды проблемалардың бірі банктің меншікті
капиталының игілігін анықтау болып табылады. Банк айналымындағы несие алу
капиталының жеке салмағы банктік емес кәсіпорын саласындағы айналымға
қарағанда әлде қайда үлкен.
Сонымен қатар, меншікті капитал банк айналымынан несие, факторинг,
лизинг операциялары бойынша бағалы қағаз және басқа да құқықтық жұмыстарға
қатысуда, алдын-ала ақша салымшыларды күтпеген шығындардан, сондай-ақ
қаражаттарды инвестициялаудан сақтайды. Сондай-ақ меншікті капиталдың
жартысы есебінен қаржы қоры қалыптасады, ол банктің төлем қабілетін
сақтауға және шығын пайда болғанда дұрыс қызмет етуді қамтамасыз етеді.
Осыған байланысты, банк қызметі әрдайым белгілі қауіптермен ілесе
жүреді, олардың активі тиісті топтарға бөлінеді. Қауіпті есептей отырып
активтердің квалификациясы және оның меншікті капиталының көлемімен дара
байланысы банкті басқару сапасы және оның қаржы орнықтылығын көтеруге жол
береді. Банктің меншікті қаражатына салынған салымның өсуі қаржыландырудың
ең қауіпсіз үлгісі болып табылады және жүйе өзгешілігінің сілкінісінен аман
қалуына көмектеседі.
Меншікті капитал банктің несие қоры сияқты қатыстырылған қорлармен
байланысты болып, салалармен бірге айналым жасайды. Ол қатыстырылғандарға
қарағанда әлде қайда сенімді қорларға жатады. Активті операцияларды жүзеге
асыруға болатын шығынды естен шығармайды, олар қордың құрылуын талап етеді.
Егер банк қызметінің нәтижесінде шығын болса, онда ол жарғылық капиталдың
жартысын жоғалтады. Қор болса, онда ең соңғысын қор есебінен қалпына
келтіруге болады, бірақ ол банктің демалыссыз жұмыс істеуіне алып келеді.
Банктер минималды қор талаптары туралы қаулысына сәйкес қарастырылған
несие қорларының жартысын жеке есеп шотына депозит ретінде енгізуге
міндетті, ол оның өтімді активтері мен активті операциялардан алынған
кірісті азайтады, ол меншікті капитал есебінен құрылған қор Қазақстанның
Ұлттық банкісінде депозит ретінде енгізілмейді, демек, ол банк айналым
капиталының органикалық бір бөлігі болып табылады. Бірақ оның жарғылық
капиталына қатынасы үйлесімділіктен аз болмауға тиіс, ол қатыстырылатын
қорды депозит ретінде енгізуге негіз ретінде қойылған.
Сонымен, банктің меншікті капиталы, бір жағынан, қауіптің негізі болса,
екінші жағынан-қаржы шығынын жабатын жинақталған қаражат. Үлесте қауіп
кезіндегі соманың айырмасы банктің төлем қабілетінің жағдайын көрсетеді.
Банк кредиторларын банктің операцияларынан қорғау мәселесі, қауіпті есептей
отырып, қойылған активтерді жабу үшін, банктің меншікті капиталының көлемін
анықтау талап етіледі, яғни қауіп қандай үйлесімділікте банктің меншікті
капиталын қалыптастыруға тиіс.
Қауіп дәрежесі бойынша активтері тиісті категорияларға бөлінген. Активті
операциялардың коэффициенті Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің
корреспондентік шотында ақша қаражаты бойынша нөлден жүз пайызға дейін
несие қарызы бойынша анықталған. Ұлттық банкпен бекітілген меншікті капитал
жетістігінің ең төменгі нормативті деңгейі қаржы жағынан тұрақсыз банк
мекемелерінің қатарына қосылуына көмектеседі. Сондықтан, соңғы уақыттарда
банк олардың қызметін реттеу нормаларына қатаң бақылау орнатты және олардың
қызметін және жарғылық капиталынаң кіші көлемін көбейтті. 6,11б.
Атап айтсақ, коммерциялық банктің банк бақылауы бойынша Базель
комитетінің стандартын көрсететін халықаралық стандарты бойынша нарықтық
қауіп басқармасына ауыспайтынша, түрлі қауіпті өткеру мүмкін емес. Осыған
сәйкес меншікті капитал екі бөлімге бөлінуге тиіс:
• қатты ядро деп аталатын базалық капитал;
• Қосымша.
Базалық капитал ең орнықты және тұрақты көзі болып табылады: акционерлік
капитал, қор және жалпы банк қаупіне арналған қорлар. Қосымша капиталға
қарыздар мен басқа да қауіп операцияларын жабу үшін ұйымдастырылған түрлі
қорлар мен проведиалар жатады. Қатты ядро және қосымша капиталдың
арасында белгілі дистанция сақталады.
Қосымша капиталды көлемі қатаң ядро көлемінен асып түспеуі керек.
Меншікті капиталдың негізгі проблемасы-оның жетістігін үш тәсілмен
шешуге болады:
• Кезеңді көтерме капиталмен;
• Активтердің жалпы сомасын қысқарту;
• Жоғарғы қауіпті салымды төмендету арқылы активтердің құрылымын
өзгерту.
Банктердің қызметін реттеуде есеп айырысу, салымдық және депозиттік
шоттағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін өтемді активтердің
қөлемін ұстап тұру ерекше роль атқарады. Осылардың ішінде тарату банктің
корреспонденттік шотына қаражат түсуіне ықпал етеді, яғни біріншіден,
банктің өз уақытында және толық өз міндеттемелерін орындауға мүмкіндік
жасайды.
Атап айтсақ, қор капиталының немесе оның жетіспеушілігі жедел төлемдерді
төлеу үшін өтімді актив үлгідегі қорлардың біршама бөлігін пайдалануға алып
келеді. Нәтижесінде банк несие бойынша пайыздық пайдасын жоғалтады, кіріс
көлемі төмендеп, капитализация мүмкіндігі қысқартылады.
Халықаралық тәжірибеде банктің өтімділік көрсеткіші оларды төлеу
мерзімін және активтерді тарату мүмкіндігін есептей отырып, актив және
міндеттемелер арасындағы нормативті өзара байланыс түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісімен өтімділік коэффициенті
жоғары өтімді активтердің орташа ай бірлігі сомасы, қарым-қатынас ретінде
ұйымдастырылады, ол 0,3 құрауы керек.
Жеке тұлға және заңды тұлғалардың еркін ақшаларын қарастыра отырып,
несие мекемелерінің актив дәрежесіе меншікті капиталға қарастырылған
қаражат мөлшерінің қатынасымен өлшеуге болады.
Жеке тұлға және заңды тұлғалардың еркін қаражаттары банктің активті
операцияларының көзі және инвестициялық қызметі болып табылады.
Қарастырылатын қорлардың оптималды деңгейі активке жеке қаражаттардың
қатысы ретінде капитал жетістігінің нормативімен бақылауға алынады. 4,17-
19б.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
ролі жоғары. Қаншалықты банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде
құралатындықтан да, оған анықтама беру керек. Қаржы және несие сөздігінде:
“пассивтік операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған банктің ресурстарын қалыптастыру операциялары” – делінген.
Соңғы окулықтарға сүйенсек, банктің пассивтік операциялары – нәтижесінде
пассивтік шоттағы немесе активті – пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін,
яғни пассивтің активтен арту формасын сипаттайтын операциялар білдіреді.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Жалпы пассивтік операциялардың мынандай формалары болады:
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
- банк пайдасы есебінен капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
- басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
- депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде,
несиелік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстар құралады.
Келесі бір екі формасы көмегімен екінші ірі топ, яғни заемдық немесе
тартылған ресурстар қалыптасады.
Банктің меншікті ресурстары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін
баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен
шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда
өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық
қаражаттарға деген қажеттілігінің 10 % өтеледі. Шын мәнісінде, меншікті
және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде шекарасы
болады.
Банктің меншікті қаражаттары оның үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда ең
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында, оның меншікті қаражаттары
жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын бастапқы шығындарды
көтереді. Себебі, меншікті қаражатсыз банк қызметін бастауы мүмкін емес.
Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер құрылады. Ең
соңында, банктің меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып саналады.
Банктің меншікті қаражаттары банктің экономикалық дербестігін және қызмет
ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар (капиталдар) және
бөлінбеген пайда жиынтығы.
Меншікті капитал пассивті операцияларға жатады және мыналарды
қарастырады:
• Акционерлік капитал-жай (жедел емес,құнды қағаздар) және артықшылығы
бар акциялар (дауы құқығы жоқ);
• Банк қорлары-күтпеген жағдайлар үшін арналған кор, үлес-пайда төлеуге,
төленбеген несие қарызын жабуға;
• Қосымша төленбеген капитал жай және артықшылығы бар акциялар мен
олардың номиналдарын сату курстары арасындағы айырма есебінен
құрылады;
• Қосымша төленбеген капитал активтер жоғары бағалау есебінен құрылады;
• Таратылмаған (пайда)-банктің өнімінде қалатын жинақталған пайда
сомасы.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі болып келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал, яғни оған, жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және
бөлінбеген пайда жатады;
- банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналып
құрылған түрлі резервтер кіреді;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары.)
1. Сурет. Меншікті капиталдың құрамы.
Меншікті капиталы банк қоры ретінде акционерлерге үлес-пайда үлгісіндегі
баға болып табылады. Қордың осы түрі екі тәсілмен өсуі мүмкін: акционерлік
капиталдың немесе банк кірісінің өсуі. Банк қаражаты құрылымындағы
акционерлік капитал банк орнықтылығы мен оның жұмысының нәтижелілігін
қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады.
Меншікті капитал банк сауда қызметінің негізі. Ол банктің
жауапкершілігінде қауіп салдарынан болатын келеңсіздікті реттеу негізі
ретінде, оның қаржы орнықтылығын өз беттілігін және кепілдікті қамтамасыз
етуге міндетті. Бұдан, меншікті капитал реттеп, қорғап, тұрақтылықты
қамтамасыз етуге тиіс, осымен ол төменгі қызметтерді басшылыққа алады.
Меншікті капитал төмендегідей қызметтерді орындайды:
1. Қорғау немесе тұрақтылық қызметі. Банктің төлем қабілеті мен оның
орнықтылығымен байланысты. Егер банк қоры меншікті капиталының шоты
есебінен қалыптасса, оны әбден өтімді деп санауға болады, ал банкрот
жағдайы акционерлерге ғана тиеді. Бұл банктің қызметі үшін актив қорын
құру арқылы салымшыларға төленетін өтемақысына кепілдемесі ғана болып
табылмайды. Сондай-ақ қордың жетіспеуінен болған шығынның орнын
толтыру да осыған байланысты. Сауда банктерінде төлем қабілеті
меншікті капиталдың бір бөлігінен қамтамасыз етіледі. Қазіргі
тәжірибеде акционерлік капиталы сақталған банктер, төлем қабілеті бар
деп саналады, яғни актив бағасы міндеттемелер сомасына тең. Демек,
қорғаныс қызметі банктің зиян шегу немесе борыштық тұрақсыздыққа
ұшырау жағдайында салым иелері мен кредиторлардың мүддесін қорғауды;
құрылған резервтер есебінен банктің төлем қабілеттігін сақтауды; банк
қызметінің зиянға байланыссыз жалғаса беруін білдіреді. Қорғаныс
қызметі меншікті капиталдың негізгі қызметі болып табылады.
2. Оперативті қызмет. Оперативті қызмет капиталдың алғашқы мөлшерін
қамтамасыз ету болып табылады, яғни акционерлік капитал қызметін
басында жер, ғимарат алуға, жабдықтауға және жалақы төлеуге, сондай-ақ
күтпеген шығын болған жағдайда қаржы қорын құруға жұмсалған қаржы
қаражатының негізіне қызмет етеді. Бұл қызметі екінші дәрежелі қызмет
ретінде, өйткені активтік операцияларды жүргізу үшін негізгі ресурстар
ретінде банктің қаражаттарын тартуға маңызды. Банктің меншікті
капиталының бұл қызметі активтік операциялардың өсуінің негізін, яғни
банктің міндеттеріне сай келетін банктік операциялардың көлемі мен
сипатын қолдай отырып, қамтамасыз етеді.
3. Реттеуші қызмет. Мемлекеттік органдар заңнамалық және нормативті
актілердің көмегімен меншікті капиталдың мөлшері мен құрылымын
қадағалап, банктің қызметін реттейді. қоғам банктердің жетістіктермен
қызмет етуіне мүдделілік танытуда, сол сияқты коммерциялық банктер мен
басқа да несиелік мекемелердің қызметтеріне орталық банк тарапынан
заңдар және ережелер бойынша бақылау жасап отыруына байланыста
сипатталады. Бұл ереже негізінен жарғылық капиталдың ең төменгі
мөлшерін сақтау, банк қызметі үшін рұқсат қағаз алу, бірақ та қарыз
алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерін бұзбауға бағытталады.
4. Айналым қызметі. Құрылтайшылар акционерлік капиталға ақша сала отырып,
банк айналымының активтеріне алдын-ала төлем жасайды. Бірақ, кез-
келген сауда қызметі қауіптен кете алмайды. Осыны есепке ала отырып,
банк капиталының қорғаныш қабілеті болады. Банк өзінің айналым
капиталын несие, факторинг және лизинг операцияларына, құнды
қағаздарды сатып алуға және басқа да құқықтық қатысушыларға,
ғимаратқа, жабдықтауға және басқа да негізгі қорларға жұмсаса, яғни
айналым қызметін орындаса, ол несиелеушілерінің шығынынан сақтайды.
5. Қор қызметі. Қауіп банктің активті операцияларына сияқты пассивтілерге
де тән. Капитал айналымының үрдісіне мерзімді депозиттерді алдын-ала
алу қаупін, талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттың аяқ асты
жоғалуын, төлемегендіктен және басқа да себептермен банк шотына
қаражат түсуінің тоқталуын болдырмайды. Банктерге қауіпті төлем беруге
өтімді норматив, сондай-ақ Ұлттық банкте несие жүйесінің міндетті қор
фонды есебінде депозит ретінде алынған несие қоры көмектеседі. Банк
актив операцияларының қауіп, шығын орнын толтыру үшін меншікті
капиталдың резервін құруға міндетті. Бұл банк капиталының қызмет етуін
қамтамасыз етеді.
Егер банк өзінің меншікті қаражатын орынды басқара алса, онда ол
солардың көмегімен кірісті көбейтіп, салымның сақталуын қамтамасыз ете
алады. Кіріс деңгейінің қаражаттарын қысқа мерзімді мемлекеттік құнды
қағаздарға жібергенше, несие ретінде ұсыну арқылы көбейту мүмкіндігі бар.
Өтімділікке қосымша қажеттілікті немесе міндетті резервтерді көбейтуді
несие портфелі мен бағалы қағаздарды алуды тоқтату жолдары арқылы
қанағатандыруға болады. Егер менеджер қатыстырылған салымдармен байланысты
міндеттерді шешсе, онда ол бар қаражаттарды инвестициялау немесе оларды
несиеге берумен айналысуына болады. Банк өзінің қысқа мерзімді қарызын және
депозитшотын реттей отырып, ол өзіне өтімділік пен пайданың өсуін
қамтамасыз ете алады. Егер банк өте төмен пайыздық ұтыс уақытында
қамтамасыз етілмеген міндеттемелерді жіберсе, олар кірісті ұтыстар үшін
арзан қаражат негізі болуы мүмкін. Демек, бұл міндеттемелерді несие лимитін
есептесуде және салымға қауіпсіздікті қамтамасыз етуде капитал ретінде
қарауға болады. Сондай-ақ өз қаражатынды дивидент облысындағы саясат
ретінде басқаруға болады. Бұл банк акциясының нарықтық бағасының өсуіне
және қосымша акцияларды қымбаттырақ сатуға жол ашады. Бұл пайданың жартысын
алып қалғаннан гөрі, өте тиімді жол. Банктің меншікті капиталын басқару
тәсілдерінің бірі қорларды жұмылдыруда өте альтернативті тәсіл болып
табылады. 7,20б.
Сонымен, банктің меншікті капиталы қаржы қызметін жіберу нүктесі болып
табылады. Банк үшін меншікті капитал банкроттықтан сақтану үшін қара күнге
қалдырған ақша ретінде, ол ұйым құрып, банктің қызмет етуін қамтамасыз
ететін қаражат, клиенттердің банкке сенімін арттырып, несиелеушіге оның
қаржы күшін көрсететін, ұйымдастырушылық өсу және жаңа қызмет көрсетуді
дайындау үшін капитал ретінде қызмет етеді. Меншікті капитал- ол банк
өсуінің реттеушісі. Ол банктің ақша қаражатын реттеп, қорғап, қорға салады
және банкроттықтан қорғайды.
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу
негіздері
Банктің меншікті қаражатының құрылымы сапалық құрамы бойынша бірдей емес
және бірнеше факторларға байланысты, негізінен актив сапалылығынан өз
пайдасын қолданып, оның капиталды базасының орнықтылығын қамтамасыз ету
бойынша банктің саясаты.
Банктің меншікті қаражаты түрлі қорлардан тұрады, олардың өздерінің
мақсатты міндеттері мен қалыптасуының түрлі көздері бар.
Коммерциялық банктің меншікті қаражаттарының құрылымында капиталдың
негізгі үлесі: жарғылық капитал, қосымша капитал және банк қорынан тұрады.
Соңғы екі қордың қаражаттары сауда банктермен пайдаланылады,ол өз
қызметкерлерінің мүлікті және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру,
қайырымдылық және банктің өнімділігінің дамуына көмек көрсетуге жұмсалады.
Сонымен, осы қорлардың ақшалай шығысының жартысын, банктің қажеттілігі
қызмет көрсетеді.
Банктің меншікті қаражат құрылымының маңызды элементтеріне несие бойынша
шығындарға резерв және банктің құнды қағаз немесе басқа да активтерін
құнсыздандыру жатады.
Жарғылық капитал өмір сүрудің экономикалық негізін құрады және заңды
тұлға ретінде банктің құрылу жағдайы болып табылады. Банктің ұйымдастырылу
формасына байланысты жарғылық капиталды құру әр түрлі болдаы. Банктердің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында жаңадан құрылатын банктер үшін, Ұлттық банктің
пруденциалдық нормативіне сәйкес (1995) келесідей ең төменгі жарғылық
капитал мөлшері бекітіледі:
- жаңа банктерді тіркегені үшін 500 мың АҚШ доллары;
- шетел валютасындағы банктік операцияларды жүзеге асыруға рұқсат
қағазын (лицензия) алу үшін – 1,5 млн. АҚШ доллары;
- халықтың ақшалай қаражатын тартуға рұқсат қағазын алу үшін - 1,5 млн.
АҚШ доллары.
Жарғылық капиталға үлес қосқан акционерлер банктің таза пайдасы есебінен
дивиденд алып отырады. Дивиденттің мөлшері, кезектілігі және есептелу
тәртібі акцияның шығарылу тәртібіне және түріне байланысты анықталады.
Банктің пайдасы болмай қалған жағдайларда, артықшылығы бар акциялар
бойынша дивиденд резервтік қор есебінен төленеді немесе келесі жылдың
пайдасынан төленетін етіп белгіленеді.
Жарғылық капиталды ұлғайту көздеріне төмендегілер жатады:
- жаңадан акция шығару немесе айналыстағы акцияның номиналдық құнын
өсіру арқылы;
- жаңадан жарғылық капиталға үлес қосушылар есебінен;
- пайдадан аударымдар есебінен.
Жарғылық капиталдың азаюы акционерлердің жалпы шешімі бойынша акцияларды
сатып алып, оларды жою барысында, сол сияқты жарғылық капиталға үлес
қосушылардың кетуіне байланысты болу мүмкін.
Банктің жарғылық капиталдан басқа резервтік қор да құрайды.
Резервтік қор – бұл активтік операциялардан туындайтын зияндардың орнын
жабу үшін тағайындалады және пайда жеткіліксіз болған жағдайларда, банктің
акция және облигациялары бойынша дивиденд (пайыз) төлеу барысында қызмет
етеді. резервтік қор пайдаға салық салынғанға дейінгі сомадан, яғни
банктің жарғылық капиталының төленген сомасының 25 %- дан 100 %- ға дейінгі
сомасы мөлшерінде құрылады.
Пруденциалдық нормативтердегі меншікті капиталдың жеткіліктілік
коэффициентін есептегенде, халықаралық тәжірибеде де резервтік капитал I
деңгейлі капиталға жатады.
Резервтік қор жарғылық капиталдың төленген сомасының 100 %- не жеткен
уақытта, ондағы сома жарғылық капиталға толығымен аударылып, резервтік
капитал жинақтала бастайды. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзі –
банк пайдасы.
Қордың екінші тобы банк өнімінде (арнайы тағайындалатын қорлар) қалған
таза пайданы реттеу қорытындысы ретінде қалыптасады, сондай-ақ белгіленген
мақсатқа таза пайданы пайдалану үрдісін көрсетеді. Арнайы қорлар – негізгі
қорларды қайта бағалау негізінде валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоы,
яғни ұлттық және шетел валюталарының арасындағы айырма нәтижесінді
құрылады.
Қосымша капитал – негізгі қорлардың тозуына байланысты аударылған
аударымдардың есебінен және белгілі мақсатқа бағытталған пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар. Қосымша капитал мыналардан тұрады:
▪ сатылған акциялардан түскен қаражат-эмиссионды пайда. Бұл қаражат
банктің алғашқы капиталы және оның тұрақты бөлігін көбейтеді;
▪ негізгі қорларды бағалауда құрылған, мүлік бағасының өсуі. Осы
қордың бары және бірлігі елдегі инфляция деңгейін көрсетсе, бұдан оның
қызметінің сапалығы көрінбейді. Экономикалық маңызы бойынша осы қордың
қаражатын жасанды активтерді қамтамасыз ету резервісі ретінде қарауға
болады;
▪ қайтарылмаған алынған мүлік бағалары. Осы қаражати көлемі банктің
мүліктік активтерінің өсу негізін көрсетсе, ал пайдалану ережесі
(жабуға болатын шығындар) оны резерв қордың тобына жатқызуды ұйғарады.
Қордың төртінші тобы жекелеген банк операциялары бойынша қауіптерді жабу
және жинақ резерві есебінен шығындарды жою жолдары арқылы банктің
орнықтылығын қамтамасыз ету сияқты мақсаттармен құрылады. Оларға банктің
несие, құнды қағаз және басқа да активтеріне жіберілген шығын резервін
жатқызады. Осы резервтердің көлемі, біріншіден, банк активтерінің сапалы
құрылымын, екіншіден, банктің әсіресе таза кірістен (мысалы, бірінші топ
несиесі бойынша шығын резервісі) құрылған резерв қорлардың бөліміндегі
мықтылықты куәландырады.
Екінші, үшінші және төртінші қордың қаражаты меншікті техникалық базаның
бір дамуымен байланысты банктің шығыны мен табысын қамтамасыз етуге
пайдаланады, яғни осы қор қаражаттарын пайдалану банк мүлігінің азаюымен
байланысты (мысалы, сыйақы, жәрдемақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу,
шығынды жабу, қайырымдылық көмек көрсету және тағы басқалары).
Сондықтан, осындай қордың қаражаттары банкте қалмайды және басқа
мақсатта, яғни банк капиталы ретінде қолданылуы мүмкін емес.
Меншікті қаражаттың ең маңызды құрылымдық элементінің банктегі
бөлінбеген пайда жатады.
Бөлінбеген пайда – бұл дивидендтерді төлегеннен кейінгі банктің
иелігінде қалатын пайданы білдіреді.
Жылдың соңында банктің барлық нәтижелі шоттарындағы сомалар пайда және
зиян шотына аударылады, бұл соманың бір бөлігі резервтік қорға, бір бөлігі
дивидендтер төлеуге, бір бөлігі салық төлеуге жұмсалады. Ал қалған бөлігі
банктің несиелік ресурстары үшін жинақталады, осы бөлікті банктің
бөлінбеген пайдасы деп атайды.
Сонымен қатар, банк ісінің теориясы банктің меншікті қаражаты мен
меншікті капиталының түсініктемесін айырады. Банктің меншікті қаражаты
ұғымы-жалпы ұғым, банктің қызметі үрдісінде құрылған барлық пассиавтер
кіреді: жарғылық, резерті және басқа да банк қорлары, банкпен құрылған
барлық резервтер, сондай-ақ өткен және осы жылғы пайдалары жатады. Банктің
меншікті капиталы-бұл есеп айырысу жолдары арқылы анықталатын мөлшері. Ол
экономикалық мән жағынан банк капиталының қызметін орындауы арқылы меншікті
қаражатты (тіпті қарастырылған қаражаттар) енгізеді. Меншік қаражатының
негізгі элементтері, яғни заңнамаларға сәйкес құрылған, негізі бар қорлар,
банк қызметін ұстап тұруға бағытталған, көз есебінен құрылған резервтер
төмендегі принциптерге жауап берсе, банк капиталына кіреді:
▪ тұрақтылық;
▪ несиелеушілер құқығына қатынасы бойынша субординация;
▪ кірістердің жалған есептеудің жоқтығы.
Банктің меншікті капиталын экономикалық тұрақтылық және оның қызмет ету
кезеңінің барысында банктің пайдаланылуында жүрген мүмкін шығындарды жоюын
қамтамасыз етуге арналған барлық қорлар мен резервтер деп түсінуге болады.
Жоғары атап өткендей, банк капиталына жарғылық, резервтік капитал және
пайдалану мерзімі, құрылтайшылық пайда, банк өніміне берілген осы және
өткен жылдардың реттелмеген кірісі жоқ басқа қорлар және аудиторлармен
бекітілген түрлі қауіптерді жабуға арналған резервтер жатады және олар банк
қызметінде бірқатар маңызды қызмет атқарады.
Меншікті капиталды басқаруда оның жетістілігін, сондай-ақ осы
жетістілікті бағалайтын көрсеткішті анықтау маңызды роль атқарады.
Банктің жеке капиталының жетістік мөлшеріне активті операциялардың
көлемі, құрылымы және мазмұны әсер етеді. сонымен, операцияларды жүргізуде
банк бағдары меншік қаражатының көп мөлшерде болуын, керісінше аз
мөлшердегі қауіппен алынған несие, банк көп емес меншік капиталмен жұмыс
істеуге көмектесуді талап етеді.
Банктің меншікті капиталының мөлшері, сондай-ақ клиенттердің саны мен
сапасына байланысты. Сонымен, банк клиенттері көп мөлшерде меншік капиталын
талап етеді.
Меншікті капиталдың жетістігі туралы сұрақтарды шешуде оның мөлшері
максималды кіріс, екіншіден-өтімділікті қамтамасыз етіп отырса, ол жалпы
критериі болып табылады.
Көптеген банктер жетістік, тұрақтылық, сондай-ақ пайдалы активті
операцияларды көбейту мүмкіндігіне жету мақсатында, меншікті капиталын
көбейтуге талаптанады. Банктерді осы үрдіске түрлі маңызды экономикалық
факторлар итермелейді. Ең бастысы-актив және пассив мөлшері өсіріп,
меншікті капиталын азайтатын инфляция. Басқа маңызды фактор банк пайдасының
жоғалуына алып келетін тұрақсыз экономика болып табылады. Барлық жағдайда
капитализацияның жоғарғы дәрежесі бар банктер әрі сенімді, әрі бәсекеге
төтеп беретін болады.
Банктің меншікті капиталын көбейтудің екі көзі бар:
1. Ішкі;
2. Сыртқы.
Банк капиталын өсірудің негізгі ішкі көзіне акционерлермен төленбейтін,
банкте реттелмеген пайда көмектеседі. Осы көздің маңыздылығы ашық нарықтан
түскен қаражатқа тәуелсіздігінде және ол арзан болып табылады, сондай-ақ
акционерлердің мүддесіне қауіп төнбейді.
Банк капиталының өсуінде осы көз жетіспейтін болса, кіріс (пайда)
салықпен қаралады және макроэкономикалық факторлардың әсеріне тартылады.
Пайда капитализацияның мүмкіндігі дивидент саясатымен байланысты.
Дивидент-акцияға пайда, көзі пайда болып табылады. Сондықтан неғұрлым көп
пайда дивидент ретінде төленсе, соғұрлым оның үлесі азырақ капитализацияға
түседі. Ал капитализацияның төмен темпі банкроттықты күшейтеді және пайда
әкелетін банк активтерінің өсуін тежейді. Екіншіден, дивиденттердің үлесі
төмен болса, банк акциясы курстық нарық бағасының түсуіне алып келеді.
Банк пайдасын басқару өнері оны дивиденттерге және капитализацияға
түсетін бөлімшілерге реттеуде оптималды пропорция табу, сонымен
акционерлердің осы және келешек мүдделерінің арасында бәсекелістікті
қамтамасыз ету. 8,31б.
Акцияның нарықтық бағасын мейлінше үлкейту банктің рационалды
дивиденттік саясаты болып табылады. Осы жағдаймен банк бұрыңғы
акционерлерді сақтап қалып, жаңаларды қызықтыра алады. Акция кірісі басқа
инвестиция кірісінен төмен болмау керектігі маңызды.
Соңғы он жыл американдық банктер өз акционерлерін сақтап қалу үшін,
пайданың 80% дивидент түрінде реттеуді ұйғарды.
Банк акцияларының тартымдылығы дивидент мөлшерімен ғана емес, дивидент
саясатының тұрақтылығымен анықталады. Егер банк дивиденттерінің көлемі бір
қалыпты болса, инвесторлар оны тұрақты пайда деп қарайды, ал банк сенімді
болады. Дивидент көлемінің түсуі акцияның курстық бағасының түсуіне алып
келекді, бұл акционерлерінің мүдделерін қысқартып, потенциалды сатып
алушыларды тоқтатады.
Пайда меншікті капиталдың өсу көзі ретіндегі маңыздылығына қарамастан,
ол бұл проблемаларды толықтай шеше алмайды. Осыған байланысты банктер
капиталдарын және сыртқы көздерін көбейтуден басқа амалы жоқ, олар:
акцияларды сату, қарыз міндеттемелерін эмиссиялау, активтерді сату,
бірқатар қор түрлерін жалға беру және тағы басқа ретінде қызмет етеді.
Егер банк сыртқы көздегі капиталды қатыстыруы қажет болса, ол осыған
бірнеше альтернативті тәсілге ие:
1. жай акцияларды сату;
2. артықшылығы бар акцияларды сату;
3. капиталды қарызды міндеттемелерді эмиссиялау;
4. активтерді сату;
5. негізгі қордың түрлерін жалға беру, негізінен банкке тиісті
ғимараттарды.
Банк осы тәсілдердің қайсысын таңдайтынына қарай, бұдан акционерлердің
пайдасына қандай нәтиже беретініне байланысты, бұл акция пайдасымен
өлшенеді. Банк банк қаупіне төзімділігі, акционерлермен жүзеге асырылатын
банк қадағалауына әсері, сатылған активтер мен міндеттемелер, сондай-ақ
түрлі реттеу аспектілерінің нарық жағдайы сияқты маңызды факторларды
назарға алуға тиіс.
Жай акцияларды сату. Жай акцияларды шығару және айналымға шығару сыртқы
капиталды қатыстырудың маңызды тәсілі болып табылады, яғни шығарылған
акцияларды реттеу және акционер пайдасымен байланысты үлкен қауіп. Банк
акционерлері барлық жаңа акцияларды сатып ала алмаса, онда бұл акциялар
банк қадағалауын азайтады және бір акцияға пайданы төмендетеді, тек жаңа
қарастырылған қаражат жаңа құнды қағаздардың эмиссиясы бойынша шығысты
жабатын кіріс алып келсе, бұл проблемаларды жабуға болады. Шығарылған
акциялар банк пайдалана алатын несие қаражатының үлесін төмендетеді. Осы
соңғы фактінің орнын акция көптігі толтырады, болашақта несие қаражаттарын
қатыстыру бойынша банк мүмкіндігін көбейтеді.
Жай акцияларды сату сияқты, артықшылығы бар акцияларды сату банк
капиталының ең қымбат көздері болып табылады.
Кейде, банктер өз қызметтерін ұстап тұру үшін офистерін толықтай немесе
жартылай сатады да, оларды содан кейін жаңа иелеріне жалға береді. Бұндай
келісім қанша-қол қаражаттың мөлшерлі түсімін, сондай-ақ банктің капиталды
позициясын күшейтетін меншікті капиталына әжептеуір қосымын реттейді. Көп
жағдайда инфляция және экономикалық өсім банк балансында көрсетілген
алғашқы бағамен салыстырғанда мүліктің осы бағасынан әлде қайда жоғары
болса, бұндай келісімдер жүзеге асырылады.
Соңғы жылдары, көптеген банктер капитал және активтердің қатынасын
күшейту үшін, өз активтерін сатуды қолданған. Бұдан басқа, олар көп
жағдайда қауіпті активтердің өсуін тежейтін, ал өздерінің активтерін актив
көлемін күшейту үшін мемлекеттік құнды қағаздар мен басқа да
инвестицияларға реттейтін.
Бонус эмиссиясы деп аталатын соңғы жаңа енгізулелерді есептегенде, банк
активтерінің нарықтық бағасы оның баланс бағасымен салыстырғанда көтерілсе,
банк сату стимулын жоғалтады. Жаңа акциялар акционерлік капиталды
көбейтеді, бірақ жеке меншікті көбейтпейді және осы уақытқа дейін
шығарылған акциялардың бағасын төмендетпейді.
Ұзақ мерзімді құнды қағаздарына арналған акция көлемі. Соңғы жылдары
көптеген банктер өз тәжірибелерінде акция-ұзақ мерзімді міндеттемелер
түріндегі айырбас операциялары қолданады. Мысалы, банк өз балансында 2 млн.
долларға тең ұзақ мерзімді міндеттемелері бар, олар жылына 8% жіберілген.
Бұл міндеттемелер олардың эмиссиялық (номиналды) бағасымен жазылады. Егер
пайыздық келісім 10% көтерілсе, бұндай міндеттемелердің нарықтық бағасы 1
млн. долларға дейін түсуі мүмкін. Жаңа акцияларды 1 млн.доллар жиынтық
көлеммен сатып, содан кейін өз міндеттемелерін қазіргі нарық бағасымен
сатып алса, банктің өз балансындағы 2 млн. доллар қарызын шығарып тастау
мүмкіндігі бар.сондай-ақ ұзақ мерзімді эмиссияның сыртында қарызды төлеу
қоры тұруы қажет, онда шығарылған міндеттемелерді сатып алу үшін пайыздық
төлем жіберілуі керек. 7,18б. Бұл резервтердің акция-ұзақ мерзімді
міндеттемелер түріндегі айырбас операциялары аяқталуының қажеті жоқ.
Сыртқы көз есебінен капиталды қатыстыру тәсілдерін сайлау. Сыртқы
капиталды қатыстыру тәсілі альтернативасы бар қаржы талдау негізнде
жүргізілуі тиіс.
Меншікті капиталдың өсу көзі және оның қатынасы факторлардың күрделі
жиынтығынан анықталады, осының ішінде кері шығыс, бір акция кірісімен
өлшенетін акционерлік капиталдың пайдасына әсері, банк қызметінің
меншіктілігіне және бақылауына әсері, капиталдың көзімен байланысты кері
қауіп, жаңа капиталды қаражатты қатыстыру арқылы жүзеге асырылатын нарық
капиталының күші және әлсіздігі сияқтылар үлкен роль атқарады, сонымен,
Ұлттық банкті реттеу саясаты үлкен роль атқарады.
Сыртқы капиталды қатыстыру тәсіліне акция эмиссиялары жатады, ол үлкен
шығын және жоғары қауіппен байланысты.
Меншікті капиталының мөлшері (көлемі) пруденциалды реттеу объектісі
болып табылады. Жинақ капиталдың құрылымын қарастыра отырып, банктің
көздерін шектеу құқығы бар. Бұл тарауда коммерциялық банктің меншікті
капиталының өсу жолдары қарастырылды.
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік тәжірибе
Банкке қажетті капитал көлемін анықтау банк ісінің теориясында талас
тұрады. Көптеген айтыстар проблемалармен байланысты:
▪ банк үшін капитал стандартын кім орнату керек-нарық немесе реттеу
инстанциялары?
▪ Банк капиталының нақты көлемі қандай?
Капиталды реттеу себептерін қарастырайық. Банк капиталының көлемі
(мөлшері) көптеген жылдар бойы реттелуде. Банктерді тіркеуге алу үшін
жарғылық капиталдың ең аз міндетті мөлшерді қамтамасыз етуге тиіс және
қызмет ету кезеңінде осы оптималды деңгейді ұстап тұру керек. Реттеуші
мекемелер капиталдың пайдалы түрлерін анықтайды. Банк капиталының мөлшерін
реттеуші негізгі принциптер мыналар боып табылады:
1. банктерді банкротқа ұшырау қауіпінен сақтау;
2. оларға деген қоғамдық сенімді ұстап тұру;
3. банктердің сақтандыруымен байланысты федералды үкіметтің шығынын
шектеу.
Реттеуге негізделген ұсыныстар, яғни нарық осылармен қатар барлық
міндеттерді шеше алмайды, себебі ол банкроттықтың банк жүйесінің
тұрақтылығы мен банкроттықпен байланысты федералды сақтандыру қоры
шығысының әсерін дұрыс бағалай алмайды.
Банк клиенттері тарапынан сенім жоғалғанда алынатын, қысқа мерзімді
міндеттемелер бар жалғыз мекеме. Кейбір банктер ғана салымды жаппай алу
қаупінде өзінің несие портфелін жойып жіберуі мүмкін. Сонымен қатар, жеке
банктердің басқарушылары өз қаупінің басқа банктердің клиенттеріне әсері
тиетінін ескермейді. 10,15-19б
Депозиттердің мемлекеттік сақтандырудың қолайсыз жағы, ол банк және
қауіп сенімділігі бойынша салымшылардың сақтық деңгейін төмендетеді.
Көптеген салымшылар өздерін толық сақтандырылғанмен деп, банк қауіпімен
соқтығысуы мүмкін деп ойламайды, және банктерге айыппұл төлетпейді.
Депозиттердің мемлекеттік сақтандыру бағдарламасы банктерге жағдай жасайды,
салым сомасының капитал мөлшеріне қатынасын азайтады, бұл мемлекеттік
сақтандыру қорларын үлкен шығын қаупіне алып келеді.
Соңғы жылдары банк қаупі мен қажетті капитал мөлшері туралы банктердің
шешіміне бәсекелес нарық немесе реттеуші мекемелерге әсер ететіні туралы
бірнеше зерттеулер жүргізеді. Зерттеу нәтижелері әр түрлі болды, сонда
капиталдың мөлшері мен түрлерін анықтауға реттеуші мекемелер емес, меншік
нарығы әсер ететіні анықталды.
Қаржы нарығы банк қаупінің түрлі дәрежесімен қауііпті банктердің қауіпті
акционерлік капиталына жауап береді. Бірақ, жетекші экономистердің айтуынша
нарықтың кіші және орташа банктерінде тәртібі жер және ашық нарықта актив
айналымына қатыстырылған құнды қағаздарға сенім арта алмаймыз. Төменгі
сападағы құнды қағаздар үшін нарықпен орнатылған банктің сыйақысын үлкен
тәртіпке қоюға бола ма? Сондай-қ нарық нәтижелі тәсілмен бір ақпаратты
пайдаланып, тексеруші мекемелерге анық болады.
Капитал қатынасының банк активіне байланысты екені анық па? Капиталдың
өсуі банкроттыққа алып келмейді сонда да көптеген банктердің капиталы екі,
үш есе көп болса да, банкротқа ұшырауы мүмкін. Уоллдың айтуынша, капитал
көлеміне қатысты қатаң талап қойылып орнатылған банктер, басқа қызмет
аспектілерінде үлкен қауіп алуы мүмкін, ол үлкен шығыннан құтылудан
сақтайды. 12,15б
Капиталды реттеп отырудың альтернативті мүмкіндіктерін қарастырайық.
Қазіргі уақытта банк капиталының көлемін реттеп отыру ауыспалы жағдайда,
өйткені реттеуші мекемелер жаңа жүйеге көшуде, олар индустриалды елдердегі
барлық банктерді қарайды, және минималды шек бекітеді.
Барлық банктер үшін минималды шек орнату идеясы алғашқы рет 1981 жылдың
желтоқсан айында АҚШ-та жүргізілді. Бұған дейін федералды штаб деңгейіндегі
реттеуші инстанциялар капитал жетістігі туралы сұрақтарды шешу үшін
субъективті жағдай пайдаланады. Капитал адекваттылығын бағалау үшін түрлі
капиталды көрсеткіштерді пайдаланды:
Жинақ капиталыжинақ депозиті;
Жинақ капиталыжинақ активі;
Жинақ капиталыжинақ қауіп активі;
Қауіп активтері мемлекеттік құнды қағаздарынан басқа барлық банк
активтерін қарастырады. Әр реттеуші мекеме құрылымды (екі банктің капитал
мөлшерінің көрсеткіштерін салыстыру) және динамикалық талдаулар (капитал
адекваттылығын жоғарлағанын және төмендегенін анықтау үшін капитал мөлшері
көрсеткішінің өзгеруін қадағалауға алынады) пайдаланды. Банк капиталының
мөлшерінің көрсеткішімен тағайындалған банк көрсеткішін салыстыруда пайда
болған проблемалар, яғни, егер соңғы көрсеткішінің төмендеуі, бар саладағы
капиталдың адекваттылығы болып табылады. Шынында американдық банктің
капитал мөлшерінің көрсеткіші 30-80 жылдары кезеңінде төмендей берді, оның
себебі депозиттердің мемлекеттік сақтандыруы, бұл меншік инвесторларының
арманын әлсіретті.
Әрине, барлық банктер үшін орнатылған капиталдың минималды стандартымен
байланысты стратегия басқару тәжірибесінде реттеуші инстанциялар үшін өте
жеңіл болып табылады. 8,15б Сондай-ақ ол сайланған топпен бірге салыстыру
кемшіліктерін жояды. Бірақ капитал мөлшерінің адекваттылығын ұстаудың
өзіндік потенциалды проблемалары бар. Сонымен, капиталдың минималды
стандарт жүйесі салымшылар арқылы депозиттерді жаппай алу процесін
жылдамдату мүмкін, сонда да депозиттерін жоғалтқан банктер мықты болады.
Бұл қалай болуы мүмкін? Клиенттер банк капиталының мөлшері жеткілікті
минималды деңгейден төмендегенін көріп, банктің ірі, сақтандырылмаған
салымшылары банк капитаизациясының дәрежесі әлі де адекватты болса да, өз
депозиттерін жоюға тырысады.
Екінші проблема, жеке банктің капиталын көрсететін нақты көресеткішінің
нені білдіретінін, клиенттердің түсінбеушіліктері қиындық болып табылады.
Мысалы, егер барлық банктерде капиталдың минималды міндетті мөлшері бар
болса, бұл барлық банктердің сенімділік дәрежесін білдіреді, әрине бұл
жалған. Сондай-ақ нақты банк капиталының активтерге қатынасы негізінен банк
мөлшерімен байланысты. Мысалы, 1991 жылы үлкен американдық банктерде
(минимум 10 млр. доллар актив мөлшері бар) акционерлік капиталдың
активтерге қатынасы 5,44% тең болса, ұсақ банктердің көрсеткіші (актив
мөлшері 100 млн. доллар) бұл уақытта 9,11% тең болды. Бұл үлкен банк
капитализациясының адекватты дәрежесінің жоғын білдіреді ме, әлде ұсақ
банктер өте көп капиталға ие ме? Үлкен банктерге қарағанда, ұсақ банктер
сенімді болып табылады ма? Әрине нақты фактілерге талдау жасамағанша, бұл
сұрақтарға жауап бере алмаймыз, ол үшін әр банктің кіріс, басқару
сапалығының көрсеткішін, нарық жағдайын бақылауға алумыз керек. 7,26б
Банк капиталы мөлшерін бағалаудың эксперттік әдәсә мынаны көрсетеді:
1. басқару сапасы;
2. активтерді жою деңгейі;
3. пайда динамикасы;
4. меншік сапасы;
5. жұмыстылық шығысы;
6. операцияларды жүргізу сапасы;
7. депозит мөлшерінің динамикасы;
8. жергілікті жағдай.
Капиталды минималды стандарт жағдайын қанағаттандыратын банктер де, егер
капиталды көп мөлшерде қажет ететін немесе олардың ішкі құрылымының
әлсіздігінен нарық жағдайында капиталы жеткіліксіз деп танылуы мүмкін.
Мұндай банктерден капиталды өсіру жоспарын талап етілуі де мүмкін.
Бұл уақытта банк капиталы мөлшерінің адекваттылығы оның ішкі және сыртқы
жағдайына қатысты бағаланады, американдық банктердің банкротқа ұшырауы
қарқынын туғызып, енді АҚШ-тың реттеуші мекемелері олардың меншікті ішкі
немесе сыртқы жағдайларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның
қызметі ... ... .6
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының игілік коэффициенттерін
орындау жұмысын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..25
2.1 Меншікті капиталды басқару жүйесіндегі пруденциалдық
нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Банктің меншікті капиталының игілігін талдау, мысалда Банк Центр
Кредит
ААҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
ІІІ. Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарының игіліктерін анықтауда
әдістерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..41
3.1.Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталдарын тәуекел арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2.Екінші деңгейлі банктердің жинақталған меншікті капиталдарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
0
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құру қаржы-несиелік және
банк жүйелерінің трансформациясымен жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығын қамтамасыз етуде маңызды
роль атқарады. Банктер есеп беру, салым салу, несие және басқа да
операцияларды жүзеге асыра отырып, қоғамдық қажетті қызметтер орындауда.
Сонымен қатар басқа да коммерциялық кәсіпорындардың жұмыстары сияқты
банктік қызмет жан-жақты қауіп-қатерге ұшырауы мүмкін, сондықтан бірқатар
елдерде бұл іс-әрекет реттеуге келетін кәсіптің түріне жатады. Сондай-ақ
реттеп отыру, Ұлттық банк жүйесін қалыптастыру ерекшелігін байқататын
ұлттық ерекшелікті анық көрсетеді.
Банк жүйесінің негізін тербеткен 1998-1999 жылғы қаржы дағдарысы,
банктерді капитализациялау үрдісі нәтижелі реттеу мүмкіндігі, олардың
мықтылығы және төлеу қабілеттігі туралы сұрақтары үдейе түсті. Бұл
үрдістегі нақты, дәл қорытынды есеп жеке капиталдық көрсеткіші және оның
банктік қаржы орнықтылығына әсер етуі болып табылады. Қазіргі кездегі
проблемалардың ішіндегі ең маңыздысы мыналар, яғни:
- Банктердің нәтижелі, тұрақты қызметтерін қамтамасыз етуде меншік
капиталдың ерекше орны мен ролін анықтау;
- Олардың жаңа даму кезеңінде коммерциялық банк капиталының жетістігін
белгілейтін фактілерді анықтау (ашып беру);
- Абсолюттік мөлшер және нарықтық экономикада банктің меншікті
капиталының жетістігі сияқты көрсеткіштерді пайдалана отырып,
банктердің қызметін реттеу, біркелкі концепцияларын қалыптастыру;
- Банктердің меншік капиталдарын нақты өсіру мөлшерінің жолдары-банк
жүйесінің қауіпсіздік және сенімділік кепілі сияқты.
Жоғарыда атап өткендей, меншік капиталын қалыптастыру заңдылықтарын,
оның банкпен көрсетілетін қызметінің сапасын және спектірін көтеру әсерін,
қоғамның Республикадағы банк жүйелеріне сенімін арттыру жұмыстарын
зерттеу ғылыми, теоретикалық және іс-тәжірибелік қызығушылықты көрсетеді.
Бұл зерттеу жұмыста меншік капиталдың қажетті мөлшерін қалыптастыру
жұмыстарымен байланысты банктердің жеке операцияларын ғана емес, сондай-ақ
банк қызметі, яғни олардың капиталының мөлшері және жетістігі анықталған
заңдылықтары мен негізгі бағыттары талданады.
Меншік капиталы кез-келген банк қызметтері үшін үлкен роль атқарады,
яғни меншік капиталы кредиторлар мен акционерлерге сенімділікті қамтамасыз
ету үшін қажет. Банктік меншік капиталы неғұрлым көп болса, соғұрлым көп
қаражат қатыстыра алады. Сондай-ақ меншік капитал банктік инфрақұрылымын
дамыту үшін басты (негізгі) қаражат негізі болып, филиалдар мен қосымша
офистерді орналастыру үшін ғимараттармен, мүліктермен, компьютерлік және
телекоммуникациялық техника, ақпараттарды реттеу үшін жаңа технологиялармен
қамтамасыз етуде қажет.
Негізгі акцент капитал мөлшері және активті, пассивті операциялардың
бірлігіне өзара әсер ететін заңдылықтарды, банктермен жүргізілетін
келісімдердің қауіп дәрежесі мен кірісін зерттеуге құрылған. Демек, осы
өзара әсерде өтпелі экономика жағдайында банктің меншікті капиталын
қалыптастыру бойынша талаптарды қатаң сақтау мүмкіндігін туғызатын себеп
жатыр.
Проблемалардың қаралған дәрежесі. Банк капиталының проблемасына, оның
қалыптасу және жетістік заңдылықтарына шетел, біздің отандық экономисті-
ғалымдары назар аударды, сондай-ақ шетелдік: Питер С.Роуз, Жан Ривуар, Э.
Рид, Р.Коттер, Э. Гилл, Тимоти Кох, К.Р.Макконел, Нагашима Акира, Дж.
Синки; ресейлік экономист-ғалымдары: О.И. Лаврушин, Е.Ф.Жуков,
В.И.Колесников, В.М. Усоскин.
Экономикасы дамыған елдерде банктердің жан-жақты қызметтері баяндалған
бірқатар мақалалары бар. Өтпелі экономикасы бар елдер үшін коммерциялық
банктердің меншікті капиталын қалыптастыру жаңа, зерттелмеген сұрақ болып
табылады. Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің қызметінде капитал
көрсеткішімен тығыз байланысты көптеген жаңа аспектілер пайда болды.
Әсіресе қазіргі жағдайда, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі
ашылатын, сондай-ақ қызметтегі банктер үшін капиталдың минималды мөлшері
бойынша талаптарды қадағалауда.
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті
капиталын қалыптастыру үрдісі үшін тиісті заңдылықтарды, сондай-ақ
банктердің меншікті капиталдарының жетістігі мен бірлігінің себептері
анықталып, зерттелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: өтпелі экономика жағдайында коммерциялық
банктердің мықтылығы негізі ретіндегі меншікті капиталдың қалыптасу
заңдылықтарын анықтау.
Бұл мақсат төмендегі міндеттерді шешуге құрылған:
- Меншікті капиталдың экономикалық негізін ашу;
- Меншікті капиталдың құрылымын зерттеу;
- Меншікті капиталдың қызметін талдау;
- Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарын басқару әдістерін
қарау;
- Пруденциалды нормативтердің көмегімен меншікті капиталды реттеу
жұмыстарын қарастыру;
- Банк Центр Кредит ААҚ мысалға ала отырып, меншікті капиталдың
динамикасын талдау;
- Банк қаупінің меншікті капиталдың бірлігіне әсерін талдау;
- Қазақстан Республикасының жинақтық меншікті капиталының динамикасын
талдау.
Зерттеу объектісі: Қазақстанда нарықтық қарым-қатынас жағдайда
коммерциялық банктердің қызметі.
Зерттеу пәні: қаржы орнықтылық және сенімділік негізі ретінде сауда
банктердің меншікті капиталы.
Зерттеудің әдістемелік негізі: коммерциялық банктің меншікті капиталдың
негізін және ролін, оның қаржы жағдайына, әсерін зерттейтін экономикалық
дамудың жалпы проблемалары бойынша отандық және шетелдік экономист-
ғалымдардың еңбектеріндегі теоретикалық түсініктеме және әдістемелік бағыт
негіз болды. Сондай-ақ Президент жарлығы, үкімет қаулысы, заң актілері,
коммерциялық банктердің мықтылығы және өтпелі экономика жағдайында олардың
капиталдарын қалыптастырумен байланысты проблемалары бойынша Қазақстан
Республикасы Ұлттық банктің нормативтік құжаттары ескерілді.
Зерттеудің ақпараттық базасы:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық статистикалық комитетінен статистикалық
мәліметтер;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бюллетендері мен жылдық
есептері;
- Банк Центр Кредит ААҚ жылдық және мерзімді есептері.
І. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының теоретикалық аспектісі
1.1. Банктің меншікті капиталы туралы түсініктеме және оның қызметі
Меншікті капитал капиталдың экономикалық категориясының бір түрі болып
табылады. Ол несиелік мекеме қызметі үшін қалыптастыру және орта негізінің
өзгерісіне қарамастан айрықша роль атқарады. Банктің ашылған уақытында
құрылтайшысының енгізген меншікті капиталы банктің алғашқы қызметін
ұйымдастыру немесе қызметінің өсу және үлкеюі кезеңінде қосымша қаражат
үшін негізгі қаражат болып табылады. Сондай-ақ банк капиталы несиелік
мекемелерді қаржы орнықсыздығынан және қауіптен қорғайды, оны банкроттықтан
қорғауды қамтамасыз етеді, бұрынғы шығындардан залалдандырады, клиенттердің
банкке сенімін арттырады, сауда және тұтынушы несиесінде клиент
қажеттіліктерін қанағаттандырып отырады. Сондықтан банкке экономикалық
тәртіптің нормаларын тапсыратын мемлекеттік органдар, олардың бұзылған
туралы белгі алысымен, банк капиталына салымшылар мен инвесторлар
қызығушылықтарына жауап беретін қатаң экономикалық санкция қолданады.
Сонымен, банк ісінде ең маңызды проблемалардың бірі банктің меншікті
капиталының игілігін анықтау болып табылады. Банк айналымындағы несие алу
капиталының жеке салмағы банктік емес кәсіпорын саласындағы айналымға
қарағанда әлде қайда үлкен.
Сонымен қатар, меншікті капитал банк айналымынан несие, факторинг,
лизинг операциялары бойынша бағалы қағаз және басқа да құқықтық жұмыстарға
қатысуда, алдын-ала ақша салымшыларды күтпеген шығындардан, сондай-ақ
қаражаттарды инвестициялаудан сақтайды. Сондай-ақ меншікті капиталдың
жартысы есебінен қаржы қоры қалыптасады, ол банктің төлем қабілетін
сақтауға және шығын пайда болғанда дұрыс қызмет етуді қамтамасыз етеді.
Осыған байланысты, банк қызметі әрдайым белгілі қауіптермен ілесе
жүреді, олардың активі тиісті топтарға бөлінеді. Қауіпті есептей отырып
активтердің квалификациясы және оның меншікті капиталының көлемімен дара
байланысы банкті басқару сапасы және оның қаржы орнықтылығын көтеруге жол
береді. Банктің меншікті қаражатына салынған салымның өсуі қаржыландырудың
ең қауіпсіз үлгісі болып табылады және жүйе өзгешілігінің сілкінісінен аман
қалуына көмектеседі.
Меншікті капитал банктің несие қоры сияқты қатыстырылған қорлармен
байланысты болып, салалармен бірге айналым жасайды. Ол қатыстырылғандарға
қарағанда әлде қайда сенімді қорларға жатады. Активті операцияларды жүзеге
асыруға болатын шығынды естен шығармайды, олар қордың құрылуын талап етеді.
Егер банк қызметінің нәтижесінде шығын болса, онда ол жарғылық капиталдың
жартысын жоғалтады. Қор болса, онда ең соңғысын қор есебінен қалпына
келтіруге болады, бірақ ол банктің демалыссыз жұмыс істеуіне алып келеді.
Банктер минималды қор талаптары туралы қаулысына сәйкес қарастырылған
несие қорларының жартысын жеке есеп шотына депозит ретінде енгізуге
міндетті, ол оның өтімді активтері мен активті операциялардан алынған
кірісті азайтады, ол меншікті капитал есебінен құрылған қор Қазақстанның
Ұлттық банкісінде депозит ретінде енгізілмейді, демек, ол банк айналым
капиталының органикалық бір бөлігі болып табылады. Бірақ оның жарғылық
капиталына қатынасы үйлесімділіктен аз болмауға тиіс, ол қатыстырылатын
қорды депозит ретінде енгізуге негіз ретінде қойылған.
Сонымен, банктің меншікті капиталы, бір жағынан, қауіптің негізі болса,
екінші жағынан-қаржы шығынын жабатын жинақталған қаражат. Үлесте қауіп
кезіндегі соманың айырмасы банктің төлем қабілетінің жағдайын көрсетеді.
Банк кредиторларын банктің операцияларынан қорғау мәселесі, қауіпті есептей
отырып, қойылған активтерді жабу үшін, банктің меншікті капиталының көлемін
анықтау талап етіледі, яғни қауіп қандай үйлесімділікте банктің меншікті
капиталын қалыптастыруға тиіс.
Қауіп дәрежесі бойынша активтері тиісті категорияларға бөлінген. Активті
операциялардың коэффициенті Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің
корреспондентік шотында ақша қаражаты бойынша нөлден жүз пайызға дейін
несие қарызы бойынша анықталған. Ұлттық банкпен бекітілген меншікті капитал
жетістігінің ең төменгі нормативті деңгейі қаржы жағынан тұрақсыз банк
мекемелерінің қатарына қосылуына көмектеседі. Сондықтан, соңғы уақыттарда
банк олардың қызметін реттеу нормаларына қатаң бақылау орнатты және олардың
қызметін және жарғылық капиталынаң кіші көлемін көбейтті. 6,11б.
Атап айтсақ, коммерциялық банктің банк бақылауы бойынша Базель
комитетінің стандартын көрсететін халықаралық стандарты бойынша нарықтық
қауіп басқармасына ауыспайтынша, түрлі қауіпті өткеру мүмкін емес. Осыған
сәйкес меншікті капитал екі бөлімге бөлінуге тиіс:
• қатты ядро деп аталатын базалық капитал;
• Қосымша.
Базалық капитал ең орнықты және тұрақты көзі болып табылады: акционерлік
капитал, қор және жалпы банк қаупіне арналған қорлар. Қосымша капиталға
қарыздар мен басқа да қауіп операцияларын жабу үшін ұйымдастырылған түрлі
қорлар мен проведиалар жатады. Қатты ядро және қосымша капиталдың
арасында белгілі дистанция сақталады.
Қосымша капиталды көлемі қатаң ядро көлемінен асып түспеуі керек.
Меншікті капиталдың негізгі проблемасы-оның жетістігін үш тәсілмен
шешуге болады:
• Кезеңді көтерме капиталмен;
• Активтердің жалпы сомасын қысқарту;
• Жоғарғы қауіпті салымды төмендету арқылы активтердің құрылымын
өзгерту.
Банктердің қызметін реттеуде есеп айырысу, салымдық және депозиттік
шоттағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін өтемді активтердің
қөлемін ұстап тұру ерекше роль атқарады. Осылардың ішінде тарату банктің
корреспонденттік шотына қаражат түсуіне ықпал етеді, яғни біріншіден,
банктің өз уақытында және толық өз міндеттемелерін орындауға мүмкіндік
жасайды.
Атап айтсақ, қор капиталының немесе оның жетіспеушілігі жедел төлемдерді
төлеу үшін өтімді актив үлгідегі қорлардың біршама бөлігін пайдалануға алып
келеді. Нәтижесінде банк несие бойынша пайыздық пайдасын жоғалтады, кіріс
көлемі төмендеп, капитализация мүмкіндігі қысқартылады.
Халықаралық тәжірибеде банктің өтімділік көрсеткіші оларды төлеу
мерзімін және активтерді тарату мүмкіндігін есептей отырып, актив және
міндеттемелер арасындағы нормативті өзара байланыс түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісімен өтімділік коэффициенті
жоғары өтімді активтердің орташа ай бірлігі сомасы, қарым-қатынас ретінде
ұйымдастырылады, ол 0,3 құрауы керек.
Жеке тұлға және заңды тұлғалардың еркін ақшаларын қарастыра отырып,
несие мекемелерінің актив дәрежесіе меншікті капиталға қарастырылған
қаражат мөлшерінің қатынасымен өлшеуге болады.
Жеке тұлға және заңды тұлғалардың еркін қаражаттары банктің активті
операцияларының көзі және инвестициялық қызметі болып табылады.
Қарастырылатын қорлардың оптималды деңгейі активке жеке қаражаттардың
қатысы ретінде капитал жетістігінің нормативімен бақылауға алынады. 4,17-
19б.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
ролі жоғары. Қаншалықты банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде
құралатындықтан да, оған анықтама беру керек. Қаржы және несие сөздігінде:
“пассивтік операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған банктің ресурстарын қалыптастыру операциялары” – делінген.
Соңғы окулықтарға сүйенсек, банктің пассивтік операциялары – нәтижесінде
пассивтік шоттағы немесе активті – пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін,
яғни пассивтің активтен арту формасын сипаттайтын операциялар білдіреді.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Жалпы пассивтік операциялардың мынандай формалары болады:
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
- банк пайдасы есебінен капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
- басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
- депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде,
несиелік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстар құралады.
Келесі бір екі формасы көмегімен екінші ірі топ, яғни заемдық немесе
тартылған ресурстар қалыптасады.
Банктің меншікті ресурстары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін
баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен
шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда
өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық
қаражаттарға деген қажеттілігінің 10 % өтеледі. Шын мәнісінде, меншікті
және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде шекарасы
болады.
Банктің меншікті қаражаттары оның үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда ең
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында, оның меншікті қаражаттары
жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын бастапқы шығындарды
көтереді. Себебі, меншікті қаражатсыз банк қызметін бастауы мүмкін емес.
Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер құрылады. Ең
соңында, банктің меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып саналады.
Банктің меншікті қаражаттары банктің экономикалық дербестігін және қызмет
ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар (капиталдар) және
бөлінбеген пайда жиынтығы.
Меншікті капитал пассивті операцияларға жатады және мыналарды
қарастырады:
• Акционерлік капитал-жай (жедел емес,құнды қағаздар) және артықшылығы
бар акциялар (дауы құқығы жоқ);
• Банк қорлары-күтпеген жағдайлар үшін арналған кор, үлес-пайда төлеуге,
төленбеген несие қарызын жабуға;
• Қосымша төленбеген капитал жай және артықшылығы бар акциялар мен
олардың номиналдарын сату курстары арасындағы айырма есебінен
құрылады;
• Қосымша төленбеген капитал активтер жоғары бағалау есебінен құрылады;
• Таратылмаған (пайда)-банктің өнімінде қалатын жинақталған пайда
сомасы.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі болып келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал, яғни оған, жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және
бөлінбеген пайда жатады;
- банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналып
құрылған түрлі резервтер кіреді;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары.)
1. Сурет. Меншікті капиталдың құрамы.
Меншікті капиталы банк қоры ретінде акционерлерге үлес-пайда үлгісіндегі
баға болып табылады. Қордың осы түрі екі тәсілмен өсуі мүмкін: акционерлік
капиталдың немесе банк кірісінің өсуі. Банк қаражаты құрылымындағы
акционерлік капитал банк орнықтылығы мен оның жұмысының нәтижелілігін
қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады.
Меншікті капитал банк сауда қызметінің негізі. Ол банктің
жауапкершілігінде қауіп салдарынан болатын келеңсіздікті реттеу негізі
ретінде, оның қаржы орнықтылығын өз беттілігін және кепілдікті қамтамасыз
етуге міндетті. Бұдан, меншікті капитал реттеп, қорғап, тұрақтылықты
қамтамасыз етуге тиіс, осымен ол төменгі қызметтерді басшылыққа алады.
Меншікті капитал төмендегідей қызметтерді орындайды:
1. Қорғау немесе тұрақтылық қызметі. Банктің төлем қабілеті мен оның
орнықтылығымен байланысты. Егер банк қоры меншікті капиталының шоты
есебінен қалыптасса, оны әбден өтімді деп санауға болады, ал банкрот
жағдайы акционерлерге ғана тиеді. Бұл банктің қызметі үшін актив қорын
құру арқылы салымшыларға төленетін өтемақысына кепілдемесі ғана болып
табылмайды. Сондай-ақ қордың жетіспеуінен болған шығынның орнын
толтыру да осыған байланысты. Сауда банктерінде төлем қабілеті
меншікті капиталдың бір бөлігінен қамтамасыз етіледі. Қазіргі
тәжірибеде акционерлік капиталы сақталған банктер, төлем қабілеті бар
деп саналады, яғни актив бағасы міндеттемелер сомасына тең. Демек,
қорғаныс қызметі банктің зиян шегу немесе борыштық тұрақсыздыққа
ұшырау жағдайында салым иелері мен кредиторлардың мүддесін қорғауды;
құрылған резервтер есебінен банктің төлем қабілеттігін сақтауды; банк
қызметінің зиянға байланыссыз жалғаса беруін білдіреді. Қорғаныс
қызметі меншікті капиталдың негізгі қызметі болып табылады.
2. Оперативті қызмет. Оперативті қызмет капиталдың алғашқы мөлшерін
қамтамасыз ету болып табылады, яғни акционерлік капитал қызметін
басында жер, ғимарат алуға, жабдықтауға және жалақы төлеуге, сондай-ақ
күтпеген шығын болған жағдайда қаржы қорын құруға жұмсалған қаржы
қаражатының негізіне қызмет етеді. Бұл қызметі екінші дәрежелі қызмет
ретінде, өйткені активтік операцияларды жүргізу үшін негізгі ресурстар
ретінде банктің қаражаттарын тартуға маңызды. Банктің меншікті
капиталының бұл қызметі активтік операциялардың өсуінің негізін, яғни
банктің міндеттеріне сай келетін банктік операциялардың көлемі мен
сипатын қолдай отырып, қамтамасыз етеді.
3. Реттеуші қызмет. Мемлекеттік органдар заңнамалық және нормативті
актілердің көмегімен меншікті капиталдың мөлшері мен құрылымын
қадағалап, банктің қызметін реттейді. қоғам банктердің жетістіктермен
қызмет етуіне мүдделілік танытуда, сол сияқты коммерциялық банктер мен
басқа да несиелік мекемелердің қызметтеріне орталық банк тарапынан
заңдар және ережелер бойынша бақылау жасап отыруына байланыста
сипатталады. Бұл ереже негізінен жарғылық капиталдың ең төменгі
мөлшерін сақтау, банк қызметі үшін рұқсат қағаз алу, бірақ та қарыз
алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерін бұзбауға бағытталады.
4. Айналым қызметі. Құрылтайшылар акционерлік капиталға ақша сала отырып,
банк айналымының активтеріне алдын-ала төлем жасайды. Бірақ, кез-
келген сауда қызметі қауіптен кете алмайды. Осыны есепке ала отырып,
банк капиталының қорғаныш қабілеті болады. Банк өзінің айналым
капиталын несие, факторинг және лизинг операцияларына, құнды
қағаздарды сатып алуға және басқа да құқықтық қатысушыларға,
ғимаратқа, жабдықтауға және басқа да негізгі қорларға жұмсаса, яғни
айналым қызметін орындаса, ол несиелеушілерінің шығынынан сақтайды.
5. Қор қызметі. Қауіп банктің активті операцияларына сияқты пассивтілерге
де тән. Капитал айналымының үрдісіне мерзімді депозиттерді алдын-ала
алу қаупін, талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттың аяқ асты
жоғалуын, төлемегендіктен және басқа да себептермен банк шотына
қаражат түсуінің тоқталуын болдырмайды. Банктерге қауіпті төлем беруге
өтімді норматив, сондай-ақ Ұлттық банкте несие жүйесінің міндетті қор
фонды есебінде депозит ретінде алынған несие қоры көмектеседі. Банк
актив операцияларының қауіп, шығын орнын толтыру үшін меншікті
капиталдың резервін құруға міндетті. Бұл банк капиталының қызмет етуін
қамтамасыз етеді.
Егер банк өзінің меншікті қаражатын орынды басқара алса, онда ол
солардың көмегімен кірісті көбейтіп, салымның сақталуын қамтамасыз ете
алады. Кіріс деңгейінің қаражаттарын қысқа мерзімді мемлекеттік құнды
қағаздарға жібергенше, несие ретінде ұсыну арқылы көбейту мүмкіндігі бар.
Өтімділікке қосымша қажеттілікті немесе міндетті резервтерді көбейтуді
несие портфелі мен бағалы қағаздарды алуды тоқтату жолдары арқылы
қанағатандыруға болады. Егер менеджер қатыстырылған салымдармен байланысты
міндеттерді шешсе, онда ол бар қаражаттарды инвестициялау немесе оларды
несиеге берумен айналысуына болады. Банк өзінің қысқа мерзімді қарызын және
депозитшотын реттей отырып, ол өзіне өтімділік пен пайданың өсуін
қамтамасыз ете алады. Егер банк өте төмен пайыздық ұтыс уақытында
қамтамасыз етілмеген міндеттемелерді жіберсе, олар кірісті ұтыстар үшін
арзан қаражат негізі болуы мүмкін. Демек, бұл міндеттемелерді несие лимитін
есептесуде және салымға қауіпсіздікті қамтамасыз етуде капитал ретінде
қарауға болады. Сондай-ақ өз қаражатынды дивидент облысындағы саясат
ретінде басқаруға болады. Бұл банк акциясының нарықтық бағасының өсуіне
және қосымша акцияларды қымбаттырақ сатуға жол ашады. Бұл пайданың жартысын
алып қалғаннан гөрі, өте тиімді жол. Банктің меншікті капиталын басқару
тәсілдерінің бірі қорларды жұмылдыруда өте альтернативті тәсіл болып
табылады. 7,20б.
Сонымен, банктің меншікті капиталы қаржы қызметін жіберу нүктесі болып
табылады. Банк үшін меншікті капитал банкроттықтан сақтану үшін қара күнге
қалдырған ақша ретінде, ол ұйым құрып, банктің қызмет етуін қамтамасыз
ететін қаражат, клиенттердің банкке сенімін арттырып, несиелеушіге оның
қаржы күшін көрсететін, ұйымдастырушылық өсу және жаңа қызмет көрсетуді
дайындау үшін капитал ретінде қызмет етеді. Меншікті капитал- ол банк
өсуінің реттеушісі. Ол банктің ақша қаражатын реттеп, қорғап, қорға салады
және банкроттықтан қорғайды.
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының құрылымы және өсу
негіздері
Банктің меншікті қаражатының құрылымы сапалық құрамы бойынша бірдей емес
және бірнеше факторларға байланысты, негізінен актив сапалылығынан өз
пайдасын қолданып, оның капиталды базасының орнықтылығын қамтамасыз ету
бойынша банктің саясаты.
Банктің меншікті қаражаты түрлі қорлардан тұрады, олардың өздерінің
мақсатты міндеттері мен қалыптасуының түрлі көздері бар.
Коммерциялық банктің меншікті қаражаттарының құрылымында капиталдың
негізгі үлесі: жарғылық капитал, қосымша капитал және банк қорынан тұрады.
Соңғы екі қордың қаражаттары сауда банктермен пайдаланылады,ол өз
қызметкерлерінің мүлікті және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру,
қайырымдылық және банктің өнімділігінің дамуына көмек көрсетуге жұмсалады.
Сонымен, осы қорлардың ақшалай шығысының жартысын, банктің қажеттілігі
қызмет көрсетеді.
Банктің меншікті қаражат құрылымының маңызды элементтеріне несие бойынша
шығындарға резерв және банктің құнды қағаз немесе басқа да активтерін
құнсыздандыру жатады.
Жарғылық капитал өмір сүрудің экономикалық негізін құрады және заңды
тұлға ретінде банктің құрылу жағдайы болып табылады. Банктің ұйымдастырылу
формасына байланысты жарғылық капиталды құру әр түрлі болдаы. Банктердің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері
белгіленеді.
Қазақстан Республикасында жаңадан құрылатын банктер үшін, Ұлттық банктің
пруденциалдық нормативіне сәйкес (1995) келесідей ең төменгі жарғылық
капитал мөлшері бекітіледі:
- жаңа банктерді тіркегені үшін 500 мың АҚШ доллары;
- шетел валютасындағы банктік операцияларды жүзеге асыруға рұқсат
қағазын (лицензия) алу үшін – 1,5 млн. АҚШ доллары;
- халықтың ақшалай қаражатын тартуға рұқсат қағазын алу үшін - 1,5 млн.
АҚШ доллары.
Жарғылық капиталға үлес қосқан акционерлер банктің таза пайдасы есебінен
дивиденд алып отырады. Дивиденттің мөлшері, кезектілігі және есептелу
тәртібі акцияның шығарылу тәртібіне және түріне байланысты анықталады.
Банктің пайдасы болмай қалған жағдайларда, артықшылығы бар акциялар
бойынша дивиденд резервтік қор есебінен төленеді немесе келесі жылдың
пайдасынан төленетін етіп белгіленеді.
Жарғылық капиталды ұлғайту көздеріне төмендегілер жатады:
- жаңадан акция шығару немесе айналыстағы акцияның номиналдық құнын
өсіру арқылы;
- жаңадан жарғылық капиталға үлес қосушылар есебінен;
- пайдадан аударымдар есебінен.
Жарғылық капиталдың азаюы акционерлердің жалпы шешімі бойынша акцияларды
сатып алып, оларды жою барысында, сол сияқты жарғылық капиталға үлес
қосушылардың кетуіне байланысты болу мүмкін.
Банктің жарғылық капиталдан басқа резервтік қор да құрайды.
Резервтік қор – бұл активтік операциялардан туындайтын зияндардың орнын
жабу үшін тағайындалады және пайда жеткіліксіз болған жағдайларда, банктің
акция және облигациялары бойынша дивиденд (пайыз) төлеу барысында қызмет
етеді. резервтік қор пайдаға салық салынғанға дейінгі сомадан, яғни
банктің жарғылық капиталының төленген сомасының 25 %- дан 100 %- ға дейінгі
сомасы мөлшерінде құрылады.
Пруденциалдық нормативтердегі меншікті капиталдың жеткіліктілік
коэффициентін есептегенде, халықаралық тәжірибеде де резервтік капитал I
деңгейлі капиталға жатады.
Резервтік қор жарғылық капиталдың төленген сомасының 100 %- не жеткен
уақытта, ондағы сома жарғылық капиталға толығымен аударылып, резервтік
капитал жинақтала бастайды. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзі –
банк пайдасы.
Қордың екінші тобы банк өнімінде (арнайы тағайындалатын қорлар) қалған
таза пайданы реттеу қорытындысы ретінде қалыптасады, сондай-ақ белгіленген
мақсатқа таза пайданы пайдалану үрдісін көрсетеді. Арнайы қорлар – негізгі
қорларды қайта бағалау негізінде валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоы,
яғни ұлттық және шетел валюталарының арасындағы айырма нәтижесінді
құрылады.
Қосымша капитал – негізгі қорлардың тозуына байланысты аударылған
аударымдардың есебінен және белгілі мақсатқа бағытталған пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар. Қосымша капитал мыналардан тұрады:
▪ сатылған акциялардан түскен қаражат-эмиссионды пайда. Бұл қаражат
банктің алғашқы капиталы және оның тұрақты бөлігін көбейтеді;
▪ негізгі қорларды бағалауда құрылған, мүлік бағасының өсуі. Осы
қордың бары және бірлігі елдегі инфляция деңгейін көрсетсе, бұдан оның
қызметінің сапалығы көрінбейді. Экономикалық маңызы бойынша осы қордың
қаражатын жасанды активтерді қамтамасыз ету резервісі ретінде қарауға
болады;
▪ қайтарылмаған алынған мүлік бағалары. Осы қаражати көлемі банктің
мүліктік активтерінің өсу негізін көрсетсе, ал пайдалану ережесі
(жабуға болатын шығындар) оны резерв қордың тобына жатқызуды ұйғарады.
Қордың төртінші тобы жекелеген банк операциялары бойынша қауіптерді жабу
және жинақ резерві есебінен шығындарды жою жолдары арқылы банктің
орнықтылығын қамтамасыз ету сияқты мақсаттармен құрылады. Оларға банктің
несие, құнды қағаз және басқа да активтеріне жіберілген шығын резервін
жатқызады. Осы резервтердің көлемі, біріншіден, банк активтерінің сапалы
құрылымын, екіншіден, банктің әсіресе таза кірістен (мысалы, бірінші топ
несиесі бойынша шығын резервісі) құрылған резерв қорлардың бөліміндегі
мықтылықты куәландырады.
Екінші, үшінші және төртінші қордың қаражаты меншікті техникалық базаның
бір дамуымен байланысты банктің шығыны мен табысын қамтамасыз етуге
пайдаланады, яғни осы қор қаражаттарын пайдалану банк мүлігінің азаюымен
байланысты (мысалы, сыйақы, жәрдемақы төлеу, құрал-жабдық сатып алу,
шығынды жабу, қайырымдылық көмек көрсету және тағы басқалары).
Сондықтан, осындай қордың қаражаттары банкте қалмайды және басқа
мақсатта, яғни банк капиталы ретінде қолданылуы мүмкін емес.
Меншікті қаражаттың ең маңызды құрылымдық элементінің банктегі
бөлінбеген пайда жатады.
Бөлінбеген пайда – бұл дивидендтерді төлегеннен кейінгі банктің
иелігінде қалатын пайданы білдіреді.
Жылдың соңында банктің барлық нәтижелі шоттарындағы сомалар пайда және
зиян шотына аударылады, бұл соманың бір бөлігі резервтік қорға, бір бөлігі
дивидендтер төлеуге, бір бөлігі салық төлеуге жұмсалады. Ал қалған бөлігі
банктің несиелік ресурстары үшін жинақталады, осы бөлікті банктің
бөлінбеген пайдасы деп атайды.
Сонымен қатар, банк ісінің теориясы банктің меншікті қаражаты мен
меншікті капиталының түсініктемесін айырады. Банктің меншікті қаражаты
ұғымы-жалпы ұғым, банктің қызметі үрдісінде құрылған барлық пассиавтер
кіреді: жарғылық, резерті және басқа да банк қорлары, банкпен құрылған
барлық резервтер, сондай-ақ өткен және осы жылғы пайдалары жатады. Банктің
меншікті капиталы-бұл есеп айырысу жолдары арқылы анықталатын мөлшері. Ол
экономикалық мән жағынан банк капиталының қызметін орындауы арқылы меншікті
қаражатты (тіпті қарастырылған қаражаттар) енгізеді. Меншік қаражатының
негізгі элементтері, яғни заңнамаларға сәйкес құрылған, негізі бар қорлар,
банк қызметін ұстап тұруға бағытталған, көз есебінен құрылған резервтер
төмендегі принциптерге жауап берсе, банк капиталына кіреді:
▪ тұрақтылық;
▪ несиелеушілер құқығына қатынасы бойынша субординация;
▪ кірістердің жалған есептеудің жоқтығы.
Банктің меншікті капиталын экономикалық тұрақтылық және оның қызмет ету
кезеңінің барысында банктің пайдаланылуында жүрген мүмкін шығындарды жоюын
қамтамасыз етуге арналған барлық қорлар мен резервтер деп түсінуге болады.
Жоғары атап өткендей, банк капиталына жарғылық, резервтік капитал және
пайдалану мерзімі, құрылтайшылық пайда, банк өніміне берілген осы және
өткен жылдардың реттелмеген кірісі жоқ басқа қорлар және аудиторлармен
бекітілген түрлі қауіптерді жабуға арналған резервтер жатады және олар банк
қызметінде бірқатар маңызды қызмет атқарады.
Меншікті капиталды басқаруда оның жетістілігін, сондай-ақ осы
жетістілікті бағалайтын көрсеткішті анықтау маңызды роль атқарады.
Банктің жеке капиталының жетістік мөлшеріне активті операциялардың
көлемі, құрылымы және мазмұны әсер етеді. сонымен, операцияларды жүргізуде
банк бағдары меншік қаражатының көп мөлшерде болуын, керісінше аз
мөлшердегі қауіппен алынған несие, банк көп емес меншік капиталмен жұмыс
істеуге көмектесуді талап етеді.
Банктің меншікті капиталының мөлшері, сондай-ақ клиенттердің саны мен
сапасына байланысты. Сонымен, банк клиенттері көп мөлшерде меншік капиталын
талап етеді.
Меншікті капиталдың жетістігі туралы сұрақтарды шешуде оның мөлшері
максималды кіріс, екіншіден-өтімділікті қамтамасыз етіп отырса, ол жалпы
критериі болып табылады.
Көптеген банктер жетістік, тұрақтылық, сондай-ақ пайдалы активті
операцияларды көбейту мүмкіндігіне жету мақсатында, меншікті капиталын
көбейтуге талаптанады. Банктерді осы үрдіске түрлі маңызды экономикалық
факторлар итермелейді. Ең бастысы-актив және пассив мөлшері өсіріп,
меншікті капиталын азайтатын инфляция. Басқа маңызды фактор банк пайдасының
жоғалуына алып келетін тұрақсыз экономика болып табылады. Барлық жағдайда
капитализацияның жоғарғы дәрежесі бар банктер әрі сенімді, әрі бәсекеге
төтеп беретін болады.
Банктің меншікті капиталын көбейтудің екі көзі бар:
1. Ішкі;
2. Сыртқы.
Банк капиталын өсірудің негізгі ішкі көзіне акционерлермен төленбейтін,
банкте реттелмеген пайда көмектеседі. Осы көздің маңыздылығы ашық нарықтан
түскен қаражатқа тәуелсіздігінде және ол арзан болып табылады, сондай-ақ
акционерлердің мүддесіне қауіп төнбейді.
Банк капиталының өсуінде осы көз жетіспейтін болса, кіріс (пайда)
салықпен қаралады және макроэкономикалық факторлардың әсеріне тартылады.
Пайда капитализацияның мүмкіндігі дивидент саясатымен байланысты.
Дивидент-акцияға пайда, көзі пайда болып табылады. Сондықтан неғұрлым көп
пайда дивидент ретінде төленсе, соғұрлым оның үлесі азырақ капитализацияға
түседі. Ал капитализацияның төмен темпі банкроттықты күшейтеді және пайда
әкелетін банк активтерінің өсуін тежейді. Екіншіден, дивиденттердің үлесі
төмен болса, банк акциясы курстық нарық бағасының түсуіне алып келеді.
Банк пайдасын басқару өнері оны дивиденттерге және капитализацияға
түсетін бөлімшілерге реттеуде оптималды пропорция табу, сонымен
акционерлердің осы және келешек мүдделерінің арасында бәсекелістікті
қамтамасыз ету. 8,31б.
Акцияның нарықтық бағасын мейлінше үлкейту банктің рационалды
дивиденттік саясаты болып табылады. Осы жағдаймен банк бұрыңғы
акционерлерді сақтап қалып, жаңаларды қызықтыра алады. Акция кірісі басқа
инвестиция кірісінен төмен болмау керектігі маңызды.
Соңғы он жыл американдық банктер өз акционерлерін сақтап қалу үшін,
пайданың 80% дивидент түрінде реттеуді ұйғарды.
Банк акцияларының тартымдылығы дивидент мөлшерімен ғана емес, дивидент
саясатының тұрақтылығымен анықталады. Егер банк дивиденттерінің көлемі бір
қалыпты болса, инвесторлар оны тұрақты пайда деп қарайды, ал банк сенімді
болады. Дивидент көлемінің түсуі акцияның курстық бағасының түсуіне алып
келекді, бұл акционерлерінің мүдделерін қысқартып, потенциалды сатып
алушыларды тоқтатады.
Пайда меншікті капиталдың өсу көзі ретіндегі маңыздылығына қарамастан,
ол бұл проблемаларды толықтай шеше алмайды. Осыған байланысты банктер
капиталдарын және сыртқы көздерін көбейтуден басқа амалы жоқ, олар:
акцияларды сату, қарыз міндеттемелерін эмиссиялау, активтерді сату,
бірқатар қор түрлерін жалға беру және тағы басқа ретінде қызмет етеді.
Егер банк сыртқы көздегі капиталды қатыстыруы қажет болса, ол осыған
бірнеше альтернативті тәсілге ие:
1. жай акцияларды сату;
2. артықшылығы бар акцияларды сату;
3. капиталды қарызды міндеттемелерді эмиссиялау;
4. активтерді сату;
5. негізгі қордың түрлерін жалға беру, негізінен банкке тиісті
ғимараттарды.
Банк осы тәсілдердің қайсысын таңдайтынына қарай, бұдан акционерлердің
пайдасына қандай нәтиже беретініне байланысты, бұл акция пайдасымен
өлшенеді. Банк банк қаупіне төзімділігі, акционерлермен жүзеге асырылатын
банк қадағалауына әсері, сатылған активтер мен міндеттемелер, сондай-ақ
түрлі реттеу аспектілерінің нарық жағдайы сияқты маңызды факторларды
назарға алуға тиіс.
Жай акцияларды сату. Жай акцияларды шығару және айналымға шығару сыртқы
капиталды қатыстырудың маңызды тәсілі болып табылады, яғни шығарылған
акцияларды реттеу және акционер пайдасымен байланысты үлкен қауіп. Банк
акционерлері барлық жаңа акцияларды сатып ала алмаса, онда бұл акциялар
банк қадағалауын азайтады және бір акцияға пайданы төмендетеді, тек жаңа
қарастырылған қаражат жаңа құнды қағаздардың эмиссиясы бойынша шығысты
жабатын кіріс алып келсе, бұл проблемаларды жабуға болады. Шығарылған
акциялар банк пайдалана алатын несие қаражатының үлесін төмендетеді. Осы
соңғы фактінің орнын акция көптігі толтырады, болашақта несие қаражаттарын
қатыстыру бойынша банк мүмкіндігін көбейтеді.
Жай акцияларды сату сияқты, артықшылығы бар акцияларды сату банк
капиталының ең қымбат көздері болып табылады.
Кейде, банктер өз қызметтерін ұстап тұру үшін офистерін толықтай немесе
жартылай сатады да, оларды содан кейін жаңа иелеріне жалға береді. Бұндай
келісім қанша-қол қаражаттың мөлшерлі түсімін, сондай-ақ банктің капиталды
позициясын күшейтетін меншікті капиталына әжептеуір қосымын реттейді. Көп
жағдайда инфляция және экономикалық өсім банк балансында көрсетілген
алғашқы бағамен салыстырғанда мүліктің осы бағасынан әлде қайда жоғары
болса, бұндай келісімдер жүзеге асырылады.
Соңғы жылдары, көптеген банктер капитал және активтердің қатынасын
күшейту үшін, өз активтерін сатуды қолданған. Бұдан басқа, олар көп
жағдайда қауіпті активтердің өсуін тежейтін, ал өздерінің активтерін актив
көлемін күшейту үшін мемлекеттік құнды қағаздар мен басқа да
инвестицияларға реттейтін.
Бонус эмиссиясы деп аталатын соңғы жаңа енгізулелерді есептегенде, банк
активтерінің нарықтық бағасы оның баланс бағасымен салыстырғанда көтерілсе,
банк сату стимулын жоғалтады. Жаңа акциялар акционерлік капиталды
көбейтеді, бірақ жеке меншікті көбейтпейді және осы уақытқа дейін
шығарылған акциялардың бағасын төмендетпейді.
Ұзақ мерзімді құнды қағаздарына арналған акция көлемі. Соңғы жылдары
көптеген банктер өз тәжірибелерінде акция-ұзақ мерзімді міндеттемелер
түріндегі айырбас операциялары қолданады. Мысалы, банк өз балансында 2 млн.
долларға тең ұзақ мерзімді міндеттемелері бар, олар жылына 8% жіберілген.
Бұл міндеттемелер олардың эмиссиялық (номиналды) бағасымен жазылады. Егер
пайыздық келісім 10% көтерілсе, бұндай міндеттемелердің нарықтық бағасы 1
млн. долларға дейін түсуі мүмкін. Жаңа акцияларды 1 млн.доллар жиынтық
көлеммен сатып, содан кейін өз міндеттемелерін қазіргі нарық бағасымен
сатып алса, банктің өз балансындағы 2 млн. доллар қарызын шығарып тастау
мүмкіндігі бар.сондай-ақ ұзақ мерзімді эмиссияның сыртында қарызды төлеу
қоры тұруы қажет, онда шығарылған міндеттемелерді сатып алу үшін пайыздық
төлем жіберілуі керек. 7,18б. Бұл резервтердің акция-ұзақ мерзімді
міндеттемелер түріндегі айырбас операциялары аяқталуының қажеті жоқ.
Сыртқы көз есебінен капиталды қатыстыру тәсілдерін сайлау. Сыртқы
капиталды қатыстыру тәсілі альтернативасы бар қаржы талдау негізнде
жүргізілуі тиіс.
Меншікті капиталдың өсу көзі және оның қатынасы факторлардың күрделі
жиынтығынан анықталады, осының ішінде кері шығыс, бір акция кірісімен
өлшенетін акционерлік капиталдың пайдасына әсері, банк қызметінің
меншіктілігіне және бақылауына әсері, капиталдың көзімен байланысты кері
қауіп, жаңа капиталды қаражатты қатыстыру арқылы жүзеге асырылатын нарық
капиталының күші және әлсіздігі сияқтылар үлкен роль атқарады, сонымен,
Ұлттық банкті реттеу саясаты үлкен роль атқарады.
Сыртқы капиталды қатыстыру тәсіліне акция эмиссиялары жатады, ол үлкен
шығын және жоғары қауіппен байланысты.
Меншікті капиталының мөлшері (көлемі) пруденциалды реттеу объектісі
болып табылады. Жинақ капиталдың құрылымын қарастыра отырып, банктің
көздерін шектеу құқығы бар. Бұл тарауда коммерциялық банктің меншікті
капиталының өсу жолдары қарастырылды.
1.3. Меншікті капиталды басқарудағы әлемдік тәжірибе
Банкке қажетті капитал көлемін анықтау банк ісінің теориясында талас
тұрады. Көптеген айтыстар проблемалармен байланысты:
▪ банк үшін капитал стандартын кім орнату керек-нарық немесе реттеу
инстанциялары?
▪ Банк капиталының нақты көлемі қандай?
Капиталды реттеу себептерін қарастырайық. Банк капиталының көлемі
(мөлшері) көптеген жылдар бойы реттелуде. Банктерді тіркеуге алу үшін
жарғылық капиталдың ең аз міндетті мөлшерді қамтамасыз етуге тиіс және
қызмет ету кезеңінде осы оптималды деңгейді ұстап тұру керек. Реттеуші
мекемелер капиталдың пайдалы түрлерін анықтайды. Банк капиталының мөлшерін
реттеуші негізгі принциптер мыналар боып табылады:
1. банктерді банкротқа ұшырау қауіпінен сақтау;
2. оларға деген қоғамдық сенімді ұстап тұру;
3. банктердің сақтандыруымен байланысты федералды үкіметтің шығынын
шектеу.
Реттеуге негізделген ұсыныстар, яғни нарық осылармен қатар барлық
міндеттерді шеше алмайды, себебі ол банкроттықтың банк жүйесінің
тұрақтылығы мен банкроттықпен байланысты федералды сақтандыру қоры
шығысының әсерін дұрыс бағалай алмайды.
Банк клиенттері тарапынан сенім жоғалғанда алынатын, қысқа мерзімді
міндеттемелер бар жалғыз мекеме. Кейбір банктер ғана салымды жаппай алу
қаупінде өзінің несие портфелін жойып жіберуі мүмкін. Сонымен қатар, жеке
банктердің басқарушылары өз қаупінің басқа банктердің клиенттеріне әсері
тиетінін ескермейді. 10,15-19б
Депозиттердің мемлекеттік сақтандырудың қолайсыз жағы, ол банк және
қауіп сенімділігі бойынша салымшылардың сақтық деңгейін төмендетеді.
Көптеген салымшылар өздерін толық сақтандырылғанмен деп, банк қауіпімен
соқтығысуы мүмкін деп ойламайды, және банктерге айыппұл төлетпейді.
Депозиттердің мемлекеттік сақтандыру бағдарламасы банктерге жағдай жасайды,
салым сомасының капитал мөлшеріне қатынасын азайтады, бұл мемлекеттік
сақтандыру қорларын үлкен шығын қаупіне алып келеді.
Соңғы жылдары банк қаупі мен қажетті капитал мөлшері туралы банктердің
шешіміне бәсекелес нарық немесе реттеуші мекемелерге әсер ететіні туралы
бірнеше зерттеулер жүргізеді. Зерттеу нәтижелері әр түрлі болды, сонда
капиталдың мөлшері мен түрлерін анықтауға реттеуші мекемелер емес, меншік
нарығы әсер ететіні анықталды.
Қаржы нарығы банк қаупінің түрлі дәрежесімен қауііпті банктердің қауіпті
акционерлік капиталына жауап береді. Бірақ, жетекші экономистердің айтуынша
нарықтың кіші және орташа банктерінде тәртібі жер және ашық нарықта актив
айналымына қатыстырылған құнды қағаздарға сенім арта алмаймыз. Төменгі
сападағы құнды қағаздар үшін нарықпен орнатылған банктің сыйақысын үлкен
тәртіпке қоюға бола ма? Сондай-қ нарық нәтижелі тәсілмен бір ақпаратты
пайдаланып, тексеруші мекемелерге анық болады.
Капитал қатынасының банк активіне байланысты екені анық па? Капиталдың
өсуі банкроттыққа алып келмейді сонда да көптеген банктердің капиталы екі,
үш есе көп болса да, банкротқа ұшырауы мүмкін. Уоллдың айтуынша, капитал
көлеміне қатысты қатаң талап қойылып орнатылған банктер, басқа қызмет
аспектілерінде үлкен қауіп алуы мүмкін, ол үлкен шығыннан құтылудан
сақтайды. 12,15б
Капиталды реттеп отырудың альтернативті мүмкіндіктерін қарастырайық.
Қазіргі уақытта банк капиталының көлемін реттеп отыру ауыспалы жағдайда,
өйткені реттеуші мекемелер жаңа жүйеге көшуде, олар индустриалды елдердегі
барлық банктерді қарайды, және минималды шек бекітеді.
Барлық банктер үшін минималды шек орнату идеясы алғашқы рет 1981 жылдың
желтоқсан айында АҚШ-та жүргізілді. Бұған дейін федералды штаб деңгейіндегі
реттеуші инстанциялар капитал жетістігі туралы сұрақтарды шешу үшін
субъективті жағдай пайдаланады. Капитал адекваттылығын бағалау үшін түрлі
капиталды көрсеткіштерді пайдаланды:
Жинақ капиталыжинақ депозиті;
Жинақ капиталыжинақ активі;
Жинақ капиталыжинақ қауіп активі;
Қауіп активтері мемлекеттік құнды қағаздарынан басқа барлық банк
активтерін қарастырады. Әр реттеуші мекеме құрылымды (екі банктің капитал
мөлшерінің көрсеткіштерін салыстыру) және динамикалық талдаулар (капитал
адекваттылығын жоғарлағанын және төмендегенін анықтау үшін капитал мөлшері
көрсеткішінің өзгеруін қадағалауға алынады) пайдаланды. Банк капиталының
мөлшерінің көрсеткішімен тағайындалған банк көрсеткішін салыстыруда пайда
болған проблемалар, яғни, егер соңғы көрсеткішінің төмендеуі, бар саладағы
капиталдың адекваттылығы болып табылады. Шынында американдық банктің
капитал мөлшерінің көрсеткіші 30-80 жылдары кезеңінде төмендей берді, оның
себебі депозиттердің мемлекеттік сақтандыруы, бұл меншік инвесторларының
арманын әлсіретті.
Әрине, барлық банктер үшін орнатылған капиталдың минималды стандартымен
байланысты стратегия басқару тәжірибесінде реттеуші инстанциялар үшін өте
жеңіл болып табылады. 8,15б Сондай-ақ ол сайланған топпен бірге салыстыру
кемшіліктерін жояды. Бірақ капитал мөлшерінің адекваттылығын ұстаудың
өзіндік потенциалды проблемалары бар. Сонымен, капиталдың минималды
стандарт жүйесі салымшылар арқылы депозиттерді жаппай алу процесін
жылдамдату мүмкін, сонда да депозиттерін жоғалтқан банктер мықты болады.
Бұл қалай болуы мүмкін? Клиенттер банк капиталының мөлшері жеткілікті
минималды деңгейден төмендегенін көріп, банктің ірі, сақтандырылмаған
салымшылары банк капитаизациясының дәрежесі әлі де адекватты болса да, өз
депозиттерін жоюға тырысады.
Екінші проблема, жеке банктің капиталын көрсететін нақты көресеткішінің
нені білдіретінін, клиенттердің түсінбеушіліктері қиындық болып табылады.
Мысалы, егер барлық банктерде капиталдың минималды міндетті мөлшері бар
болса, бұл барлық банктердің сенімділік дәрежесін білдіреді, әрине бұл
жалған. Сондай-ақ нақты банк капиталының активтерге қатынасы негізінен банк
мөлшерімен байланысты. Мысалы, 1991 жылы үлкен американдық банктерде
(минимум 10 млр. доллар актив мөлшері бар) акционерлік капиталдың
активтерге қатынасы 5,44% тең болса, ұсақ банктердің көрсеткіші (актив
мөлшері 100 млн. доллар) бұл уақытта 9,11% тең болды. Бұл үлкен банк
капитализациясының адекватты дәрежесінің жоғын білдіреді ме, әлде ұсақ
банктер өте көп капиталға ие ме? Үлкен банктерге қарағанда, ұсақ банктер
сенімді болып табылады ма? Әрине нақты фактілерге талдау жасамағанша, бұл
сұрақтарға жауап бере алмаймыз, ол үшін әр банктің кіріс, басқару
сапалығының көрсеткішін, нарық жағдайын бақылауға алумыз керек. 7,26б
Банк капиталы мөлшерін бағалаудың эксперттік әдәсә мынаны көрсетеді:
1. басқару сапасы;
2. активтерді жою деңгейі;
3. пайда динамикасы;
4. меншік сапасы;
5. жұмыстылық шығысы;
6. операцияларды жүргізу сапасы;
7. депозит мөлшерінің динамикасы;
8. жергілікті жағдай.
Капиталды минималды стандарт жағдайын қанағаттандыратын банктер де, егер
капиталды көп мөлшерде қажет ететін немесе олардың ішкі құрылымының
әлсіздігінен нарық жағдайында капиталы жеткіліксіз деп танылуы мүмкін.
Мұндай банктерден капиталды өсіру жоспарын талап етілуі де мүмкін.
Бұл уақытта банк капиталы мөлшерінің адекваттылығы оның ішкі және сыртқы
жағдайына қатысты бағаланады, американдық банктердің банкротқа ұшырауы
қарқынын туғызып, енді АҚШ-тың реттеуші мекемелері олардың меншікті ішкі
немесе сыртқы жағдайларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz