Корпоративтік табыс салығының мәні, маңызы және қызметі
КІРІСПЕ
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
1.2. Корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджет кірісіндегі алатын орны
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудың шетелдік тәжірибесі
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ БОСТАНДЫҚ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КОМИТЕТІНЕН АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ)
2.1. Корпоративтік табыс салығының алыну механизмі
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау (Алматы қаласы Бостандық ауаны бойынша мәліметтер)
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін бақылаудың іс.тәжірибесі
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
1.2. Корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджет кірісіндегі алатын орны
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудың шетелдік тәжірибесі
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ БОСТАНДЫҚ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КОМИТЕТІНЕН АЛЫНҒАН МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ)
2.1. Корпоративтік табыс салығының алыну механизмі
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін талдау (Алматы қаласы Бостандық ауаны бойынша мәліметтер)
2.2. Корпоративтік табыс салығының бюджетке түсуін бақылаудың іс.тәжірибесі
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
«Қазақстан-2030» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік салық саясатының қызметінің кәсіби деңгейін жақсарту оның ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпы мемлекеттік міндеттерді шешумен айналысады.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан салық-бюджет саясатына ерекше көңіл бөлініп, оны басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру арқылы мемлекеттің салық саясатын жетілдіру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көп ғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оның пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамды бұрынғысынша басқару мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырыстарында жария етіліп жүрген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауларында салық саясатын жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес.
Қазақстанның салық саясаты салық берешегін жеңілдету жолымен республика экономикасына қаражаттарды салу тиімділігін көтеруге бағытталған. Салық салуды жетілдіру, диверсификацияны ынталандыру бойынша және экономиканың жаңа салаларын дамыту міндеттерін іске асыру мақсатында 2007-2009 жылдар салық саясатының негізгі бағыттары анықталды.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы салық жеңілдетулерінің жиынтығын қарастыратын, жалпы салық ауыртпалығының деңгейін төмендетуге (дербес кіріс және әлеуметтік салықтар, арнайы салық режимдеріндегі салық), экономиканың бөлек салаларының ерекшеліктерін іске асыруға, сонымен қатар экономиканың бөлек секторының ерекшеліктерін іске асыруға жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі жасайтын кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге және де жеке кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасаушы кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге бағытталған.
Бүкіл экономикалық жаһандану бұл - яғни, шаруашылық өмірдің барлық аспектілерін көп ұлттандыра және біріктіре отырып, дүниежүзілік шаруашылық салалардың өзара тәуелділігі мен байланысын күшейту. Жаһандану кезінде, салық жүйесі мен салық саясатының белгілі үйлестірілуі көрініс табады. Бірнеше мемлекеттер арасында салық салудың негізгі көрсеткіштері мен механизмінің келісімі үшін салық жүйесінің бірігуі қажет болады.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан салық-бюджет саясатына ерекше көңіл бөлініп, оны басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру арқылы мемлекеттің салық саясатын жетілдіру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көп ғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оның пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамды бұрынғысынша басқару мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырыстарында жария етіліп жүрген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауларында салық саясатын жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес.
Қазақстанның салық саясаты салық берешегін жеңілдету жолымен республика экономикасына қаражаттарды салу тиімділігін көтеруге бағытталған. Салық салуды жетілдіру, диверсификацияны ынталандыру бойынша және экономиканың жаңа салаларын дамыту міндеттерін іске асыру мақсатында 2007-2009 жылдар салық саясатының негізгі бағыттары анықталды.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы салық жеңілдетулерінің жиынтығын қарастыратын, жалпы салық ауыртпалығының деңгейін төмендетуге (дербес кіріс және әлеуметтік салықтар, арнайы салық режимдеріндегі салық), экономиканың бөлек салаларының ерекшеліктерін іске асыруға, сонымен қатар экономиканың бөлек секторының ерекшеліктерін іске асыруға жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі жасайтын кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге және де жеке кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасаушы кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге бағытталған.
Бүкіл экономикалық жаһандану бұл - яғни, шаруашылық өмірдің барлық аспектілерін көп ұлттандыра және біріктіре отырып, дүниежүзілік шаруашылық салалардың өзара тәуелділігі мен байланысын күшейту. Жаһандану кезінде, салық жүйесі мен салық саясатының белгілі үйлестірілуі көрініс табады. Бірнеше мемлекеттер арасында салық салудың негізгі көрсеткіштері мен механизмінің келісімі үшін салық жүйесінің бірігуі қажет болады.
1. 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу Концепциясы.
2. Налоговое право Республики Казахстан. / Под.ред. Г.И. Тулеугалиева. Алматы, Данекер, 2003г.
3. Финансы и кредиты в вопросах и ответах / Под редакцией А. Адамбековой. Алматы, КазАТиСО, 2005.
4. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының салық Кодексі, 2008 жыл.
6. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек. Салық және салық салу. Оқулық. Алматы, Экономика, 2006жыл.
7. В.Д. Ли Финансы в вопросах и ответах. Алматы, 2005
8. Б.С. Утибаев, Р.М. Жунусова, В.А. Саткалиева. Государственный бюджет. Учебник. Алматы, Экономика, 2006 жыл.
9. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). Алматы. 2002.
10. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Алматы, 2004 г. 19 б.
11. Нурумов А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран. Алматы, Суд-словарь-2005 г. 113 бет
12. Мещерякова О.В. Налоговые системы развитиых стран мира. М.,1997.
13. Налоги учебное пособие. Издание третье. Под редакцией Д.Г. Черника М.,1997.
14. Бостандық ауданының Салық Комитетінің есебі.
15. С.Т. Жакипбеков Налоговый контроль и пути его совершенствования, Алматы 2004 жыл
16. Ермекбаева Б.Ж. Салықтық бақылаудың теориялық негіздері мен нысандары. // ҚазҰУ хабаршысы №2. 2006 23 бет.
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Әлеуметтік –экономикалық даму бағдарламасы.
18. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жылғы Ақпан. Қазақстан халқының әл-ауқаттын арттыру –мемлекеттік саясаттың басты мақсаты
19. Рахметов Н. Қ. «К 2012 году отношение налоговых поступлении в бюджет к ВВП должно составит 27%» Деловая Неделя 43(771) 9 ноября 2007 год
20. Садыкова Р. Налоговое планирование как элемент финансовой политики предприятия. “Каржы-Каражат ”, № 1, 2003 г.
21. А. Молдагалиева «Казахстан на пути конкурентоспособной налоговой системе» Вестник Налоговой Службы РК №7 (95) 2007жыл, шілде
22. Сейдахмедова Ф.С. “Налоги в Казахстане ”. Алматы,2002 г.
23. Вестник Налоговой Службы РК № 12 (100) декабрь 2007 г.
24. ҚР Бюджет Кодексі 24.04.2004ж., өзгерістермен және толықтырулармен 31.01.2006ж.
25. Шаекин Р.М. Приоритеты и задачи бюджетно-трансфертного регулирования // ҚазЭУ хабаршысы. 2003. №3.
26. www.salyk.kz
27. www.e.gov.kz
28. www.stat.kz
29. www.tax.kz
2. Налоговое право Республики Казахстан. / Под.ред. Г.И. Тулеугалиева. Алматы, Данекер, 2003г.
3. Финансы и кредиты в вопросах и ответах / Под редакцией А. Адамбековой. Алматы, КазАТиСО, 2005.
4. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының салық Кодексі, 2008 жыл.
6. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек. Салық және салық салу. Оқулық. Алматы, Экономика, 2006жыл.
7. В.Д. Ли Финансы в вопросах и ответах. Алматы, 2005
8. Б.С. Утибаев, Р.М. Жунусова, В.А. Саткалиева. Государственный бюджет. Учебник. Алматы, Экономика, 2006 жыл.
9. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). Алматы. 2002.
10. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Алматы, 2004 г. 19 б.
11. Нурумов А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран. Алматы, Суд-словарь-2005 г. 113 бет
12. Мещерякова О.В. Налоговые системы развитиых стран мира. М.,1997.
13. Налоги учебное пособие. Издание третье. Под редакцией Д.Г. Черника М.,1997.
14. Бостандық ауданының Салық Комитетінің есебі.
15. С.Т. Жакипбеков Налоговый контроль и пути его совершенствования, Алматы 2004 жыл
16. Ермекбаева Б.Ж. Салықтық бақылаудың теориялық негіздері мен нысандары. // ҚазҰУ хабаршысы №2. 2006 23 бет.
17. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Әлеуметтік –экономикалық даму бағдарламасы.
18. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жылғы Ақпан. Қазақстан халқының әл-ауқаттын арттыру –мемлекеттік саясаттың басты мақсаты
19. Рахметов Н. Қ. «К 2012 году отношение налоговых поступлении в бюджет к ВВП должно составит 27%» Деловая Неделя 43(771) 9 ноября 2007 год
20. Садыкова Р. Налоговое планирование как элемент финансовой политики предприятия. “Каржы-Каражат ”, № 1, 2003 г.
21. А. Молдагалиева «Казахстан на пути конкурентоспособной налоговой системе» Вестник Налоговой Службы РК №7 (95) 2007жыл, шілде
22. Сейдахмедова Ф.С. “Налоги в Казахстане ”. Алматы,2002 г.
23. Вестник Налоговой Службы РК № 12 (100) декабрь 2007 г.
24. ҚР Бюджет Кодексі 24.04.2004ж., өзгерістермен және толықтырулармен 31.01.2006ж.
25. Шаекин Р.М. Приоритеты и задачи бюджетно-трансфертного регулирования // ҚазЭУ хабаршысы. 2003. №3.
26. www.salyk.kz
27. www.e.gov.kz
28. www.stat.kz
29. www.tax.kz
КІРІСПЕ
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік салық
саясатының қызметінің кәсіби деңгейін жақсарту оның ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет
неғұрлым маңызды және жалпы мемлекеттік міндеттерді шешумен айналысады.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан салық-бюджет саясатына ерекше көңіл
бөлініп, оны басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген
қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының
ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат
құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және
әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру арқылы мемлекеттің салық саясатын жетілдіру мәселесі
қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көп ғасырлық әлемдік тәжірибесі бар
екенін ескере отырып, оның пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі
күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен
техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан
қоғамды бұрынғысынша басқару мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді.
Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырыстарында жария етіліп
жүрген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауларында салық
саясатын жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес.
Қазақстанның салық саясаты салық берешегін жеңілдету жолымен республика
экономикасына қаражаттарды салу тиімділігін көтеруге бағытталған. Салық
салуды жетілдіру, диверсификацияны ынталандыру бойынша және экономиканың
жаңа салаларын дамыту міндеттерін іске асыру мақсатында 2007-2009 жылдар
салық саясатының негізгі бағыттары анықталды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық
актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңы салық жеңілдетулерінің жиынтығын қарастыратын, жалпы салық
ауыртпалығының деңгейін төмендетуге (дербес кіріс және әлеуметтік салықтар,
арнайы салық режимдеріндегі салық), экономиканың бөлек салаларының
ерекшеліктерін іске асыруға, сонымен қатар экономиканың бөлек секторының
ерекшеліктерін іске асыруға жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі
жасайтын кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге және де жеке кәсіпкерліктің
дамуына кедергі жасаушы кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге бағытталған.
Бүкіл экономикалық жаһандану бұл - яғни, шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерін көп ұлттандыра және біріктіре отырып, дүниежүзілік шаруашылық
салалардың өзара тәуелділігі мен байланысын күшейту. Жаһандану кезінде,
салық жүйесі мен салық саясатының белгілі үйлестірілуі көрініс табады.
Бірнеше мемлекеттер арасында салық салудың негізгі көрсеткіштері мен
механизмінің келісімі үшін салық жүйесінің бірігуі қажет болады.
Жаһандық экономикалық тұрақсыздық жағдайында мемлекет ахуалды белсенді
түрде басқара білуге тиіс. Ол үшін қажетті ресурстардың бәрі де бар.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өз егемендігін
жариялап, қысқа мерзім ішінде мемлекеттік сұраныстарына жауап беретін салық
жүйесін құру керек болды.
Қазақстан Республикасы өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын бастан
өткізіп, енді индустриалды-инновациялық стратегия құрып, оны іске асыруда.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарының бірі жаһандану
талаптарына сай болатын экономиканың динамикалық дамуы болып табылады.
Қазіргі таңда, Қазақстанның экономикалық дамуы салық механизмінің
жетілдіру жолдарын іздеумен тығыз байланысты. Ал, салық механизмінің
жетілуі бұл экономиканың мүмкіншіліктерін арттыру мен ұлттық экономиканың
дамуына алып келеді. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына өз
болып, әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30
корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру
міндеттерін басты стратегиялық мақсаты ретінде жоспарлап отыр. Дүние
Жүзілік Сауда ұйымына кіріп, өз қызметтері мен тауарларын дүние жүзіне
ұсынбақ мақсаты бар. Осыған келгенде біздің мемлекетіміз, экономикамыз
осындай бәсекелестікке дайын ба? Ал салық жүйемізге бұл қандай әсерін
тигізеді? Салық заңнамалығымыз жетілген бе? деген сұрақтар туады.
Осы жылдың басында Ел басымыз Н.Ә. Назарбаев жасаған жолдауда:
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға,
әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деген еді.
Бүгінгі күні мемлекетімізде 10 салық түрі және 23 өзге де бюджеттік
төлемдер бар. Олардың негізін құрайтын салықтардың бірі корпоративтік табыс
салығы. Қазіргі таңда Республикамыздың бюджетке түсетін салықтардың негізгі
бөлігін Корпоративтік табыс салығы құрайды. Және де, жоғарыда атап кеткен
бүкіл әлемдік жаһандану процесі, дүние жүзілік сауда ұйымына кіру және 50
бәсекелестікке қабілетті ел қатарына қосылу мәселелері осы салық түріне
және керісінше корпоративтік табыс салығының дұрыс жетілуі көздеген
мақсаттарға қол жеткізуге үлкен әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы қаржылық қатынастар жиынтығы. Пәні -
корпоративті табыс салығы болып табылады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында көздеген мақсаттар:
1. корпоративтік табыс салығының қазіргі жағдайы: мәні мен табиғатын
көрсету;
2. корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджеттегі алатын орнын
көрсету;
3. корпоративтік табыс салығының шет елдердегі тәжірибесі: артықшылығы
мен айырмашылығы;
4. корпоративтік табыс салығын талдап, олардың кемшіліктеріне тоқталу;
5. корпоративтік табыс салығының жетілдіру мәселелеріне тоқталу.
Дипломдық жұмысты жазу барысындағы міндеттер мынадай:
- корпоративтік табыс салығының бюджетке түсу үлесін Бостандық ауданының
салық комитеті арқылы бақылап, тұжырымдама жасау;
- корпоративтік табыс салығының алыну механизмінің кемшіліктері мен
ерекшеліктерін ашу және оны жетілдіру мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей шетел еңбектерінен
мәліметтер алынды: Налоги учебное пособие. Издание третье. Под редакцией
Д.Г. Черник Москва, 1997 жыл және Мещерякова О.В. налоговые системы
развитых стран мира, Москва, 1997 жыл. Ал қазақстандық әдебиеттердің ішінде
көбінесе сүйенген ол: Ермекбаева Б.Ж. Салық және салық салу Алматы, 2003
жыл, Ермекбаева Б.Ж. және Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары.
Алматы, 2004 жыл. В.Д. Ли Финансы в вопросах и ответах. Алматы, 2005 жыл,
Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы в условиях глоболизации
экономики. Алматы, 2007 жыл,
А.Д. Үмбеталиев пен Ғ.Е. Керімбек Салық және салық салу кітабы, Алматы,
экономика, 2006 жыл. Міне, осындай әдебиеттер негізінде диломдық жұмыс
толықтырды.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
статистикалық мәліметтері бойынша анализ жасалды.
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
Таяуда қабылданған 2007-2024 жылдарда Қазақстан Республикасының тұрақты
дамуға көшу Концепциясының басты мақсаты өмір сүрудің сапасын арттыру және
ұзақ мерзімді болашақта елдің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету негізі
ретінде Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және саяси аспектілерінің тепе – теңдігіне қол жеткізу болып
табылады [1].
Міне, Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына біздердің өзіміз куәміз. Мемлекетіміз экономикада кездескен
қиындықтарды бастан өткізіп, енді индустриалды-экономикалық жоспар құруда.
Алдына қойған мақсаттары мен жоспарлары жеткілікті.
1995 жылдан бастап Қазақстан салық жүйесінде халықаралық стандарттарды
ескере отырып өзгерістер енгізілді. Бұл салық жұйесі бұрыңғыдан өзгеше
болды.
Жаңа салық жүйесінің енгенімен салық түрлері, заңды және жеке
тұлғалардың объектісі мен есептелу шарттары да өзгерді.
Салық тәжірибесінде алғаш рет жылдық жиынтық табыс, шегерім, салық
салынатын табыс, салықтық есеп деген түсініктер пайда болды.
Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуына көмек беретін экономикалық
тетіктердің бірі салықтар болып табылады. Салықтар деп– белгілі бір
көлемде, қайтарылмайтын негізде төленуге міндетті мемлекет заң жүзінде
бекіткен бюджетке төленетін төлемдер. Салықтың экономикалық мазмұны
мемлекет өзінің функциясы мен міндеттерін орындау мақсатында салықтарды
жинауын айтамыз және ол ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Нарықтық
қатынастар жағдайында салық жүйесі қажетті экономикалық құрал, ол
мемлекеттің экономиканы реттеуінің қаржы несиелік механизмінің негізі.
Салық жүйесі нарық жағдайында экономиканы басқарудың, дамытудың және
тұрақтандырудың ірі құралы, жалпы ұлттық шаруашылықтың тиімді қызмет етуіне
оның дұрыс құрылуына тікелей байланысты.
Салық жүйесі мемлекет тарапынан жүргізілетін салық саясатына
негізделеді және оның мынадай түрлері кездеседі:
- Ең көп салық саясаты – “не бар, соның барлығын алу” қағидасымен
сипатталады. Бұл жағдайда мемлекет ұтылады, себебі, ол салықтардың
артуымен мемлекет табысы өспейді.
- “Саналы” салық саясаты – кәсіпкерліктің дамуына мүмкіндік беріп, оған
қолайлы салық климатын қамтамасыз етеді.
- Жоғары ставкалы салық саясаты - әлеуметтік қорғауды ескере отырып, салық
салудың жоғары деңгейін қарастырады.
Салықты қолдану жалпымемлекеттік мүддемен меншік түріне, ұйымдастыру
формасына, ведомствалық басқарылуына байланыссыз кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық мүдделері арасындағы байланысты қамтамасыз
ететін және басқаратын экономикалық әдістердің бірі болып табылады.
Салықтардың көмегімен кәсіпкерлер мен кәсіпорындар мемлекеттік және
жергілікті бюджет арасындағы, банктер арасындағы қарым-қатынастары
анықталады. Олардың көмегімен мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін атқаруға
қажетті ресурстарға ие болады[2].
Әрбір мемлекеттің қаржымен толықтырылып тұруы жалпы мемлекеттік және
жергілікті деңгейлерде атқарылып тұрады. Бұл әсіресе заңды және жеке
тұлғалардың салықтарды және басқа төлемдерді төлеп тұрудан құрылады.
Қазіргі таңда, өндіріс нарықтық экономиканың дамуына негізгі әсер етуші
факторларының бірі болып табылады. Өндіріс жалпы барлық сала жақтан дамып,
қамтылып отыр. Өндірістің нәтижесінде табыс пайда болады.
Жалпы табыс дегеніміз – бұл қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын
күрделі экономикалық категория. Табыс белгілі бір қызметтің шығындарымен
байланысты нәтижесі.
Табыстар өндірістіктен бөлек, коммерциялық, делдалдық, және басқа да
қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта құрылған өнім мен қызметті
бөлу сатысында пайда болады.
Қазақстанда салықтық түсімдер бюджет кірістерінің 90%-ын құрайды.
Республикамызда табысқа салық салынады. Жалпы табысқа салынатын салық екіге
бөлінеді: жеке табыс салығы және корпорацияның табысына салынатын салық.
Корпоратвиті табыс салығы салық салу жүйесінде 1994 жылдан бастап маңызды
орын алып келеді. Дәл осы жылы салық салу жүйесінде нақты өзгерістер
жүргізілді және жылдық жиынтық табыс түсінігі де Қазақстан тәжірибесіне
осы жылы енгізілді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін
құрайтын салық – бұл Корпоративтік табыс салығы. Қазақстан Республикасының
салық жүйесіне 1992 жылы 1 қаңтарынан бастап, заңды тұлға пайдасына
салынатын салық түрінде енгізілді. Корпоративтік табыс салығының біздің
мемлекетімізде мәні зор. Себебі, қазір Республикамызда көптеген
корпорациялар, мекемелер және ұйымдар өз тауарлары мен қызметтерін өндіріп,
халыққа ұсынып жүр. Халықтың тұтынуына байланысты табыс пайда болады. Осы
табысқа салық салынады.
Салық алынған нақты пайдадан төленді. Нәтижесінде заңды тұлғалардың
операциясы негізінде бартерлі сипатта жүргізілді, жалған құжат негізінде
жүргізілді, қайырымдылық көмек негізінде беру фактілері және салықтан
жалтару орын алды.
Заңды тұлғалардың қаржылық қызмет нәтижесінде салық салуды жетілдіру
барысында салық пайдадан емес табыстан алынатын болды.
Салық субъектісі – салық төлеуге заңды түрде міндетті тұлға. ҚР-да
салық субъектілері: заңды, жеке тұлғалар, кәсіпкерлер, резиденттер емес.
Салық объектісі – салық салынатын зат, іс-әрекет, құбылыс (табыс, мүлік, іс-
әрекет түрлері, ақша операциялары, тауарлық-материалдық құндылықтар [3].
Жалпылай келгенде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
келесідей белгіленеді. Салықты Қазақстан Республикасының табыс алатын
резидент және резидент емес заңды тұлғалар, сонымен қатар, кәсіпкерлік
іспен айналысатын коммерциялық емес және бюджеттік мекемелер төлейді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың тірегі болып табылады.
Себебі салықтар – бюджет кірісінің қайнар көзі. Осы қаражаттар есебінен
мемлекеттік және әлеуметтік бағдарламалар қаржыландырылады және мемлекеттің
қызмет етуі қамтамасыз етіледі [4].
Мұндағы салықтардың ішіндегі ең көп түсімді қамтамасыз ететін
корпоративтік табыс салығынының маңызын атап кету біздің басты мәселеміз
болып отыр. Корпоративтік табыс салығы – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпымемлекеттік тікелей салық.
Корпоративтік табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан
Республикасы резидент – заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Республикадағы көздерден табыс
алатын резидент емес – заңды тұлғалар төлейді.
Корпоративтік салық салу объектісі:
- салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
- Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салық салынатын табыс
дегеніміз – жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес алынатын шегерістердің
айырмасы [5].
Жылдық жиынтық табысқа салық төлеуші табыстарының барлық түрлеріне
келесілер жатады және олардың кейбір түрлерінің толық мәніне тоқталайық.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс -
Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде
мемлекеттік бақылау жасау мәселелері жөніндегі заңдарында өзгеше
көзделмесе, қосылған құн салығы мен акцизді қоспағанда, өткізілген
тауарлардың, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден түскен табыс.
Тауарларды өткізуден түскен табыс:
- тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған;
- мәміле шарттары өзгерген;
- өткізілген тауарлар (жұмыстар) үшін келісілген өтемдер өзгерген;
- теңгемен төлеген кезде өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) құнындағы айырма алынған жағдайларда түзетілуге тиіс.
Табысты түзету аталған өзгерістер болған салық кезеңінің қорытындысы
бойынша жүргізіледі.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс. Құн
өсімінен түсетін табыс үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер үшін
сатып алынған активтерді қоспағанда, амортизациялауға жатпайтын басқа да
активтерді өткізу кезінде құрылады. Амортизациялауға жатпайтын активтерге:
- жер учаскелері;
- құрылыс аяқталмаған объектілер;
- орнатылмаған жабдық;
- салық төлеуші тауарларды өндіруде, жұмыстарды орындауда, қызметтер
көрсетуде пайдаланбайтын негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
- бағалы қағаздар;
- кез келген ұйымдық – құқықтық нысандағы заңды тұлғаға қатысу жатады.
Активтер өткізілген айдың бірінші күнінде бухгалтерлік баланста
көрсетілген құны олардың баланстық құны болып табылады. Кәсіпкерлік
қызметте пайдаланылатын үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды өткізу кезінде
құн өсімі, өткізу құнымен салық есебінде айқындалатын қалдық құнның
арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Бағалы қағаздарды өткізу кезінде құн өсіміне төмендегілер жатады:
- борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы қағаздар бойынша өткізу
құнымен имеденіп алу құны арасындағы оң айырма;
- борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткізу күніндегі дисконт амортизациясы
және сыйлық ақы ескерілген, өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы
купон есепке алынбаған оң айырма.
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар. Міндеттемелерді
есептен шығару нәтижесінде алынған табыс сомасы есептен шығарылған
кредиторлық берешек сомасына тең болады. Күмәнді міндеттемелер бойынша
алынатын табыстар: иемденіп алынған тауарлар бойынша, сондай-ақ,
қызметкерлерге есептелген табыстар үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған
міндеттемелер күмәнді деп танылады. Кредиторлық берешек туындаған кезде
қабылданған ставка бойынша бюджетпен өзара есеп айырысуда қалпына
келтірілуге тиіс қосылған құн салығын қоспағанда салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысына қосылуға тиіс.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын
салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық құнынан
асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастырудан алынған инвестициялық
табыстар.
Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар. Иемденіп алынған
тауарлар (жұмыс, қызмет көрсетулер) бойынша, сондай-ақ қызметкерлерге
есептелген табыстармен және жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік
игіліктер немесе өзге де материалдық пайда түрінде берген табыстарын қоса
алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез-келген
табыстармен айқындалатын басқа да төлемдер бойынша туындаған кезінен бастап
үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған міндеттемелер күмәнді болып табылады.
Мүлікті жалға беруден түсетін табыстар. Заңды тұлғалар қосымша салық
салу объектілерін жалға беруден де табыс табады.
Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат
етілетін банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерінің жүзеге
асыратын ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін
табыстар;
Борышты талап етуден түскен басқа біреуден түсетін табыстар;
Кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтауға келісіп үшін алынған
табыстар;
Шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі топты құн балансынан асып
түсуінен алынатын табыстар;
Кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасынан
кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
Ортақ үлестік меншңктен түсетін табысты бөлу кезеңінде алынатын
табыстар;
Бұрын негізсіз ұсталып; бюджеттен қайтарылған айыппұлдар, өсімпұлдар
мен санкциялардың басқа да түрлері;
Бұрын жүргізілген шегерістер бойынша алынған өтемақылар;
Өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер –
салық төлеушінің өтеусіз алған кез-келген мүлкі, сондай-ақ орындаған
жұмыстары мен көрсеткен қызметтері.
Дивиденттер – акциялар бойынша төленуге тиісті табыс.
Сыйақылар – несиелер үшін, қаржы лизингі бойынша немесе сенімгерлік
басқаруға берілген мүлік үшін, депозиттер бойынша жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша , боыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер – дисконт
немесе купон.
Бағамдық оң айырма – шетелдік валютамен жасалған операциялар бойынша
пайда болатын айырма.
Ұтыстар – жарыстарда, байқауларда . лотериялар бойынша, салымдар мен
борыштық бағалы қағаздар бойынша ойындарды қоса алғанда, ұтыс ойындары
бойынша салық төлеушілер алатын заттай және ақшалай түрдегі табыстардың кез-
келген түрлері.
Роялти – мынадай құықтар үшін төленеді:
- біріншіден, пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құрылымдарды қайта
өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін;
- екіншіден, авторлық құқықтарды, бағдарламалық қамтамасыз етуді,
патенттерді, сызбаларды, тауар белгілерін басқа осыған ұқсас құқық
түрлерін пайдалан құқығы үшін, ноу-хауды пайдаланғаны үшін төленетін
төлем.
Әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы.
Жер қойнауын пайдаланушы тиісті мемлекеттік уәкілетті орган бекіткен
кен орындарын игеру салдарын жою бағдарламасында көзделген кезеңде кен
орындарын игеру салдарын жою жөніндегі жұмысты жүргізбеген жағдайда,
шегерімдерге жатқызылған, кен орындарын игеру салдарын жою қорына
(резервтік қор) аударымдар сомалары олар жүргізілуге тиіс салық кезеңнің
жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы-
материалдық шығындар бойынша, еңбекақыны төлеу; қызмет көрсету және
активтер бойынша, сыйаққы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша;
теріс бағалық айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша;
сақтандыру төлемдері жарнамалары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындар;
табиғи ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге
кеткен шығындар бойынша; үстеме мен айыппұл; бюджетке төленген салықтар
жатады.
Сақтандыру ұйымының сақтанушыға іс-әрекет аяқталғаннан кейін немесе
жинақтаушы емес, сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатқан кезде
кайтаруға тиіс (қайтарылатын) және сақтанушы бұрын шегерімдерге жатқызған
салық кезеңінің жылдық жиынтық табысына жатқызылады.
Салық төлеуші өтеусіз алған кез-келген мүлік, сондай-ақ жұмыстар мен
қызмет көрсетулер оның табысы болып табылады.
Бірақ мыналар табыс ретінде қарастырылмайды:
- жарғылық капиталға салым ретінде алынған мүлік;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған субсидиялар.
Жылдық жиынтық табысқа мынадай түзетулер енгізіліп табыстар түрлері
жылдық жиынтық табыстан алынып тасталды:
- Қазақстан Республикасында бұрын төлем көзінен салық салынған табыс;
- Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғасынан дивидендтер;
- эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және өз акцияларын өткізу кезіндегі құн
өсімі;
- қор биржасының А және В ресми тізімдерінде тұрған акциялар мен
облигацияларды өткізу кезінде құн өсімен алынған табыс;
- мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
- табиғы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындағын реттте
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдаланылған
мүліктің құны,
- мемлекеттік кәсіпорынның Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
негізнде мемлекеттік орган немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз
негізде алған негізгі құрал жабдықтарының құны;
- Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық
табыстар.
Салық төлеуші шегерімді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстары болса, оларды растайтын құжаттарын негізге ала отырып жүргізеді.
Шегерімдер нақты жүргізілген салық кезеңінде алынып тасталуы тиіс. Енді
негізгі шегерімдер түріне тоқталып өтейік:
1. Қызметтік іссапарлар кезіндегі шегерімге жататын өтемдерге мыналар
жатады:
- бронь үшін шығыстар ақысын қоса алғанда, іс-сапарға баратын жерге жетуге
және қайтуға нақты шыққан шығыстар;
- бронь үшін шығыстар ақысын қоса алғанда, тұрғын үй-жайды жалдауға нақты
шыққан шығыстар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге іссапарда болған кезде
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген нормалар шегінде төленетін
тәуліктік ақы.
2. Сыйақы бойынша шегерімдерге:
- құрылысқа алынған және құрылыс кезеңінде төленетін кредиттер (қарыздар)
бойынша сыйақыны қоспағанда, алынған кредиттер (қарыздар) бойынша оның
ішінде қаржы лизингі түріндегі сыйақы;
- сенімгеолік басқаруға алынған мүлік үшін сыйақы;
- борыштық бағалы қағаздар иесіне оларды шығару және орналастыру шоттарына
сәйкес эмитент төлейтін дисконт не купон (дисконтты не сыйлық ақыларды
есепке ала тырып) жатады
Сыйақы бойынша шегерім мынадай мөлшерлерде шегеріледі:
- теңгемен алынған және орналастырылған кредиттер (заемдар), оның ішінде
қаржы лизингі бойынша, депозиттер, борыштық бағалы қағаздар бойынша,
сондай-ақ сенімгерлік басқаруға алынған мүлік үшін - Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландырудың ресми
ставкасын 1,5 еселеп қолданып есептелген сома шегінде;
- шетелдік валютамен алынған және орналастырылған кредиттер (заемдар), оның
ішінде қаржы лизингі бойынша, депозиттер, борыштық бағалы қағаздар
бойынша – Лондон банкаралық нарығының ставкасын 2 еселеп қолданып
есептелген сома шегінде жүргізіледі.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын-үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азайтылады. Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген
мүліктері, жеке тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі.
Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын
табысына (мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте
мөлшерінде) түзету жүргізіледі.
Корпоративті табыс салығы бойынша екінші салық салу объектісі – төлем
көзінен салық салынатын табыс. Төлем көзінен салық салынатын табыстарға
жататындар келесілер:
- дивидендтер,
- қаржы рыногы мен қаржылық ұйымддарды реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиялары бар банктердегі және банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы жеке
тұлғалардың салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларды қоспағанда,
депозиттер бойынша сыйақы.
- Ұтыстар;
- Резидент емес тұлғалардың Қазақстан Республикасындағы көздерден алған,
осындай резидент еместердің тұрақты мекемесімен байланысы жоқ табыстары.
- Резидент - банктерге төленетін сыйақыны қоспағанда , эмитент борыштық
бағалы қағаздар бойынша шығару шарттарына сәйкес төлейтін купон түріндегі
сыйақы
- Уәкілетті органның лицензияся негізінде заем операцияларын жүзеге
асыратын ұйымдарға төленетін несиелер бойынша сыйақыны және резидент
банктер мен лизинг берушілерге төленетін сыйақыны қоспағанда, заңды
тұлғаларға борыштық бағалы қағаздар бойынша төленетін сыйақы.
Корпоративтік табыс салығы бойынша үшінші салық салу объектісі –
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
ырезидент емес заңды тұлғаның таза табысы болып келеді[6].
Қазақстан Республикасы көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел
экономиксын дамыту инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені
айқын. Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін
реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру.
Қазақстан шет елдердегідей корпоративтік табыс салығының ставкасы
жоғары болып келгенімен еліміздің мемлекеттік бюджеті әлі де салықтық
түсімдердің жеткіліксіз түсуімен сипатталды. Әрине, мемлекет салықтық
түсімдерді жоғарлатқысы келеді, бірақ кәсіпкерлерге түсетін салық
ауыртпалығы жоғары болғандықтан салық ставкасын көтеруге мүмкіндік жоқ.
1.2. Корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджет кірісіндегі
алатын орны
Мемлекеттік бюджет мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да
қатынасушылары арасында қоғамдық өнім бағасын орталықтандырылған ақша
құралдары қорын құру арқылы бөлу мен қайта бөлу және оны кеңейтілген
ұлғаймалы өндіріс және қоғамдық қажеттіліктер мақсатына пайдалану үрдісінде
пайда болатын экономикалық қатынастар сипатына ие.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік билік органдарын функцияларын қамтамасыз
ету үшін ақша қаражатының құрылуы мен жұмсалуын көрсеткіштер түрінде
беретін мемлекеттік жиынтық ақша қоры.
Қаржы ресурстарын бюджетте жинақтау мемлекеттің қаржы саясатын сәтті
жүргізу үшін қажет. Мемлекеттік бюджет ақшалай нысандағы қоғамдық өнімді
бөлу және қайта бөлуге байланысты туындайтын қоғамның қаржы қатынастарының
бір бөлігін сипаттайтын объективті экономикалық категория болып табылады.
Жалпы мемлекеттік бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асырудың негізгі
құралдарының бірі. Кез келген бюджет жүйесі (унитарлы, федеративті)
мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заңның басшылығы мен мемлекет бірлігінің нығаюы.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып ғана қоймай, тұрақтылықты қолдау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет те қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Бөлу функцияларының қолданылу ерекшелігі – қоғамдық өнім құнын
бөлу қоғамдық өндіріс салалары, ұлттық шаруашылық секторлары, аумақтар,
салалар, жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында жүргізіледі.
Бақылау функциясы қоғамдық өндіріс қажеттіктеріне сәйкес бюджет
қорларын сандық ара қатынаста бөлумен сипатталады.
Мемлекеттік бюджет жиынтық ұғымнан тұрады, яғни оны экономикалық
категория, мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде
ғана емес, бәріне міндетті заңның бірі, негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік –
экономикалық үрдістерді реттейтін механизм ретінде де қарастыруға болады.
Мемлекет бюджет саясатын, яғни әлеуметтік – экономикалық даму
бағдарламаларын жүзеге асыратын бюджеттік нысандар мен әдістерді пайдалану
бойынша шаралардың жиынтығын жасайды. Бюджет саясаты бюджет жүйесі арқылы
іске асады.
Бюджет жүйесі – елдің экономикалық қатынастар мен құқықтық нормалар
негізделген барлық бюджеттерінің жиынтығы.
Бюджет жүйесі мына қағидаларға негізделеді:
1. Біртұтастылық: бұл қағида бойынша бюджет жүйесіне кіретін барлық
бюджеттер біртұтас құқықтық базамен, біртұтас бюджет сыныптамасын
пайдаланумен, біртұтас мемлекеттік қаржы статистикасымен, келісілген
бюджет процедураларымен, барлық бюджеттердің қайта бөлу қатынастары
арқылы қалыптасатын ара қатынасымен қамтамасыз етіледі.
2. Бюджеттің толықтылығы: мемлекеттік зағнамамен анықталған барлық
түсімдерді міндетті және толықкөрсетуімен қамтамасыз етеді.
3. Нақтылық: бюджеттің қаржы операцияларының шынайы көрсетілуімен, бюджет
салаларының орындалуымен сәйкес болуын білдіреді.
4. Жариялылық: Үкімет пен жергілікті билік органдары өз бюджеттерін
жариялауға міндетті. Бұл қағида шаруашылық саясатта байқалатын
қателердің алдын алуға, бюджет баптарын ашуға мүмкіндік береді.
Бюджет жүйесін құрудағы басты құжат – ел Конституциясы мен бюджет
жүйесі туралы Заң. Жыл сайын тиісті қаржы жылына республикалық бюджет
туралы Заң қабылданады, онда бюджет көрсеткіштері нақтыланып, бюджет
ресурстарының көздері мен жұмсалуы көрсетіледі.
Бюджеттік реттеу – жоғары тұрған бюджеттің төменгіге ресурстардың бір
бөлігін және керісінше теңдестіру мақсатында беруімен сипатталатын қайта
бөлу жүйесі. Реттеу механизміне мыналар жатады: субсидия, субвенция,
реттеуші табыс көздері.
Нарықтың қалыптасуы кезінде бюджеттің негізгі проблемалары мынадан
тұрды:
1. Төлемдердің төленбеуі. Оған әсер еткен айналым қаражаттарының
жеткіліксіздігі. Бұл жеткіліксіздіктің туындауына өз кезегінде мыналар
себеп болды:
• бағаның еркін белгіленуі;
• кәсіпорындардың өзара коммерциялық несие беруінің тоқталуы;
• есеп айырысу және төлем несиелерінің тоқтатылуы;
• өндірістің тиімсіздігі.
2. Еңбекақы бойынша қарыз. Ол мынадай себептерге байланысты
туындады:
1) ақша қаражаттарының тапшылығы;
2) ақша қаражаттарының комерциялық құрылымның айналымына
жіберілуі;
3) әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының
болуы;
4) бюджеттің жоспарланған деңгейде жиналмауы;
3. Салық жүйесінің жеткілікті деңгейде дамымауы. Бұл
кемшілік заң бойына міндетті төлемдерді жеткілікті
деңгейде жұмылдыруға мүмкіндік бермеді. Салықтан
жалтаруға жол берілді; салық төлеушілер үшін салық
механизмі күрделі болды; өзгерістер мен толықтырулар көп
жүргізілді; салық қызметкерлерінің біліктілігі жеткілікті
деңгейде болмады.
4. Орталық пен жергілікті деңгей арасында өкілеттіктер нақты
бөлінбеді. Бұл бюджет арасындағы қатынастардың ортақ
идеяға негізделіп құрылуы үшін керек. Дәлірек айтсақ,
елге мемлекет өмірінің негізгі бағыттарын – энергетиканы,
көлікті, қорғанысты, стратегиялық ресурстарды пайдалануды
өз міндетіне алатын қуаттыорталық керек. Ал қалған
мәселелерді жергілікті билік игеруге тиіс.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттарының қорын құру мен
пайдалануға байланысты бюджеттік қызмет етуі бюджеттің кірістер мен
шығыстары тәрізді ерекше экономикалық нысан арқылы жүзеге асады. Ол құн
бөлінуінің ерекше кезеңдерін сипаттайды. Екі категория да объективті,
ерекше қоғамдық мақсатқа ие, яғни кірістер мемлекетті қажеттті ақша
қаражатымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпымемлекеттік қажеттіктерге бөледі [7].
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларында жүзеге асырылатын бюджет
және салық саясаттарының бағыттарымен анықталады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
әлеуметтік экономикалық және тарихи жағдайларында жүзеге асырылатын бюджет
және салық саясаттарының бағыттарымен анықталады.
Әдетте, кірістер көзі ретінде салықтар және оларға тән төлемдер
танылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің құрамы мен құрылымы
қолданыстағы салық жүйесімен аныұталады.
Мемлекеттік бюджеттің құрамы:
1) түсімдер;
2) шығыстар және несиелеу;
3) дефицит (профицит);
4) қаржыландыру (профицитті пайдалану).
Түсімдерге мыналар жатады:
а) кірістер;
ә) алынған ресми трансферттер;
б)бұрын берілген несиелер бойынша негізгі қарызды өтеу.
Өз кезегінде кірістер былай бөлінеді:
а) салықтық түсімдер;
ә) салықтық емес түсімдер;
б) капиталмен жасалған операциядан түсетін кірістер.
Бюджет түсімдерінің осы неізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттер категориясымен, яғни мемлекеттікбасқарудың басқа деңгейіндегі
ұлттық органдардан (ағымдағы және күрделі субвенция мен субсидия, өзара
есеп айырысу) және қайтарымсыз негізде (грант) шетелден алынған
қаражаттармен толықтырылады.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2005-2007
жылдар аралығындағы түскен түсімдер құрылымы
Аталуы 2005 жыл 2006 жыл 2007жыл
млн.тг % млн.тг % млн.тг %
Барлық түсімдер 2 098 532 100 2 338 034 100 2 887 838 100
Соның ішінде 1 998 314 95,2 2 209 102 94,5 2 779 356 96,2
салықтық түсімдер
Салықтық емес 66 036 3,2 54 764 2,3 74 056 2,6
түсімдер
Негізгі капиталды 34 182 1,6 74 166 3,2 34 426 1,2
сатудан түскен
түсімдер
Статистический бюллетень № 1 (109), январь 2008 г.
Жоғарыда көрсетілген кестеде біз мемлекеттік бюджеттегі түсімдерді
көріп тұрмыз. Бұл жерде барлық түсімдер, оның ішіндегі салықтық түсімдер,
салықтық емес түсімдер және негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер
үлестері көрсетілген. Бюджетке түсетін барлық түсімдердің ең көп мөлшерде
түсетін түсімдер ішінде әрине салықтық түсімдер құрайды. Соңғы үш жыл
нәтижесі бойынша 2005 жылы мемлекеттік бюджет түсімдерінің ішінде 95,2 %-ды
құрап тұр. Бұл өте үлкен көрсеткіш. Ал, бірақ кейінгі жылдары салықтық
түсімдер мөлшері біршама азайды, бірақ бәрібір негізгі түсімдер болып қала
береді.
Кесте 2 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2005-2007
жылдар аралығындағы түскен салықтық түсімдер құрылымы
Аталуы 2005 жыл 2006 жыл 2007жыл
млн.тг % млн.тг % млн.тг %
Салықтық түсімдер, 1 998 314 95,2 2 209 102 94,5 2 779 356 96,2
барлығы:
Корпоративті табыс 834 332 41,7 776 609 35,1 1 444 566 52,1
салығы
Қосылған құн салығы 343 926 17,2 489 572 22,1 629 279 22,6
Акциздер 33 416 1,7 47 433 2,1 88 753 3,2
Жеке табыс салығы 122 999 6,1 165 033 7,5 221 025 7,9
Әлеуметтік салық 197 300 9,8 236 569 10,7 395 733 14,2
Статистический бюллетень № 1 (109), январь 2008 г.
2 - кестенің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, корпоративті табыс
салықтың салықтық түсімдер ішінде құбылмалы болғанын көруге болады. Егер
2005 жылы бюджеттің салықтық түсімдері оның барлық табысының 95,2% құраса,
2007 жылы ол 81,5%-ға тең болды. Әрбір салықты алып қарайтын болсақ,
олардың әр жылда әртүрлі болып отырғаны байқалады. Соның ішінде 2007 жылы
корпоративтік табыс салығынан 758 301 млн. теңге немесе нақтыланған
көрсеткіштің 162%-ы түскен. Бұл ретте шикізат секторының ұйымдарынан
369 817,2 млн. теңге немесе осы салықтың жалпы сомасынан 48,7%-ы түсті.
2006 жылмен салыстырғанда, 2007 жылы корпоративтік табыс салығынан түскен
түсімдер – 0,9 есе, оның ішінде шикізат секторының ұйымдарынан 3 есе
көбейді.
2007 жылы өңірлік мониторингіге жататын салық төлеушілерден тоқсан
сайын түсетін Корпоративтік табыс салығы түсімдерін талдау, алдыңғы
жылдардағы сияқты есепті жылы да түсімдердің бірдей болмауы сақталып
отырғанын көрсетті. Басқа салық түрлерімен салыстырғанда корпоративтік
табыс салығы бүгінгі таңда республикалық бюджеттің ең ірі табыс көзі болып
отыр. Аталмыш салық түрі Қаржы министрлігінің бұйрығымен 2002 жылдың 4 – ші
сәуірінен бастап, 100% республикалық бюджетке түседі.
Бұл фактілер корпоративтік табыс салығының аванстық аударудың
қолданыстағы тетігі республикалық бюджет кірістерінің орындалуын реттеу
құралдарының бірі болғандығын растайды. Яғни, кірістер бойынша жоспарды
орындау үшін салық органдары, аударудың аванстық тетіктерін пайдалана
отырып, кәсіпкерлердің салықтар мен төлемдерді төртінші тоқсанда төлеу
артықшылығын қамтамасыз етеді. Ол қосымша жүктеме болып айналымдағы
қаражаттардың басқаларға бөлінуіне байланысты осы кәсіпкерлердің қаржы
жағдайын нашарлатуға алып келеді.
Корпоративтік табыс салығы республикалық бюджетке түсетін салықтардың
ең ірісі болып табылады. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
республикалық бюджеттің кірістері 109,8%-ға атқарылды, іс жүзінде түсімдер
2 338 034 млн. теңгені құрады.
Салықтық түсімдер бойынша 2006 жылғы мемлекеттік бюджеттің жоспары
2 209 102 млн. теңгеге, оның ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша –
776 609 млн. теңгеге, қосылған құн салығы – 489 572 млн. теңгеге және және
әлеуметтік салық пен жеке табыс салықтары бойынша мемлекеттік бюджетке
236 569 млн. теңге және 165 033 млн. теңгеге тең салық төленді.
Өткен жылдардағы сияқты корпоративтік табыс салығы, қосылған құн
салығы, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан түскен түсімдер
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі көздері болып
табылатынын құрылымдық талдау көрсетіп отыр. Мәселен, жалпы салық
түсімдерінің арасында корпоративтік табыс салығының үлесі 2006 жылы –35,1%,
ал 2005 жылы 41,7%, Қосылган құн салығы тиісінше 17,2% және 22,1%,
әлеуметтік және жеке табыс салықтарының үлесі тиісінше 9,8 % -10,7%, 6,1%
- 7,5% тең.
2006 жылы республикалық бюджетке түскен салық түсімдері 2005 жылмен
салыстырғанда 210 788 млн. теңгеге ұлғайды. Салық түсімдерінің арасында ең
жоғары өсім қарқыны кедендік төлемдер (85,3%) мен акциздердің (56,4%)
үлесіне келеді.
Кез келген мемлекеттік бюджеттің стратегиялық мақсаты мемлекет
талаптарын қанағаттандыру, әлеуметтік, саяси және экономикалық тиімді
саясатқа қол жеткізу, жоғары экономикалық өсу қарқындарын қамтамасыз ету
болып табылады. Осы мақсаттарға жетудің негізгі екі концепциясы бар.
Біріншісі мемлекет шығындарын төмендетуге бағытталған. Бұл концепцияны
жақтаушылар бюджет шығындары төмендесе, бюджеттің табыс бөлігін құрайтын
салық түсімдерінің көлемі де төмендейді, осылайша салық ставкалары азайып,
ол кәсіпкерлерді ынталандырады, өндіріс кеңееді, халықтың сатып алуы
көбееді, тұтынудың және өндірістің артуы салық базасының кеңеюіне және
бюджетке түсетін салық түсімдерін көбейтуге мүмкіндік береді деген
ұстанымда.
Екіншілері салық түсімдерін көбейту арқылы мемлекеттік бюджет
шығындарын арттыру бағытында. Олардың пікірінше шығындар мемлекеттік сатып
алуды көбейтеді, оның әсері кәсіпорындар мен халықтағы ақша массасының
көбеюіне әкеліп, өндіріс көлемінің ұлғаюына әкеледі. Дегенмен осы тетіктің
тиімділігі мемлекеттік бюджет шығындары жалпы ішкі өнімнің 33-35%-ын
құраған кезде мүмкін болмақ. Оны қолдану барысында инфляция қаупін туғызбай
қоймайды, сол себепті бұл жағдайда бюджеттік жоспарлауды ақша-несие
саясатымен тығыз байланыстыру керек. Директивті жоспарлау дербес өнім мен
тауар өндірушілердің жеке жоспарлау тәжірибесін жоққа шығарған жоқ. Қазіргі
таңда аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуларын теңестіру мақсатында
жоспарлаудың төменнен басталуы маңызды. Мемлекеттік басқару елдің
масштабына сай жүзеге асады (жалпыаумақтық, жалпымемлекеттік басқару)[8].
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің ара-жігін ажырату және бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру мәселелері бойынша 2001 жылдың 24 қазанында құрылған
мемлекеттік комиссия жұмысының алғашқы есебі тыңдалып, оның концепциясы
Үкіметтің №147-ші Қаулысымен 2003 жылдың 10-шы ақпанында мақұлданды. Онда
бюджетаралық қатынастардың жаңа жүйесін қалыптастыру және құру барысында
пайдаланылады деген бюджеттік қатынастар моделінің төрт нұсқасы дайындалып,
әлемдік тәжірибелер зерделенген. Бірінші кезекте осы бағыттағы реформаларды
таяу мерзімде жүргізген Польша, Венгрия, Чехия сияқты елдердің
тәжірибелері, олардың артықшылықтары мен олқылықтары ескеріліп отырып
зерттелінген[9]. Сондай-ақ, Жергілікті мемлекеттік басқару мәселелері
жөніндегі кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
заң және 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан күшіне енген Бюджет кодексінің
Бюджетаралық қатынастар және бюджет деңгейлері арасындағы түсімдер мен
шығындарды бөлу деп аталатын бөлімі толықтай осы жұмыстарға арналған. Әр
басқару деңгейінің өз бюджеті бар және әрқайсысы өз өкілеттігі шегінде
қызмет етеді. Әртүрлі билік деңгейі бюджеттерінің өзара қарым-қатынасының
және олардың нақты қалыптасқан негізде дербес қызмет етулері бюджет аралық
қатынастарды құрайды.
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудың шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру барысында, атап
айтқанда оның ішінде корпоративтік табыс салыңының шетел тәжірибелерін,
олардың қызмет ету ерекшеліктерін ескеру қажет екені бәрімізге мәлім.
Нарықтық экономикалы, дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық
функциясымен қатар, әлеуметтік – экономикалық және сыртқы экономикалық
қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда.
Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде
мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда
және әр ел бюджетіндегі пайыздық ара қатынастары әр түрлі. Барлығына тән
ортақ сипат – мемлекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын
салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға
салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы.
Дамыған елдердің салықтарының құрылымына тән ортақ ерекшелік олардың
салықтарын салу барысында көрініс береді.
Салықтар әр түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну
механизмдері ұқсас болып келеді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық (корпоративтік табыс салығы)
көпшілік жағдайда компанияның таза пайдасынан пропорционалдық ставкамен
алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс процесі
барысында жұмсалған шығындар арасындағы айырма негізінде анықталады.
Әдетте, компанияның пайдасы екі, яғни бөлінетін және бөлінбейтін бөліктен
тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына мынадай түрлерге
жүктеледі:
- Классикалық жүйе, яғни компанияның бөлінетін пайдасына
корпорациялық және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен
Бельгия, Люксембург елдерінде кеңінен тараған.
- Компания деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады: әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе
бөлінетін пайдаға салық төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе
Португалия, Австрия елдерінде қолданылады; Бөлінетін пайданы салық
салудан ішінара босату негізінде. Бұл жүйе Исландия, Финляндия
елдерінде қолданылады.
- Акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады: корпорациялық салықтың ұсталған –
ұсталмағанына қарамастан, дивидендтерді салықтан ішінара босату;
салық несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
Бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде жүргізілуі
мүмкін:
1. компания (Греция, Норвегия)
2. акционерлер (Финляндия, Дания).
Бельгия, Панама тәрізді жекелеген елдерде қайта өңдеу өнеркәсібіндегі,
орман шаруашылығындағы компанияларға жеңілдетілген, ал мұнай
өнеркәсібіндегі компанияларға жоғарылатылған ставкамен салық салу
тәжірибелері тән.
Корпоративтік табыс салығының шетелдік тәжірибесін қарастыруда біз
мысал ретінде АҚШ, Германия, Ресей елдерін алдық. Ең алдымен, АҚШ-ғы салық
жүйесіндегі корпоративтік табыс салығын қарастырайық.
Үкіметтің пікірінше, салық ставкасы мен салық салу прогрессиясының күрт
төмендеуі еңбек белсенділігін жинақтау мен инвестицияны ынталандыру керек
болды. Салық түсімдерін ұлғайту американ экономисі Лаффердің теориясы
негізінде теориялық тұрғыда шешілді. Салық реформасы 1981 жылы 1981 жылдың
экономикасын сауықтырудың Салық Заңының қабылдануымен басталды. Мұнда үш
жыл ішінде табыс салығының, корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
төмендету қарастырылады. Корпорация пайдасына салынатын минималды салық
ставкасы 17-ден 16 пайызға төмендетілді. Өнеркәсіптің капиталын жаппай
жаңарту және техникалық базасын модернизациялау мақсатында жаңа
амортизациялық саясат жүргізілді. 1980 жылдары ғылыми-техникалық
прогресстің интенсивті қарқыны барысында құрал-жабдықтарды модернизациялау
тиімді болды. Осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік салық
саясатының қызметінің кәсіби деңгейін жақсарту оның ең шешуші міндеттерінің
бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет
неғұрлым маңызды және жалпы мемлекеттік міндеттерді шешумен айналысады.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан салық-бюджет саясатына ерекше көңіл
бөлініп, оны басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген
қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының
ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат
құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және
әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру арқылы мемлекеттің салық саясатын жетілдіру мәселесі
қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көп ғасырлық әлемдік тәжірибесі бар
екенін ескере отырып, оның пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі
күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен
техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан
қоғамды бұрынғысынша басқару мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді.
Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырыстарында жария етіліп
жүрген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауларында салық
саясатын жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес.
Қазақстанның салық саясаты салық берешегін жеңілдету жолымен республика
экономикасына қаражаттарды салу тиімділігін көтеруге бағытталған. Салық
салуды жетілдіру, диверсификацияны ынталандыру бойынша және экономиканың
жаңа салаларын дамыту міндеттерін іске асыру мақсатында 2007-2009 жылдар
салық саясатының негізгі бағыттары анықталды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық
актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңы салық жеңілдетулерінің жиынтығын қарастыратын, жалпы салық
ауыртпалығының деңгейін төмендетуге (дербес кіріс және әлеуметтік салықтар,
арнайы салық режимдеріндегі салық), экономиканың бөлек салаларының
ерекшеліктерін іске асыруға, сонымен қатар экономиканың бөлек секторының
ерекшеліктерін іске асыруға жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі
жасайтын кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге және де жеке кәсіпкерліктің
дамуына кедергі жасаушы кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге бағытталған.
Бүкіл экономикалық жаһандану бұл - яғни, шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерін көп ұлттандыра және біріктіре отырып, дүниежүзілік шаруашылық
салалардың өзара тәуелділігі мен байланысын күшейту. Жаһандану кезінде,
салық жүйесі мен салық саясатының белгілі үйлестірілуі көрініс табады.
Бірнеше мемлекеттер арасында салық салудың негізгі көрсеткіштері мен
механизмінің келісімі үшін салық жүйесінің бірігуі қажет болады.
Жаһандық экономикалық тұрақсыздық жағдайында мемлекет ахуалды белсенді
түрде басқара білуге тиіс. Ол үшін қажетті ресурстардың бәрі де бар.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өз егемендігін
жариялап, қысқа мерзім ішінде мемлекеттік сұраныстарына жауап беретін салық
жүйесін құру керек болды.
Қазақстан Республикасы өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын бастан
өткізіп, енді индустриалды-инновациялық стратегия құрып, оны іске асыруда.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарының бірі жаһандану
талаптарына сай болатын экономиканың динамикалық дамуы болып табылады.
Қазіргі таңда, Қазақстанның экономикалық дамуы салық механизмінің
жетілдіру жолдарын іздеумен тығыз байланысты. Ал, салық механизмінің
жетілуі бұл экономиканың мүмкіншіліктерін арттыру мен ұлттық экономиканың
дамуына алып келеді. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өз алдына өз
болып, әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30
корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру
міндеттерін басты стратегиялық мақсаты ретінде жоспарлап отыр. Дүние
Жүзілік Сауда ұйымына кіріп, өз қызметтері мен тауарларын дүние жүзіне
ұсынбақ мақсаты бар. Осыған келгенде біздің мемлекетіміз, экономикамыз
осындай бәсекелестікке дайын ба? Ал салық жүйемізге бұл қандай әсерін
тигізеді? Салық заңнамалығымыз жетілген бе? деген сұрақтар туады.
Осы жылдың басында Ел басымыз Н.Ә. Назарбаев жасаған жолдауда:
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға,
әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деген еді.
Бүгінгі күні мемлекетімізде 10 салық түрі және 23 өзге де бюджеттік
төлемдер бар. Олардың негізін құрайтын салықтардың бірі корпоративтік табыс
салығы. Қазіргі таңда Республикамыздың бюджетке түсетін салықтардың негізгі
бөлігін Корпоративтік табыс салығы құрайды. Және де, жоғарыда атап кеткен
бүкіл әлемдік жаһандану процесі, дүние жүзілік сауда ұйымына кіру және 50
бәсекелестікке қабілетті ел қатарына қосылу мәселелері осы салық түріне
және керісінше корпоративтік табыс салығының дұрыс жетілуі көздеген
мақсаттарға қол жеткізуге үлкен әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы қаржылық қатынастар жиынтығы. Пәні -
корпоративті табыс салығы болып табылады.
Дипломдық жұмыс жазу барысында көздеген мақсаттар:
1. корпоративтік табыс салығының қазіргі жағдайы: мәні мен табиғатын
көрсету;
2. корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджеттегі алатын орнын
көрсету;
3. корпоративтік табыс салығының шет елдердегі тәжірибесі: артықшылығы
мен айырмашылығы;
4. корпоративтік табыс салығын талдап, олардың кемшіліктеріне тоқталу;
5. корпоративтік табыс салығының жетілдіру мәселелеріне тоқталу.
Дипломдық жұмысты жазу барысындағы міндеттер мынадай:
- корпоративтік табыс салығының бюджетке түсу үлесін Бостандық ауданының
салық комитеті арқылы бақылап, тұжырымдама жасау;
- корпоративтік табыс салығының алыну механизмінің кемшіліктері мен
ерекшеліктерін ашу және оны жетілдіру мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей шетел еңбектерінен
мәліметтер алынды: Налоги учебное пособие. Издание третье. Под редакцией
Д.Г. Черник Москва, 1997 жыл және Мещерякова О.В. налоговые системы
развитых стран мира, Москва, 1997 жыл. Ал қазақстандық әдебиеттердің ішінде
көбінесе сүйенген ол: Ермекбаева Б.Ж. Салық және салық салу Алматы, 2003
жыл, Ермекбаева Б.Ж. және Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары.
Алматы, 2004 жыл. В.Д. Ли Финансы в вопросах и ответах. Алматы, 2005 жыл,
Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы в условиях глоболизации
экономики. Алматы, 2007 жыл,
А.Д. Үмбеталиев пен Ғ.Е. Керімбек Салық және салық салу кітабы, Алматы,
экономика, 2006 жыл. Міне, осындай әдебиеттер негізінде диломдық жұмыс
толықтырды.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
статистикалық мәліметтері бойынша анализ жасалды.
1. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
Таяуда қабылданған 2007-2024 жылдарда Қазақстан Республикасының тұрақты
дамуға көшу Концепциясының басты мақсаты өмір сүрудің сапасын арттыру және
ұзақ мерзімді болашақта елдің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету негізі
ретінде Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және саяси аспектілерінің тепе – теңдігіне қол жеткізу болып
табылады [1].
Міне, Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына біздердің өзіміз куәміз. Мемлекетіміз экономикада кездескен
қиындықтарды бастан өткізіп, енді индустриалды-экономикалық жоспар құруда.
Алдына қойған мақсаттары мен жоспарлары жеткілікті.
1995 жылдан бастап Қазақстан салық жүйесінде халықаралық стандарттарды
ескере отырып өзгерістер енгізілді. Бұл салық жұйесі бұрыңғыдан өзгеше
болды.
Жаңа салық жүйесінің енгенімен салық түрлері, заңды және жеке
тұлғалардың объектісі мен есептелу шарттары да өзгерді.
Салық тәжірибесінде алғаш рет жылдық жиынтық табыс, шегерім, салық
салынатын табыс, салықтық есеп деген түсініктер пайда болды.
Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуына көмек беретін экономикалық
тетіктердің бірі салықтар болып табылады. Салықтар деп– белгілі бір
көлемде, қайтарылмайтын негізде төленуге міндетті мемлекет заң жүзінде
бекіткен бюджетке төленетін төлемдер. Салықтың экономикалық мазмұны
мемлекет өзінің функциясы мен міндеттерін орындау мақсатында салықтарды
жинауын айтамыз және ол ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Нарықтық
қатынастар жағдайында салық жүйесі қажетті экономикалық құрал, ол
мемлекеттің экономиканы реттеуінің қаржы несиелік механизмінің негізі.
Салық жүйесі нарық жағдайында экономиканы басқарудың, дамытудың және
тұрақтандырудың ірі құралы, жалпы ұлттық шаруашылықтың тиімді қызмет етуіне
оның дұрыс құрылуына тікелей байланысты.
Салық жүйесі мемлекет тарапынан жүргізілетін салық саясатына
негізделеді және оның мынадай түрлері кездеседі:
- Ең көп салық саясаты – “не бар, соның барлығын алу” қағидасымен
сипатталады. Бұл жағдайда мемлекет ұтылады, себебі, ол салықтардың
артуымен мемлекет табысы өспейді.
- “Саналы” салық саясаты – кәсіпкерліктің дамуына мүмкіндік беріп, оған
қолайлы салық климатын қамтамасыз етеді.
- Жоғары ставкалы салық саясаты - әлеуметтік қорғауды ескере отырып, салық
салудың жоғары деңгейін қарастырады.
Салықты қолдану жалпымемлекеттік мүддемен меншік түріне, ұйымдастыру
формасына, ведомствалық басқарылуына байланыссыз кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық мүдделері арасындағы байланысты қамтамасыз
ететін және басқаратын экономикалық әдістердің бірі болып табылады.
Салықтардың көмегімен кәсіпкерлер мен кәсіпорындар мемлекеттік және
жергілікті бюджет арасындағы, банктер арасындағы қарым-қатынастары
анықталады. Олардың көмегімен мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін атқаруға
қажетті ресурстарға ие болады[2].
Әрбір мемлекеттің қаржымен толықтырылып тұруы жалпы мемлекеттік және
жергілікті деңгейлерде атқарылып тұрады. Бұл әсіресе заңды және жеке
тұлғалардың салықтарды және басқа төлемдерді төлеп тұрудан құрылады.
Қазіргі таңда, өндіріс нарықтық экономиканың дамуына негізгі әсер етуші
факторларының бірі болып табылады. Өндіріс жалпы барлық сала жақтан дамып,
қамтылып отыр. Өндірістің нәтижесінде табыс пайда болады.
Жалпы табыс дегеніміз – бұл қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын
күрделі экономикалық категория. Табыс белгілі бір қызметтің шығындарымен
байланысты нәтижесі.
Табыстар өндірістіктен бөлек, коммерциялық, делдалдық, және басқа да
қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта құрылған өнім мен қызметті
бөлу сатысында пайда болады.
Қазақстанда салықтық түсімдер бюджет кірістерінің 90%-ын құрайды.
Республикамызда табысқа салық салынады. Жалпы табысқа салынатын салық екіге
бөлінеді: жеке табыс салығы және корпорацияның табысына салынатын салық.
Корпоратвиті табыс салығы салық салу жүйесінде 1994 жылдан бастап маңызды
орын алып келеді. Дәл осы жылы салық салу жүйесінде нақты өзгерістер
жүргізілді және жылдық жиынтық табыс түсінігі де Қазақстан тәжірибесіне
осы жылы енгізілді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін
құрайтын салық – бұл Корпоративтік табыс салығы. Қазақстан Республикасының
салық жүйесіне 1992 жылы 1 қаңтарынан бастап, заңды тұлға пайдасына
салынатын салық түрінде енгізілді. Корпоративтік табыс салығының біздің
мемлекетімізде мәні зор. Себебі, қазір Республикамызда көптеген
корпорациялар, мекемелер және ұйымдар өз тауарлары мен қызметтерін өндіріп,
халыққа ұсынып жүр. Халықтың тұтынуына байланысты табыс пайда болады. Осы
табысқа салық салынады.
Салық алынған нақты пайдадан төленді. Нәтижесінде заңды тұлғалардың
операциясы негізінде бартерлі сипатта жүргізілді, жалған құжат негізінде
жүргізілді, қайырымдылық көмек негізінде беру фактілері және салықтан
жалтару орын алды.
Заңды тұлғалардың қаржылық қызмет нәтижесінде салық салуды жетілдіру
барысында салық пайдадан емес табыстан алынатын болды.
Салық субъектісі – салық төлеуге заңды түрде міндетті тұлға. ҚР-да
салық субъектілері: заңды, жеке тұлғалар, кәсіпкерлер, резиденттер емес.
Салық объектісі – салық салынатын зат, іс-әрекет, құбылыс (табыс, мүлік, іс-
әрекет түрлері, ақша операциялары, тауарлық-материалдық құндылықтар [3].
Жалпылай келгенде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
келесідей белгіленеді. Салықты Қазақстан Республикасының табыс алатын
резидент және резидент емес заңды тұлғалар, сонымен қатар, кәсіпкерлік
іспен айналысатын коммерциялық емес және бюджеттік мекемелер төлейді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың тірегі болып табылады.
Себебі салықтар – бюджет кірісінің қайнар көзі. Осы қаражаттар есебінен
мемлекеттік және әлеуметтік бағдарламалар қаржыландырылады және мемлекеттің
қызмет етуі қамтамасыз етіледі [4].
Мұндағы салықтардың ішіндегі ең көп түсімді қамтамасыз ететін
корпоративтік табыс салығынының маңызын атап кету біздің басты мәселеміз
болып отыр. Корпоративтік табыс салығы – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпымемлекеттік тікелей салық.
Корпоративтік табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан
Республикасы резидент – заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Республикадағы көздерден табыс
алатын резидент емес – заңды тұлғалар төлейді.
Корпоративтік салық салу объектісі:
- салық салынатын табыс;
- төлем көзінен салық салынатын табыс;
- Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салық салынатын табыс
дегеніміз – жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес алынатын шегерістердің
айырмасы [5].
Жылдық жиынтық табысқа салық төлеуші табыстарының барлық түрлеріне
келесілер жатады және олардың кейбір түрлерінің толық мәніне тоқталайық.
Тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс -
Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде
мемлекеттік бақылау жасау мәселелері жөніндегі заңдарында өзгеше
көзделмесе, қосылған құн салығы мен акцизді қоспағанда, өткізілген
тауарлардың, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден түскен табыс.
Тауарларды өткізуден түскен табыс:
- тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған;
- мәміле шарттары өзгерген;
- өткізілген тауарлар (жұмыстар) үшін келісілген өтемдер өзгерген;
- теңгемен төлеген кезде өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) құнындағы айырма алынған жағдайларда түзетілуге тиіс.
Табысты түзету аталған өзгерістер болған салық кезеңінің қорытындысы
бойынша жүргізіледі.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға
жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс. Құн
өсімінен түсетін табыс үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер үшін
сатып алынған активтерді қоспағанда, амортизациялауға жатпайтын басқа да
активтерді өткізу кезінде құрылады. Амортизациялауға жатпайтын активтерге:
- жер учаскелері;
- құрылыс аяқталмаған объектілер;
- орнатылмаған жабдық;
- салық төлеуші тауарларды өндіруде, жұмыстарды орындауда, қызметтер
көрсетуде пайдаланбайтын негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
- бағалы қағаздар;
- кез келген ұйымдық – құқықтық нысандағы заңды тұлғаға қатысу жатады.
Активтер өткізілген айдың бірінші күнінде бухгалтерлік баланста
көрсетілген құны олардың баланстық құны болып табылады. Кәсіпкерлік
қызметте пайдаланылатын үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды өткізу кезінде
құн өсімі, өткізу құнымен салық есебінде айқындалатын қалдық құнның
арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Бағалы қағаздарды өткізу кезінде құн өсіміне төмендегілер жатады:
- борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы қағаздар бойынша өткізу
құнымен имеденіп алу құны арасындағы оң айырма;
- борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткізу күніндегі дисконт амортизациясы
және сыйлық ақы ескерілген, өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы
купон есепке алынбаған оң айырма.
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар. Міндеттемелерді
есептен шығару нәтижесінде алынған табыс сомасы есептен шығарылған
кредиторлық берешек сомасына тең болады. Күмәнді міндеттемелер бойынша
алынатын табыстар: иемденіп алынған тауарлар бойынша, сондай-ақ,
қызметкерлерге есептелген табыстар үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған
міндеттемелер күмәнді деп танылады. Кредиторлық берешек туындаған кезде
қабылданған ставка бойынша бюджетпен өзара есеп айырысуда қалпына
келтірілуге тиіс қосылған құн салығын қоспағанда салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысына қосылуға тиіс.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын
салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық құнынан
асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастырудан алынған инвестициялық
табыстар.
Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар. Иемденіп алынған
тауарлар (жұмыс, қызмет көрсетулер) бойынша, сондай-ақ қызметкерлерге
есептелген табыстармен және жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік
игіліктер немесе өзге де материалдық пайда түрінде берген табыстарын қоса
алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез-келген
табыстармен айқындалатын басқа да төлемдер бойынша туындаған кезінен бастап
үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған міндеттемелер күмәнді болып табылады.
Мүлікті жалға беруден түсетін табыстар. Заңды тұлғалар қосымша салық
салу объектілерін жалға беруден де табыс табады.
Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат
етілетін банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерінің жүзеге
асыратын ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін
табыстар;
Борышты талап етуден түскен басқа біреуден түсетін табыстар;
Кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтауға келісіп үшін алынған
табыстар;
Шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі топты құн балансынан асып
түсуінен алынатын табыстар;
Кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасынан
кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
Ортақ үлестік меншңктен түсетін табысты бөлу кезеңінде алынатын
табыстар;
Бұрын негізсіз ұсталып; бюджеттен қайтарылған айыппұлдар, өсімпұлдар
мен санкциялардың басқа да түрлері;
Бұрын жүргізілген шегерістер бойынша алынған өтемақылар;
Өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер –
салық төлеушінің өтеусіз алған кез-келген мүлкі, сондай-ақ орындаған
жұмыстары мен көрсеткен қызметтері.
Дивиденттер – акциялар бойынша төленуге тиісті табыс.
Сыйақылар – несиелер үшін, қаржы лизингі бойынша немесе сенімгерлік
басқаруға берілген мүлік үшін, депозиттер бойынша жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша , боыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер – дисконт
немесе купон.
Бағамдық оң айырма – шетелдік валютамен жасалған операциялар бойынша
пайда болатын айырма.
Ұтыстар – жарыстарда, байқауларда . лотериялар бойынша, салымдар мен
борыштық бағалы қағаздар бойынша ойындарды қоса алғанда, ұтыс ойындары
бойынша салық төлеушілер алатын заттай және ақшалай түрдегі табыстардың кез-
келген түрлері.
Роялти – мынадай құықтар үшін төленеді:
- біріншіден, пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құрылымдарды қайта
өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін;
- екіншіден, авторлық құқықтарды, бағдарламалық қамтамасыз етуді,
патенттерді, сызбаларды, тауар белгілерін басқа осыған ұқсас құқық
түрлерін пайдалан құқығы үшін, ноу-хауды пайдаланғаны үшін төленетін
төлем.
Әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы.
Жер қойнауын пайдаланушы тиісті мемлекеттік уәкілетті орган бекіткен
кен орындарын игеру салдарын жою бағдарламасында көзделген кезеңде кен
орындарын игеру салдарын жою жөніндегі жұмысты жүргізбеген жағдайда,
шегерімдерге жатқызылған, кен орындарын игеру салдарын жою қорына
(резервтік қор) аударымдар сомалары олар жүргізілуге тиіс салық кезеңнің
жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы-
материалдық шығындар бойынша, еңбекақыны төлеу; қызмет көрсету және
активтер бойынша, сыйаққы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша;
теріс бағалық айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша;
сақтандыру төлемдері жарнамалары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындар;
табиғи ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге
кеткен шығындар бойынша; үстеме мен айыппұл; бюджетке төленген салықтар
жатады.
Сақтандыру ұйымының сақтанушыға іс-әрекет аяқталғаннан кейін немесе
жинақтаушы емес, сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатқан кезде
кайтаруға тиіс (қайтарылатын) және сақтанушы бұрын шегерімдерге жатқызған
салық кезеңінің жылдық жиынтық табысына жатқызылады.
Салық төлеуші өтеусіз алған кез-келген мүлік, сондай-ақ жұмыстар мен
қызмет көрсетулер оның табысы болып табылады.
Бірақ мыналар табыс ретінде қарастырылмайды:
- жарғылық капиталға салым ретінде алынған мүлік;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған субсидиялар.
Жылдық жиынтық табысқа мынадай түзетулер енгізіліп табыстар түрлері
жылдық жиынтық табыстан алынып тасталды:
- Қазақстан Республикасында бұрын төлем көзінен салық салынған табыс;
- Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғасынан дивидендтер;
- эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және өз акцияларын өткізу кезіндегі құн
өсімі;
- қор биржасының А және В ресми тізімдерінде тұрған акциялар мен
облигацияларды өткізу кезінде құн өсімен алынған табыс;
- мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
- табиғы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындағын реттте
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдаланылған
мүліктің құны,
- мемлекеттік кәсіпорынның Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі
негізнде мемлекеттік орган немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз
негізде алған негізгі құрал жабдықтарының құны;
- Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық
табыстар.
Салық төлеуші шегерімді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты
шығыстары болса, оларды растайтын құжаттарын негізге ала отырып жүргізеді.
Шегерімдер нақты жүргізілген салық кезеңінде алынып тасталуы тиіс. Енді
негізгі шегерімдер түріне тоқталып өтейік:
1. Қызметтік іссапарлар кезіндегі шегерімге жататын өтемдерге мыналар
жатады:
- бронь үшін шығыстар ақысын қоса алғанда, іс-сапарға баратын жерге жетуге
және қайтуға нақты шыққан шығыстар;
- бронь үшін шығыстар ақысын қоса алғанда, тұрғын үй-жайды жалдауға нақты
шыққан шығыстар;
- Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге іссапарда болған кезде
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген нормалар шегінде төленетін
тәуліктік ақы.
2. Сыйақы бойынша шегерімдерге:
- құрылысқа алынған және құрылыс кезеңінде төленетін кредиттер (қарыздар)
бойынша сыйақыны қоспағанда, алынған кредиттер (қарыздар) бойынша оның
ішінде қаржы лизингі түріндегі сыйақы;
- сенімгеолік басқаруға алынған мүлік үшін сыйақы;
- борыштық бағалы қағаздар иесіне оларды шығару және орналастыру шоттарына
сәйкес эмитент төлейтін дисконт не купон (дисконтты не сыйлық ақыларды
есепке ала тырып) жатады
Сыйақы бойынша шегерім мынадай мөлшерлерде шегеріледі:
- теңгемен алынған және орналастырылған кредиттер (заемдар), оның ішінде
қаржы лизингі бойынша, депозиттер, борыштық бағалы қағаздар бойынша,
сондай-ақ сенімгерлік басқаруға алынған мүлік үшін - Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландырудың ресми
ставкасын 1,5 еселеп қолданып есептелген сома шегінде;
- шетелдік валютамен алынған және орналастырылған кредиттер (заемдар), оның
ішінде қаржы лизингі бойынша, депозиттер, борыштық бағалы қағаздар
бойынша – Лондон банкаралық нарығының ставкасын 2 еселеп қолданып
есептелген сома шегінде жүргізіледі.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын-үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азайтылады. Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген
мүліктері, жеке тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі.
Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын
табысына (мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте
мөлшерінде) түзету жүргізіледі.
Корпоративті табыс салығы бойынша екінші салық салу объектісі – төлем
көзінен салық салынатын табыс. Төлем көзінен салық салынатын табыстарға
жататындар келесілер:
- дивидендтер,
- қаржы рыногы мен қаржылық ұйымддарды реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиялары бар банктердегі және банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы жеке
тұлғалардың салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларды қоспағанда,
депозиттер бойынша сыйақы.
- Ұтыстар;
- Резидент емес тұлғалардың Қазақстан Республикасындағы көздерден алған,
осындай резидент еместердің тұрақты мекемесімен байланысы жоқ табыстары.
- Резидент - банктерге төленетін сыйақыны қоспағанда , эмитент борыштық
бағалы қағаздар бойынша шығару шарттарына сәйкес төлейтін купон түріндегі
сыйақы
- Уәкілетті органның лицензияся негізінде заем операцияларын жүзеге
асыратын ұйымдарға төленетін несиелер бойынша сыйақыны және резидент
банктер мен лизинг берушілерге төленетін сыйақыны қоспағанда, заңды
тұлғаларға борыштық бағалы қағаздар бойынша төленетін сыйақы.
Корпоративтік табыс салығы бойынша үшінші салық салу объектісі –
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
ырезидент емес заңды тұлғаның таза табысы болып келеді[6].
Қазақстан Республикасы көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел
экономиксын дамыту инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені
айқын. Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін
реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру.
Қазақстан шет елдердегідей корпоративтік табыс салығының ставкасы
жоғары болып келгенімен еліміздің мемлекеттік бюджеті әлі де салықтық
түсімдердің жеткіліксіз түсуімен сипатталды. Әрине, мемлекет салықтық
түсімдерді жоғарлатқысы келеді, бірақ кәсіпкерлерге түсетін салық
ауыртпалығы жоғары болғандықтан салық ставкасын көтеруге мүмкіндік жоқ.
1.2. Корпоративтік табыс салығының Мемлекеттік бюджет кірісіндегі
алатын орны
Мемлекеттік бюджет мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да
қатынасушылары арасында қоғамдық өнім бағасын орталықтандырылған ақша
құралдары қорын құру арқылы бөлу мен қайта бөлу және оны кеңейтілген
ұлғаймалы өндіріс және қоғамдық қажеттіліктер мақсатына пайдалану үрдісінде
пайда болатын экономикалық қатынастар сипатына ие.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік билік органдарын функцияларын қамтамасыз
ету үшін ақша қаражатының құрылуы мен жұмсалуын көрсеткіштер түрінде
беретін мемлекеттік жиынтық ақша қоры.
Қаржы ресурстарын бюджетте жинақтау мемлекеттің қаржы саясатын сәтті
жүргізу үшін қажет. Мемлекеттік бюджет ақшалай нысандағы қоғамдық өнімді
бөлу және қайта бөлуге байланысты туындайтын қоғамның қаржы қатынастарының
бір бөлігін сипаттайтын объективті экономикалық категория болып табылады.
Жалпы мемлекеттік бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асырудың негізгі
құралдарының бірі. Кез келген бюджет жүйесі (унитарлы, федеративті)
мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заңның басшылығы мен мемлекет бірлігінің нығаюы.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып ғана қоймай, тұрақтылықты қолдау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуге де қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет те қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Бөлу функцияларының қолданылу ерекшелігі – қоғамдық өнім құнын
бөлу қоғамдық өндіріс салалары, ұлттық шаруашылық секторлары, аумақтар,
салалар, жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында жүргізіледі.
Бақылау функциясы қоғамдық өндіріс қажеттіктеріне сәйкес бюджет
қорларын сандық ара қатынаста бөлумен сипатталады.
Мемлекеттік бюджет жиынтық ұғымнан тұрады, яғни оны экономикалық
категория, мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде
ғана емес, бәріне міндетті заңның бірі, негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік –
экономикалық үрдістерді реттейтін механизм ретінде де қарастыруға болады.
Мемлекет бюджет саясатын, яғни әлеуметтік – экономикалық даму
бағдарламаларын жүзеге асыратын бюджеттік нысандар мен әдістерді пайдалану
бойынша шаралардың жиынтығын жасайды. Бюджет саясаты бюджет жүйесі арқылы
іске асады.
Бюджет жүйесі – елдің экономикалық қатынастар мен құқықтық нормалар
негізделген барлық бюджеттерінің жиынтығы.
Бюджет жүйесі мына қағидаларға негізделеді:
1. Біртұтастылық: бұл қағида бойынша бюджет жүйесіне кіретін барлық
бюджеттер біртұтас құқықтық базамен, біртұтас бюджет сыныптамасын
пайдаланумен, біртұтас мемлекеттік қаржы статистикасымен, келісілген
бюджет процедураларымен, барлық бюджеттердің қайта бөлу қатынастары
арқылы қалыптасатын ара қатынасымен қамтамасыз етіледі.
2. Бюджеттің толықтылығы: мемлекеттік зағнамамен анықталған барлық
түсімдерді міндетті және толықкөрсетуімен қамтамасыз етеді.
3. Нақтылық: бюджеттің қаржы операцияларының шынайы көрсетілуімен, бюджет
салаларының орындалуымен сәйкес болуын білдіреді.
4. Жариялылық: Үкімет пен жергілікті билік органдары өз бюджеттерін
жариялауға міндетті. Бұл қағида шаруашылық саясатта байқалатын
қателердің алдын алуға, бюджет баптарын ашуға мүмкіндік береді.
Бюджет жүйесін құрудағы басты құжат – ел Конституциясы мен бюджет
жүйесі туралы Заң. Жыл сайын тиісті қаржы жылына республикалық бюджет
туралы Заң қабылданады, онда бюджет көрсеткіштері нақтыланып, бюджет
ресурстарының көздері мен жұмсалуы көрсетіледі.
Бюджеттік реттеу – жоғары тұрған бюджеттің төменгіге ресурстардың бір
бөлігін және керісінше теңдестіру мақсатында беруімен сипатталатын қайта
бөлу жүйесі. Реттеу механизміне мыналар жатады: субсидия, субвенция,
реттеуші табыс көздері.
Нарықтың қалыптасуы кезінде бюджеттің негізгі проблемалары мынадан
тұрды:
1. Төлемдердің төленбеуі. Оған әсер еткен айналым қаражаттарының
жеткіліксіздігі. Бұл жеткіліксіздіктің туындауына өз кезегінде мыналар
себеп болды:
• бағаның еркін белгіленуі;
• кәсіпорындардың өзара коммерциялық несие беруінің тоқталуы;
• есеп айырысу және төлем несиелерінің тоқтатылуы;
• өндірістің тиімсіздігі.
2. Еңбекақы бойынша қарыз. Ол мынадай себептерге байланысты
туындады:
1) ақша қаражаттарының тапшылығы;
2) ақша қаражаттарының комерциялық құрылымның айналымына
жіберілуі;
3) әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының
болуы;
4) бюджеттің жоспарланған деңгейде жиналмауы;
3. Салық жүйесінің жеткілікті деңгейде дамымауы. Бұл
кемшілік заң бойына міндетті төлемдерді жеткілікті
деңгейде жұмылдыруға мүмкіндік бермеді. Салықтан
жалтаруға жол берілді; салық төлеушілер үшін салық
механизмі күрделі болды; өзгерістер мен толықтырулар көп
жүргізілді; салық қызметкерлерінің біліктілігі жеткілікті
деңгейде болмады.
4. Орталық пен жергілікті деңгей арасында өкілеттіктер нақты
бөлінбеді. Бұл бюджет арасындағы қатынастардың ортақ
идеяға негізделіп құрылуы үшін керек. Дәлірек айтсақ,
елге мемлекет өмірінің негізгі бағыттарын – энергетиканы,
көлікті, қорғанысты, стратегиялық ресурстарды пайдалануды
өз міндетіне алатын қуаттыорталық керек. Ал қалған
мәселелерді жергілікті билік игеруге тиіс.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттарының қорын құру мен
пайдалануға байланысты бюджеттік қызмет етуі бюджеттің кірістер мен
шығыстары тәрізді ерекше экономикалық нысан арқылы жүзеге асады. Ол құн
бөлінуінің ерекше кезеңдерін сипаттайды. Екі категория да объективті,
ерекше қоғамдық мақсатқа ие, яғни кірістер мемлекетті қажеттті ақша
қаражатымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпымемлекеттік қажеттіктерге бөледі [7].
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларында жүзеге асырылатын бюджет
және салық саясаттарының бағыттарымен анықталады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
әлеуметтік экономикалық және тарихи жағдайларында жүзеге асырылатын бюджет
және салық саясаттарының бағыттарымен анықталады.
Әдетте, кірістер көзі ретінде салықтар және оларға тән төлемдер
танылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің құрамы мен құрылымы
қолданыстағы салық жүйесімен аныұталады.
Мемлекеттік бюджеттің құрамы:
1) түсімдер;
2) шығыстар және несиелеу;
3) дефицит (профицит);
4) қаржыландыру (профицитті пайдалану).
Түсімдерге мыналар жатады:
а) кірістер;
ә) алынған ресми трансферттер;
б)бұрын берілген несиелер бойынша негізгі қарызды өтеу.
Өз кезегінде кірістер былай бөлінеді:
а) салықтық түсімдер;
ә) салықтық емес түсімдер;
б) капиталмен жасалған операциядан түсетін кірістер.
Бюджет түсімдерінің осы неізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттер категориясымен, яғни мемлекеттікбасқарудың басқа деңгейіндегі
ұлттық органдардан (ағымдағы және күрделі субвенция мен субсидия, өзара
есеп айырысу) және қайтарымсыз негізде (грант) шетелден алынған
қаражаттармен толықтырылады.
Кесте 1 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2005-2007
жылдар аралығындағы түскен түсімдер құрылымы
Аталуы 2005 жыл 2006 жыл 2007жыл
млн.тг % млн.тг % млн.тг %
Барлық түсімдер 2 098 532 100 2 338 034 100 2 887 838 100
Соның ішінде 1 998 314 95,2 2 209 102 94,5 2 779 356 96,2
салықтық түсімдер
Салықтық емес 66 036 3,2 54 764 2,3 74 056 2,6
түсімдер
Негізгі капиталды 34 182 1,6 74 166 3,2 34 426 1,2
сатудан түскен
түсімдер
Статистический бюллетень № 1 (109), январь 2008 г.
Жоғарыда көрсетілген кестеде біз мемлекеттік бюджеттегі түсімдерді
көріп тұрмыз. Бұл жерде барлық түсімдер, оның ішіндегі салықтық түсімдер,
салықтық емес түсімдер және негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер
үлестері көрсетілген. Бюджетке түсетін барлық түсімдердің ең көп мөлшерде
түсетін түсімдер ішінде әрине салықтық түсімдер құрайды. Соңғы үш жыл
нәтижесі бойынша 2005 жылы мемлекеттік бюджет түсімдерінің ішінде 95,2 %-ды
құрап тұр. Бұл өте үлкен көрсеткіш. Ал, бірақ кейінгі жылдары салықтық
түсімдер мөлшері біршама азайды, бірақ бәрібір негізгі түсімдер болып қала
береді.
Кесте 2 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2005-2007
жылдар аралығындағы түскен салықтық түсімдер құрылымы
Аталуы 2005 жыл 2006 жыл 2007жыл
млн.тг % млн.тг % млн.тг %
Салықтық түсімдер, 1 998 314 95,2 2 209 102 94,5 2 779 356 96,2
барлығы:
Корпоративті табыс 834 332 41,7 776 609 35,1 1 444 566 52,1
салығы
Қосылған құн салығы 343 926 17,2 489 572 22,1 629 279 22,6
Акциздер 33 416 1,7 47 433 2,1 88 753 3,2
Жеке табыс салығы 122 999 6,1 165 033 7,5 221 025 7,9
Әлеуметтік салық 197 300 9,8 236 569 10,7 395 733 14,2
Статистический бюллетень № 1 (109), январь 2008 г.
2 - кестенің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, корпоративті табыс
салықтың салықтық түсімдер ішінде құбылмалы болғанын көруге болады. Егер
2005 жылы бюджеттің салықтық түсімдері оның барлық табысының 95,2% құраса,
2007 жылы ол 81,5%-ға тең болды. Әрбір салықты алып қарайтын болсақ,
олардың әр жылда әртүрлі болып отырғаны байқалады. Соның ішінде 2007 жылы
корпоративтік табыс салығынан 758 301 млн. теңге немесе нақтыланған
көрсеткіштің 162%-ы түскен. Бұл ретте шикізат секторының ұйымдарынан
369 817,2 млн. теңге немесе осы салықтың жалпы сомасынан 48,7%-ы түсті.
2006 жылмен салыстырғанда, 2007 жылы корпоративтік табыс салығынан түскен
түсімдер – 0,9 есе, оның ішінде шикізат секторының ұйымдарынан 3 есе
көбейді.
2007 жылы өңірлік мониторингіге жататын салық төлеушілерден тоқсан
сайын түсетін Корпоративтік табыс салығы түсімдерін талдау, алдыңғы
жылдардағы сияқты есепті жылы да түсімдердің бірдей болмауы сақталып
отырғанын көрсетті. Басқа салық түрлерімен салыстырғанда корпоративтік
табыс салығы бүгінгі таңда республикалық бюджеттің ең ірі табыс көзі болып
отыр. Аталмыш салық түрі Қаржы министрлігінің бұйрығымен 2002 жылдың 4 – ші
сәуірінен бастап, 100% республикалық бюджетке түседі.
Бұл фактілер корпоративтік табыс салығының аванстық аударудың
қолданыстағы тетігі республикалық бюджет кірістерінің орындалуын реттеу
құралдарының бірі болғандығын растайды. Яғни, кірістер бойынша жоспарды
орындау үшін салық органдары, аударудың аванстық тетіктерін пайдалана
отырып, кәсіпкерлердің салықтар мен төлемдерді төртінші тоқсанда төлеу
артықшылығын қамтамасыз етеді. Ол қосымша жүктеме болып айналымдағы
қаражаттардың басқаларға бөлінуіне байланысты осы кәсіпкерлердің қаржы
жағдайын нашарлатуға алып келеді.
Корпоративтік табыс салығы республикалық бюджетке түсетін салықтардың
ең ірісі болып табылады. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша
республикалық бюджеттің кірістері 109,8%-ға атқарылды, іс жүзінде түсімдер
2 338 034 млн. теңгені құрады.
Салықтық түсімдер бойынша 2006 жылғы мемлекеттік бюджеттің жоспары
2 209 102 млн. теңгеге, оның ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша –
776 609 млн. теңгеге, қосылған құн салығы – 489 572 млн. теңгеге және және
әлеуметтік салық пен жеке табыс салықтары бойынша мемлекеттік бюджетке
236 569 млн. теңге және 165 033 млн. теңгеге тең салық төленді.
Өткен жылдардағы сияқты корпоративтік табыс салығы, қосылған құн
салығы, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан түскен түсімдер
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдерінің негізгі көздері болып
табылатынын құрылымдық талдау көрсетіп отыр. Мәселен, жалпы салық
түсімдерінің арасында корпоративтік табыс салығының үлесі 2006 жылы –35,1%,
ал 2005 жылы 41,7%, Қосылган құн салығы тиісінше 17,2% және 22,1%,
әлеуметтік және жеке табыс салықтарының үлесі тиісінше 9,8 % -10,7%, 6,1%
- 7,5% тең.
2006 жылы республикалық бюджетке түскен салық түсімдері 2005 жылмен
салыстырғанда 210 788 млн. теңгеге ұлғайды. Салық түсімдерінің арасында ең
жоғары өсім қарқыны кедендік төлемдер (85,3%) мен акциздердің (56,4%)
үлесіне келеді.
Кез келген мемлекеттік бюджеттің стратегиялық мақсаты мемлекет
талаптарын қанағаттандыру, әлеуметтік, саяси және экономикалық тиімді
саясатқа қол жеткізу, жоғары экономикалық өсу қарқындарын қамтамасыз ету
болып табылады. Осы мақсаттарға жетудің негізгі екі концепциясы бар.
Біріншісі мемлекет шығындарын төмендетуге бағытталған. Бұл концепцияны
жақтаушылар бюджет шығындары төмендесе, бюджеттің табыс бөлігін құрайтын
салық түсімдерінің көлемі де төмендейді, осылайша салық ставкалары азайып,
ол кәсіпкерлерді ынталандырады, өндіріс кеңееді, халықтың сатып алуы
көбееді, тұтынудың және өндірістің артуы салық базасының кеңеюіне және
бюджетке түсетін салық түсімдерін көбейтуге мүмкіндік береді деген
ұстанымда.
Екіншілері салық түсімдерін көбейту арқылы мемлекеттік бюджет
шығындарын арттыру бағытында. Олардың пікірінше шығындар мемлекеттік сатып
алуды көбейтеді, оның әсері кәсіпорындар мен халықтағы ақша массасының
көбеюіне әкеліп, өндіріс көлемінің ұлғаюына әкеледі. Дегенмен осы тетіктің
тиімділігі мемлекеттік бюджет шығындары жалпы ішкі өнімнің 33-35%-ын
құраған кезде мүмкін болмақ. Оны қолдану барысында инфляция қаупін туғызбай
қоймайды, сол себепті бұл жағдайда бюджеттік жоспарлауды ақша-несие
саясатымен тығыз байланыстыру керек. Директивті жоспарлау дербес өнім мен
тауар өндірушілердің жеке жоспарлау тәжірибесін жоққа шығарған жоқ. Қазіргі
таңда аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуларын теңестіру мақсатында
жоспарлаудың төменнен басталуы маңызды. Мемлекеттік басқару елдің
масштабына сай жүзеге асады (жалпыаумақтық, жалпымемлекеттік басқару)[8].
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің ара-жігін ажырату және бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру мәселелері бойынша 2001 жылдың 24 қазанында құрылған
мемлекеттік комиссия жұмысының алғашқы есебі тыңдалып, оның концепциясы
Үкіметтің №147-ші Қаулысымен 2003 жылдың 10-шы ақпанында мақұлданды. Онда
бюджетаралық қатынастардың жаңа жүйесін қалыптастыру және құру барысында
пайдаланылады деген бюджеттік қатынастар моделінің төрт нұсқасы дайындалып,
әлемдік тәжірибелер зерделенген. Бірінші кезекте осы бағыттағы реформаларды
таяу мерзімде жүргізген Польша, Венгрия, Чехия сияқты елдердің
тәжірибелері, олардың артықшылықтары мен олқылықтары ескеріліп отырып
зерттелінген[9]. Сондай-ақ, Жергілікті мемлекеттік басқару мәселелері
жөніндегі кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
заң және 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан күшіне енген Бюджет кодексінің
Бюджетаралық қатынастар және бюджет деңгейлері арасындағы түсімдер мен
шығындарды бөлу деп аталатын бөлімі толықтай осы жұмыстарға арналған. Әр
басқару деңгейінің өз бюджеті бар және әрқайсысы өз өкілеттігі шегінде
қызмет етеді. Әртүрлі билік деңгейі бюджеттерінің өзара қарым-қатынасының
және олардың нақты қалыптасқан негізде дербес қызмет етулері бюджет аралық
қатынастарды құрайды.
1.3. Корпоративтік табыс салығын алудың шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру барысында, атап
айтқанда оның ішінде корпоративтік табыс салыңының шетел тәжірибелерін,
олардың қызмет ету ерекшеліктерін ескеру қажет екені бәрімізге мәлім.
Нарықтық экономикалы, дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық
функциясымен қатар, әлеуметтік – экономикалық және сыртқы экономикалық
қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда.
Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде
мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші роль атқаруда
және әр ел бюджетіндегі пайыздық ара қатынастары әр түрлі. Барлығына тән
ортақ сипат – мемлекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын
салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға
салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы.
Дамыған елдердің салықтарының құрылымына тән ортақ ерекшелік олардың
салықтарын салу барысында көрініс береді.
Салықтар әр түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну
механизмдері ұқсас болып келеді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық (корпоративтік табыс салығы)
көпшілік жағдайда компанияның таза пайдасынан пропорционалдық ставкамен
алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс процесі
барысында жұмсалған шығындар арасындағы айырма негізінде анықталады.
Әдетте, компанияның пайдасы екі, яғни бөлінетін және бөлінбейтін бөліктен
тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына мынадай түрлерге
жүктеледі:
- Классикалық жүйе, яғни компанияның бөлінетін пайдасына
корпорациялық және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен
Бельгия, Люксембург елдерінде кеңінен тараған.
- Компания деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады: әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе
бөлінетін пайдаға салық төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе
Португалия, Австрия елдерінде қолданылады; Бөлінетін пайданы салық
салудан ішінара босату негізінде. Бұл жүйе Исландия, Финляндия
елдерінде қолданылады.
- Акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады: корпорациялық салықтың ұсталған –
ұсталмағанына қарамастан, дивидендтерді салықтан ішінара босату;
салық несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
Бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде жүргізілуі
мүмкін:
1. компания (Греция, Норвегия)
2. акционерлер (Финляндия, Дания).
Бельгия, Панама тәрізді жекелеген елдерде қайта өңдеу өнеркәсібіндегі,
орман шаруашылығындағы компанияларға жеңілдетілген, ал мұнай
өнеркәсібіндегі компанияларға жоғарылатылған ставкамен салық салу
тәжірибелері тән.
Корпоративтік табыс салығының шетелдік тәжірибесін қарастыруда біз
мысал ретінде АҚШ, Германия, Ресей елдерін алдық. Ең алдымен, АҚШ-ғы салық
жүйесіндегі корпоративтік табыс салығын қарастырайық.
Үкіметтің пікірінше, салық ставкасы мен салық салу прогрессиясының күрт
төмендеуі еңбек белсенділігін жинақтау мен инвестицияны ынталандыру керек
болды. Салық түсімдерін ұлғайту американ экономисі Лаффердің теориясы
негізінде теориялық тұрғыда шешілді. Салық реформасы 1981 жылы 1981 жылдың
экономикасын сауықтырудың Салық Заңының қабылдануымен басталды. Мұнда үш
жыл ішінде табыс салығының, корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
төмендету қарастырылады. Корпорация пайдасына салынатын минималды салық
ставкасы 17-ден 16 пайызға төмендетілді. Өнеркәсіптің капиталын жаппай
жаңарту және техникалық базасын модернизациялау мақсатында жаңа
амортизациялық саясат жүргізілді. 1980 жылдары ғылыми-техникалық
прогресстің интенсивті қарқыны барысында құрал-жабдықтарды модернизациялау
тиімді болды. Осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz