Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Халықты әлеуметтік қорғау
1.1 Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
принциптері, функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік моделі. ... ... ... ... ... 17
1.3 АҚШ еліндегі маргинальды модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

ІІ. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде тұр, өйткені әлеуметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты әлеуметтік қорғаудың және халыққа кепілдік берудің қазіргі механизмдерімен салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып отыр. Барлық деңгейлерде: республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек ұжымдарымен жеке адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат алып, халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына ғана бағытталуға тиіс.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш қосалқы балуға тиіс:
А) Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының мүдделерін білдіретін;
Б) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл қоғамның әлеуметтік мәселесіне қатыстылығы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге бөлінуге тиіс: республикалық, аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны. Республика деңгейінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер, соның ішінде табыстың белгілі бір деңгейіне (жалақының, ставкалар мен окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне) кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ деңгейінде, оның мүмкіндіктерін негізге ала отырып, аймақтық әлеуметтік-мәдени, демографиялық ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің одан әрі дамытылуы, нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғаутылуы қамтамасыз етілуге тиіс. Еңбек ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну бюджеті секілді индикатордың ролін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере аймақтар деңгейіне көшу қажет. Іоғамның әлеуметтік аралануын күшейту және ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның меншікті, одан алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы, жымыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты индекстеу механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;

1. Назарбаев Н.А Қазақстан 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы// Егемен Қазақстан 1997 жыл;
2 Назарбаев Н.А 2003 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 2002 ж, 30 сәір;
3 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан халқына Жолдауы» Астана, 2005 жылғы ақпанның 18-і.
4 Алимбаев А.А, Алпысбаев С.Н, Ниязбекова Р.К и др. Формирование модели социально ориентированной экономики в Казахстане (региональный аспект): Караганда, ПК Алем,2001 ж;
5 Экономикалық теория негiздерi. Оқулық.-Алматы. 1998 ж. Авторлар ұжымы.
6 Концепция социальной защиты населения РК:Пастоновление правительстваРК от 26 июня 2001 года;
7 Қазақстан Республикасының еңбек туралы Заңы 1998 жыл;
8 Зейнетақылық қамтамасыз ету туралы ІР Заңы 1998 жыл;
9 Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының Заңы,16 қараша 1999ж;
10 Формирование модели социально-ориентированной экономики в Казахстане (региональный аспект): Под редакцией Алпысбаевой С.Н. Караганда ПК “Алем”, 2001 год.
11 Алимбев А.А. Государственное регулирование экономики-Алматы 1999 год
12 Карибджанов А.С. Социальная защита населения. Алматы, экономика 1999 год
13 Сансызбаева Г.Н. Система социальной защиты население. Алматы, экономика 1998 год.
14 Бабакумаров. Социальная политика государства. Алматы 1996 год.
15 Оразәлі Сәбден. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. Алматы, “Қазақстан” 1997 жыл
16 Пемехонов Ю. Социальная защита населения в условиях рыночной экономики. Проблемы теории и практики управления-1993 год N3
17 Қазақстан Республикасынынң халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы. Оңтүстік Қазақстан 2001 жыл 3 мамыр.
18 Проект индикативного плана социально-экономического развития Республики Казахстан на 2001-2005 годы
19 Пенсионное обеспечение: проблемы и перспективы. Ваше право 1999 год 2 июля
20 Бедность-не порок, а повод оказания помощи. Южный Казахстан 15 января 2001 года.
21 Социальная защита –правовые проблемы системы соцобеспечения. Предприниматель и право. 1999 год N7.
22 Закон Республики Казахстан “Об обязательном страховании” N34-1 от 18.07.96

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. Халықты әлеуметтік қорғау
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
принциптері,
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..5
2. Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік моделі.
... ... ... ... ... 17
3. АҚШ еліндегі маргинальды
модель ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 20

ІІ. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
1. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..34

КІРІСПЕ

Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында
халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді
жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде тұр, өйткені
әлеуметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты
әлеуметтік қорғаудың және халыққа кепілдік берудің қазіргі механизмдерімен
салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып отыр. Барлық
деңгейлерде: республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек ұжымдарымен жеке
адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа жүйесін
қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының жүйелілігі
мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат алып,
халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша
өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына
ғана бағытталуға тиіс.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен
нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш
қосалқы балуға тиіс:
А) Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының мүдделерін
білдіретін;
Б) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл
қоғамның әлеуметтік мәселесіне қатыстылығы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге
бөлінуге тиіс: республикалық, аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны.
Республика деңгейінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер,
соның ішінде табыстың белгілі бір деңгейіне (жалақының, ставкалар мен
окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін
негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне)
кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ деңгейінде, оның мүмкіндіктерін
негізге ала отырып, аймақтық әлеуметтік-мәдени, демографиялық
ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің одан әрі дамытылуы,
нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғаутылуы қамтамасыз етілуге тиіс. Еңбек
ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік
дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша әлеуметтік кепілдіктер
мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе
құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну
бюджеті секілді индикатордың ролін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік
нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере
аймақтар деңгейіне көшу қажет. Іоғамның әлеуметтік аралануын күшейту және
ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді
жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін
болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз
ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның
меншікті, одан алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне
еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы,
жымыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты
индекстеу механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;
2) халықтың экономикалық тұрғыдан ең осал топтарына көп балалы
және толық емес отбасыларына, зейнеткерлерге, уақытша жұмыс
істемейтіндерге, студенттерге, қызметкерлердің төмен жалақы
алатын топтарына әлеуметтік қолдау көрсету.
Басты кепілдіктердің бірі әрбір еңбеккердің белсенді және өнімді еңбек
етуі үшін жағдайлар жасау кепілдігі болуға тиіс, оның өзі шаруашылық
жүргізуші кез келген субъектіге экономикалық қызметпен және кәсіпкерлікпен
шұғылдану бостандығының берілуін көздейді. Әлеуметтік шиеленістің елеулі
ошағы барған сайын өткір сипат алып келе жатқан жұмыссыздың болуы мүмкін,
бұл процестердің алдағы уақытта күшейе түсуі ықтимал болып отырғандықтан,
ондай жағдайда іс-қимыл жасаудың түрлі нұсқаларын қазірден бастап ойластыру
қажет. Республикада әлеуметтік шиеленіс дәрежесін бағалау үшін тұрақты
мониторинг, әлеуметтік индикаторлардың өзгеруіне кешенді талдау жасау
қажет.
Бұл ғылыми жұмыста мыналар қарастырылған:
-халықты әлеуметтік қорғаудың мазмұны және жеке жаңа концепциясы
Қазақстан Республикасы бойынша қарастырылған;
-Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша халықтың әлеуметтік жағдайлары
талданған;
-халықты әлеуметтік қорғаудың функциялары, құрылымдары қарастырылған;
-Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша халықты әлеуметтік қорғаудың
экономикалық аспектісі қарастырылған.

І. Халықты әлеуметтік қорғаудың

1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрлымы, принциптері мен
функциялары.

Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда “әлеуметтік қорғау” түсінігі
әртүрлі қарастырылады.
Өтпелі экономикалық елдерде “әлеуметтік қорғаныс термині жаңа болып
табылады.”
Әлеуметтік қорғау-бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек ақы төленетін
еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін
өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада құқықтық, әлеуметтік саяси және
экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
-еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
-әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада-бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықарлық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, арқылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуеметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету-халықтық әлеуметтік осал қатарына (мысалы,
зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық борышы.
Әлеуметтік қамтамасыз ету “адам капиталына” әсер етеді. Бұл міндетті түрде
денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын қайта қарауда және
сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікті қайта қарауда байқалады. Сәтсіз
оқиғаларды алдын ала тоқтату шаралары осы іс-шарада маңызды фактор болып
табылады. Әлеуметтік қамтамасыз ету сонымен бірге квалификацияға, жұмыспен
қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа әсерін тигізеді. Еңбек
нарығындағы жұмыспен қамту, зейнеткерлік жасты қысқарту шаралары үлкен
маңызды роль ойнайды. Әлеуметтік қамтамасыз етуде жұмыссыздарды жұмыспен
қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы беру арқылы жағдай
жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамассыз ету шығындар еңбек факторын “өте қымбат” қылады.
Олар еңбек ақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге
бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа
әсер етеді.
Әлеуметтік қамтамассыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғалардан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру облысындағы
әлеуметтік қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі-әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үш субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші-жұмысшы мемлекет. Барлық әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің басты проблемасы болып оны қаржыландыру табылады. Тек қана
әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды: жұмыс берушінің,
жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып көрсетілген
көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік қызмет
көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі сақтандырылған
жеке адамның алдын ала салымына ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек-тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы. Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруды және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Бұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек: біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек: екіншіден көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады.
Әлеуметтік қолдау жеке және жанұялық бюджетке ауырлық түсіп табысын
жоғалтқанда көрсетіледі және ол салық есебінен қаржыланады. Бұл кезде
қолдау алдын ала төленген төлемге қарамай көрсетіледі, бірақ мұндай
көмектің түрі мен көлемі алдын ала анықталған және алушының қосымша табыс
немесе мүліктік жағдайының ешқандай мәні жоқ. Егер әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесінің көк бөлігі әлеуметтік қолдау принципі бойынша құрылса, онда
ол мемлекеттік қаржыға ауырлық түсіруі мүмкін. Жоғары көрсетілгендердің
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы ұсынылады (1-сурет)

Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы.

1-сурет.

Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзінің құрылымы бар, яғни оның толықтығының
болуын қамтамасыз ететін, тұрақты байланыстар жиынтығы. Жүйе құратын
элементтері болып субъектілер мен объектілер табылады, олардың арасындағы
қатынастар саяси тәртіп типі бойынша, бағалылықтары бойынша, өмірлік
стандарты бойынша анықталады. Жоғарыда аталған факторлар негізінде
әлеуметтік қорғау жүйесін функциялау шекарасы әлеуметтік тәуекелділікпен
(жұмыссыздық, еңбекке қабілеттілікті жоғалту, еңбекке қабілетсіз жаспен)
шектеледі.
Осылайша әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік қорғаудың
субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен институттар),
механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады. Белгілі тәуекелділік
санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі бағыттарды да
қосады.
Жеке құрылымдық элементтерді қарастырып, олардың арасындағы
байланыстарды қарастырайық.
Сонымен, әлеуметтік қорғаудың объектісі болып азаматтар табылады (2-
сурет). Олар экономикалық, жанұялық, мәдени қайта өңдеу функциясына ие
болып табылады. Әлеуметтік қорғау қоғамның барлық қатысушыларына, барлық
деңгейдегі азаматтарға таратылады. Әлеуметтік қорғау объектілері-республика
халқы, әлеуметтік кластар, әлеуметтік топтар, жеке азаматтар.

Jjj

2-сурет.

3-сурет.

Қазақстанда өтпелі кезеңде объект құрылымы өте қиын. Әлеуметтік
қорғаудың объектісі болып мыналар табылады: күнкөріс минимумынан төмен өмір
сүретін жұмысқа қабілетсіз адамдар; жұмыссыздар; бақындар; Чернобыльдегі
АЭС жарылысы нәтижесінде зардап шеккендер; соғыс ардагерлері; ауған соғысы
ардагерлері; көпбалалы жанұялар; аз қамтылған жанұялар; әскери борышын
орындау барысында қаза тапқан әскер қызметкерлерінің жанұялары; репрессия
құрбандары; концлагерь тұтқындары; экологиялық авария және катастрофа
құрбандары.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі (3-сурет) болып ғасыр бойында
әр елде мемлекет келеді, яғни әлеуметтік қорғау функциясының орындалуын
қамтамасыз ететін әлеуметтік институттар мен ұйымдар.
Бірақ олармен бірге қорғаудың активті субъектілері болып коллективтер,
жанұялар (өзара көмек), жеке тұлғалар (өзіндік көмек) табылады.Нарықтық
қатынастар кезінде әлеуметтік қор субъектілері болып бизнеспен
айналысушылар, жергілікті өзіндік басқарушы органдар табылады. Маңызды роль
қайырымдылық жүйесі ойнайды.
Әлеуметтік қорғау субъектілері болып діни ұйымдар мен бірлестіктер
табылады. Ішіндегі танымал қоғамдық ұйым болып жалдамалы еңбек
жұмысшыларының қызығушылығын қорғайтын, жұмысшылар мен жұмыс берушілер
арасындағы келісөзді жүзеге асыратын кәсіпшілер одағы табылады. Кәсіпшілер
одағы әлеуметтік қорғаудың басқа да шаралары қолданады, олар еңбек және
демалыс жағдайын жақсартуға, медициналық қызмет көрсетуге, ауыр өмірлік
жағдайға байланысты атулы көмек көрсетуге бағытталған.
Әлеуметтік қорғау субъектісінің объектіге әсер етуіне байланысты
субъектілер иерархиясы болады. Әр модельде олар әртүрлі болып келеді. АҚШ-
та басты субъект болып жеке тұлға(өзіндік көмек) табылады. Жапонияда-
коорпороциялар. Скандинавия елдерінде-жергілікті өзіндік басқалармен
үлескен мемлекет болып табылады. Біздің елде әлеуметтік қорғаудың дәстүрлі
субъектілер иерархиясы көп сақталуы мүмкін, басты субъект мемлекет болып
табылады.
Әлеуметтік қорғаудың құрылымдық компоненті болып берілген қоғамға
тиісті белгілі стандарттар(нормативтер) табылады. Халықтың әртүрлі
табысының минимальді көлемін, минимальді еңбек ақы, минимальді зейнетақы,
балаларға арналған негізгі стандарттардың бірі болып минимальды күнкөріс
бюджеті, яғни “күнкөріс минимумы” табылады.
Күнкөріс минимумы жұмысшылардың, зейнеткерлердің, балалардың
қажеттіліктерін минимальді деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін
азық-түліктерді заттай товарларды және қызметтерді әлеуметтік ыңғайлы
бағаға алу мүмкіндігін анықтайды.
Әлеуметтік қорғаудың маңызды институты болып әлеуметтік қамтамасыз ету
жүйесі табылады. Ол әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмектесу
принциптері арқылы негізделеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік,
жеке, фирмалық институт ретінде келеді. Барлық модельдердің өздерінің
жетістіктерімен кемшіліктері болады.
Халықты әлеуметтік қорғауда маңызды рольді жұмыспен қамту қызметтері,
азаматтарды мамандық дайындау және қайта дайындау, әлеуметтік көмектің
мемлекеттік орталықтары ойнайды.
Мемлекеттік емес ұйымдарға кәсіпкерлік құрылымдар, мемлекеттік
әлеуметтік қызметтер, қайырымдылық қоғамдар, үкіметтік емес ұйымдар жатады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі принциптерге (4-сурет) негізделеді. Оларға
мыналар жатады:
1.Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі экономика және саясат арасындағы
байланыс принципі.
Кедейлікпен күрестің қоруы болып тұтынудың орташа деңгейін көтеретін
экономикалық өсу табылады. саясатшылар кедейлерге әлеуметтік көмекті
көрсету шаралар жиынтығын анықтайды.
2.“Жалпы тәуекелділікті сақтандыру” принципін “ынтымақтық
жауапкершілік”принципімен үйлестіру.
Адамның қолынан келетінің бәрін қоғам орындамайды әр адам өзі үшін
өмір сүреді. Бірақ әртүрлі жағдайдың себебінен адам қиын жағдайға тап
болады. Сол себептен ол жеке тұлғаны сақтандыруда осы принцип қолданылады.
3. Әлеуметтік қорғау жүйесін жайлап құру және дамыту принципі.
Дамыған елдердегі қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесі көп жылдық даму
нәтижесі. Сол себептенде біз әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуын қадағалап
отыруымыз қажет .
4. Әлеуметтік қорғау жүйесін құрудағы альтернативтілік принципі.
Әлеуметтік қорғау жүйесін құруда оның негізі болып табылатын: қаржыландыру,
ұйымдық құрылым, көлемі және формасы бір-бірімен тығыз байланыста, оларды
жеке өз алдына бөлуге болмайды.
5. Жалпы әллеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғаудың жалпы стандартын құрады, еңбек ақысы,
зейнетақымен қамтамасыз ету, жәрдемақы, стипендиямен, медициналық қызмет
көрсету, біліммен қамтамасыз ету облысында сәйкес құқықтық база құру арқылы
минималды кепілдеме береді.

Әлеуметтік қорғаудың прициптері.

4-сурет.
6. Өкілдікке шек қою принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық, жергілікті және кәсіпорын
деңгейінде көрсетіледі. Ол мемлекет және әртүрлі жеке фирма мен тұлғалар
арқылы көрсетіледі.
7. Әлеуметтік көмек динамизациясы жағдайдың өзгеруімен байланысты жүреді.
8. Әлеуметтік көмек көрсетудің аталық принципі.
Әлеуметтік көмек нақты критерий бойынша қажет ететін жеке тұлғалар
категориясына көрсетіледі.
9. Өзін өзі басқару принципі.
Ол мемлекеттік басқармалардан өзін-өзі басқару органдарын бөлуден тұрады.
Ол әлеуметтік қорғау жұмысын толық істелуін қамтамасыз етеді.
10. Сақтандыру принципі.
Сақтандыру-халықты әлеуметтік қорғаудың ең тиімді құралы. Адамдар көбіне
ауру, жұмыссыздық, сәтсіз оқиғаларға көбіне алдын ала дайын жүрмейді. Сол
себептен адамдар сақтандыру қорына төлем төлеп тұрады. Сол арқылы төлем
көлеміне байланысты әлеуметтік әлеуметтік көмек көрсетіледі.
11. Шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламалрды қаржыландыру азаматтардың өз қаржыларының
қатысуы арқылы жүзеге асады.
12. Қамтамасыз ету принципі.
Салық есебінен көрсетілген әлеуметтік көмек алдын ала төленген төлемдерге
тәуекелсіз, мысалы, балалар мен соғыс құрбандарын әлеуметтік қамтамасыз ету
.
13. Қамқорлық принципі.
Салық есебінен әлеуметтік көмекті қаржжыландыру.
14. Ескерту принципі.
Апаттық әлеуметтік жағдайлардың болуын ескерту.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің объектісі мен субъектісі өзара функциялар
арқылы байланысқан. Егер әлеуметтік қорғау функцияларын қарастыратын
болсақ, онда ол кең немесе тар мағынада қарастырылатынын нақтылап алуымыз
керек.
Кең мағынадағы әлеуметтік қорғау функциялары келесідей: экономикалық,
еңбектік, технологиялық.
Тар мағынадағы әлеуметтік қорғау келесі функцияларды орындайды:
бағалылық, орнын толтыру, жағдай жасау, бейімдеу (5-сурет).
Экономикалық функция халықтық өмірлік деңгейін көтеру үшін
экономикалық өсудің тұрақты тәсіліне бағытталған, өндіріс көлемінің өсуіне
бағытталған және еңбекақының өсуін қарастырады.
Әлеуметтік функция әлеуметтік қорғауда адамның өмірлік деңгейін және
жағдайын жақсартуға халықтың әлеуметтік осал таптарына өмір суруіне
кепілдемені қамтамасыз етуге ыңғайландырады. Ақпараттық функция азаматтарға
Қазақстанның әлеуметтік экономикалық жағдайы туралы толық ақпарат беру үшін
кепілдеме жүйесін құруға бағытталған.
Әлеуметтік қорғау функциялары

5-сурет.

Аналитикалық функция халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауға
арналған.
Еңбектік функция. Әлеуметтік қорғау-бұл нақты мақсаты, заты және еңбек
құралы бар нағыз еңбек. Әлеуметтік қорғау функцияларын орындайтын
әлеуметтік институттар жоғары квалификациядағы саясатшы, әлеуметші,
экономист, әлеуметтік психолог, менеджер сияқты еңбек ресурстарымен қамтылу
керек.
Технологиялық функия. Барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау өзінің
технологиясы болу керек. Ол белгілі этаптар мен операциялардан тұрады,
орындау спецификасы әлеуметтік жұмысшылар квалификациясы деңгейімен
анықталады.
Қазақстанда модернизация кезінде әлеуметтік қорғау біріншіден бағалылық
шкаласын өңдеуге бағытталу керек, әлеуметтік психологияның өзгеруі
(бағалылық функция), өзінің күшіне ориентациялануы.
Үлкен рольді орнын толтыру функциясы ойнайды. Ол халыққа қалыптасқан
жағдайлардағы ауыртпалықты азайтуға жағдай жасайды.
Жағдай жасау барлық әлеуметтік топтарға өзінің экономикалық жағдайын
өздері басқаруға жағдай жасайды.
Бейімдеу функциясы әртүрлі категориядағы халықты жаңа қоғамға
бейімдеумен айналысады, біріншіден балаларды, орта жастағы жұмысқа жарамды
адамдарды, жұмыссыздарды. Бұл функция білім институты, еңбек нарығы
инфраструктурасы, әлеуметтік-психологиялық орталықтар арқылы іске асады.

1.2 Халықты әлеуметтік қорғаудың шетелдік моделі. АҚШ еліндегі маргинальдық
модель.
Бұл модель АҚШ еліне тиісті (6-сурет). Маргинальдық модель негізінде
америка қоғамы туралы ұсыныс жатыр, олар өздерінің ыңғайына жағдайды өз
бетінше жасау мүмкіндіктері бар, сонымен бірге халықтың осал қатарын қолдап
отырады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың бұл моделі бейімделгіш болып келеді, бірақ өте
қиын және аралас. Боның ерекшелігі-децентрализация. Ол әртүрлі әлеуметтік
бағдарламадан тұрады, ал ол бағдарлама не федералды заңдылықтармен, не не
федералды мемлекеттік органдар мен штаттарды басқару ұйымдарының
бірлесуімен регламенттеледі. Жеке бағдарламалар жергілікті өкіметтермен де
қаралады.
АҚШ елінің мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі екі негізгі
формада жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру және мемлекеттік көмектесу,
оларды өзара қаржыландыру көздері арқылы ерекшеленеді. Әлеуметтік
сақтандыру бойынша төлемдер сақтандыру қорынан төленеді, ол қорға
жұмысшылар мен кәсіпкерлерден алынады. Мемлекеттік көмектесу бюджеттік
қаржыны бөлу есбіне іске асады.
Әлеуметтік сақтандыру туралы(1935 ж) заң екі түрлі әлеуметтік
сақтандыруды қабылдады: кәрілік бойынша және жұмыссыздық бойынша жәрдемақы.
Онда сонымен қоса кейбір категориядағы кедейлерге, мүгедектерге және
жетімдерге көмек көрсету шаралары қарастырылған. Уақыт өте келе заңға жаңа
түзетулер енгізілді, онда әлеуметтік сақтандырудың жаңа формалары болды:
асыраушысын жоғалтқандарға байланыссыз, еңбекке қабілеттілікті
жоғалтқандарға жәрдем ақы төлеу, өндірістік жарақаттарға байланыссыз,
еңбекке қабілеттілікті жоғалтқандарға жәрдем ақы төлеу, 65 жастағы және
одан жоғарыдағыларға медициналық сақтандыруға құқық беру (“медикер”).
Заңның іс-әрекеті жеке сектордағы жұмысшылар мен қызметкерлерге таралды,
бірақ теміржолшылардан басқа, себебі оларға өздерінің әлеуметтік сақтандыру
жүйесі қарастырылған. Федералды азаматтық қызметкерлердің, соғыс
ардагерлерінің және соғыс қызметкерлерінің әлеуметтік сақтандыру
бағдарламасы бар. Ауылшаруашылық жұмысшылары, майда кәсіпорын жұмысшылары
әлеуметтік сақтандырудың сақтандырудың мемлекетттік бағдарламасымен
қамтылмады.
1935 жылы заңмен қарастырылған әлеуметтік сақтандырудың барлық түрін
және олардың түзетулерін жалпы федералды бағдарлама (ЖФБ) деп
біріктіріледі. Соның төңірегінде 80 жылы кәрілік бойынша зейнетақыны 21,5
миллион адам, асыраушысын жоғалтушылар 12 милионнан жоғары, мүгедектік
бойынша 25 миллион адам алды. 36 миллион жәрдемақы алушылардың 30 млн. 62
жаста және одан жоғары болған. Жәрдем ақы алушылардың ішінде 1,5 млн
бұрынғы федеральді қызметкерлер және 670 мың теміржолшылар. 1983 жылғы
заңға түзету енгізуде федералды қызметкерлердің әлеуметтік сақтандыру
жүйесін жойып боны ЖФБ тарату болды.

6-сурет
Әлеуметтік сақтандыру бағдарламасы арнайы сақтандыру қорларымен
қаржыланады. 1935 жылғы заңға сәйкес жалдамалы жұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбек ақысынан әлеуметтік сақтандыруға салық алынады. Оған
қоса өздерінің табысынан жалдамалы жұмыс істейтін тұлғалар: дәрігер,
заңгер, молдалар, майда бизнесмендерде төлейді. Өздерінің үлесін сонымен
бірге кәсіпкерлердіде қосады. Сәйкесінше әлеуметтік сақтандыру бойынша
зейнетақы мен басқа жәрдемақыларды қоғамның барлық класына және қатарына
жататындар алады, жәрдемақы көлемі сақтандыру қорына төленген салыққа
тәуелді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандырулар федеральді-штатты негізде жүзеге
асырылады. Федеральды заңдармен жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы
принциптері қабылданады, ал штаттар заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы көлемін және олардың төлену тәртібін анықтайды.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің аударымы
есебінен құралады. Көмектесу жүйесі “кедейлік деңгейінен” төмен табысты
тұлғалар мен жанұяларға арналған. Ол адамдар көмектесуге арнайы салықтарды
төлемейді.
Аса кедей халыққа көмек федералды бюджеттің жалпы табысы есебінен
қаржыланады. Мүліктік жағдайдағы айырмашылықтары мен бірге
американдықтардың кедейлерге нанылсын, осы айырмашылық американдықтардың
көп бөлігімен кедейлер арасында көрінбейтін бөгет қояды.
Кедейлер жәрдемақысы сақтандыру жүйесі төлемдерінен үш есе төмен.
Әлеуметтік сақтандырудың басты бағдарламасы ел бойынша бірдей: олар
конгрестің бірлесіп қабылдаған нормалары мен критерийлері негізінде
федеральді үкімет пен қаржыланады, ал кедейлерге көмек көрсету нормаларға
мен критерийлері штаттан штатқа түрлендіріледі. Кедейлік бойынша жасына
байланысты жәрдемақы алушылардың мағынасы мен айырмашылығы бар. Оның ішінде
20% зейнеткерлер, 50% көпбалалы жанұялар.
Мемлекетттік көмек беру төңірегінде бірқатар бағдарламалар іске асады:
кепілденген табысты қамтамасыз ету бағдарламасы (кәрілер, мүгедектер мен
соқырлар), балалары бар жанұяларға көмек беру бағдарламасы, азық-түлікпен
көмектесу, тұрғын үй субсидиялары. Медициналық қызмет көрсету облысында екі
бағдарлама әрекет етеді. “Медикер” және “Медиксид”, оларға медициналық
сақтандырудың жалпы шығынының 41% кетеді. ”Медикер” бағдарламасы
зейнеткерлерге арналған және әлеуметтік сақтандыруға салық есебінен
қаржыланады. ”Медиксид” қамтамасыз етілмеген қарттарға арналған және
федеральді бюджет пен штаттар бюджетімен қаржыланады.
АҚШ елінде халықты қолдаудың мемлекеттік жүйесінен басқа әлеуметтік
сақтандырудың жеке жүйесі бар, олар екі формада болады: жұмыс орны бойынша
коллективті және инвидуальді, жеке коллективті сақтандырумен халықтың 56%
қамтылған. Кәсіпкерлер өздерінің жұмысшыларына медициналық сақтандыруды да
қарастырады. Бірақ бұған қармастан халықтың 15%-нің негізінен қызметкерлер
және кіші кәсіпорын жұмысшылары және фирма жұмысшыларының, медициналық
жәрдемнің ақысын төлеу мүмкіндіктері жоқ.
Осылайша американдық әлеуметтік қорғау 2 принцип бойынша негізделеді:
субсидиялық және өзіндік көмек.

1.3 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі.

Біраз алдыңғы уақытқа дейін Қазақстанда бұрынғы одақтан қалған халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі болатын. Былайша барлық жүйе мемлекеттік болатын
және өзі екі блоктан тұратын: әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік жүйесі
және мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету.
Егеменді ел болғаннан кейін 1999 жылы Республикада халықты әлеуметтік
қорғау жүйесі (7-сурет) келесідей болады:
-зейнетақымен қамтамасыз ету;
-уақытша жұмысқа қабілетсіздерге жәрдемақы;
-екіқабат және босанған әйелдерге жәрдемақы;
-денсаулық сақтау қызметтері;
-жұмыссыздық кезіндегі әлеуметтік қолдау;
-міндетті медициналық сақтандыру;
-баланың туылуына жәрдемақы;
-жерлеуге жәрдемақы.

7-сурет

ІІ. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі

2.1 Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы.

Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мелекеттік
институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен
жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасына
негізделген. Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек үлесіне және жүйеге қосқан жарнасына қарамастан,
бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады. Азаматтың еңбек үлесі
ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік
төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы
жүйесінде өзара байланыс болмауынынң салдарынан жұмыс істейтін халықтың
табыс деңгейімен әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай
отыр. Нәтижесінде, жұмыс істетін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі
болмаған азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз
жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап
болған кезде жүйедегі жарансына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз
ететін шектеулі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.