Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Еңбек нарығынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы ... ... ... ...7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 Еңбек нарығының қызмет етуі, еңбек биржалары және кәсіподақтар 15
2.3 Жалақы және оның еңбек нарығының басқа элементтерімен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Еңбек нарығынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы ... ... ... ...7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 Еңбек нарығының қызмет етуі, еңбек биржалары және кәсіподақтар 15
2.3 Жалақы және оның еңбек нарығының басқа элементтерімен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қазақстанның бүгінгі таңдағы даму бағытының бағдары қаізргі дамушы елдер қатарынан әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін ең біріншіден адами капиталды дамытудың қажеттігі туындайды. Ол үшін елде білім беруді жетілдіру, мамандарын өз қабілеттілігін әлемдік сұранысқа негіздеп көтеру немесе дайындау, еңбек нарықтарында қызметкерлердің еңбек қабілеттілігін арттыру мәселелесі болып табылады. Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек нарығының қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек нарығында еңбек сұранысын мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын еңбек нарығы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан, сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген сұранысына байланысты болып отыр.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “ҚР еңбекке сұраныс, еңбекке тарту, жалақы бойынша қарыз” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының тұрмыс деңгейi сол елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал халықтың тұрмыс жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына, олардың жұмыспен қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және осыларды реттеп отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге байланысты.
Бұл тақырыпты жазудағы негізгі мақсат пен мiндеттерге келесiлер жатады:
- Еңбек және еңбек нарығының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк еңбек нарығы үлгiлерiн талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру, сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Қазақстан Республикасында еңбекке сұранысы мен ұсынысы деңгейін қарастыру;
- Жалақы және оның еңбек нарығының басқа да көрсеткіштерімен өзара байланысын қарастыру болып табылады.
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек нарығында еңбек сұранысын мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын еңбек нарығы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан, сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген сұранысына байланысты болып отыр.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “ҚР еңбекке сұраныс, еңбекке тарту, жалақы бойынша қарыз” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының тұрмыс деңгейi сол елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал халықтың тұрмыс жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына, олардың жұмыспен қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және осыларды реттеп отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге байланысты.
Бұл тақырыпты жазудағы негізгі мақсат пен мiндеттерге келесiлер жатады:
- Еңбек және еңбек нарығының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк еңбек нарығы үлгiлерiн талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру, сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Қазақстан Республикасында еңбекке сұранысы мен ұсынысы деңгейін қарастыру;
- Жалақы және оның еңбек нарығының басқа да көрсеткіштерімен өзара байланысын қарастыру болып табылады.
1. Жұмамбаев С.К. Еңбек нарығы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 б.
2. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Мэнкью Н.Г. - Макроэкономика. – Москва. - 1994 г.
5. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
6. Экономическая теория: Учебник. / В.И. Видяпина, А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича – М,: ИНФРА-М, 2004. – 672 с.
7. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
8. “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
9. Журнал. Экономика и права Казахстана, 2008 г. № 5, 6, 8, 13.
10. Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане // РЦБК, №8, 2008 г.
11.Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы:
Ғылым, 2006 г.
12. Основные индикаторы труда в Республике Казахстан за 2007 г. Справочник
Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А.
Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
13. Журнал. Экономика и права Казахстана, 2008 г. № 1,2,3.
14. “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // Егемен Қазақстан, 2001 ж, 30 қаңтар.
15. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.
2. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Мэнкью Н.Г. - Макроэкономика. – Москва. - 1994 г.
5. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
6. Экономическая теория: Учебник. / В.И. Видяпина, А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича – М,: ИНФРА-М, 2004. – 672 с.
7. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
8. “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
9. Журнал. Экономика и права Казахстана, 2008 г. № 5, 6, 8, 13.
10. Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане // РЦБК, №8, 2008 г.
11.Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы:
Ғылым, 2006 г.
12. Основные индикаторы труда в Республике Казахстан за 2007 г. Справочник
Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А.
Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
13. Журнал. Экономика и права Казахстана, 2008 г. № 1,2,3.
14. “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // Егемен Қазақстан, 2001 ж, 30 қаңтар.
15. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Еңбек нарығынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
... ... ... ...7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк-экономикалық
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Еңбек нарығының қызмет етуі, еңбек биржалары және кәсіподақтар 15
2.3 Жалақы және оның еңбек нарығының басқа элементтерімен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
КIРIСПЕ
Қазақстанның бүгінгі таңдағы даму бағытының бағдары қаізргі дамушы
елдер қатарынан әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін ең
біріншіден адами капиталды дамытудың қажеттігі туындайды. Ол үшін елде
білім беруді жетілдіру, мамандарын өз қабілеттілігін әлемдік сұранысқа
негіздеп көтеру немесе дайындау, еңбек нарықтарында қызметкерлердің еңбек
қабілеттілігін арттыру мәселелесі болып табылады. Әрбiр елдiң экономикасы
халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет
етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек нарығының
қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар
арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты
өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек
қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi
жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек нарығында еңбек сұранысын
мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып
табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын
еңбек нарығы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының
негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан,
сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың
реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген
сұранысына байланысты болып отыр.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “ҚР еңбекке сұраныс, еңбекке тарту,
жалақы бойынша қарыз” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының тұрмыс деңгейi сол
елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал халықтың тұрмыс
жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына, олардың жұмыспен
қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және осыларды реттеп
отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге байланысты.
Бұл тақырыпты жазудағы негізгі мақсат пен мiндеттерге келесiлер
жатады:
- Еңбек және еңбек нарығының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк еңбек
нарығы үлгiлерiн талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Қазақстан Республикасында еңбекке сұранысы мен ұсынысы деңгейін
қарастыру;
- Жалақы және оның еңбек нарығының басқа да көрсеткіштерімен өзара
байланысын қарастыру болып табылады.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң
көп бөлiгiн алады. Еңбек нарығында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
екiншi жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күшi деген ұғымға тоқталайық.
Жұмыс күшi дегенiмiз адамның физикалық және ой қабiлетi, осы қабiлетiн ол
материалды қжәне рухани игiлiктердi өндiруге пайдаланады. “Жұмыс күшi”
деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс iстеп жүргендердiң нақтылы
еңбекте пайдаланатын қабiлеттерi. Жұмыс күшiнiң еңбекке деген қабiлетi әр
түрлi болады, алайда еңбк кезiнде оның барлығы бiрдей қолданылмайды.
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
белгiлi кәсiп жасауға жұмсалынған жұмыс iстеу қабiлеттерi өмiрге,
тiршiлiкке қажет заттарға айырбсталады. Демек, еңбек нарығы дегенiмiз
“жұмыс iстеп жүрген” жұмыс күшi рыногы.
Еңбек нарығы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн ең кем дегенде оның
құрылымында мына бөлiктер болуы қажет:
- Еңбек нарығының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсiподағы, жұмыс берушiлер, яғни фирмалар; мемлекет және оның
органдары) ;
- Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс, оның бағасы,
бәсекелестiк) ;
- Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң
нормалары;
- Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
- Рынок инфрақұрылымы. 1, 31 б.
Еңбек нарығының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне деген
сұраныс пен оның ұсынысын теңестiруге, адамдардың еңбекке және қызмет түрiн
еркiн таңдау құқығын iс жүзiнде асыруға, белгiлi әлеуметтiк қорғау жүйесiн
құруға бағытталады.
Еңбек нарығының екi түрiн көрсетуге болады:
- Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады.
Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атайды.
- Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
кейде iшкi рынок деп атайды.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Кәсiпорындағы
орындалатын жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi,
осыған орай қанша жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi
мәселе болып келедi. 1, 39 б.
Барлық кәсiпорынныңның мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Кәсiпорын пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада үлесi
өскен сайын оның тиiмдiлiгi еңбек өнiмдiлiгi арқылы көтерiлген сияқты.
Демек, жұмыс күшiне сұраныс қалыптасуында жеке меншiк сектор нарықтық
принциптерiне толық ауысқан. Қанша және қай сапалы қызметкерлердi жұмысқа
алуда фирма тек экономикалық тұрғысынан шешедi, басқаша айтқанда, фирмаға
бұл адамдар барынша көп пайда түсiре ала ма деген критерийдi қолданады.
Жұмыс барысында бiз еңбек нарығы болғандықтан жеке меншiк секторды
қарастырамыз.
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
белгiлi жалақы мөлшерi үшiн жалдайтын адамдар саны ретiнде анықтауға
болады. Жұмыс күшiне сұраныс, еңбекке деген сұраныс өндiрiс факторы ретiнде
туынды сұраныс болып келедi: тауарлар өндiрерде еңбек қолдану керек, демек
игiлiк көлемiн өндiру туралы шешiмнiң екiншi жағы қолданылатын еңбек көлемi
туралы шешiм болады.
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде азая ма – бұл
сұраққа жауап беру оңайға түспейдi. Кәсiпорын (i) мақсаты - өзiнiң iскерлiк
қызметiнен барынша көп пайда түсiру, ол әр түрлi ресурстар, оның iшiнде ең
бастысы адам ресурстарын қолданады. Бiздiң қарапайым моделiмiзде негiзiнен
екi факторды ескеретiн боламыз – еңбек пен капитал. Пайда фирманың өнiмiн
сатудан түскен түсiм мен орын тепкен шығындар айырымы болып келедi.
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
нарығы ұсынысының ара-қатынасының тепе-тендiгiн анықтайды, айта келсек w*
жалақы төлемiнiң тепе-теңдiк мөлшерiн 4-шi суреттен көрсек болады.
Аталған нарықта кәсiпорын SL еңбек ұсынысының горизанталды қисығымен
кездеседi, себебi ол w* тең МЕ тұрақты шектiк шығындарымен кез келген еңбек
санын жалдай алады. Егер фирманың табысы қосымша жалақы төлемдерiнiң
шығындарынан артық болса, онда оған қосымша еңбек санын жалға алу тиiмдi
болады. 2, 187 б.
w Еңбек нарығы w Фирма
Sm
ME, SL
w* w*
Dm
Lm L
Сурет-1 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс MRPL
еңбегiнiң шектiк табыстылығы деп аталады. Осы тәсiлмен MRPK капиталының
шектiк табыстылығы анықталады. Қосымша еңбек бiрлiгi шектiк еңбек өнiмi
көлемiнде қосымша өнiм шығарылуын қамтамасыз етедi.
∆Q = MRPL
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
нарығы бәсекелiк болса,онда ол қосымша табыс ала алады.
Еңбек нарығының қызметтерi қоғам өмiрiндегi еңбектiң ролiмен белгiленедi,
еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың негiзiгi көзi. Экономикалық
тұрғыдан еңбек – маңызды өндiрiстiк фактор. Осыған сәйкес еңбек нарығының
екi негiзгi қызметi айқындалады:
- Әлеуметтiк қызмет, яғни адамдардың жалақысы мен тұрмыс жағдайының
жақсы деңгейiн және жұмысшының өндiрiстiк қабiлетiнiң тиiмдi дәрежеде
ұдайы өндiруiн қамтамасыз ету.
- Экономикалық қызмет, оған еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану жатады. Сондай-ақ еңбек нарығы ынталандырушы функциялар
атқарады, олар бәсекелестiк қабiлеттiң күшеюiне, еңбекке ынтаның өсуiне,
мамандардың жоғарылауына мүмкiндiк беру болып табылады. 3, 211 б.
Бәсекелестiк еңбек нарығында еңбекке сұраныс қисығы терiс ылдилы
болады, яғни жалақының мөлшерi өскен сайын кәсiпорындардың еңбекке деген
сұранысы төмендей бередi. Ал еңбек ұсынысы жалақы өсуiне тура пропорционал
болады, яғни жалақы мөлшерi өскен сайын еңбек ұсынысы да өсiп отырады.
Еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысы әр түрлi факторлар әсерiнен
қалыптасады: қалыптасқан баға деңгейi, шығындар, жалақы, жұмысшылар саны,
салықтық, заңнамалық жүйе, кәсiподақтар қызметi, қызметкерлердiң мамандану
дәрежесi және т.б.
1.2 Еңбек нарығынындағы сұраныс пен ұсынысты макроэкономикалық талдау
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс
алушылардың арасындағы қатынастардың, әр түрлi факторлардың әсер етуiне
байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк
еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ғылыми сала. Мұнда еңбек
ұсынысы жалпы еңбекке қабiлеттi адамдар болса, ал еңбек сұранысын нарықтық
экономикада фирмалар мен кәсiпорындар қалыптастырады. Осы фирмалардың
қызмет етуi негiзiнен микроэкономика деңгейiнде болғандықтан жалпы фирма
теориясы ұғымына тоқталып өтуге тура келдi. 4, 393 б
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
және еңбек ұсынысы арқылы еңбек нарығында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп
есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек нарығының тепе-теңдiгiнiң орын
алуы сирек кездеседi. Еңбек нарығының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы
қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес
экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай
дегендi бiлдiредi.
Жалпы еңбекке деген сұраныс еңбек нарығында жалақының өсуі кері икемді
болып табылады. Ал жалақы азайса немесе жалақының номиналдық құны төмендесе
нарықта еңбекке деген қажеттілік арта түседі. Яғни, еңбек нарығында еңбекке
деген сұраныс қисығын келесі суреттен көре аламыз.
5, 492 б.
W
W1 A
W2 B
Nd
N1 N2 N
Сурет-2 – Еңбекке деген сұраныс қисығы
Суреттен көріп отырғанымыздай егер жалақылар өссе еңбекке сұраныс N1
көлемде, яғни аз шамада болады, егер де нақты жалақы W2-ге төмендесе онда
еңбекке сұраныс N2 көлемге артады.
Ал енді еңбек нарығында еңбектің ұсыныс қисығының әрекетін келесі
суреттен көре аламыз. 6, 492 б
W
NS
W1 А
В
WE
NE Nb N
Сурет-3 – Еңбектің ұсыныс қисығы
Бұл суреттен көретінімізеңбек нарығында жұмысщылардың іс-әрекетін көре
аламыз. Яғни, жалақының шынайы деңгейінің өскені сайын еңбекке деген
жұмысшылардың ұсынысы арта береді. Өйткені жоғары жалақы деңгейі барлық
экономикалық активті халықты еңбек етуге ынталандырады. Алайда жалақының
мұндай ынталандыру деңгейі экономиканың әр саласында әр түрлі. Мысалы,
жалақы қаржы, қызмет көрсету, өндіріс және құрылыс салаларында айтарлықтай
жоғары болса, ал мемлекеттік қызметкерлер, ауыл шаруашылығы
қызметіндегілердің жалақылары біршама деңгейде төмен болып табылады.
Сондықтан бүгінгі таңда ауылды мекендерде көптеген орта жастағы адамдар мен
жастар жалақы жоғары болып келетін қалаларға барып жұмыс істеуге мұқтаж
болып отыр.
Жастар арасындағы жұмыссыздық, еңбек ресурстарының кәсіптік-еңбек
потенциалының төмендеуі, келешекте оларға сұраныс болуы, қоғам үшін
проблемаға айналып отыр. Қазақстан еңбек нарығында- жоғары табысты, жұмысшы
күшінің лауазымды категориясын тез жинаушы, білімді және кәсіптік
дайындықты керек етпейтін- ол сауда мен қызмет көрсету саласындағы
жұмысшылар. Сондықтан жастардың көпшілігі, білімді және біліктік, жоғары
дәрежелі мамандықтарды таңдамай, табысы көбірек кәсіптерді жөн көреді.
Біздің экономикадағы мұндай өзгерістер Батыс елдеріндегі болып жатқан
тенденциялармен тез арада тексеріліп отырады.
Шындығында еңбек нарығында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып
отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi
орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе
(жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада
тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Енді жалпы еңбек нарығының тепе-теңдігі мен жұммыссыздықтың орын алу
мәселесін келесі графиктен көруге болады. Сурет-4.
Жұмыссыздық NS
W1 A B
E
WE
Nd
Na NE Nb N
Сурет-4 – Еңбек нарығының тепе-теңдiк жағдайы
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы
қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек нарығындағы
тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты
жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер
жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк
нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi,
осының нәтижесiнде Nb- Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.
7, 397 б.
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек нарығының бөлiнбес элементi. Жұмысшы
күшi болып табылатын адамдар еңбек нарығына қатысуына байланысты бiрнеше
категорияға бөлiнедi. Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына
қарай еңбек етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға
бөлiнуi олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында
жұмыс iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет
ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б.
институттар кiредi.
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып
табылады. Бұларға жұмысы жоқ және жұмыс iстеу талабы жоқ адамдар жатады.
Сондай-ақ жұмыс iстегiсi келетiн, бiрақ әр түрлi себептермен жұмыс iстеуден
күдер үзген адамдар. Адамдардың бұл категориясы жұмыссыздарға кiрмейтiн
адамдарға жатады. 8, 146 б.
Жалақының өзгеруi шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң өзгеруiне әкеледi, яғни
жұмысшылардың көп болуы қосмша өнiм өндiрудi арттырады, бiрақ еңбек
өнiмдiлiгi азаяды. Оны келесi 5-ші суреттен көре аламыз. 9, 398 б.
Жалақы
Ұсыныс, S1 Ұсыныс, S2
W1
W2
Сұраныс, D
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-5 – Еңбек ұсынысының жылжуы
Мұндай жағдайда еңбек нарығында еңбек ұсынысы артады, яғни 5-шi
суреттегi S1 еңбек ұсынысы S2 еңбек ұсынысы көлемiне артады. Еңбек сұранысы
тұрақты болғандықтан, еңбек еңбек ұсынысының өсуi жалақының W1-ден W2-ге
кемуiне әкеледi.
Ендi еңбек сұраныс қисығының жылжуына тоқталайық. Мысалы, фирманың
өндiрген өнiмi сапалы және ерекше болса, онда сол өнiмге сұраныс артады,
яғни сұраныс өсуiне байланысты сол фирманың шығарған өнiмiнiң бағасы өседi.
Нарықта сол өнiмнiң тапшылығы пайда болады. Бағаның өсуi еңбектiң шектi
өнiмдiлiгiнiң құнын артырады. Фирмада жалақы мөлшерi өседi. Жалақының өсуi
осы фирмаға қосымша еңбек күшiн шақырады. Оныны келесi 6-шы суреттен көрсек
болады. 10, 399 б.
Жалақы Ұсыныс, S
W2
W1
Сұраныс,D1 Сұраныс, D2
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-6 – Еңбек сұранысы қисығының жылжуы
Суреттен көрiп отырғанымыздай фирманың еңбекке сұранысы D1-ден D2-ге
дейiн оңға жылжығанда, тепе-теңдiк жалақы W1-ден W2-ге өседi, еңбек күшi
тепе-теңдiгi L1-ден L2 көлемге артады. Бұл жерде де жалақы және шектi еңбек
өнiмдiлiгiнiң құны бiр мезгiлде өзгередi. Бұған мысал ретiнде елiмiздiң
мұнай саласында қызмет етушiлердiң жалақысы әлемдiк мұнай бағасының
өзгеруiне тiкелей байланысты.
Экономикада бiзге белгiлi бағалы және бағалы мес факторлардың болуы.
Еңбек нарығы экономиканың басты рыноктарының бiрi болып табылады. Мысалы,
егерелiмiз Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болып кiрсе, онда еңбек
нарығында еркiн жұмысшылар қозғалысы елдер арасында пайда болады. Басқа
елдiң жұмыссыздары немесе экономикасы төмен елдер жұмысшылары елiмiзге
жұмыс iстеуге көптеп келуi мүмкiн.
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары - сырттан
берiледi; шешiм қабылдау бостандығы – қанша адам және жұмыс сағат
қажеттiлiгi – тарифтiк реттеумен және жалдама қызметкердi қорғайтын басқа
да заңдармен шектеледi. Мысалы, Қазақстандағы еңбек туралы заң жұмыс апта
ұзақтығын 40 сағатпен шектейдi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ
МӘСЕЛЕСІ
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк- экономикалық
жағдайы
Қазақстандағы еңбек нарығы жағдайына келетiн болсақ, әрине бұл
әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек нарығы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1) Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2) Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек нарығына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3) елiмiздiң экономикасы құдарауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр;
4) Фирма мен кәсiпорындар өнiмiнiң бәсеке қабiлеттiлiгiнiң нашар болуына
байланысты, олардың сатуға шығарған өнiмдерiне сұраныстың аз болуы
жалақыны ңтөмендеуiне әкелдi. Осының салдары экономикалық активтi
халықтың санының азаюына әкелдi немесе көлеңкелi экономикада қызмет
етушiлер саны артты;
Ауыл халқында жұмыссыздықтың көбеюінің негізгі себептеріне мыналар
жатқызуға болады:
- Ұлттық экономика дамуында ауыл шаруашылығын пайдалануының
стратегиясының қалыптаспауы;
- Жаңа заманға сай келетін аграрлық кадрлар даярлау жүйесінің жоқтығы
- Ішкі және сыртқы рыноктардағы ауыл шаруашылық өнімдеріне сұраныстың
зерттелмеуі
- Жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің төмендеуі, әсіресе мал
шарушылығында
- Аграрлы өнеркәсіптік кешен кәсіпорындарының құрылымының өзгеруі
- Ауыл шарушылық өндірісте меншіктің өзгеруі
Ауыл халқының ішіндегі жұмыссыздықты азайту үшін мемлекет шағын және
орта бизнесті дамыту программаларын жүргізуде
Осы уақытқа дейін экономикалық реформалар қазіргі кезге дейін
Қазақстан экономикасында белсенді жүргізіліп жатыр. Бұл период ішінде
республикада жұмыс күшінің сапасы және жұмыс істеудің жаңа шарттары
анықталады.
Еңбек нарығының құрылуына және оның ерекшеліктеріне өтпелі экономика
кезеңінде үлкен көңіл болу керек. Өйткені өтпелі экономикаға өндірістің
күрт төменденуі, инфляцияның үлкен деңгейі, жұмыстан көп шығарылғандар,
жұмыс күшінің көп бөлігі өндірістік саладан қызмет көрсету саласына ауысуы
және жекешелендіру мен мемлекетсіздендіруге байланысты мәселелер сияқты
ерекшеліктер сай. Осыған байланысты жұмыспен қамтуды зерттеу үшін жаңа
методикалар мен тәсілдер және Қазақстанның еңбек нарығының дамуының
мәселелері мен негізгі тенденцияларын айқындау қажет.
Жалпы еңбек нарығын жетілдірмеген рыноктардың қатарына жатқызуға
болады. Себебі, оның механизмі жиі өзгеріп тұрады, жұмысшылар көбінесе
рыноктағы еңбекке сұраныс туралы ештеңе білмейді. 6
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс
күшін сатып алу және сату, жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында
жүреді.
Еңбек нарығы толық қызмет ету үшін бірқатар шарттар орындалуы керек:
- Еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс жасайтын көптеген тәуелсіз
субъекттер болуы
- Экономикалық субъекттерді рыноқа сай ынталандыру
- Экономикалық бостандық және субъектердің таңдауға бостандығы және т.б.
Республикамыздағы еңбек нарығындағы өзгерістерді көрі үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Статистика Агенттігі жасайтын Еңбек ресурстарының
балансының мәліметтеріне сүйенуге болады.
Алайда осындай келеңсiз жағдайлар орын алғанымен, елiмiз
экономикасының соңғы жылдары жоғарғы қарқынмен дамуы, стратегиялар мен
реформалардың оң нәтижесiн беруi, жекешелендiрудiң толық қанды жүруi, шағын
бизнес саласының дамуы, бiлiм саласына реформаның жасауы еңбек нарығында
келесiдей оң нәтижелер көрiне бастады:
1) Елiмiздегi жұмыс күшiнiң жылдамдылығы жоғары, Ресеймен салыстырғанда
еңбек нарығын қалыптастыру алда. Кадрлар дайындауда жеке меншiктi оқу
орындары кәдiмгiдей үлкен роль атқарады 8, 8 бет .
2) Соңғы бiрнеше жыл iшiнде экономиканың тұрақты дамуымен байланысты,
фирма мен кәсiпорындардың санының өсуi, ауыл шаруашылығында
реформалардың жүргiзiлуi, өндiрiс немесе қызмет көрсету салаларының
дамуына байланысты жұмыссыздық азайып, экономикалық активтi халықтың
саны өсуде;
3) Бәсеке қабiлеттi экономика құру және рыноктық қатынастарды дамыту
адамдардың бiлiмiн жетiлдiруге, еңбек қабiлеттiлiгiн арттыруға
ынталандырады. Бұл дегенiмiз жалпы жалақының өсуiне әкеледi.
4) Елде жалпы экономиканың тұрақты өсуi, несие және лизингтiк
қатынастардың дамуына байланысты жеке меншiк кәсiпорындар мен
фирмалардың еңбекке сұранысы өсiп, онда жалпы жұмыс iстейтiн адамдар
үлесi 70-80% болып отыр.
Сонымен экономикамыздың өсуiмен қатар, еңбек нарығының да дамитындығын
көрiп отырмыз. Алайда туындап отырған келеңсiз мәселелердi шешу үшiн келесi
мәселелердi шешуi керек:
1) Өндiрiс және қызмет көрсету салаларының дамуы үшiн инвестиция тарту
және ғылыми-техникалық бағдарлаималарды iске асыру;
2) Жекешелендiрудi одан әрi дамытып, жеке меншiк кәсiпорындарын және
шағын бизнестi дамыту, оларға қолдау көрсету;
3) Елдегi еңбек күшi эмиграциясы мен имиграциясын реттеу, оралман
қандастарымыздың келуiне жағдай жасау, бәсекеқабiлетi жоғары
мамандардың сыртқа кетуiн азайту, олардың отандық өндiрiсте қалуына
ынтасын арттыру;
4) Демографиялық ахуалды түзеу, әлеуметтiк саланы жақсарту шараларын iске
асыру;
5) Бiлiм беру саласын реформалау, мамандардың бәсекеқабiлеттiлiгiн
арттыру, отандық өндiрiстi қолдау.
Осыларды қорытындылай келе, елiмiздiң еңбек нарығы соңғы бiрнеше жыл
iшiнде оң бетбұрыс алды. Рыноктық экономикалық қатынастардың дамуы
экономикада еңбек ұсынысы мен еңбек сұранысын өз күшiмен реттеуге бет алды.
Ендiгi жерде еңбек нарығындағы басты мәселе елiмiздiң тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшiн жоғары сапалы бәсекеқабiлеттi мамандар дайындап,
бәсекеқабiлеттi өнiмдер өндiру.
Сондай-ақ экономиканың еңбек нарығында экономикалық активтi халық деген
негiзi ұғым қолданылады. Ол дегенiмiз еңбек нарығында еңбек жасына келген
және еңбекке қабiлеттi, жұмыс iстегiсi келетiн адамдар саны.
Ұлттық экономикада соңғы жылдары жалаының өсуi нәтижесiнде экономикалық
активтi халықтың өсуi, жұмыссыздықтың азаюы елiмiзде қызмет көрсету және
өндiрiс салаларының дамуы, жалақының өсуi басты себепшi болып, экономикалық
жұмысқа ынталы адамдар саны көбейдi.
Жұмыссыздықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Еңбек нарығынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
... ... ... ...7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк-экономикалық
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Еңбек нарығының қызмет етуі, еңбек биржалары және кәсіподақтар 15
2.3 Жалақы және оның еңбек нарығының басқа элементтерімен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
КIРIСПЕ
Қазақстанның бүгінгі таңдағы даму бағытының бағдары қаізргі дамушы
елдер қатарынан әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіруі керек. Ол үшін ең
біріншіден адами капиталды дамытудың қажеттігі туындайды. Ол үшін елде
білім беруді жетілдіру, мамандарын өз қабілеттілігін әлемдік сұранысқа
негіздеп көтеру немесе дайындау, еңбек нарықтарында қызметкерлердің еңбек
қабілеттілігін арттыру мәселелесі болып табылады. Әрбiр елдiң экономикасы
халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет
етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек нарығының
қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар
арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты
өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек
қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi
жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек нарығында еңбек сұранысын
мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып
табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын
еңбек нарығы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының
негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан,
сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың
реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген
сұранысына байланысты болып отыр.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “ҚР еңбекке сұраныс, еңбекке тарту,
жалақы бойынша қарыз” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының тұрмыс деңгейi сол
елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал халықтың тұрмыс
жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына, олардың жұмыспен
қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және осыларды реттеп
отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге байланысты.
Бұл тақырыпты жазудағы негізгі мақсат пен мiндеттерге келесiлер
жатады:
- Еңбек және еңбек нарығының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк еңбек
нарығы үлгiлерiн талдау;
- Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
- Қазақстан Республикасында еңбекке сұранысы мен ұсынысы деңгейін
қарастыру;
- Жалақы және оның еңбек нарығының басқа да көрсеткіштерімен өзара
байланысын қарастыру болып табылады.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Еңбек нарығы қызмет ету мехзанизмі
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң
көп бөлiгiн алады. Еңбек нарығында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
екiншi жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күшi деген ұғымға тоқталайық.
Жұмыс күшi дегенiмiз адамның физикалық және ой қабiлетi, осы қабiлетiн ол
материалды қжәне рухани игiлiктердi өндiруге пайдаланады. “Жұмыс күшi”
деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс iстеп жүргендердiң нақтылы
еңбекте пайдаланатын қабiлеттерi. Жұмыс күшiнiң еңбекке деген қабiлетi әр
түрлi болады, алайда еңбк кезiнде оның барлығы бiрдей қолданылмайды.
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
белгiлi кәсiп жасауға жұмсалынған жұмыс iстеу қабiлеттерi өмiрге,
тiршiлiкке қажет заттарға айырбсталады. Демек, еңбек нарығы дегенiмiз
“жұмыс iстеп жүрген” жұмыс күшi рыногы.
Еңбек нарығы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн ең кем дегенде оның
құрылымында мына бөлiктер болуы қажет:
- Еңбек нарығының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсiподағы, жұмыс берушiлер, яғни фирмалар; мемлекет және оның
органдары) ;
- Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс, оның бағасы,
бәсекелестiк) ;
- Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң
нормалары;
- Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
- Рынок инфрақұрылымы. 1, 31 б.
Еңбек нарығының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне деген
сұраныс пен оның ұсынысын теңестiруге, адамдардың еңбекке және қызмет түрiн
еркiн таңдау құқығын iс жүзiнде асыруға, белгiлi әлеуметтiк қорғау жүйесiн
құруға бағытталады.
Еңбек нарығының екi түрiн көрсетуге болады:
- Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады.
Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атайды.
- Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
кейде iшкi рынок деп атайды.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Кәсiпорындағы
орындалатын жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi,
осыған орай қанша жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi
мәселе болып келедi. 1, 39 б.
Барлық кәсiпорынныңның мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Кәсiпорын пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада үлесi
өскен сайын оның тиiмдiлiгi еңбек өнiмдiлiгi арқылы көтерiлген сияқты.
Демек, жұмыс күшiне сұраныс қалыптасуында жеке меншiк сектор нарықтық
принциптерiне толық ауысқан. Қанша және қай сапалы қызметкерлердi жұмысқа
алуда фирма тек экономикалық тұрғысынан шешедi, басқаша айтқанда, фирмаға
бұл адамдар барынша көп пайда түсiре ала ма деген критерийдi қолданады.
Жұмыс барысында бiз еңбек нарығы болғандықтан жеке меншiк секторды
қарастырамыз.
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
белгiлi жалақы мөлшерi үшiн жалдайтын адамдар саны ретiнде анықтауға
болады. Жұмыс күшiне сұраныс, еңбекке деген сұраныс өндiрiс факторы ретiнде
туынды сұраныс болып келедi: тауарлар өндiрерде еңбек қолдану керек, демек
игiлiк көлемiн өндiру туралы шешiмнiң екiншi жағы қолданылатын еңбек көлемi
туралы шешiм болады.
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде азая ма – бұл
сұраққа жауап беру оңайға түспейдi. Кәсiпорын (i) мақсаты - өзiнiң iскерлiк
қызметiнен барынша көп пайда түсiру, ол әр түрлi ресурстар, оның iшiнде ең
бастысы адам ресурстарын қолданады. Бiздiң қарапайым моделiмiзде негiзiнен
екi факторды ескеретiн боламыз – еңбек пен капитал. Пайда фирманың өнiмiн
сатудан түскен түсiм мен орын тепкен шығындар айырымы болып келедi.
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
нарығы ұсынысының ара-қатынасының тепе-тендiгiн анықтайды, айта келсек w*
жалақы төлемiнiң тепе-теңдiк мөлшерiн 4-шi суреттен көрсек болады.
Аталған нарықта кәсiпорын SL еңбек ұсынысының горизанталды қисығымен
кездеседi, себебi ол w* тең МЕ тұрақты шектiк шығындарымен кез келген еңбек
санын жалдай алады. Егер фирманың табысы қосымша жалақы төлемдерiнiң
шығындарынан артық болса, онда оған қосымша еңбек санын жалға алу тиiмдi
болады. 2, 187 б.
w Еңбек нарығы w Фирма
Sm
ME, SL
w* w*
Dm
Lm L
Сурет-1 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс MRPL
еңбегiнiң шектiк табыстылығы деп аталады. Осы тәсiлмен MRPK капиталының
шектiк табыстылығы анықталады. Қосымша еңбек бiрлiгi шектiк еңбек өнiмi
көлемiнде қосымша өнiм шығарылуын қамтамасыз етедi.
∆Q = MRPL
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
нарығы бәсекелiк болса,онда ол қосымша табыс ала алады.
Еңбек нарығының қызметтерi қоғам өмiрiндегi еңбектiң ролiмен белгiленедi,
еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың негiзiгi көзi. Экономикалық
тұрғыдан еңбек – маңызды өндiрiстiк фактор. Осыған сәйкес еңбек нарығының
екi негiзгi қызметi айқындалады:
- Әлеуметтiк қызмет, яғни адамдардың жалақысы мен тұрмыс жағдайының
жақсы деңгейiн және жұмысшының өндiрiстiк қабiлетiнiң тиiмдi дәрежеде
ұдайы өндiруiн қамтамасыз ету.
- Экономикалық қызмет, оған еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану жатады. Сондай-ақ еңбек нарығы ынталандырушы функциялар
атқарады, олар бәсекелестiк қабiлеттiң күшеюiне, еңбекке ынтаның өсуiне,
мамандардың жоғарылауына мүмкiндiк беру болып табылады. 3, 211 б.
Бәсекелестiк еңбек нарығында еңбекке сұраныс қисығы терiс ылдилы
болады, яғни жалақының мөлшерi өскен сайын кәсiпорындардың еңбекке деген
сұранысы төмендей бередi. Ал еңбек ұсынысы жалақы өсуiне тура пропорционал
болады, яғни жалақы мөлшерi өскен сайын еңбек ұсынысы да өсiп отырады.
Еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысы әр түрлi факторлар әсерiнен
қалыптасады: қалыптасқан баға деңгейi, шығындар, жалақы, жұмысшылар саны,
салықтық, заңнамалық жүйе, кәсiподақтар қызметi, қызметкерлердiң мамандану
дәрежесi және т.б.
1.2 Еңбек нарығынындағы сұраныс пен ұсынысты макроэкономикалық талдау
Еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс
алушылардың арасындағы қатынастардың, әр түрлi факторлардың әсер етуiне
байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк
еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ғылыми сала. Мұнда еңбек
ұсынысы жалпы еңбекке қабiлеттi адамдар болса, ал еңбек сұранысын нарықтық
экономикада фирмалар мен кәсiпорындар қалыптастырады. Осы фирмалардың
қызмет етуi негiзiнен микроэкономика деңгейiнде болғандықтан жалпы фирма
теориясы ұғымына тоқталып өтуге тура келдi. 4, 393 б
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
және еңбек ұсынысы арқылы еңбек нарығында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп
есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек нарығының тепе-теңдiгiнiң орын
алуы сирек кездеседi. Еңбек нарығының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы
қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес
экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай
дегендi бiлдiредi.
Жалпы еңбекке деген сұраныс еңбек нарығында жалақының өсуі кері икемді
болып табылады. Ал жалақы азайса немесе жалақының номиналдық құны төмендесе
нарықта еңбекке деген қажеттілік арта түседі. Яғни, еңбек нарығында еңбекке
деген сұраныс қисығын келесі суреттен көре аламыз.
5, 492 б.
W
W1 A
W2 B
Nd
N1 N2 N
Сурет-2 – Еңбекке деген сұраныс қисығы
Суреттен көріп отырғанымыздай егер жалақылар өссе еңбекке сұраныс N1
көлемде, яғни аз шамада болады, егер де нақты жалақы W2-ге төмендесе онда
еңбекке сұраныс N2 көлемге артады.
Ал енді еңбек нарығында еңбектің ұсыныс қисығының әрекетін келесі
суреттен көре аламыз. 6, 492 б
W
NS
W1 А
В
WE
NE Nb N
Сурет-3 – Еңбектің ұсыныс қисығы
Бұл суреттен көретінімізеңбек нарығында жұмысщылардың іс-әрекетін көре
аламыз. Яғни, жалақының шынайы деңгейінің өскені сайын еңбекке деген
жұмысшылардың ұсынысы арта береді. Өйткені жоғары жалақы деңгейі барлық
экономикалық активті халықты еңбек етуге ынталандырады. Алайда жалақының
мұндай ынталандыру деңгейі экономиканың әр саласында әр түрлі. Мысалы,
жалақы қаржы, қызмет көрсету, өндіріс және құрылыс салаларында айтарлықтай
жоғары болса, ал мемлекеттік қызметкерлер, ауыл шаруашылығы
қызметіндегілердің жалақылары біршама деңгейде төмен болып табылады.
Сондықтан бүгінгі таңда ауылды мекендерде көптеген орта жастағы адамдар мен
жастар жалақы жоғары болып келетін қалаларға барып жұмыс істеуге мұқтаж
болып отыр.
Жастар арасындағы жұмыссыздық, еңбек ресурстарының кәсіптік-еңбек
потенциалының төмендеуі, келешекте оларға сұраныс болуы, қоғам үшін
проблемаға айналып отыр. Қазақстан еңбек нарығында- жоғары табысты, жұмысшы
күшінің лауазымды категориясын тез жинаушы, білімді және кәсіптік
дайындықты керек етпейтін- ол сауда мен қызмет көрсету саласындағы
жұмысшылар. Сондықтан жастардың көпшілігі, білімді және біліктік, жоғары
дәрежелі мамандықтарды таңдамай, табысы көбірек кәсіптерді жөн көреді.
Біздің экономикадағы мұндай өзгерістер Батыс елдеріндегі болып жатқан
тенденциялармен тез арада тексеріліп отырады.
Шындығында еңбек нарығында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып
отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi
орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе
(жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада
тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Енді жалпы еңбек нарығының тепе-теңдігі мен жұммыссыздықтың орын алу
мәселесін келесі графиктен көруге болады. Сурет-4.
Жұмыссыздық NS
W1 A B
E
WE
Nd
Na NE Nb N
Сурет-4 – Еңбек нарығының тепе-теңдiк жағдайы
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы
қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек нарығындағы
тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты
жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер
жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк
нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi,
осының нәтижесiнде Nb- Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.
7, 397 б.
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек нарығының бөлiнбес элементi. Жұмысшы
күшi болып табылатын адамдар еңбек нарығына қатысуына байланысты бiрнеше
категорияға бөлiнедi. Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына
қарай еңбек етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға
бөлiнуi олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында
жұмыс iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет
ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б.
институттар кiредi.
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып
табылады. Бұларға жұмысы жоқ және жұмыс iстеу талабы жоқ адамдар жатады.
Сондай-ақ жұмыс iстегiсi келетiн, бiрақ әр түрлi себептермен жұмыс iстеуден
күдер үзген адамдар. Адамдардың бұл категориясы жұмыссыздарға кiрмейтiн
адамдарға жатады. 8, 146 б.
Жалақының өзгеруi шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң өзгеруiне әкеледi, яғни
жұмысшылардың көп болуы қосмша өнiм өндiрудi арттырады, бiрақ еңбек
өнiмдiлiгi азаяды. Оны келесi 5-ші суреттен көре аламыз. 9, 398 б.
Жалақы
Ұсыныс, S1 Ұсыныс, S2
W1
W2
Сұраныс, D
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-5 – Еңбек ұсынысының жылжуы
Мұндай жағдайда еңбек нарығында еңбек ұсынысы артады, яғни 5-шi
суреттегi S1 еңбек ұсынысы S2 еңбек ұсынысы көлемiне артады. Еңбек сұранысы
тұрақты болғандықтан, еңбек еңбек ұсынысының өсуi жалақының W1-ден W2-ге
кемуiне әкеледi.
Ендi еңбек сұраныс қисығының жылжуына тоқталайық. Мысалы, фирманың
өндiрген өнiмi сапалы және ерекше болса, онда сол өнiмге сұраныс артады,
яғни сұраныс өсуiне байланысты сол фирманың шығарған өнiмiнiң бағасы өседi.
Нарықта сол өнiмнiң тапшылығы пайда болады. Бағаның өсуi еңбектiң шектi
өнiмдiлiгiнiң құнын артырады. Фирмада жалақы мөлшерi өседi. Жалақының өсуi
осы фирмаға қосымша еңбек күшiн шақырады. Оныны келесi 6-шы суреттен көрсек
болады. 10, 399 б.
Жалақы Ұсыныс, S
W2
W1
Сұраныс,D1 Сұраныс, D2
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-6 – Еңбек сұранысы қисығының жылжуы
Суреттен көрiп отырғанымыздай фирманың еңбекке сұранысы D1-ден D2-ге
дейiн оңға жылжығанда, тепе-теңдiк жалақы W1-ден W2-ге өседi, еңбек күшi
тепе-теңдiгi L1-ден L2 көлемге артады. Бұл жерде де жалақы және шектi еңбек
өнiмдiлiгiнiң құны бiр мезгiлде өзгередi. Бұған мысал ретiнде елiмiздiң
мұнай саласында қызмет етушiлердiң жалақысы әлемдiк мұнай бағасының
өзгеруiне тiкелей байланысты.
Экономикада бiзге белгiлi бағалы және бағалы мес факторлардың болуы.
Еңбек нарығы экономиканың басты рыноктарының бiрi болып табылады. Мысалы,
егерелiмiз Дүниежүзiлiк сауда ұйымына мүше болып кiрсе, онда еңбек
нарығында еркiн жұмысшылар қозғалысы елдер арасында пайда болады. Басқа
елдiң жұмыссыздары немесе экономикасы төмен елдер жұмысшылары елiмiзге
жұмыс iстеуге көптеп келуi мүмкiн.
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары - сырттан
берiледi; шешiм қабылдау бостандығы – қанша адам және жұмыс сағат
қажеттiлiгi – тарифтiк реттеумен және жалдама қызметкердi қорғайтын басқа
да заңдармен шектеледi. Мысалы, Қазақстандағы еңбек туралы заң жұмыс апта
ұзақтығын 40 сағатпен шектейдi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ЖАЛАҚЫ
МӘСЕЛЕСІ
2.1 Қазақстаның еңбек нарығы және оның әлеуметтiк- экономикалық
жағдайы
Қазақстандағы еңбек нарығы жағдайына келетiн болсақ, әрине бұл
әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек нарығы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1) Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2) Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек нарығына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3) елiмiздiң экономикасы құдарауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр;
4) Фирма мен кәсiпорындар өнiмiнiң бәсеке қабiлеттiлiгiнiң нашар болуына
байланысты, олардың сатуға шығарған өнiмдерiне сұраныстың аз болуы
жалақыны ңтөмендеуiне әкелдi. Осының салдары экономикалық активтi
халықтың санының азаюына әкелдi немесе көлеңкелi экономикада қызмет
етушiлер саны артты;
Ауыл халқында жұмыссыздықтың көбеюінің негізгі себептеріне мыналар
жатқызуға болады:
- Ұлттық экономика дамуында ауыл шаруашылығын пайдалануының
стратегиясының қалыптаспауы;
- Жаңа заманға сай келетін аграрлық кадрлар даярлау жүйесінің жоқтығы
- Ішкі және сыртқы рыноктардағы ауыл шаруашылық өнімдеріне сұраныстың
зерттелмеуі
- Жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің төмендеуі, әсіресе мал
шарушылығында
- Аграрлы өнеркәсіптік кешен кәсіпорындарының құрылымының өзгеруі
- Ауыл шарушылық өндірісте меншіктің өзгеруі
Ауыл халқының ішіндегі жұмыссыздықты азайту үшін мемлекет шағын және
орта бизнесті дамыту программаларын жүргізуде
Осы уақытқа дейін экономикалық реформалар қазіргі кезге дейін
Қазақстан экономикасында белсенді жүргізіліп жатыр. Бұл период ішінде
республикада жұмыс күшінің сапасы және жұмыс істеудің жаңа шарттары
анықталады.
Еңбек нарығының құрылуына және оның ерекшеліктеріне өтпелі экономика
кезеңінде үлкен көңіл болу керек. Өйткені өтпелі экономикаға өндірістің
күрт төменденуі, инфляцияның үлкен деңгейі, жұмыстан көп шығарылғандар,
жұмыс күшінің көп бөлігі өндірістік саладан қызмет көрсету саласына ауысуы
және жекешелендіру мен мемлекетсіздендіруге байланысты мәселелер сияқты
ерекшеліктер сай. Осыған байланысты жұмыспен қамтуды зерттеу үшін жаңа
методикалар мен тәсілдер және Қазақстанның еңбек нарығының дамуының
мәселелері мен негізгі тенденцияларын айқындау қажет.
Жалпы еңбек нарығын жетілдірмеген рыноктардың қатарына жатқызуға
болады. Себебі, оның механизмі жиі өзгеріп тұрады, жұмысшылар көбінесе
рыноктағы еңбекке сұраныс туралы ештеңе білмейді. 6
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс
күшін сатып алу және сату, жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында
жүреді.
Еңбек нарығы толық қызмет ету үшін бірқатар шарттар орындалуы керек:
- Еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс жасайтын көптеген тәуелсіз
субъекттер болуы
- Экономикалық субъекттерді рыноқа сай ынталандыру
- Экономикалық бостандық және субъектердің таңдауға бостандығы және т.б.
Республикамыздағы еңбек нарығындағы өзгерістерді көрі үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Статистика Агенттігі жасайтын Еңбек ресурстарының
балансының мәліметтеріне сүйенуге болады.
Алайда осындай келеңсiз жағдайлар орын алғанымен, елiмiз
экономикасының соңғы жылдары жоғарғы қарқынмен дамуы, стратегиялар мен
реформалардың оң нәтижесiн беруi, жекешелендiрудiң толық қанды жүруi, шағын
бизнес саласының дамуы, бiлiм саласына реформаның жасауы еңбек нарығында
келесiдей оң нәтижелер көрiне бастады:
1) Елiмiздегi жұмыс күшiнiң жылдамдылығы жоғары, Ресеймен салыстырғанда
еңбек нарығын қалыптастыру алда. Кадрлар дайындауда жеке меншiктi оқу
орындары кәдiмгiдей үлкен роль атқарады 8, 8 бет .
2) Соңғы бiрнеше жыл iшiнде экономиканың тұрақты дамуымен байланысты,
фирма мен кәсiпорындардың санының өсуi, ауыл шаруашылығында
реформалардың жүргiзiлуi, өндiрiс немесе қызмет көрсету салаларының
дамуына байланысты жұмыссыздық азайып, экономикалық активтi халықтың
саны өсуде;
3) Бәсеке қабiлеттi экономика құру және рыноктық қатынастарды дамыту
адамдардың бiлiмiн жетiлдiруге, еңбек қабiлеттiлiгiн арттыруға
ынталандырады. Бұл дегенiмiз жалпы жалақының өсуiне әкеледi.
4) Елде жалпы экономиканың тұрақты өсуi, несие және лизингтiк
қатынастардың дамуына байланысты жеке меншiк кәсiпорындар мен
фирмалардың еңбекке сұранысы өсiп, онда жалпы жұмыс iстейтiн адамдар
үлесi 70-80% болып отыр.
Сонымен экономикамыздың өсуiмен қатар, еңбек нарығының да дамитындығын
көрiп отырмыз. Алайда туындап отырған келеңсiз мәселелердi шешу үшiн келесi
мәселелердi шешуi керек:
1) Өндiрiс және қызмет көрсету салаларының дамуы үшiн инвестиция тарту
және ғылыми-техникалық бағдарлаималарды iске асыру;
2) Жекешелендiрудi одан әрi дамытып, жеке меншiк кәсiпорындарын және
шағын бизнестi дамыту, оларға қолдау көрсету;
3) Елдегi еңбек күшi эмиграциясы мен имиграциясын реттеу, оралман
қандастарымыздың келуiне жағдай жасау, бәсекеқабiлетi жоғары
мамандардың сыртқа кетуiн азайту, олардың отандық өндiрiсте қалуына
ынтасын арттыру;
4) Демографиялық ахуалды түзеу, әлеуметтiк саланы жақсарту шараларын iске
асыру;
5) Бiлiм беру саласын реформалау, мамандардың бәсекеқабiлеттiлiгiн
арттыру, отандық өндiрiстi қолдау.
Осыларды қорытындылай келе, елiмiздiң еңбек нарығы соңғы бiрнеше жыл
iшiнде оң бетбұрыс алды. Рыноктық экономикалық қатынастардың дамуы
экономикада еңбек ұсынысы мен еңбек сұранысын өз күшiмен реттеуге бет алды.
Ендiгi жерде еңбек нарығындағы басты мәселе елiмiздiң тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшiн жоғары сапалы бәсекеқабiлеттi мамандар дайындап,
бәсекеқабiлеттi өнiмдер өндiру.
Сондай-ақ экономиканың еңбек нарығында экономикалық активтi халық деген
негiзi ұғым қолданылады. Ол дегенiмiз еңбек нарығында еңбек жасына келген
және еңбекке қабiлеттi, жұмыс iстегiсi келетiн адамдар саны.
Ұлттық экономикада соңғы жылдары жалаының өсуi нәтижесiнде экономикалық
активтi халықтың өсуi, жұмыссыздықтың азаюы елiмiзде қызмет көрсету және
өндiрiс салаларының дамуы, жалақының өсуi басты себепшi болып, экономикалық
жұмысқа ынталы адамдар саны көбейдi.
Жұмыссыздықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz