Баспа бизнесін жоспарлау ерекшеліктері
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. БАСПА БИЗНЕСІН ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жекеменшік баспаның құқықтық жүйесі
1.2. КІТАП ШЫҒАРУДАҒЫ ОҚЫРМАН СҰРАНЫСЫН ЗЕРТТЕУ
1.3.БАСПА ІСІНДЕГІ МАРКЕТИНГ
1.4. БИЗНЕС ЖОСПАР
ІІ . ТАРАУ. КІТАП САТУ ІСІН БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кітап саудасы, баспалардың өз өнімдерін таратуы
2.2. БАСПА МЕНЕДЖМЕНТІ
2.3. КІТАП САУДАСЫ ТАРАЛУЫН ЖҮЙЕЛЕНГЕН НҰСҚА БОЙЫНША БАСҚАРУ
2.4. КІТАПТЫ НАСИХАТТАУДАҒЫ МАРКЕТИНГТІК ЖҰМЫС
ҚОРЫТЫНДЫ
Сілтемелер тізімі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
І.ТАРАУ. БАСПА БИЗНЕСІН ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жекеменшік баспаның құқықтық жүйесі
1.2. КІТАП ШЫҒАРУДАҒЫ ОҚЫРМАН СҰРАНЫСЫН ЗЕРТТЕУ
1.3.БАСПА ІСІНДЕГІ МАРКЕТИНГ
1.4. БИЗНЕС ЖОСПАР
ІІ . ТАРАУ. КІТАП САТУ ІСІН БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кітап саудасы, баспалардың өз өнімдерін таратуы
2.2. БАСПА МЕНЕДЖМЕНТІ
2.3. КІТАП САУДАСЫ ТАРАЛУЫН ЖҮЙЕЛЕНГЕН НҰСҚА БОЙЫНША БАСҚАРУ
2.4. КІТАПТЫ НАСИХАТТАУДАҒЫ МАРКЕТИНГТІК ЖҰМЫС
ҚОРЫТЫНДЫ
Сілтемелер тізімі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Рухани құндылықтар, кітапхана ісі, кітапты тарату, газет-журналдар, ақпарат тасымалына қатысты барлық саланың атасы – баспагерлік мамандықтың түп-тамыры неміс жерінде сонау ХІҮ ғасырда Гейдельбергтің (Heidelberg— Алманиядағы қала аты) ашқан ұлы жаңалығымен тікелей байланысты. Қазір Гейдельбергтің есімімен байланысты баспа техникалары әлемнің барлық елінен орын алған. Сол техниканы ауыздықтап, игеріп отырған баспагерлердің еңбегі жазу-сызушы мамандардың жұмысының астарында көбіне байқалмай қалады. Әйтпесе, қоғамдық маңызды ойлардың ақ қағаздың, газет-журналдардың бетіне түсірудегі қара тердің еңбегі сол мамандықтың маңдайына жазылған. Дегенмен, баспагерлік мамандыққа деген зәрулік – бүгінгі таңда да әлемдік мәдениетте өзектілігін жоймаған мәселе. Қайта күн санап қарыштап даму үстінде.
КСРО заманы кезінде қазақстандық полиграфия саласының мамандары Мәскеу мен Львовта дайындалатын болған. Еліміздегі баспа ісінің қарыштап дамыған тұсында мамандар түгелдей дерлік осы екі қалада ғана оқытылған. Бұлар тұтынушыға керекті кітапты тауып берумен, бағыт-бағдар беруге және сұраушының өтінішіне сәйкес белгілі бір кітаптың түсіндірмесін беруге дайын мамандар болатын. Алайда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары бұл байланыстар үзіліп, кітап тұрмақ, газет-журналдарды шығару қиынға соққаны белгілі. Қаражаттың жеткіліксіздігі, елдегі дағдарыс пен қалыптасушы ұлт бұл кезде алды-артына бақылау жасауға талпынып жатқан. Бұл баспа ісінің дамуына, кітап саудасының қарыштап өркендеуіне мүмкіндік бермеді. Жәнеде жекешелендіру үрдісі баспа ісін мемлекет қарамағынан ажыратуға тырысты. Әрине, бұл үрдіске алғаш мемлекеттік жоспармен майлы құйрықты ойланбай асап келген баспа мамандары өз бетімен жұмыс істеуге қорқақсоқтап қарсылық білдіргені белгілі. Алайда, ойланбай пішілген тон келте екенін сезген олар бүгінде кітап кәсіпкерлігіне ден қойып келеді.
Қазір жеделдетілген экономикалық реформаларды жүзеге асыруда аймақта көш ілгері келе жатқан Қазақстан «баспа ісі және полиграфия өндірісі» саласында жан-жақты келіссөздер жүргізу барысында. Баспалар әлемдік сәйкестік пен халықаралық стандарттарға сай жұмыс жүргізуді қолға ала бастады. Қазақстан халықаралық полиграфистер ұйымы «Гейдельберг клубына» да мүшелікке өтті. Нақтырақ айтсақ, бұл реттегі еңбек Алматы облысы Талғар қаласындағы типографияның еншісінде. Қазақстандағы жалғыз бір айналымда он екі бояумен баспа қағазын қамтитын техника осы өндірісте ғана орын алған. Бұдан басқа типографиялар жабдықталған техникалардың сапасы әзірге әлемдік стандарт бойынша екінші сатылы болып есептеледі.
КСРО заманы кезінде қазақстандық полиграфия саласының мамандары Мәскеу мен Львовта дайындалатын болған. Еліміздегі баспа ісінің қарыштап дамыған тұсында мамандар түгелдей дерлік осы екі қалада ғана оқытылған. Бұлар тұтынушыға керекті кітапты тауып берумен, бағыт-бағдар беруге және сұраушының өтінішіне сәйкес белгілі бір кітаптың түсіндірмесін беруге дайын мамандар болатын. Алайда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары бұл байланыстар үзіліп, кітап тұрмақ, газет-журналдарды шығару қиынға соққаны белгілі. Қаражаттың жеткіліксіздігі, елдегі дағдарыс пен қалыптасушы ұлт бұл кезде алды-артына бақылау жасауға талпынып жатқан. Бұл баспа ісінің дамуына, кітап саудасының қарыштап өркендеуіне мүмкіндік бермеді. Жәнеде жекешелендіру үрдісі баспа ісін мемлекет қарамағынан ажыратуға тырысты. Әрине, бұл үрдіске алғаш мемлекеттік жоспармен майлы құйрықты ойланбай асап келген баспа мамандары өз бетімен жұмыс істеуге қорқақсоқтап қарсылық білдіргені белгілі. Алайда, ойланбай пішілген тон келте екенін сезген олар бүгінде кітап кәсіпкерлігіне ден қойып келеді.
Қазір жеделдетілген экономикалық реформаларды жүзеге асыруда аймақта көш ілгері келе жатқан Қазақстан «баспа ісі және полиграфия өндірісі» саласында жан-жақты келіссөздер жүргізу барысында. Баспалар әлемдік сәйкестік пен халықаралық стандарттарға сай жұмыс жүргізуді қолға ала бастады. Қазақстан халықаралық полиграфистер ұйымы «Гейдельберг клубына» да мүшелікке өтті. Нақтырақ айтсақ, бұл реттегі еңбек Алматы облысы Талғар қаласындағы типографияның еншісінде. Қазақстандағы жалғыз бір айналымда он екі бояумен баспа қағазын қамтитын техника осы өндірісте ғана орын алған. Бұдан басқа типографиялар жабдықталған техникалардың сапасы әзірге әлемдік стандарт бойынша екінші сатылы болып есептеледі.
1. Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері. Алматы, 1997. Санат.
2. Климкин С.И. Правовые нормы предпринимательства в Республике Казахстана. Алматы.
3. Шумпеттер Ж.Б. Предпринимательство в книжном бизнесе. М.
4. Закон Республики Казахстан «О Защите и поддержке частного предпринимательства» №154 3-ХП от 4 илю 1992 г. 1-2.
5. Журнал «Книжный бизнес» № 1. Алматы 2003 г.
6. Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері. Алматы, 1997. Санат.
7. Қазақ әдебиеті газеті, №12. 24-наурыз. ҚР Президентімен сұхбат.
8. Қазақ әдебиеті газеті, №12. 24-наурыз. ҚР Президентімен сұхбат.
9. «Издательство в процессе перемен» сборник. Москва «Логос». Московский государственный университет печати 2000г. «Хабаршы» журналы №3, Алматы. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 1998ж.
10. Журнал «Книжный бизнес» №1. Алматы, 2003г.
11. О.Сәбден, А.Тоқтасынов. Шағын кәсіпкерлікті басқару. Алматы 2002ж.
14. Исскуство менеджмента 1998. М.: Фин-пресс 1998 г.
15. Айқын газеті. №75 26-сәуір. «Отандық баспа ісінің халі мүшкіл», «Жалын» баспасының директоры Бексұлтан Нұржеккевпен сұхбат. 5-бет.
16. Е.И.Комарев, Н.П.Макофеев, «Эффективное издательство». М.: 1996 г.
17. Түркістан, 1997 ж. 27 қараша
18. Қожакеев Т. Таңдамалы шығармалар. Көптомдық. 7-том. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2007 ж.
19. Амандосов Т.С. Публицистика-дәуірі үні. – Алматы: Қазақстан, 1974.
20. Ыдырысов Т. Баспасөз – өмір айнасы. – Алматы: Қазақстан, 1967.
21. www.mail.ru
22. www.google.kz
23. www.yandex.ru
24. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник+», М., - 2002.
25. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005.
2. Климкин С.И. Правовые нормы предпринимательства в Республике Казахстана. Алматы.
3. Шумпеттер Ж.Б. Предпринимательство в книжном бизнесе. М.
4. Закон Республики Казахстан «О Защите и поддержке частного предпринимательства» №154 3-ХП от 4 илю 1992 г. 1-2.
5. Журнал «Книжный бизнес» № 1. Алматы 2003 г.
6. Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері. Алматы, 1997. Санат.
7. Қазақ әдебиеті газеті, №12. 24-наурыз. ҚР Президентімен сұхбат.
8. Қазақ әдебиеті газеті, №12. 24-наурыз. ҚР Президентімен сұхбат.
9. «Издательство в процессе перемен» сборник. Москва «Логос». Московский государственный университет печати 2000г. «Хабаршы» журналы №3, Алматы. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 1998ж.
10. Журнал «Книжный бизнес» №1. Алматы, 2003г.
11. О.Сәбден, А.Тоқтасынов. Шағын кәсіпкерлікті басқару. Алматы 2002ж.
14. Исскуство менеджмента 1998. М.: Фин-пресс 1998 г.
15. Айқын газеті. №75 26-сәуір. «Отандық баспа ісінің халі мүшкіл», «Жалын» баспасының директоры Бексұлтан Нұржеккевпен сұхбат. 5-бет.
16. Е.И.Комарев, Н.П.Макофеев, «Эффективное издательство». М.: 1996 г.
17. Түркістан, 1997 ж. 27 қараша
18. Қожакеев Т. Таңдамалы шығармалар. Көптомдық. 7-том. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2007 ж.
19. Амандосов Т.С. Публицистика-дәуірі үні. – Алматы: Қазақстан, 1974.
20. Ыдырысов Т. Баспасөз – өмір айнасы. – Алматы: Қазақстан, 1967.
21. www.mail.ru
22. www.google.kz
23. www.yandex.ru
24. Васькин А.А. Розничная книжная торговля. «Спутник+», М., - 2002.
25. Чернова Н.В. Социология книжного рынка. МГУП, М., - 2005.
КІРІСПЕ
Рухани құндылықтар, кітапхана ісі, кітапты тарату, газет-журналдар,
ақпарат тасымалына қатысты барлық саланың атасы – баспагерлік мамандықтың
түп-тамыры неміс жерінде сонау ХІҮ ғасырда Гейдельбергтің (Heidelberg—
Алманиядағы қала аты) ашқан ұлы жаңалығымен тікелей байланысты. Қазір
Гейдельбергтің есімімен байланысты баспа техникалары әлемнің барлық елінен
орын алған. Сол техниканы ауыздықтап, игеріп отырған баспагерлердің еңбегі
жазу-сызушы мамандардың жұмысының астарында көбіне байқалмай қалады.
Әйтпесе, қоғамдық маңызды ойлардың ақ қағаздың, газет-журналдардың бетіне
түсірудегі қара тердің еңбегі сол мамандықтың маңдайына жазылған. Дегенмен,
баспагерлік мамандыққа деген зәрулік – бүгінгі таңда да әлемдік мәдениетте
өзектілігін жоймаған мәселе. Қайта күн санап қарыштап даму үстінде.
КСРО заманы кезінде қазақстандық полиграфия саласының мамандары Мәскеу
мен Львовта дайындалатын болған. Еліміздегі баспа ісінің қарыштап дамыған
тұсында мамандар түгелдей дерлік осы екі қалада ғана оқытылған. Бұлар
тұтынушыға керекті кітапты тауып берумен, бағыт-бағдар беруге және
сұраушының өтінішіне сәйкес белгілі бір кітаптың түсіндірмесін беруге дайын
мамандар болатын. Алайда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары бұл байланыстар
үзіліп, кітап тұрмақ, газет-журналдарды шығару қиынға соққаны белгілі.
Қаражаттың жеткіліксіздігі, елдегі дағдарыс пен қалыптасушы ұлт бұл кезде
алды-артына бақылау жасауға талпынып жатқан. Бұл баспа ісінің дамуына,
кітап саудасының қарыштап өркендеуіне мүмкіндік бермеді. Жәнеде
жекешелендіру үрдісі баспа ісін мемлекет қарамағынан ажыратуға тырысты.
Әрине, бұл үрдіске алғаш мемлекеттік жоспармен майлы құйрықты ойланбай асап
келген баспа мамандары өз бетімен жұмыс істеуге қорқақсоқтап қарсылық
білдіргені белгілі. Алайда, ойланбай пішілген тон келте екенін сезген олар
бүгінде кітап кәсіпкерлігіне ден қойып келеді.
Қазір жеделдетілген экономикалық реформаларды жүзеге асыруда аймақта
көш ілгері келе жатқан Қазақстан баспа ісі және полиграфия өндірісі
саласында жан-жақты келіссөздер жүргізу барысында. Баспалар әлемдік
сәйкестік пен халықаралық стандарттарға сай жұмыс жүргізуді қолға ала
бастады. Қазақстан халықаралық полиграфистер ұйымы Гейдельберг клубына да
мүшелікке өтті. Нақтырақ айтсақ, бұл реттегі еңбек Алматы облысы Талғар
қаласындағы типографияның еншісінде. Қазақстандағы жалғыз бір айналымда он
екі бояумен баспа қағазын қамтитын техника осы өндірісте ғана орын алған.
Бұдан басқа типографиялар жабдықталған техникалардың сапасы әзірге әлемдік
стандарт бойынша екінші сатылы болып есептеледі.
Жоғарыда аталған типографияның басшысы қазір жақсы маманды табу өте
қиын екендігін тілге тиек етеді. Сондықтан қазақстандық кадрларды шет елге
қысқа мерзімге оқуға жіберіліп, сондағы типографиялардан тәжірибе жинақтап
келуге мүмкіндік жасалған. Алайда, бұл жалпы елдік баспа ісінің үлкен
қарқынмен дамуына аз көмектесетіні белгілі. Ал, еліміздегі баспа ісінің
кадрларының аздығы оқу орындарына үлкен жүк артып келеді.
Бүгінде еліміздегі баспа ісінің төрт аяқтап тұрғаны белгілі. Алайда,
кітап саудасында төрт тұяқты тұлпардың ұзақ шабысы анық байқалмайды.
Осыған орай көршілес орыс ағайындардан бір мысал келтірсек. Қазір,
Ресейдегі әріптестеріміз соңғы 20 жыл ішінде полиграфия мен баспа ісінің
қажеттілігін рекорттық дәрежеге жеткізді. Жақын арада аталған елдегі
баспагерлер кітап саудасы бойынша батыс елдерінің алдына түседі деп
күтілуде.
Қазір статистика жөніндегі агенттіктің мәліметінше, елімізде қағаз
өндірісінің жүйесінде және баспа ісінде 1160 компания жұмыс істейді. Оның
бәріне кадрлар даярлауда Қазақстандағы үш оқу орнына ауыртпалық түсіріп
отырғаны анық. Әрине, басты кадр дайындаушы 1999 жылы құрылған әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ-де Баспа ісі және редакциялау кафедрасы болса, № 5 Алматы
қалалық полиграфия мектебі маман дайындау үшін құрылған. Және тек бертінде
ғана, яғни 2004 жылы ашылған Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-де Полиграфия
өндірісінің техникалары және машиналары кафедрасы. Аталған үштіктен басқа
баспа ісіне қатысты мамандарды журналистика факультетіне қосымша қосып
оқытады. Бұл баспа ісінен шеттеу дайындалған маман кітап саудасын қажетті
деңгейде меңгеріп шығуына мүмкіндігі шектеледі деген сөз. Үкімет кезінде
Алматы полиграфия мектебін жаппақ ниетте де болған. Бірақ кадр мәселесінің
өзектілігі айтылып жатып, бұл тақырып аяқсыз қалған болатын. Ал дамыған
елдерде мұндай оқу орындарының санын арттырмаса, оны қысқарту туралы сөз
қозғалмайды. Мәселен, баспа ісінің отаны Германияда полиграфия өндірісіне
кадрларды 300-ден аса оқу орындары даярлайды (Бұл жерде айта кететін бір
мәселе біздің елмен салыстырғанда оқу орындарының саны бернеше жүз есе
артық). Мұның өзін немістер аздық көріп отыр. Бірақ аз деген біздегі оқу
орындарында кадрлар әзірлеудегі мәселелер де сын көтермейтін деңгейде.
Әсіресе, компьютерлік дизайн, суретші өнерін арнайы бағдарламаларға түсіру,
бояу түрлерінің спецификасы хақындағы қанық білімін алып шыққан мамандар
аталған оқу орындарының өзінде өте сирек дайындалып шығады. Мәселен,
балалар кітабын шығаратын Аруна баспасы қанық бояуларға толы кітаптың
беттерін Чехиядан арнайы бағдарлама негізінде дискеттерге жаздырып
алдыртады. Әрі авторлық құқықтарға сәйкес сатылым мен кітаптан түскен
қаражатты чех ағайындармен бөлісетін көрінеді. Яғни, өнімнен түскен қаражат
екі қалтаға бөлінеді. Осы баспаның бас маманының сөзіне қарағанда, балалар
кітабының ерекшелігі мен маңызы – суретке келіп тіреледі. Суреттердің
көркемдігі жоғары дәрежеде болуы және қанық етіп беретін компьютерлік
бағдарлама негізіндегі жұмыстар қазақстандық кез-келген полиграфист-
дизайнерлердің қолынан келе бермейді. Әрине, отандық дизайнерлердің
болғанына не жетсін. Тіпті, кадрлар әзірлейтін оқу орындарының өзі балалар
әдебиетіне қажетті мамандарды тек Ресейден ғана әкелуге болатынын айтады.
Сондықтан қазіргі тұтынушылардың кітап қымбаттап кетті деген
наразылығы баспагерлерге қаратылып айтылып жатады. Оған себепті факторлар
бар. Барлық кітап, газет-журналды шығаруға арналған материалдардың шеттен
алдыртатынымыз баршаға аян. Дегенмен баспа мен типография арасындағы
заңнамалық саясаттағы олқылықтар көбіне үкіметтегілердің назарынан тыс
қалуда. Мәселен, қосымша құн салығына деген жеңілдік шет елден алдыртатын
техникаларға, типографиялық бояуларға, пленка мен пластинкаларға,
қағаздарға берілмейді.
Полиграфиялық компаниялар төлеген қосымша құн салығы осылайша тағы
жанама салыққа айналып отыр. Қосымша құн салығынан кейбір арнайы баспалар
ғана босатылады. Ал сол кітапты басып шығарушы баспаханалар одан
босатылмайды. Ол еріксіз баспа өнімінің құнын арттыруға әсер етеді. Содан
үкімет сендерге салық салынбайды, ал кітаптың құны удай қамбат деп
түрпідей тиеді. Сол секілді біздегі баспаханалар әрі кеткенде басылымды 20
мың данамен шығарумен шектеледі. Ал, көршілес орыс ағайындар бұл
көрсеткішті 100-250 мыңға дейін жеткізіп отыр. Мұндай сандық көрсеткішті
игеру үшін қазақстандық баспаханаларға бірінші дайын маман керек. Екінші,
қаржы керек. Қаржыны қайдан алуға болады? Әрине, ақшаның орталығы банктен.
Дегенмен, Қазақстанда бар 30-ға жуық банктің барлығына белгілі бір салаға
жеңілдетіліп беретін несиесі жоқ. Немесе шетелдердегідей салалық банктер
бізде жоқтын қасы. Бұл да баспа құлағын ұстағандардың тәуекелге бел бууына
басты кедергі болып отыр. Мәселен, Польшада кітап бизнесіне жеңілдетілген
несиелер 5-6 пайыздық табыспен қайтарылды. Ал, қазақстандық несие беруші
қаржы орталықтары пайыз мөлшерін 16-17 ден төмен түсіріп көрген емес.
Сондықтан не дайын мамансыз, не қаржы қолдауынсыз өлместің күнімен
баспагерлер баспа ісін алға сүйреумен келеді. Міне, мұның бәрі казіргі
қоғамымыздағы баспагерлердің арқасына артылып жатқан жүк. Соған қарамастан,
сіз таңертең газет-журнал саталатын орындарға немесе кітап дүкеніне
барғанда, сұранысыңыз қанағаттандырылып, бұл нарықтың қалтқысыз жұмыс істеп
жатқандығының айғағы боласыз...
Бітіру жұмысымның негізгі нысанасы. Баспа ісіндегі соңғы жылдардағы
өзгерістер, жеке кәсіпке айналу, кітап ісін дамытуға негізгі объектілер
жұмыстың негізгі арқауы. Қазіргі еліміздегі баспалардың даму ерекшеліктері
төмендегідей бөлімдерге қарай талданды:
• күн санап дамып келе жатқан баспа ісі кәсіпкерлігінің маңыздылығы
мен ерекшеліктері;
• кітап сату ісіндегі негізгі қағидалар мен әдістерді саралап
көрсету;
• бүгінде көрініс тауып жатқан жаңа әдістер мен тәсілдерге талдау
жасау;
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі тәсілдері мен әдістерді қарастыруды мақсат еттім. Себебі, қарапайым
халықтың дүйім дүние төріндегі орын алып жатқан өзгерістерді танып-білуінің
басты көзі кітап екені белгілі. Сондықтан баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі бизнес-жоспарын талдап көрсету. Осы мақсатта:
• Кітап саудасындағы маркетинг жүйесін айқындап көрсету;
• Жеке кәсіптік сипатқа айналған баспалардың бүгінгі бейнесі мен негізгі
жұмысы;
• Баспадан шығарылатын өнімнің тарылымы мен қалың оқырманға жеткізілуін
қадағалау ісін талдау;
• өзге де мүмкін тың тәсілдерді анықтау көзделді;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстандағы соңғы 4-5 жылда орын
алған баспа ісіндегі кәсіпкерліктің негізі нысандарын ашып көрсетуге
тырыстым. Соңғы кездері орын алып бара жатқан кітапты тауар ретінде
қарастырып келе жатқан кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшін тұстарына
тоқталдым. Сондай-ақ кітап тарату ісінің жалпы әдістері мен технологиясы
турасында басы бүтін ғылыми зерттеу жұмысының жоқтығына көз жеткізе отырып,
осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында, ізденістер жүргізіп, ғылыми
айналымға енгізуге тырыстым.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы – сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәледеу
әдістері қолданылады. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зертеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкестігі салыстырмалы түрде анықталды.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР ҰҒА-ның
кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған баспасөздер мен
ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі 2
тараудан, қорытынды, сілтемелер және пайдаланған әдебиеттер тізімнен
тұрады.
І–ТАРАУ. БАСПА БИЗНЕСІН ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жекеменшік баспаның құқықтық жүйесі
Баспа ісін дамытуды қолға алу қазіргі үкіметтің ауыл-шаруашылығы,
мұнай, химиялық өндіріс секілді 11 басты мәселенің бірі ретінде саналады.
Тіпті, баспа кәсіпкерлігін дамытуды қолға алу үшін Шағын кәсіпкерлікті
дамыту Қоры АҚ құрылған. Бұған Қазақстан Республикасы Президентінің 1997
жылғы 6 наурыздағы №3398 Шағын кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды
күшейту және оны жандандыру шаралары туралы Жарлығын орындау үшін және
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қалыптасуы мен
экономикалық өсуін ынталандыру, мемлекеттің шағын кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталатын қаржылық қаражатын тиімді пайдалануды арттыру мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 26-сәуірдегі №665 Шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қорын құру туралы қаулысының негізі әсер еткен
болатын.
Енді, жазылмаған іс көкейде көп тұрмайды, - деп Жүсіп Баласағұн
айтқандай, сан ғасырлық тарихымыз бір замандары тасқа қашалып жазылса, одан
кейін кітаптарда өрнектеліп отырғаны белгілі. Әлқиссада еліміздегі
баспалардың басым көпшілігі қандай жол ұстағанын саралап көрелік. Қазіргі
кітап шығарушы мен сатушы баспалар кәсіпкерлік жұмыстарын төмендегі бөлім
бойынша жүргізетін болған:
Жекеменшік баспалардың негізгі мақсаттары:
Өнімді сапасына қарай қалтаға ыңғайлы, заман талабына сай етіп шығару.
Өз бәсекелестерінен ерекше, әрі халыққа тиімді етіп өнім шығару. Жоғарғы
білікті кадрлармен бірге жұмыс істеп, кітап кәсіпкерлігінде өз орнын ойып
алу үшін жұмыла күш салу. Жаңа бағыттар және мамандықтар бойынша баспа
қызметін жүзеге асыру, ақпарат деңгейін көтеру мақсаты да кәсіпкерлердің
қаперінен шет қалмайды.
Мақсаты:
- қатаң бәсеке жағдайындағы орталықтың тез және нақты жұмысы;
- сауда аумағындағы барлық өзгерістерге жылдам әрі әрекетті реакция;
- қазіргі тез және үздіксіз дамып келе жатқан жоғары технология
әлемінде істі табысты жүргізу;
- ақпарат жүйесін қалыптастыру;
- ақпараттық жұмыстардың қорытындысы;
- ЖОО (жоғары оқу орны) бөлімшелері мен тұтынушы байланысын қолдау.
Қызмет бағыты:
- басылым өндірістерін, дизайн және жаңа технологияны қолданудағы
жоғары сапалы өнімдерді өз уақытымен оқу үрдісіне қажетті теоретикалық және
практикалық материалдарды қамтамасыз ету;
- қоғам мүшелерін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ақпараттандыру;
- тұтынушылармен іскерлік байланысты қолдау;
- сұраныстарды қанағаттандыруға талпыныс;
- мемлекеттік стандартқа сай баспа өнімдерін көркемдеу;
- дөңгелек үстел және тұсаукесер рәсімі жұмыстарына қатысу, халықаралық
баспа ұйымдарына, республикалық және халықаралық байқауларға, көрмеге,
жәрмеңкеге баспа өнімдерін ұсыну;
- баспа ісі белгілеген мемлекеттік стандартқа сай талаптарын,
нормативті – құқылы актілерін, автор құқығы жөнінде ережені сақтау;
- жарыққа шыққан басылымдар туралы ақпараттау және келісілген рет
бойынша есеп беру.
Баспа ісін дамытуды жолға қою – негізгі мақсатты, білімді, саясатты,
мәдениетті, тарихты, әлеуметтік, рухани құндылықтарды дамытуды жолға қою.
Кітап өндірісі үлкен құрал, - деп ғалым Шериаздан Елеукенов бекер
айтпаған 1. Қазіргі қоғамдағы кенжелеген кітап өндірісін дамытуда
Қазақстан жеңіл, әрі тиімді жол таңдауы тиіс. Әрине, кітап шығаратын, баспа
станогын, техниканы жетілдірілген нұсқасын отандық өндіріске жатқыза
алмайтыны анық. Айналып келгенде дамыған елдердің халықаралық
стандарттарына сай баспахана техникасын шетелден импорттайтыны белгілі.
Сондықтан, қазіргі кәсіпкерлер тек кітап сату ісіне ден қойғаны ләзім.
Мұндайда жекелеген кәсіпкерлерге қаржылай көмек көрсету жолын қарастыру
кезек күттірмейтін мәселе. Себебі, қазірде қазақстандық баспалар шығаратын
өнім елімізде тұтынатын кітап өнімдерінің 30 пайызын құрайды. Бұл көрсеткіш
былай қарағанда көңіл толтыратын іс болып көрінгенмен баспагерлердің
белсенділігінің көрсеткіші. Ал, қалған 70 пайыздық көрсеткішті кітап
тұтынушыларына арнайы шетелден импорттайтыны белгілі. Мұның 65 пайызы
батыстық баспа ісінің өкілдерін артқа тастауға талпынып жүрген ресейлік
әріптестердің еншісінде. Мұндайда айта кету керек көрші елдің баспагерлері
өз кәсіптерін әлемдік ректораттық деңгейде дамытуда. Кейбір мамандардың
пікірінше болашақта батыстық кітап саудагерлерінен осы елдің баспагерлері
озады деген болжам бар.
Менің ойымша, баспалар өздерінің жұмысын алға бастыру үшін ең бірінші
қалталы қолдаушы табу керек. Жақсылап келісім шартқа отырып, кейіннен өз
еңбектерін, яғни басып шығарған кітаптарына жарнама жасауы міндетті. Әрине,
бұл баспа кәсіпкерлігінің өзгермес қағидасы. Бірақ, жарнаманың қалтаға
салмағы аз болып, нәтижесі экономикалық тегеурінді жақсартуға сеп болуы
тиіс. Сондықтан кітап кәсіпкеріне тиімді жолды нұсқау керек. Мысалы, Швеция
баспагерлері ай сайын тұрғындарға тегін кітап тарату акциясын өткізеді. Бұл
жерде баспаның мақсаты адамдардың қолтығына кез-келген кітапты қалауынша
қыстыра беру емес. Негізгі көздегендері – аз ғана іспен бірталай шаруаның
басын қайыру. Мұнда арнайы ойын шартына бағынып, кітаптың авторы жайында
біраз мағлұматтарды дәл атап айтқан кездейсоқ оқырман акция барысында табыс
етілетін білім құралын жеңіп алады. Мұнда жемісті түрде жүргізілген жарнама
кітап кәсіпкерлігінің алға басуына үлкен септігін тигізеді. Сондықтан
осындай жақсы үлгідегі кітап ісінің жарнамасын Қазақстандық кәсіпкерліктің
құлағын ұстағандар үлгі тұтып, астарына болжал жасай білсе, саудагерлік бір
қадам алға жылжи ма деген ой туады.
Ал, қазір Қазақстандағы бірқатар баспалардың жағдайы едәуір жақсарған.
Керісінше кеш оянғандары әлі де тәй-тәй басқан бала кейіпінен әлі де арыла
қойған жоқ.
Кәсіпкерлікке ден қойғалы кіші-гірім баспалардың да саны арта бастаған.
Бұл әрине, бар жағынан алып қарағанда жақсы. Бәсекелестер көбейеді; сапа
жоғарылайды; көпшіліктің ыңғайына беріле бастайды; рухани өнім артады.
Алайда, еуропалық бір елде ақпарат өнімін шығаратын баспалар саны көбейсе
теріс бағдарламалардың да өсімі жоғары болады дейді. Яғни, сектанттар,
қаралы ұйым өкілдері миссионерлер ие болған баспалар, ақпарат құралдары
халық арасына теріс ақпарат таратып, ел тыныштығын бұзуға талпынады дейді.
Бұл мәселе заң құралдарымен шектелсін делік.
Енді біз кітап саудасындағы кәсіпкерлікке ден қоюымыз үшін не істеуіміз
керек? Бұл сұрақтарға қазақстандық баспагерлер теориялық тұрғыда әлі де оқу
құралдарын жаза қойған жоқ. Сондықтан білім алушы жас мамандар шетелдік
кәсіпкерлердің тәжірибесіне сүйенетіні хақ.
Джозеф Шумпеттер (Кәсіпкер – жаңа технологияны құрастырушы, жаңалық
тапқыш 1961 ж.) кәсіпкерлікті бастамас бұрын алдымен 5 бағытты анықтап алу
керек деп санайды:
1. Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Баспа өнімдерін тарату үшін де жаңалық іздеу шарт, - деп санайды
ағылшындардың ата кәсіпкері Джозеф Шумпеттер 2. Бұл жердегі бес бағытты
анықтап алған баспагер әрдайым алда жүретіні сөзсіз. Сондай-ақ, Джозеф
Шумпеттер кәсіпкерлерді жәй алып сатарлар мен инвесторларға қарағанда,
әртүрлі әрекеттер мен бағыттарды байланыстыру арқылы бизнес құратын
әлеуметтік-экономикалық жаңашылдар деп атайды. Яғни, тіс қаққан кәсіпкердің
ойына қарағанда тек қана жаңа жолды таңдауымыз шарт. Алайда, бұл пікірмен
келіспейтін кездер де болады. Себебі, жаңа тәсілді біз ескі іздермен
салыстыру арқылы табатынымыз шындық.
Қазір еліміздегі баспалардың жұмыскерлер саны да белгілі бір жүйемен
орналасқан. Яғни, директор – орынбасар – бас редактор – редактор – теруші –
беттеуші – корректор - дизайнер т.с.с. Бұл жалпылама жасалған жүгіртпе.
Яғни, баспа кәсіпкерлігінің мемлекеттік органның басқару жүйесін
қолданатыны. Тұрақты жұмыс орны немесе тұрақты жалақы беретін жай ғана
қызмет орталығы іспеттес. Алайда, бұл еңбекте мен бұл жолды теріске
шығармақпын. Себебі, кітапты тауар деп түсінетін жеке баспа кәсіпкерлігі
өнімді көп шығарған сайын табысы да көлемді болатыны сөзсіз. Мұнда көп
еңбектенген, көп қалта қампайтуы керек.
Жаңа баспа ашу жоғары дәрежелі тәуекелмен байланысты. Көптеген
сәтсіздіктер де туады, сондай-ақ бәзбіреулер көбінесе бастапқы
инвестицияларынан ғана емес, жеке салымдары мен жинақтарынан да айырылуы
мүмкін. Егер қаржыландыру көзі ретінде туыстар мен жолдастарының
қаражаттары және банк несиелері пайдаланылған болса, жағдай қиындай түседі.
Жеке баспа ашу кезінде кәсіпкер өзінің қызмет орнын тастауға мәжбүр болады.
Сондықтан тек қаржылық тәуекел ғана емес сондай-ақ, өмір сүру кепілдігінен
айырылып қалу қаупі бар.
Жаңа баспа ашу қиыншылықтарға, кездесуі мүмкін барлық кедергілерге
толы, соның ішінде бюрократиялық сипаттағылары бар. Бизнес қаншалықты үлкен
және табысты болатын болса, салықтар, реттеуші нұсқаулар, лицензиялар және
басқа да құжаттармен жұмыс істеу соншалықты көп уақытты талап етеді.
Жаңа кәсіпорын құру түңілу жағдайларына байланысты. Кәсіпкер пайда
болатын проблемаларға қарай оңай емес шешімдер қабылдауға жауапкершілік пен
тәуекелдікті өз мойнына алуға мәжбүр болады. Зорланып жұмыс істеу, жоғары
дәрежелі тәуекел және біліксіздік жағдайы – мұның барлығы психологиялық
және физиологиялық қажудың классикалық негіздері. Шағын бизнестің, әсіресе
алғашқы уақытта жұмысшылар штатын көбейту үшін жеткілікті пайда әкелмеуіне
байланысты барлық ауыртпалық бір ғана адамның мойнына – кәсіпкердің өзіне
түседі.
Жеке бизнес оның негізін салушыға әрекет ету еркіндігін береді. Қандай
күн тәртібін таңдау керек екендігін, өзінің уақытын қалай пайдаланатынын
және қандай жобалармен жұмыс істейтінін кәсіпкер өзі шешеді.
Жеке баспа ашу бір жағынан рухани серіктестер, идеялогияның құлағын
ұстағандармен бірлесе жұмыс істеу болса, екінші өзінің әл-ауқатын
арттырудың сенімді әдістерінің бірі. Көптеген адамдар мұны жаңа кәсіпорын
құрудың басты себебі деп есептеуде. Қанша қарама-қайшы болып көрінсе де, ең
табысты кәсіпорындардың негізін қалаушылар өнім мен қызмет көрсетушілердің
жаңа түрлерін, идеясын берген болып табылады. Олар үшін материалдық
ынталандыру екінші орында тұрады.
Жеке баспа кәсіпкерлігі дамуға және қойылған мақсаттарға жетуге
мүмкіндік береді.
Бүгінде кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең көп тараған түрі болып
табылады. Бұл қызмет әсіресе заңды тұлға ретінде қаралмай-ақ, сатылып
алынған патент ретінде жұмыс істеу мүмкіндігінің арқасында жандана түсті.
Мұндай патент бір мезгілде алу туралы куәлік және кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыру құқығын беретін лицензия болып табылады. Шетелдегідей біздің
кәсіпкерлеріміз де өз баспасының қызметі үшін жауапкершілігі шексіз болып
табылады. Заңды түрде бұл жеке кәсіпкердің тіркеуге алыну кезінде заңды
тұлға ретінде саналудан көрініс табады. Яғни жеке меншік бизнеске тартылған
меншіктен заңды түрде бөлектендірмейді. Бұл өз кезегінде несие талаптары
ұсынылған кезінде кәсіпкердің барлық дүние-мүлкі, мүмкін болатын
шығындардың астарында қалатындығын білдіреді. Сондықтан кәсіпкерліктің
мұндай түрі тек тәуекел деңгейі төмен болатын салаларда ғана ұсынылуы
мүмкін 3.
Қазақстанда кәсіпкерліктің құқықтық түрлері проблемасы С.И.Климкиннің
еңбектерінде толығырақ талдап қорытылған. Заңды тұлға ретінде құрылмай-ақ
жеке кәсіпкерлік немесе азаматтардың (жеке тұлғалардың) кәсіпкерлік
қызметтері шағын кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық түрлерінің бірі болып
табылады. Мұндай түрдегі кәсіпкерліктің ерекшелігі азаматтардың бастамалық
қызметтерінің олардың жеке меншіктеріне негізделуіне және өз мағынасы
бойынша коммерциялық болып табылады.
Алғашқы рет Жеке еңбек туралы КСРО Заңы 4 жеке кәсіпкерлікке кең
жол ашып берді, бірақ нарықтық механизмнің болмауы мен қоғамдық меншік
жағдайында ол үлкен серпіліске ие бола алмады. Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау көрсету туралы 1992 жылғы 4
шілдедегі Заңы, баспа кәсіпкерлігін реттейтін негізгі құқықтық құжат болып
табылады5.
1.2. Кітап шығарудағы оқырман сұранысын зерттеу
Кітап шығару – зор өнер. Себебі, сол өнердің иелері, яғни кітап ісінің
мамандары кітап шығаруда оқырман мінез-құлқына және ерекшеліктеріне сай
сұраныстарын қанағаттандыру керек.
Бүгінгі күнде баспа кәсіпкерлігінің маңызды мәселелерінің бірі бизнес-
жоспарды дайындау болып табылады. Жоспарлау – менеджмент міндеттерінің бір
және баспа қызметінің болашағын болжамдауды, яғни келесі мәселелерді шешуді
білдіреді: баспа қандай бағытта дамиды; қандай қарқынмен; қойылған мақсатқа
қалай жетуге болады; тұрлаусыздық және тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін
не істеу керек. Тиімді жоспарлау – ол тек қана мақсаттарды анықтау процесі
ғана емес, сондай ақ сол арқылы жетістіктерге жету жолдарын табу. Жоспарлау
жаңа баспа қызметін құру кезінде де және оның ары қарай даму кездерінде де
қажет.
Біз әлемдік стандарттарға сай бизнес-жоспарды дайындауға әсер ететін
негізгі факторларды қарастырайық:
• Баспа бизнесінің күрделілігі. Шағын ғана баспа орындарының бизнес-
жоспарының үлкен көлемде өнім шығаратын, күрделі құрал-жабдықтары
және қаржы есебі бар алпауыт баспалардың бизнес-жоспарынан
айтарлықтай айырмашылығы.
• Бәсекелестік деңгейі. Егер баспа күшті бәсекелестік жағдайында
жұмыс істейтін болса, онда ол бәсекелестер тарапынан күшті қысымды
сезбейтіндерге қарағанда бизнес-жоспарды дайындауда жинақы да
ұқыпты болуы керек.
• Тұрлаусыздық деңгейі. Кейбір баспалар тез өзгеретін, тұрақсыз
ортада жұмыс істейді, ол жоспарлау процесін қиындатады және
керісінше, тұрақты жағдайларда жұмыс істейтін баспаларға
болашақтағы қызметті болжамдау айтарлықтай оңай.
Дэвид Минкеланд кәсіпкерлікке мынандай сипаттама береді:
• Дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
• Жігерлік және іскерлік белсенділік;
• Жеке, дербес жауапкершілік;
• Қабылданған шешімдердің салдарын білу;
• Қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
• Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
• Ұйымдастыру шеберлігі.
Баспаның жоспарлау процесінде кездесуі мүмкін бірқатар проблемаларды
қарастырайық. Ортаның құбылмалылығы, тиімді бизнес- жоспар жасау жолында
көңіл бөлуді талап ететін фактор болуы мүмкін. Елдегі жалпы экономикалық
және саяси жағдай екінші себеп болып табылуы мүмкін, дағдарыс және
қоғамдағы басқа да күйзелістер жобаларды жүзеге асыруға кері әсерін
тигізері даусыз. Тұрлаусыздық пен болжаусыздық жағдайында қандай да бір
міндеттерді мойынға алу өте қиын. Соңғысы – уақыт проблемасы. Әсіресе баспа
жаңа ашылғаннан кейінгі алғашқы апта мен ай – қайта құрылған баспалар үшін
өте сындарлы кезең. Мұндай жағдайда дәл осы уақыт кезеңдерінің ерекше
талқылануы шарт. Көбінесе жоспарды дайындау кезінде жіберілетін негізгі
қателерді жеңу жолдарын қарастырайық 6 (1-кесте).
Баспагер өнім шығару алдындағы жоспардың негізгі
кемшіліктер мен оларды жеңу жолдарын қарастыруы
Жоспарлаудағы Тиімсіз жоспарлаудың Кемшіліктерді жеңу
кемшіліктер негізгі белгілері жолдары
1 2 3
Нақтылы мақсаттың Белгісіз мақсаттар; Нақтылы, санды және
болмауы Нақтыланбаған саны уақытша шамалас
жағынан белгісіз белгілерді белгілеу;
мақ-саттар;
Уақыт факторы
ескерілмейді;
Нақты іс-әрекеттердің
болмауы;
Нәтижеге емес қызмет-ке
бағдарлану;
Мүмкін проблемаларды Баспагердің Жоспарлаудағы үлкен
болжай алмау стратегия-лы икемділік және
нақтыланбаған жұ-мыс бола-шақтағы
жоспарының бол-мауы; проблемалар-ды болжай
Менеджменттегі білу және олардан
дағда-рыстық құтылудың жолын табу
құбылыстар-дың
басымдылығы;
Ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді
жоспар-дың болмауы мақсаттарға мақсат-тарды белгілеу
бағдар-лану; және оларды уақытылы
Жоспардың уақытылы өзара қарастырып отыру;
түзетілмеуі;
Тәжірибенің жете Мақсаттарға талдау-дың Жағдайды жақсыға
зерттелмеуі болмауы; өзгерту мақсатында
Қателерде және оның бұрынғы тәжірибелер-ді
жағдайларды қайта жете зерттеу;
қайталау; Қиын жағдайларды шешу
кезінде үлкен икемділік
көрсету.
Енді бұл қателіктерді жібермес бұрын нақты стратегия мен маркетинг
жүйесін дұрыс қарастырған жөн. Егер шығарылған кітапқа деген нақты
қажеттілік анықталмаса, онда аталған салада ешқандай шеберлік немесе
капитал табысқа жетуге көмектесе алмайды. Себебі, барлық бизнесте оның өмір
сүруін қамтамасыз ететін сату деңгейінің көлемін қолдану талап етіледі. Біз
енді мынандай проблемаларды қарастырып көрелік. Сұранысты және нарық
мүмкіндігін анықтау. Мұнда белгілі бір өнімге және қызмет көрсетуге
сұранысты, сонымен қатар нарық және оның мүмкіндігін анықтау қажет. Басқаша
айтқанда, жалпы нарықты, оның бірінші және екінші сегментін және де осы
сегменттердің мәні мен сипаттамасын бейнелеуде болып отыр. Өйткені,
нарықтың әр объектісіне салыстырмалы тартымдылығына баға беру қажет.
Нарықты сипаттауда барлық мәліметтер нақтыланған болуы қажет. Бизнес-
жоспарды жасау кезіндегі кеңінен таралған қателіктер – ол абстрактілі
сипатқа ие мәліметтердің құрылуы.
Баспа ісіндегі кәсіпкерлікті жүйелеуді басқару және жобалаудың
функционалдық және құрылымдық тәсілдері. Соңғы уақытта басқаруды – белгілі
бір міндеттерді қарастыру тенденциясы ең көп тараған көзқарастың бірі болып
табылады. Басқару – бұл баспаның мақсаттарын қалыптастыру мен қол жеткізуге
тиісті межелерді жоспарлау, ұйымдастыру, дәлелдеу және басқару процесі.
Көп деңгейлі баспа кәсіпкерлігін басқару жүйесін дайындаудың
функционалдық тәсілі стратегиялық менеджмент, қаржы менеджменті, ұйымдық
менеджмент, бизнес жоспарын жасау және шағын кәсіпкерлік жүйесіндегі
маркетинг сияқты функциональдық қосалқы жүйелерін қалыптастыру арқылы іске
асырылады.
Баспаны басқару процесі екі кезеңнен тұрады:
1. Баспаның құрылуын басқару;
2. Баспаның жұмыс істеуін басқару.
Мұндай тәсіл баспаның келешекте тиімді жұмыс істеу негізін қалау
мақсатында, оның құрылу кезеңінде үлкен дайындық жұмысын өткізу
қажеттілігінен туындайды. Баспаның жұмыс істеу кезеңінде әрбір даму сатысы
үшін, соның ішінде пайда болу сатысында, жобаланған көрсеткіштерге жету ары
қарай даму және жетілу сатысында тиісті басқару механизмін құру қажет.
Ғылыми әдебиеттерде баспаларды басқару функцияларының құрамы мен олардың
анықтамаларына қатысты бірыңғай пікірлер жоқ. Өз зерттеулерімізде біз
стратегиялық менеджмент, бизнес-жоспарлау, маркетинг қызметі, қаржы
менеджменті, ұйымдастыру және бақылау сияқты функционалдық қосалқы
жүйелерге тоқталдық.
Жалпы түрде баспаның басқару функциясы – бұл басқару қызметінің
мамандандырылған түрлері, ол атқарылатын жұмыстардың мазмұндарының бірыңғай
болуымен ерекшеленеді.
Ереже бойынша, шағын баспаларда басқару функцияларының жиынтығы толық
көлемде ұсынылмағанын ескеруіміз керек. Бұл өндіріс көлемі мен қызметкерлер
санының аздығымен түсіндіріледі. Шағын баспаларда атқарылатын функцияларды,
жоспарлаудың негізгі 5 тобына, соның ішінде стратегиялық және бизнес-
жоспарлау, маркетингтік функция, қаржылық функция, ұйымдастыру және бақылау
тобына бөлуге болады. Шағын бизнесті басқару функцияларының қалыптастырудың
тек кейбір методологиялық тәсілдерін қарастырайық.
Шағын баспалардың қызметін жоспарлау бұл кәсіпорынның мақсаттары мен
оның стратегиясын таңдау, сондай-ақ таңдалған мақсаттарды іске асыру
процедуралары мен бағдарламалары болып есептеледі. Шағын кәсіпорын
жоспарлау функциясының көмегімен өзіне келсе 3 сұраққа жауап береді.
1. Қазіргі уақытта баспа қай жерде тұр? Бұл жауап беру
мақсатында баспаның күшті және әлсіз жақтарының талдауы
жасалады;
2. Баспаның бәсекелестеріне төтеп бере алатын стратегиялық
бағдарламасы бар ма?
3. Баспа қойылған мақсаттардың орындалуын қалай қамтамасыз ете
алады?
Кәсіпкер жоспарлаудың көмегімен шағын баспа жұмысшыларының барлығына
бірдей мақсатты қамтамасыз ететін, шешім қабылдау мен күшейтудің негізгі
бағыттарын белгілеуге тырысады. Бизнестің құрылуы мен шағын кәсіпорынның
жұмыс істеуі кезінде бизнестің дамуын модельдеуді ұйғаратын бизнес-
жоспардың маңызды функциясы – оны кәсіпорынның бизнес стратегиясын жасау
кезінде пайдалану мүмкіндігі, бұл әсіресе кәспорынды құру мен қызметтің
негізгі бағытын таңдау кезеңдерінде өте маңызды.
Кәсіпкерлік процесін қозғалысқа келтіретін іргелі күштерге бірінші
кезекте баспаны құрушы және негізін салушы болып табылатын кәсіпкердің өзі,
бизнесті жүзеге асыруға қолайлы мүмкіндік пен қажетті қор жатады.
Тағы да ескеретін негізгі фактор, ол – кәсіпорынның болжамсыздықпен,
қарама-қайшылықпен және тұрақсыздықпен сипатталатын нақты әлемде өмір
сүруі. Сондықтан кәсіпкерлік процесс – бұл технологиядағы, маркетингтегі,
менеджменттегі әрдайым болып тұратын процесс. Сәтсіздіктер мен қателіктер
арқылы дұрыс инвестициялық шешімдерді интерактивті іздестіру процесі. Жаңа
баспаны шешуші мезеттері (кәсіпкер, табыскерлігіне қолайлы мүмкіндік және
қорлар) тек қоршаған әлемге ғана емес, сонымен қатар бір-біріне де
бейімделген болулары керек. Кәсіпкер тек баспа ісінің жаңа мүмкіндіктерін
игеріп қана қоймай, сондай-ақ осы мүмкіндіктерді іс жүзінде қалай жүзеге
асыруды білетін, жаттыққан пікірлестер командасына ие болуы тиіс. Соңында
олар бәрі баспа жұмысын бірге бастау үшін және оның ары қарай жұмыс істеуін
жалғастыру үшін жеткілікті қорларға ие болулары керек.
Қазіргі нарықтың қиын жағдайында, жақсы жинақталған жоғары білімді
командасы бар баспалар, кәсіпкері жеке жұмыс істейтін баспаларға қарағанда
анақұрлым қабілетті болып табылады. Ал, менеджерлер командасына келесі
анықтамаларды кіргізуге болады. Менеджерлер командасы деп тек қорларды
тауып қана келетін адамдарды ғана емес, сонымен қатар оны тиімді пайдалана
алатын, бәсекелестік күрестерге тез жауап беруге қабілетті, мақсаты тек
баспаның жағдайын жақсарту және тиімді кітаптармен, сұранысты
қанағаттандыра алатын жоғарғы білікті мамандар тобын айтамыз.
Команда негізгі және жетілген саласына сәйкес еңбек тәжірибесіне
машықтанған болулары керек. Сөйте тұра баспа кәсіпкерлігін ашуға талпынған
кәсіпкер негізгі жауапкершілікті өз мойнына алу керек және жақсы
ойластырылған нарыққа кіру стратегиясына ие болуы керек.
Баспагерлік процесінің екінші қозғаушы күші – бизнесті іске асыру үшін
қолайлы мүмкіндіктер бүгінде бүкіл әлем төңкеріс жайлы айтуда. Шетелдік
ғалымдар баспагерлік жайындағы негізгі ой және оларды іске асыру
мүмкіндіктері сияқты категорияларға бөледі. Ойды іске асыру мүмкіндіктері
деп, ойдың жүзеге асу дәрежесі мен ойды іске асыру нарығының ашық
таушасының бар болуын айтуға болады. Дегенмен әр жерде идеялар оларды іске
асыруға қолайлы мүмкіндіктерге қарағанда анағұрлым көп. Сонымен жаңа
қуаттарға, объектілерге деген қажеттілік пайда болғанда, тапсырыс
берушілердің жаңадан туған қажеттіліктерін қанағаттандыруға тапшылық пайда
болғанда немесе тапсырыс берушілердің бар бәсекелестердің ұсынған
қызметтеріне қарағанда толығырақ қанағаттандыруға мүмкіндік туғанда құрылыс
бейнесі үшін де мүмкіндік пайда болады. Баспагер үшін осы мүмкіндікті
уақытысында байқау ғана емес сондай-ақ, оны дұрыс пайдалану да маңызды.
Ұзақ уақыт аралығында ашылып келе жатқан пайда және табыспен қамтамасыз
ететін таушаны таба білу қажеттілігіне ие баспагерлер, табысты кәсіпкерлер
болып саналады. Кәсіпкер тұтынушылардың таңдауына тура келетін өнімдер мен
қызмет көрсету нарығы тұрлаусыздықпен, мәліметтің жетіспеушілігімен және
тәуекел деңгейінің жоғарлығымен ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік шеберлік дегеніміз бұл басқаларға әлі де көріне қоймаған,
көрінсе де өте ерте немесе өте кеш көрінген жерде баспа құру және дамыту
мүмкіндігін бірінші болып көру.
Баспагерлік процесінің үшінші қозғалушы күші бұл қажетті қорлардың
болуы. Қорларды басқару үшін келесі көзқарастарды ұстану ұсынылады:
баспалардың негізгі өндіріс қорларының үлкен бөлігін сатып алынумен емес,
ал жалға алынылуымен қамтамасыз етілетін ең аз мөлшердегі қорлармен жоғары
нәтижелікке жету.
Осындай көзқарастардың арқасында қаржылық қорлардың қажеттіліктерін
қысқартып, тәуекелділігін едәуір азайтуға болады.
Шындығына келгенде, табыс баспагерлердің кәсіпкерлік процестің барлық
қалған элементтерін қозғалысқа келтіре білуі мен дарындылығынан басталады.
Қазіргі заманғы теорияларында баспа ісі кәсіпкерлігі 7 концепцияға
бөлінеді. Олардың әрқайсысы мектеп болып табылады және баспагер мен
кәсіпкерлік процеске өздерінің түсініктемелерін береді. Оларға жататындар:
1. Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау
ұстанымындағы мектебі;
2. Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі;
3. Кәсіпкерліктің классикалық мектебі;
4. Кәсіпкерліктің жетекші ұстанымындағы мектебі;
5. Кәсіпкерліктің ішкі мектебі;
6. Кәсіпкерліктің маркетингтік ұстанымындағы мектебі;
7. Кәсіпкерліктің менеджменттік ұстанымындағы мектебі;
Баспаның дамуының әртүрлі сатылары; бастама, кітап бизнесінің пайда
болуы, кемелдену мен өсу сатылары кәсіпкердің мінез-құлқы мен қасиеттеріне
әртүрлі талап қояды.
Кәсіпкерлікті қоғамның экономикалық дамудың негізгі факторларының бірі
ретінде қарастыратын экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі экономиканың
осы секторындағы басқару жүйесінің тиімділігін объективті бағалауға
мүмкіндік беретін тиісті методологиялық және әдістемелік база құруды талап
етеді. Бұл зерттеудің концепциялық негізі оны кәсіпкерлік-жүйелік тәсілдің
принциптері негізінде күрделі жүйе ретінде қарастыру болып табылады.
Жүйелік тәсілдемеге сәйкес кез-келген жүйе, соның ішінде кәсіпкерлікті
басқару жүйесі де бірқатар белгілермен сипатталады. Жүйені қалыптастырушы
маңызды қасиеттерінің бірі – байланыстылық пен тұтастылық, Байланыстылық
дегеніміз – жүйені физикалық немесе концепциялық түрде бір-біріне өзара
тәуелді көптеген элементтердің тұтастығы ретінде қарастыру. Тұтастық
дегеніміз әрбір элементтің, оның қасиеттері мен қатынастарының жүйедегі
орнына тәуелді болуын ғана емес, сонымен бірге тұтас бірыңғай мақсаттардың
бар екендігін де білдіреді. Кәсіпкерлікті басқару жүйесін құра отырып,
басқарудың барлық деңгейінде бизнесті қолдайтын тиісті инфрақұрылым құру
арқылы кәсіпкерлік қызметті жандандыруды мақсат етіп отырмыз. Кәсіпкерлікті
басқаруда жүйені құраушы элементтер ретінде кәсіпкердің өзін және басқару
объектісі ретінде кәсіпорынды құруға және жұмыс істеуге қажетті қорларды
айтуға болады.
1.3.Баспа ісіндегі маркетинг
Баспа өнімін таратудың тиімді жолдарының бірі кітап маркетингі болып
табылады. Рухани азықты тарату саласында социологиялық немесе аудиториялық
маркетинг жүргізеді.
Біріншіден, маркетингке тоқталатын болсақ, маркетингті басқару – бұл
табыс тобы, өткізудің көлемін өсіру, нарық бөлігін жоғарылату сияқты
баспаның алдына қойған мақсаттарына жету үшін мақсатты сатып алушылармен
пайдалы алмастыруларды белгілеу, нығайту және қолдау шараларын талдау,
жоспарлау және оларды жүзеге асруды бақылау. Маркетингті басқарудың басты
міндеті – сұраныстың деңгейіне, уақытына және сипаттамасына әсер ету арқылы
мекеменің алдына қойған мақсатына жетуіне көмектесу. Жәй айтқанда,
маркетингті басқару – бұл сұранымды басқару.
Баспа өз тауарының сұраным деңгейі туралы ұсыныс дайындайды. Әрбір
бөлек алынған кезеңде нақты сұранымның деңгейі тілекті деңгейден төмен,
оған сәйкес, не одан жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайлардың бәрінен де
маркетингті басқару байланысты түрде болады. Маркетингті басқарушылар –
бұлар маркетингтілік жағдайларды таңдайтын, белгіленген жоспарларды іске
асыратын, не бақылау функцияларын орындайтын фирмалардың лауазымды
адамдары. Бұларға өткізу қызметінің басшылары және жәй қызметкерлер,
жарнама қызметінің басқарушылары, өткізуді ынталандыру мамандары,
маркетингті зерттеушілер, тауарды басқарушылар және баға белгілеу
проблемасының мамандары жатады.
Сұраным жағдайы және осы жағдайға байланысты маркетингтің міндеттері.
1. Теріс сұраным. Егер нарықтың көпшілік бөлігі баспаның
белгілі бір тауарын ұнатпайтын болса және оны
пайдаланбайтын кейбір шығындарға да келетін болса,
нарықтағы сұраным теріс жағдайда деп саналады. Мұнда
маркетингтің міндеті – нарықтың тауарды неге
ұнатпайтынын талдау немесе тауарды қайтадан өндеу,
бағасын төмендету және ынтыландыруды активтендіру
сияқты маркетингтік бағдарламалар арқылы нарықтың
тауарға деген теріс көзқарасын өзгеру мүмкіндігін
қарастыру.
2. Сұранымның жоқтығы. Мақсатты тұтынушылардың тауарға
деген құштарлығы жоқ не парықсыздық көрсету.
Маркетингтің міндеті – кітапқа тән пайдалы жақтарын
адамдардың табиғи тұтыныстарымен, рухани
қажеттіліктерімен байланыстыру жолдарын іздеу.
3. Жасырын сұраным. Сатып алушылардың көпшілігін
нарықтағы бар тауарлармен қанағаттандыру мүмкін емес.
Сонда олар басқа тауарларға құштарлық танытуы мүмкін.
Маркетингтің міндеті – потенциальды нарықтың мөлшерін
бағалау және сұранымды қанағаттандыратын тиімді
тауарларды шығаруға септігін тигізу.
4. Құлдыраушы сұраным. Ерте немесе кеш кез-келген баспа
өзінің бір немесе бірнеше кітаптарына сұранымның
құлдырауына кез келеді. Нарық қайраткері конкуренттің
төмендеу себептерін талдап және жаңа мақсатты
нарықтарды табу, тауар сипаттамаларын өзгерту және
тиімдірек коммуникация болдыру арқылы өткізуді
қайтадан ынталандырудың жаңа жолдарын іздейді.
Маркетингтің міндеті – тауарды ұсыну жолдарын қайтадан
өнерлі түрде ойлау арқылы сұранымның құлдырауын
тоқтатып, қайта жандандыру.
5. Жүйесіз сұраным. Көптеген баспалардың тауарларын
өткізу мерзімі күнде, тіпті сағат сайын да өзгеріп
отыратындықтан, жұмыс кейде артық кейде кем басу
проблемалары туындайды. Бұл жағдайда маркетингтің
міндеті – сұранымның уақыт бойынша өзгеру
айырмашылықтарын, өзгермелі бағаларды, ынталандыру
шараларын және басқа да әдістерді пайдаланып,
бәсеңдету.
6. Толық бағалы сұраным. Толық бағалы сұраным деп баспа
өзінің сауда айналымымен қанағаттанған кезін айтуға
болады. Маркетинтің міндеті – тұтыныстың
ұнатушылығының өзгермеуіне, бәсекелестіктің
шиеленісуіне қарамастан, қол жеткен өткізу деңгейін
ұстау. Баспа өз тауарының және қызметкерлерінің
сапаларына қамқорлық жасаумен қатар, өз жұмыстарының
дұрыс бағытта екенін біліп отыру үшін, тұтыныстың
қанағатты деңгейін тұрақты түрде өлшеп отыруы қажет.
1.4. Бизнес жоспар
Тамыр баспасы
Құрылтайшы не
Директоры
Есеп бөлімі Басқару Баспа
менеджменті маркетингі
Қаржы қоры Өнім шығарушы Жарнама
қызметкерлер бөлімі
Қаржылық жүйе
Баспаның қоры 15 млн. теңге
Қаржылық шығындар жылдық есеп – 30%
Оған жататындар: Жарнама - 7%
Жалақы – 10 %
Ынталандыру – 4 %
Шикізат – 3 %
Өнім шығару – 60 %
Оған жататындар: Пайда – 55 %
Таза пайда – 53 %
Акция – 3 %
Сақтандыру шаралары – 10 %
Бағаның ауытқуы – 5 %
Басқа да қажеттіліктер – 5 %
Қайтарым – 16 %
ІІ – ТАРАУ. КІТАП САТУ ІСІН БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кітап саудасы, баспалардың өз өнімдерін таратуы
Кітап саудасы жөнінде білім жүйесін зерттегенде кітап өнімін тауарлық
құнын ғана емес, тұтыну құнын бірге қарастыру керек. Бұл киер киім, ішер ас
емес, сонда да адам болып қалыптасу мен өсіп-толу үшін бірден-бір азық.
Кітапты тауарға айналдырып саудалау оның сонау папирус бумасы,
күйдірілген балшыққа, тақтайға не қайың қабығына жазылған түрлерінен
басталған. Жоғарыда аталған бабаларымыз жасаған жазуы бар тас ыдыс құжаттар
да су тегінге түспегені анық. Қолжазба кітапты көшіретін орын даяр өнімді,
яки қолжазба кітапты сататын дүкен де болған 7.
Көне гректер кітап сатушыны библиопал деп атапты. Осы сөзден француз
кітаптанушысы Г.Пеню Библиология жөніндегі түсіндірме сөздік (1802-1804)
деген кітабында библиополистика атты термин туғызған.
Кітап саудасының ерекшелігі оның атында емес, затында. Атына қарап бұл
саланы шаруашылық мекемесіне жатқызуға болатын еді. Рас, шаруашылық
мекемесіне, жалпы сауда жүйесіне елдегі сауда айналымына тіке қатысы жоқ
емес. Бірақ, шын мәнінде бұл сату жолымен кітап тарататын ағартушы жүйе.
Кітап саудасын идеялогияға жатқызу Кеңес кезіндегі ресми құжаттарда
анық көрсетіліп отырды.
Халықтың кітапқа деген өскелең тілектерін өтеу, қанағаттандыру жолдары,
кітап саудасы жүйесін маман кадрлармен қамтамасыз ету, баспа, полиграфия
мен кітап саудасы араларындағы байланысты жолға қою. Кітап дүкендерінен тыс
сауда нүктелерін құру, қоғамдық кітап таратушылар қатарын көбейту кітап
саудасының материалдық-техникалық базасын нығайту сияқты іргелі міндеттер
қай қоғамның да тұсында күн тәртібінен түспек емес.
Республикамыздың тәуелсіздік алғаннан кейінгі жерде кітап саудасы
саласында да ойластырылатын мәселе жетерлік. Қазіргі Қазақстан баспа
орындары кітапқа деген сан қилы сұраныстарды толық өтей алмайтыны
түсінікті.
Одақ кезінде Қазақстан кітаптарына деген сұраныс жылдан-жылға артып
отырды. Оны қанағаттандыру мақсатында книга-почта атты республикалық
кітап дүкені жұмыс істеді. Ол Ресей, Орта Азия, шетел оқырмандарына тілеген
кітаптарын жеткізіп беруіне қол жалғап отырды.
Сауда деген аты болмаса, кітап тарату ел мәдениетінің шешуші
көрсеткішіне жатады. Кітап саудасы мекемелері баспа өнімдерін таратқандары
үшін тиісті ақы алады. Бұл ақы алыс-жақындығына қарай өлшенеді.
Кітапты халық арасына көптен таратудың бір түрі – жарнама.
Жарнама – ақпараттарды жоспарлап жинақтауда және әр кез шығармашылықпен
келуде мамангер шеберлікті талап ететін коммерциялық жұмыстардың маңызды
саласы.
Баспа ісіндегі жарнамалық технологиялар. Жарнаманың рөлі мен функциясы.
Жарнамаға қатысты көзқарастарды бірнеше топқа бөлуге болады. Экономикалыцқ
көзқарас бойынша жарнама тауарды сатуға, сұраныс туғызуға мүмкіндік
беретін, тауардың тұтынушылық қасиеттері және қызметтері туралы ақпарат
ретінде қарастырылады. Психологиялық көзқарас бойынша жарнама өнім өтілімін
және оған деген сұранысты бағаға қатыссыз реттеу, сондай-ақ халыққа тауар
туралы мағлұмат беру, онымен таныстыру, сатып алуға иландыру керек дегенді
білдіреді. Ақпараттық көзқарас жарнаманы тұтынушылармен байланыс кезінде
қоғамдық қажетті функцияларды орындайтын қоғамдық жүйе ретінде
қарастырылады.
Әлеуметтанушылық көзқарастық бойынша жарнама белгілі бір қоғамдық
құрылымның бұқаралық санаға әсер ету үшін тарататын арнайы ақпарат құралы
болып табылады.
Ал, әлеуметтік мәдениеттанушылық көзқарасқа сәйкес жарнама экономикалық
реттеу тетігі ғана емес, қоғамды әлемнің белгілі бір картинасымен, құндылық
бағыттарымен қамтамасыз ететін қоғамдық желінің бірі. Жарнаманың мақсаты
жаңа өнім туралы хабардар ету, нарыққа қозғау салу, өнімді өткізу, ықтимал
клиенттің назарын аудару – осы аталған анықталғанға сәйкес жарнама қоғамдық
өмірде түрлі міндеттер атқарады: экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық,
психологиялық, эстетикалық.
Жинақталған тәжірибені қорыта келіп, жарнамаға мынадай анықтама беруге
болады:
Жарнама – тауар туралы немесе қызметтер жөнінде ақпарат беру,
көрсетілген қызметтердің тұтыну қасиеттерін коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Рухани құндылықтар, кітапхана ісі, кітапты тарату, газет-журналдар,
ақпарат тасымалына қатысты барлық саланың атасы – баспагерлік мамандықтың
түп-тамыры неміс жерінде сонау ХІҮ ғасырда Гейдельбергтің (Heidelberg—
Алманиядағы қала аты) ашқан ұлы жаңалығымен тікелей байланысты. Қазір
Гейдельбергтің есімімен байланысты баспа техникалары әлемнің барлық елінен
орын алған. Сол техниканы ауыздықтап, игеріп отырған баспагерлердің еңбегі
жазу-сызушы мамандардың жұмысының астарында көбіне байқалмай қалады.
Әйтпесе, қоғамдық маңызды ойлардың ақ қағаздың, газет-журналдардың бетіне
түсірудегі қара тердің еңбегі сол мамандықтың маңдайына жазылған. Дегенмен,
баспагерлік мамандыққа деген зәрулік – бүгінгі таңда да әлемдік мәдениетте
өзектілігін жоймаған мәселе. Қайта күн санап қарыштап даму үстінде.
КСРО заманы кезінде қазақстандық полиграфия саласының мамандары Мәскеу
мен Львовта дайындалатын болған. Еліміздегі баспа ісінің қарыштап дамыған
тұсында мамандар түгелдей дерлік осы екі қалада ғана оқытылған. Бұлар
тұтынушыға керекті кітапты тауып берумен, бағыт-бағдар беруге және
сұраушының өтінішіне сәйкес белгілі бір кітаптың түсіндірмесін беруге дайын
мамандар болатын. Алайда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары бұл байланыстар
үзіліп, кітап тұрмақ, газет-журналдарды шығару қиынға соққаны белгілі.
Қаражаттың жеткіліксіздігі, елдегі дағдарыс пен қалыптасушы ұлт бұл кезде
алды-артына бақылау жасауға талпынып жатқан. Бұл баспа ісінің дамуына,
кітап саудасының қарыштап өркендеуіне мүмкіндік бермеді. Жәнеде
жекешелендіру үрдісі баспа ісін мемлекет қарамағынан ажыратуға тырысты.
Әрине, бұл үрдіске алғаш мемлекеттік жоспармен майлы құйрықты ойланбай асап
келген баспа мамандары өз бетімен жұмыс істеуге қорқақсоқтап қарсылық
білдіргені белгілі. Алайда, ойланбай пішілген тон келте екенін сезген олар
бүгінде кітап кәсіпкерлігіне ден қойып келеді.
Қазір жеделдетілген экономикалық реформаларды жүзеге асыруда аймақта
көш ілгері келе жатқан Қазақстан баспа ісі және полиграфия өндірісі
саласында жан-жақты келіссөздер жүргізу барысында. Баспалар әлемдік
сәйкестік пен халықаралық стандарттарға сай жұмыс жүргізуді қолға ала
бастады. Қазақстан халықаралық полиграфистер ұйымы Гейдельберг клубына да
мүшелікке өтті. Нақтырақ айтсақ, бұл реттегі еңбек Алматы облысы Талғар
қаласындағы типографияның еншісінде. Қазақстандағы жалғыз бір айналымда он
екі бояумен баспа қағазын қамтитын техника осы өндірісте ғана орын алған.
Бұдан басқа типографиялар жабдықталған техникалардың сапасы әзірге әлемдік
стандарт бойынша екінші сатылы болып есептеледі.
Жоғарыда аталған типографияның басшысы қазір жақсы маманды табу өте
қиын екендігін тілге тиек етеді. Сондықтан қазақстандық кадрларды шет елге
қысқа мерзімге оқуға жіберіліп, сондағы типографиялардан тәжірибе жинақтап
келуге мүмкіндік жасалған. Алайда, бұл жалпы елдік баспа ісінің үлкен
қарқынмен дамуына аз көмектесетіні белгілі. Ал, еліміздегі баспа ісінің
кадрларының аздығы оқу орындарына үлкен жүк артып келеді.
Бүгінде еліміздегі баспа ісінің төрт аяқтап тұрғаны белгілі. Алайда,
кітап саудасында төрт тұяқты тұлпардың ұзақ шабысы анық байқалмайды.
Осыған орай көршілес орыс ағайындардан бір мысал келтірсек. Қазір,
Ресейдегі әріптестеріміз соңғы 20 жыл ішінде полиграфия мен баспа ісінің
қажеттілігін рекорттық дәрежеге жеткізді. Жақын арада аталған елдегі
баспагерлер кітап саудасы бойынша батыс елдерінің алдына түседі деп
күтілуде.
Қазір статистика жөніндегі агенттіктің мәліметінше, елімізде қағаз
өндірісінің жүйесінде және баспа ісінде 1160 компания жұмыс істейді. Оның
бәріне кадрлар даярлауда Қазақстандағы үш оқу орнына ауыртпалық түсіріп
отырғаны анық. Әрине, басты кадр дайындаушы 1999 жылы құрылған әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ-де Баспа ісі және редакциялау кафедрасы болса, № 5 Алматы
қалалық полиграфия мектебі маман дайындау үшін құрылған. Және тек бертінде
ғана, яғни 2004 жылы ашылған Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-де Полиграфия
өндірісінің техникалары және машиналары кафедрасы. Аталған үштіктен басқа
баспа ісіне қатысты мамандарды журналистика факультетіне қосымша қосып
оқытады. Бұл баспа ісінен шеттеу дайындалған маман кітап саудасын қажетті
деңгейде меңгеріп шығуына мүмкіндігі шектеледі деген сөз. Үкімет кезінде
Алматы полиграфия мектебін жаппақ ниетте де болған. Бірақ кадр мәселесінің
өзектілігі айтылып жатып, бұл тақырып аяқсыз қалған болатын. Ал дамыған
елдерде мұндай оқу орындарының санын арттырмаса, оны қысқарту туралы сөз
қозғалмайды. Мәселен, баспа ісінің отаны Германияда полиграфия өндірісіне
кадрларды 300-ден аса оқу орындары даярлайды (Бұл жерде айта кететін бір
мәселе біздің елмен салыстырғанда оқу орындарының саны бернеше жүз есе
артық). Мұның өзін немістер аздық көріп отыр. Бірақ аз деген біздегі оқу
орындарында кадрлар әзірлеудегі мәселелер де сын көтермейтін деңгейде.
Әсіресе, компьютерлік дизайн, суретші өнерін арнайы бағдарламаларға түсіру,
бояу түрлерінің спецификасы хақындағы қанық білімін алып шыққан мамандар
аталған оқу орындарының өзінде өте сирек дайындалып шығады. Мәселен,
балалар кітабын шығаратын Аруна баспасы қанық бояуларға толы кітаптың
беттерін Чехиядан арнайы бағдарлама негізінде дискеттерге жаздырып
алдыртады. Әрі авторлық құқықтарға сәйкес сатылым мен кітаптан түскен
қаражатты чех ағайындармен бөлісетін көрінеді. Яғни, өнімнен түскен қаражат
екі қалтаға бөлінеді. Осы баспаның бас маманының сөзіне қарағанда, балалар
кітабының ерекшелігі мен маңызы – суретке келіп тіреледі. Суреттердің
көркемдігі жоғары дәрежеде болуы және қанық етіп беретін компьютерлік
бағдарлама негізіндегі жұмыстар қазақстандық кез-келген полиграфист-
дизайнерлердің қолынан келе бермейді. Әрине, отандық дизайнерлердің
болғанына не жетсін. Тіпті, кадрлар әзірлейтін оқу орындарының өзі балалар
әдебиетіне қажетті мамандарды тек Ресейден ғана әкелуге болатынын айтады.
Сондықтан қазіргі тұтынушылардың кітап қымбаттап кетті деген
наразылығы баспагерлерге қаратылып айтылып жатады. Оған себепті факторлар
бар. Барлық кітап, газет-журналды шығаруға арналған материалдардың шеттен
алдыртатынымыз баршаға аян. Дегенмен баспа мен типография арасындағы
заңнамалық саясаттағы олқылықтар көбіне үкіметтегілердің назарынан тыс
қалуда. Мәселен, қосымша құн салығына деген жеңілдік шет елден алдыртатын
техникаларға, типографиялық бояуларға, пленка мен пластинкаларға,
қағаздарға берілмейді.
Полиграфиялық компаниялар төлеген қосымша құн салығы осылайша тағы
жанама салыққа айналып отыр. Қосымша құн салығынан кейбір арнайы баспалар
ғана босатылады. Ал сол кітапты басып шығарушы баспаханалар одан
босатылмайды. Ол еріксіз баспа өнімінің құнын арттыруға әсер етеді. Содан
үкімет сендерге салық салынбайды, ал кітаптың құны удай қамбат деп
түрпідей тиеді. Сол секілді біздегі баспаханалар әрі кеткенде басылымды 20
мың данамен шығарумен шектеледі. Ал, көршілес орыс ағайындар бұл
көрсеткішті 100-250 мыңға дейін жеткізіп отыр. Мұндай сандық көрсеткішті
игеру үшін қазақстандық баспаханаларға бірінші дайын маман керек. Екінші,
қаржы керек. Қаржыны қайдан алуға болады? Әрине, ақшаның орталығы банктен.
Дегенмен, Қазақстанда бар 30-ға жуық банктің барлығына белгілі бір салаға
жеңілдетіліп беретін несиесі жоқ. Немесе шетелдердегідей салалық банктер
бізде жоқтын қасы. Бұл да баспа құлағын ұстағандардың тәуекелге бел бууына
басты кедергі болып отыр. Мәселен, Польшада кітап бизнесіне жеңілдетілген
несиелер 5-6 пайыздық табыспен қайтарылды. Ал, қазақстандық несие беруші
қаржы орталықтары пайыз мөлшерін 16-17 ден төмен түсіріп көрген емес.
Сондықтан не дайын мамансыз, не қаржы қолдауынсыз өлместің күнімен
баспагерлер баспа ісін алға сүйреумен келеді. Міне, мұның бәрі казіргі
қоғамымыздағы баспагерлердің арқасына артылып жатқан жүк. Соған қарамастан,
сіз таңертең газет-журнал саталатын орындарға немесе кітап дүкеніне
барғанда, сұранысыңыз қанағаттандырылып, бұл нарықтың қалтқысыз жұмыс істеп
жатқандығының айғағы боласыз...
Бітіру жұмысымның негізгі нысанасы. Баспа ісіндегі соңғы жылдардағы
өзгерістер, жеке кәсіпке айналу, кітап ісін дамытуға негізгі объектілер
жұмыстың негізгі арқауы. Қазіргі еліміздегі баспалардың даму ерекшеліктері
төмендегідей бөлімдерге қарай талданды:
• күн санап дамып келе жатқан баспа ісі кәсіпкерлігінің маңыздылығы
мен ерекшеліктері;
• кітап сату ісіндегі негізгі қағидалар мен әдістерді саралап
көрсету;
• бүгінде көрініс тауып жатқан жаңа әдістер мен тәсілдерге талдау
жасау;
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі тәсілдері мен әдістерді қарастыруды мақсат еттім. Себебі, қарапайым
халықтың дүйім дүние төріндегі орын алып жатқан өзгерістерді танып-білуінің
басты көзі кітап екені белгілі. Сондықтан баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі бизнес-жоспарын талдап көрсету. Осы мақсатта:
• Кітап саудасындағы маркетинг жүйесін айқындап көрсету;
• Жеке кәсіптік сипатқа айналған баспалардың бүгінгі бейнесі мен негізгі
жұмысы;
• Баспадан шығарылатын өнімнің тарылымы мен қалың оқырманға жеткізілуін
қадағалау ісін талдау;
• өзге де мүмкін тың тәсілдерді анықтау көзделді;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстандағы соңғы 4-5 жылда орын
алған баспа ісіндегі кәсіпкерліктің негізі нысандарын ашып көрсетуге
тырыстым. Соңғы кездері орын алып бара жатқан кітапты тауар ретінде
қарастырып келе жатқан кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшін тұстарына
тоқталдым. Сондай-ақ кітап тарату ісінің жалпы әдістері мен технологиясы
турасында басы бүтін ғылыми зерттеу жұмысының жоқтығына көз жеткізе отырып,
осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында, ізденістер жүргізіп, ғылыми
айналымға енгізуге тырыстым.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы – сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәледеу
әдістері қолданылады. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зертеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкестігі салыстырмалы түрде анықталды.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР ҰҒА-ның
кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған баспасөздер мен
ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі 2
тараудан, қорытынды, сілтемелер және пайдаланған әдебиеттер тізімнен
тұрады.
І–ТАРАУ. БАСПА БИЗНЕСІН ЖОСПАРЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Жекеменшік баспаның құқықтық жүйесі
Баспа ісін дамытуды қолға алу қазіргі үкіметтің ауыл-шаруашылығы,
мұнай, химиялық өндіріс секілді 11 басты мәселенің бірі ретінде саналады.
Тіпті, баспа кәсіпкерлігін дамытуды қолға алу үшін Шағын кәсіпкерлікті
дамыту Қоры АҚ құрылған. Бұған Қазақстан Республикасы Президентінің 1997
жылғы 6 наурыздағы №3398 Шағын кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды
күшейту және оны жандандыру шаралары туралы Жарлығын орындау үшін және
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қалыптасуы мен
экономикалық өсуін ынталандыру, мемлекеттің шағын кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталатын қаржылық қаражатын тиімді пайдалануды арттыру мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 26-сәуірдегі №665 Шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қорын құру туралы қаулысының негізі әсер еткен
болатын.
Енді, жазылмаған іс көкейде көп тұрмайды, - деп Жүсіп Баласағұн
айтқандай, сан ғасырлық тарихымыз бір замандары тасқа қашалып жазылса, одан
кейін кітаптарда өрнектеліп отырғаны белгілі. Әлқиссада еліміздегі
баспалардың басым көпшілігі қандай жол ұстағанын саралап көрелік. Қазіргі
кітап шығарушы мен сатушы баспалар кәсіпкерлік жұмыстарын төмендегі бөлім
бойынша жүргізетін болған:
Жекеменшік баспалардың негізгі мақсаттары:
Өнімді сапасына қарай қалтаға ыңғайлы, заман талабына сай етіп шығару.
Өз бәсекелестерінен ерекше, әрі халыққа тиімді етіп өнім шығару. Жоғарғы
білікті кадрлармен бірге жұмыс істеп, кітап кәсіпкерлігінде өз орнын ойып
алу үшін жұмыла күш салу. Жаңа бағыттар және мамандықтар бойынша баспа
қызметін жүзеге асыру, ақпарат деңгейін көтеру мақсаты да кәсіпкерлердің
қаперінен шет қалмайды.
Мақсаты:
- қатаң бәсеке жағдайындағы орталықтың тез және нақты жұмысы;
- сауда аумағындағы барлық өзгерістерге жылдам әрі әрекетті реакция;
- қазіргі тез және үздіксіз дамып келе жатқан жоғары технология
әлемінде істі табысты жүргізу;
- ақпарат жүйесін қалыптастыру;
- ақпараттық жұмыстардың қорытындысы;
- ЖОО (жоғары оқу орны) бөлімшелері мен тұтынушы байланысын қолдау.
Қызмет бағыты:
- басылым өндірістерін, дизайн және жаңа технологияны қолданудағы
жоғары сапалы өнімдерді өз уақытымен оқу үрдісіне қажетті теоретикалық және
практикалық материалдарды қамтамасыз ету;
- қоғам мүшелерін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ақпараттандыру;
- тұтынушылармен іскерлік байланысты қолдау;
- сұраныстарды қанағаттандыруға талпыныс;
- мемлекеттік стандартқа сай баспа өнімдерін көркемдеу;
- дөңгелек үстел және тұсаукесер рәсімі жұмыстарына қатысу, халықаралық
баспа ұйымдарына, республикалық және халықаралық байқауларға, көрмеге,
жәрмеңкеге баспа өнімдерін ұсыну;
- баспа ісі белгілеген мемлекеттік стандартқа сай талаптарын,
нормативті – құқылы актілерін, автор құқығы жөнінде ережені сақтау;
- жарыққа шыққан басылымдар туралы ақпараттау және келісілген рет
бойынша есеп беру.
Баспа ісін дамытуды жолға қою – негізгі мақсатты, білімді, саясатты,
мәдениетті, тарихты, әлеуметтік, рухани құндылықтарды дамытуды жолға қою.
Кітап өндірісі үлкен құрал, - деп ғалым Шериаздан Елеукенов бекер
айтпаған 1. Қазіргі қоғамдағы кенжелеген кітап өндірісін дамытуда
Қазақстан жеңіл, әрі тиімді жол таңдауы тиіс. Әрине, кітап шығаратын, баспа
станогын, техниканы жетілдірілген нұсқасын отандық өндіріске жатқыза
алмайтыны анық. Айналып келгенде дамыған елдердің халықаралық
стандарттарына сай баспахана техникасын шетелден импорттайтыны белгілі.
Сондықтан, қазіргі кәсіпкерлер тек кітап сату ісіне ден қойғаны ләзім.
Мұндайда жекелеген кәсіпкерлерге қаржылай көмек көрсету жолын қарастыру
кезек күттірмейтін мәселе. Себебі, қазірде қазақстандық баспалар шығаратын
өнім елімізде тұтынатын кітап өнімдерінің 30 пайызын құрайды. Бұл көрсеткіш
былай қарағанда көңіл толтыратын іс болып көрінгенмен баспагерлердің
белсенділігінің көрсеткіші. Ал, қалған 70 пайыздық көрсеткішті кітап
тұтынушыларына арнайы шетелден импорттайтыны белгілі. Мұның 65 пайызы
батыстық баспа ісінің өкілдерін артқа тастауға талпынып жүрген ресейлік
әріптестердің еншісінде. Мұндайда айта кету керек көрші елдің баспагерлері
өз кәсіптерін әлемдік ректораттық деңгейде дамытуда. Кейбір мамандардың
пікірінше болашақта батыстық кітап саудагерлерінен осы елдің баспагерлері
озады деген болжам бар.
Менің ойымша, баспалар өздерінің жұмысын алға бастыру үшін ең бірінші
қалталы қолдаушы табу керек. Жақсылап келісім шартқа отырып, кейіннен өз
еңбектерін, яғни басып шығарған кітаптарына жарнама жасауы міндетті. Әрине,
бұл баспа кәсіпкерлігінің өзгермес қағидасы. Бірақ, жарнаманың қалтаға
салмағы аз болып, нәтижесі экономикалық тегеурінді жақсартуға сеп болуы
тиіс. Сондықтан кітап кәсіпкеріне тиімді жолды нұсқау керек. Мысалы, Швеция
баспагерлері ай сайын тұрғындарға тегін кітап тарату акциясын өткізеді. Бұл
жерде баспаның мақсаты адамдардың қолтығына кез-келген кітапты қалауынша
қыстыра беру емес. Негізгі көздегендері – аз ғана іспен бірталай шаруаның
басын қайыру. Мұнда арнайы ойын шартына бағынып, кітаптың авторы жайында
біраз мағлұматтарды дәл атап айтқан кездейсоқ оқырман акция барысында табыс
етілетін білім құралын жеңіп алады. Мұнда жемісті түрде жүргізілген жарнама
кітап кәсіпкерлігінің алға басуына үлкен септігін тигізеді. Сондықтан
осындай жақсы үлгідегі кітап ісінің жарнамасын Қазақстандық кәсіпкерліктің
құлағын ұстағандар үлгі тұтып, астарына болжал жасай білсе, саудагерлік бір
қадам алға жылжи ма деген ой туады.
Ал, қазір Қазақстандағы бірқатар баспалардың жағдайы едәуір жақсарған.
Керісінше кеш оянғандары әлі де тәй-тәй басқан бала кейіпінен әлі де арыла
қойған жоқ.
Кәсіпкерлікке ден қойғалы кіші-гірім баспалардың да саны арта бастаған.
Бұл әрине, бар жағынан алып қарағанда жақсы. Бәсекелестер көбейеді; сапа
жоғарылайды; көпшіліктің ыңғайына беріле бастайды; рухани өнім артады.
Алайда, еуропалық бір елде ақпарат өнімін шығаратын баспалар саны көбейсе
теріс бағдарламалардың да өсімі жоғары болады дейді. Яғни, сектанттар,
қаралы ұйым өкілдері миссионерлер ие болған баспалар, ақпарат құралдары
халық арасына теріс ақпарат таратып, ел тыныштығын бұзуға талпынады дейді.
Бұл мәселе заң құралдарымен шектелсін делік.
Енді біз кітап саудасындағы кәсіпкерлікке ден қоюымыз үшін не істеуіміз
керек? Бұл сұрақтарға қазақстандық баспагерлер теориялық тұрғыда әлі де оқу
құралдарын жаза қойған жоқ. Сондықтан білім алушы жас мамандар шетелдік
кәсіпкерлердің тәжірибесіне сүйенетіні хақ.
Джозеф Шумпеттер (Кәсіпкер – жаңа технологияны құрастырушы, жаңалық
тапқыш 1961 ж.) кәсіпкерлікті бастамас бұрын алдымен 5 бағытты анықтап алу
керек деп санайды:
1. Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Баспа өнімдерін тарату үшін де жаңалық іздеу шарт, - деп санайды
ағылшындардың ата кәсіпкері Джозеф Шумпеттер 2. Бұл жердегі бес бағытты
анықтап алған баспагер әрдайым алда жүретіні сөзсіз. Сондай-ақ, Джозеф
Шумпеттер кәсіпкерлерді жәй алып сатарлар мен инвесторларға қарағанда,
әртүрлі әрекеттер мен бағыттарды байланыстыру арқылы бизнес құратын
әлеуметтік-экономикалық жаңашылдар деп атайды. Яғни, тіс қаққан кәсіпкердің
ойына қарағанда тек қана жаңа жолды таңдауымыз шарт. Алайда, бұл пікірмен
келіспейтін кездер де болады. Себебі, жаңа тәсілді біз ескі іздермен
салыстыру арқылы табатынымыз шындық.
Қазір еліміздегі баспалардың жұмыскерлер саны да белгілі бір жүйемен
орналасқан. Яғни, директор – орынбасар – бас редактор – редактор – теруші –
беттеуші – корректор - дизайнер т.с.с. Бұл жалпылама жасалған жүгіртпе.
Яғни, баспа кәсіпкерлігінің мемлекеттік органның басқару жүйесін
қолданатыны. Тұрақты жұмыс орны немесе тұрақты жалақы беретін жай ғана
қызмет орталығы іспеттес. Алайда, бұл еңбекте мен бұл жолды теріске
шығармақпын. Себебі, кітапты тауар деп түсінетін жеке баспа кәсіпкерлігі
өнімді көп шығарған сайын табысы да көлемді болатыны сөзсіз. Мұнда көп
еңбектенген, көп қалта қампайтуы керек.
Жаңа баспа ашу жоғары дәрежелі тәуекелмен байланысты. Көптеген
сәтсіздіктер де туады, сондай-ақ бәзбіреулер көбінесе бастапқы
инвестицияларынан ғана емес, жеке салымдары мен жинақтарынан да айырылуы
мүмкін. Егер қаржыландыру көзі ретінде туыстар мен жолдастарының
қаражаттары және банк несиелері пайдаланылған болса, жағдай қиындай түседі.
Жеке баспа ашу кезінде кәсіпкер өзінің қызмет орнын тастауға мәжбүр болады.
Сондықтан тек қаржылық тәуекел ғана емес сондай-ақ, өмір сүру кепілдігінен
айырылып қалу қаупі бар.
Жаңа баспа ашу қиыншылықтарға, кездесуі мүмкін барлық кедергілерге
толы, соның ішінде бюрократиялық сипаттағылары бар. Бизнес қаншалықты үлкен
және табысты болатын болса, салықтар, реттеуші нұсқаулар, лицензиялар және
басқа да құжаттармен жұмыс істеу соншалықты көп уақытты талап етеді.
Жаңа кәсіпорын құру түңілу жағдайларына байланысты. Кәсіпкер пайда
болатын проблемаларға қарай оңай емес шешімдер қабылдауға жауапкершілік пен
тәуекелдікті өз мойнына алуға мәжбүр болады. Зорланып жұмыс істеу, жоғары
дәрежелі тәуекел және біліксіздік жағдайы – мұның барлығы психологиялық
және физиологиялық қажудың классикалық негіздері. Шағын бизнестің, әсіресе
алғашқы уақытта жұмысшылар штатын көбейту үшін жеткілікті пайда әкелмеуіне
байланысты барлық ауыртпалық бір ғана адамның мойнына – кәсіпкердің өзіне
түседі.
Жеке бизнес оның негізін салушыға әрекет ету еркіндігін береді. Қандай
күн тәртібін таңдау керек екендігін, өзінің уақытын қалай пайдаланатынын
және қандай жобалармен жұмыс істейтінін кәсіпкер өзі шешеді.
Жеке баспа ашу бір жағынан рухани серіктестер, идеялогияның құлағын
ұстағандармен бірлесе жұмыс істеу болса, екінші өзінің әл-ауқатын
арттырудың сенімді әдістерінің бірі. Көптеген адамдар мұны жаңа кәсіпорын
құрудың басты себебі деп есептеуде. Қанша қарама-қайшы болып көрінсе де, ең
табысты кәсіпорындардың негізін қалаушылар өнім мен қызмет көрсетушілердің
жаңа түрлерін, идеясын берген болып табылады. Олар үшін материалдық
ынталандыру екінші орында тұрады.
Жеке баспа кәсіпкерлігі дамуға және қойылған мақсаттарға жетуге
мүмкіндік береді.
Бүгінде кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең көп тараған түрі болып
табылады. Бұл қызмет әсіресе заңды тұлға ретінде қаралмай-ақ, сатылып
алынған патент ретінде жұмыс істеу мүмкіндігінің арқасында жандана түсті.
Мұндай патент бір мезгілде алу туралы куәлік және кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыру құқығын беретін лицензия болып табылады. Шетелдегідей біздің
кәсіпкерлеріміз де өз баспасының қызметі үшін жауапкершілігі шексіз болып
табылады. Заңды түрде бұл жеке кәсіпкердің тіркеуге алыну кезінде заңды
тұлға ретінде саналудан көрініс табады. Яғни жеке меншік бизнеске тартылған
меншіктен заңды түрде бөлектендірмейді. Бұл өз кезегінде несие талаптары
ұсынылған кезінде кәсіпкердің барлық дүние-мүлкі, мүмкін болатын
шығындардың астарында қалатындығын білдіреді. Сондықтан кәсіпкерліктің
мұндай түрі тек тәуекел деңгейі төмен болатын салаларда ғана ұсынылуы
мүмкін 3.
Қазақстанда кәсіпкерліктің құқықтық түрлері проблемасы С.И.Климкиннің
еңбектерінде толығырақ талдап қорытылған. Заңды тұлға ретінде құрылмай-ақ
жеке кәсіпкерлік немесе азаматтардың (жеке тұлғалардың) кәсіпкерлік
қызметтері шағын кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық түрлерінің бірі болып
табылады. Мұндай түрдегі кәсіпкерліктің ерекшелігі азаматтардың бастамалық
қызметтерінің олардың жеке меншіктеріне негізделуіне және өз мағынасы
бойынша коммерциялық болып табылады.
Алғашқы рет Жеке еңбек туралы КСРО Заңы 4 жеке кәсіпкерлікке кең
жол ашып берді, бірақ нарықтық механизмнің болмауы мен қоғамдық меншік
жағдайында ол үлкен серпіліске ие бола алмады. Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау көрсету туралы 1992 жылғы 4
шілдедегі Заңы, баспа кәсіпкерлігін реттейтін негізгі құқықтық құжат болып
табылады5.
1.2. Кітап шығарудағы оқырман сұранысын зерттеу
Кітап шығару – зор өнер. Себебі, сол өнердің иелері, яғни кітап ісінің
мамандары кітап шығаруда оқырман мінез-құлқына және ерекшеліктеріне сай
сұраныстарын қанағаттандыру керек.
Бүгінгі күнде баспа кәсіпкерлігінің маңызды мәселелерінің бірі бизнес-
жоспарды дайындау болып табылады. Жоспарлау – менеджмент міндеттерінің бір
және баспа қызметінің болашағын болжамдауды, яғни келесі мәселелерді шешуді
білдіреді: баспа қандай бағытта дамиды; қандай қарқынмен; қойылған мақсатқа
қалай жетуге болады; тұрлаусыздық және тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін
не істеу керек. Тиімді жоспарлау – ол тек қана мақсаттарды анықтау процесі
ғана емес, сондай ақ сол арқылы жетістіктерге жету жолдарын табу. Жоспарлау
жаңа баспа қызметін құру кезінде де және оның ары қарай даму кездерінде де
қажет.
Біз әлемдік стандарттарға сай бизнес-жоспарды дайындауға әсер ететін
негізгі факторларды қарастырайық:
• Баспа бизнесінің күрделілігі. Шағын ғана баспа орындарының бизнес-
жоспарының үлкен көлемде өнім шығаратын, күрделі құрал-жабдықтары
және қаржы есебі бар алпауыт баспалардың бизнес-жоспарынан
айтарлықтай айырмашылығы.
• Бәсекелестік деңгейі. Егер баспа күшті бәсекелестік жағдайында
жұмыс істейтін болса, онда ол бәсекелестер тарапынан күшті қысымды
сезбейтіндерге қарағанда бизнес-жоспарды дайындауда жинақы да
ұқыпты болуы керек.
• Тұрлаусыздық деңгейі. Кейбір баспалар тез өзгеретін, тұрақсыз
ортада жұмыс істейді, ол жоспарлау процесін қиындатады және
керісінше, тұрақты жағдайларда жұмыс істейтін баспаларға
болашақтағы қызметті болжамдау айтарлықтай оңай.
Дэвид Минкеланд кәсіпкерлікке мынандай сипаттама береді:
• Дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
• Жігерлік және іскерлік белсенділік;
• Жеке, дербес жауапкершілік;
• Қабылданған шешімдердің салдарын білу;
• Қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
• Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
• Ұйымдастыру шеберлігі.
Баспаның жоспарлау процесінде кездесуі мүмкін бірқатар проблемаларды
қарастырайық. Ортаның құбылмалылығы, тиімді бизнес- жоспар жасау жолында
көңіл бөлуді талап ететін фактор болуы мүмкін. Елдегі жалпы экономикалық
және саяси жағдай екінші себеп болып табылуы мүмкін, дағдарыс және
қоғамдағы басқа да күйзелістер жобаларды жүзеге асыруға кері әсерін
тигізері даусыз. Тұрлаусыздық пен болжаусыздық жағдайында қандай да бір
міндеттерді мойынға алу өте қиын. Соңғысы – уақыт проблемасы. Әсіресе баспа
жаңа ашылғаннан кейінгі алғашқы апта мен ай – қайта құрылған баспалар үшін
өте сындарлы кезең. Мұндай жағдайда дәл осы уақыт кезеңдерінің ерекше
талқылануы шарт. Көбінесе жоспарды дайындау кезінде жіберілетін негізгі
қателерді жеңу жолдарын қарастырайық 6 (1-кесте).
Баспагер өнім шығару алдындағы жоспардың негізгі
кемшіліктер мен оларды жеңу жолдарын қарастыруы
Жоспарлаудағы Тиімсіз жоспарлаудың Кемшіліктерді жеңу
кемшіліктер негізгі белгілері жолдары
1 2 3
Нақтылы мақсаттың Белгісіз мақсаттар; Нақтылы, санды және
болмауы Нақтыланбаған саны уақытша шамалас
жағынан белгісіз белгілерді белгілеу;
мақ-саттар;
Уақыт факторы
ескерілмейді;
Нақты іс-әрекеттердің
болмауы;
Нәтижеге емес қызмет-ке
бағдарлану;
Мүмкін проблемаларды Баспагердің Жоспарлаудағы үлкен
болжай алмау стратегия-лы икемділік және
нақтыланбаған жұ-мыс бола-шақтағы
жоспарының бол-мауы; проблемалар-ды болжай
Менеджменттегі білу және олардан
дағда-рыстық құтылудың жолын табу
құбылыстар-дың
басымдылығы;
Ұзақ мерзімді Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді
жоспар-дың болмауы мақсаттарға мақсат-тарды белгілеу
бағдар-лану; және оларды уақытылы
Жоспардың уақытылы өзара қарастырып отыру;
түзетілмеуі;
Тәжірибенің жете Мақсаттарға талдау-дың Жағдайды жақсыға
зерттелмеуі болмауы; өзгерту мақсатында
Қателерде және оның бұрынғы тәжірибелер-ді
жағдайларды қайта жете зерттеу;
қайталау; Қиын жағдайларды шешу
кезінде үлкен икемділік
көрсету.
Енді бұл қателіктерді жібермес бұрын нақты стратегия мен маркетинг
жүйесін дұрыс қарастырған жөн. Егер шығарылған кітапқа деген нақты
қажеттілік анықталмаса, онда аталған салада ешқандай шеберлік немесе
капитал табысқа жетуге көмектесе алмайды. Себебі, барлық бизнесте оның өмір
сүруін қамтамасыз ететін сату деңгейінің көлемін қолдану талап етіледі. Біз
енді мынандай проблемаларды қарастырып көрелік. Сұранысты және нарық
мүмкіндігін анықтау. Мұнда белгілі бір өнімге және қызмет көрсетуге
сұранысты, сонымен қатар нарық және оның мүмкіндігін анықтау қажет. Басқаша
айтқанда, жалпы нарықты, оның бірінші және екінші сегментін және де осы
сегменттердің мәні мен сипаттамасын бейнелеуде болып отыр. Өйткені,
нарықтың әр объектісіне салыстырмалы тартымдылығына баға беру қажет.
Нарықты сипаттауда барлық мәліметтер нақтыланған болуы қажет. Бизнес-
жоспарды жасау кезіндегі кеңінен таралған қателіктер – ол абстрактілі
сипатқа ие мәліметтердің құрылуы.
Баспа ісіндегі кәсіпкерлікті жүйелеуді басқару және жобалаудың
функционалдық және құрылымдық тәсілдері. Соңғы уақытта басқаруды – белгілі
бір міндеттерді қарастыру тенденциясы ең көп тараған көзқарастың бірі болып
табылады. Басқару – бұл баспаның мақсаттарын қалыптастыру мен қол жеткізуге
тиісті межелерді жоспарлау, ұйымдастыру, дәлелдеу және басқару процесі.
Көп деңгейлі баспа кәсіпкерлігін басқару жүйесін дайындаудың
функционалдық тәсілі стратегиялық менеджмент, қаржы менеджменті, ұйымдық
менеджмент, бизнес жоспарын жасау және шағын кәсіпкерлік жүйесіндегі
маркетинг сияқты функциональдық қосалқы жүйелерін қалыптастыру арқылы іске
асырылады.
Баспаны басқару процесі екі кезеңнен тұрады:
1. Баспаның құрылуын басқару;
2. Баспаның жұмыс істеуін басқару.
Мұндай тәсіл баспаның келешекте тиімді жұмыс істеу негізін қалау
мақсатында, оның құрылу кезеңінде үлкен дайындық жұмысын өткізу
қажеттілігінен туындайды. Баспаның жұмыс істеу кезеңінде әрбір даму сатысы
үшін, соның ішінде пайда болу сатысында, жобаланған көрсеткіштерге жету ары
қарай даму және жетілу сатысында тиісті басқару механизмін құру қажет.
Ғылыми әдебиеттерде баспаларды басқару функцияларының құрамы мен олардың
анықтамаларына қатысты бірыңғай пікірлер жоқ. Өз зерттеулерімізде біз
стратегиялық менеджмент, бизнес-жоспарлау, маркетинг қызметі, қаржы
менеджменті, ұйымдастыру және бақылау сияқты функционалдық қосалқы
жүйелерге тоқталдық.
Жалпы түрде баспаның басқару функциясы – бұл басқару қызметінің
мамандандырылған түрлері, ол атқарылатын жұмыстардың мазмұндарының бірыңғай
болуымен ерекшеленеді.
Ереже бойынша, шағын баспаларда басқару функцияларының жиынтығы толық
көлемде ұсынылмағанын ескеруіміз керек. Бұл өндіріс көлемі мен қызметкерлер
санының аздығымен түсіндіріледі. Шағын баспаларда атқарылатын функцияларды,
жоспарлаудың негізгі 5 тобына, соның ішінде стратегиялық және бизнес-
жоспарлау, маркетингтік функция, қаржылық функция, ұйымдастыру және бақылау
тобына бөлуге болады. Шағын бизнесті басқару функцияларының қалыптастырудың
тек кейбір методологиялық тәсілдерін қарастырайық.
Шағын баспалардың қызметін жоспарлау бұл кәсіпорынның мақсаттары мен
оның стратегиясын таңдау, сондай-ақ таңдалған мақсаттарды іске асыру
процедуралары мен бағдарламалары болып есептеледі. Шағын кәсіпорын
жоспарлау функциясының көмегімен өзіне келсе 3 сұраққа жауап береді.
1. Қазіргі уақытта баспа қай жерде тұр? Бұл жауап беру
мақсатында баспаның күшті және әлсіз жақтарының талдауы
жасалады;
2. Баспаның бәсекелестеріне төтеп бере алатын стратегиялық
бағдарламасы бар ма?
3. Баспа қойылған мақсаттардың орындалуын қалай қамтамасыз ете
алады?
Кәсіпкер жоспарлаудың көмегімен шағын баспа жұмысшыларының барлығына
бірдей мақсатты қамтамасыз ететін, шешім қабылдау мен күшейтудің негізгі
бағыттарын белгілеуге тырысады. Бизнестің құрылуы мен шағын кәсіпорынның
жұмыс істеуі кезінде бизнестің дамуын модельдеуді ұйғаратын бизнес-
жоспардың маңызды функциясы – оны кәсіпорынның бизнес стратегиясын жасау
кезінде пайдалану мүмкіндігі, бұл әсіресе кәспорынды құру мен қызметтің
негізгі бағытын таңдау кезеңдерінде өте маңызды.
Кәсіпкерлік процесін қозғалысқа келтіретін іргелі күштерге бірінші
кезекте баспаны құрушы және негізін салушы болып табылатын кәсіпкердің өзі,
бизнесті жүзеге асыруға қолайлы мүмкіндік пен қажетті қор жатады.
Тағы да ескеретін негізгі фактор, ол – кәсіпорынның болжамсыздықпен,
қарама-қайшылықпен және тұрақсыздықпен сипатталатын нақты әлемде өмір
сүруі. Сондықтан кәсіпкерлік процесс – бұл технологиядағы, маркетингтегі,
менеджменттегі әрдайым болып тұратын процесс. Сәтсіздіктер мен қателіктер
арқылы дұрыс инвестициялық шешімдерді интерактивті іздестіру процесі. Жаңа
баспаны шешуші мезеттері (кәсіпкер, табыскерлігіне қолайлы мүмкіндік және
қорлар) тек қоршаған әлемге ғана емес, сонымен қатар бір-біріне де
бейімделген болулары керек. Кәсіпкер тек баспа ісінің жаңа мүмкіндіктерін
игеріп қана қоймай, сондай-ақ осы мүмкіндіктерді іс жүзінде қалай жүзеге
асыруды білетін, жаттыққан пікірлестер командасына ие болуы тиіс. Соңында
олар бәрі баспа жұмысын бірге бастау үшін және оның ары қарай жұмыс істеуін
жалғастыру үшін жеткілікті қорларға ие болулары керек.
Қазіргі нарықтың қиын жағдайында, жақсы жинақталған жоғары білімді
командасы бар баспалар, кәсіпкері жеке жұмыс істейтін баспаларға қарағанда
анақұрлым қабілетті болып табылады. Ал, менеджерлер командасына келесі
анықтамаларды кіргізуге болады. Менеджерлер командасы деп тек қорларды
тауып қана келетін адамдарды ғана емес, сонымен қатар оны тиімді пайдалана
алатын, бәсекелестік күрестерге тез жауап беруге қабілетті, мақсаты тек
баспаның жағдайын жақсарту және тиімді кітаптармен, сұранысты
қанағаттандыра алатын жоғарғы білікті мамандар тобын айтамыз.
Команда негізгі және жетілген саласына сәйкес еңбек тәжірибесіне
машықтанған болулары керек. Сөйте тұра баспа кәсіпкерлігін ашуға талпынған
кәсіпкер негізгі жауапкершілікті өз мойнына алу керек және жақсы
ойластырылған нарыққа кіру стратегиясына ие болуы керек.
Баспагерлік процесінің екінші қозғаушы күші – бизнесті іске асыру үшін
қолайлы мүмкіндіктер бүгінде бүкіл әлем төңкеріс жайлы айтуда. Шетелдік
ғалымдар баспагерлік жайындағы негізгі ой және оларды іске асыру
мүмкіндіктері сияқты категорияларға бөледі. Ойды іске асыру мүмкіндіктері
деп, ойдың жүзеге асу дәрежесі мен ойды іске асыру нарығының ашық
таушасының бар болуын айтуға болады. Дегенмен әр жерде идеялар оларды іске
асыруға қолайлы мүмкіндіктерге қарағанда анағұрлым көп. Сонымен жаңа
қуаттарға, объектілерге деген қажеттілік пайда болғанда, тапсырыс
берушілердің жаңадан туған қажеттіліктерін қанағаттандыруға тапшылық пайда
болғанда немесе тапсырыс берушілердің бар бәсекелестердің ұсынған
қызметтеріне қарағанда толығырақ қанағаттандыруға мүмкіндік туғанда құрылыс
бейнесі үшін де мүмкіндік пайда болады. Баспагер үшін осы мүмкіндікті
уақытысында байқау ғана емес сондай-ақ, оны дұрыс пайдалану да маңызды.
Ұзақ уақыт аралығында ашылып келе жатқан пайда және табыспен қамтамасыз
ететін таушаны таба білу қажеттілігіне ие баспагерлер, табысты кәсіпкерлер
болып саналады. Кәсіпкер тұтынушылардың таңдауына тура келетін өнімдер мен
қызмет көрсету нарығы тұрлаусыздықпен, мәліметтің жетіспеушілігімен және
тәуекел деңгейінің жоғарлығымен ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік шеберлік дегеніміз бұл басқаларға әлі де көріне қоймаған,
көрінсе де өте ерте немесе өте кеш көрінген жерде баспа құру және дамыту
мүмкіндігін бірінші болып көру.
Баспагерлік процесінің үшінші қозғалушы күші бұл қажетті қорлардың
болуы. Қорларды басқару үшін келесі көзқарастарды ұстану ұсынылады:
баспалардың негізгі өндіріс қорларының үлкен бөлігін сатып алынумен емес,
ал жалға алынылуымен қамтамасыз етілетін ең аз мөлшердегі қорлармен жоғары
нәтижелікке жету.
Осындай көзқарастардың арқасында қаржылық қорлардың қажеттіліктерін
қысқартып, тәуекелділігін едәуір азайтуға болады.
Шындығына келгенде, табыс баспагерлердің кәсіпкерлік процестің барлық
қалған элементтерін қозғалысқа келтіре білуі мен дарындылығынан басталады.
Қазіргі заманғы теорияларында баспа ісі кәсіпкерлігі 7 концепцияға
бөлінеді. Олардың әрқайсысы мектеп болып табылады және баспагер мен
кәсіпкерлік процеске өздерінің түсініктемелерін береді. Оларға жататындар:
1. Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау
ұстанымындағы мектебі;
2. Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі;
3. Кәсіпкерліктің классикалық мектебі;
4. Кәсіпкерліктің жетекші ұстанымындағы мектебі;
5. Кәсіпкерліктің ішкі мектебі;
6. Кәсіпкерліктің маркетингтік ұстанымындағы мектебі;
7. Кәсіпкерліктің менеджменттік ұстанымындағы мектебі;
Баспаның дамуының әртүрлі сатылары; бастама, кітап бизнесінің пайда
болуы, кемелдену мен өсу сатылары кәсіпкердің мінез-құлқы мен қасиеттеріне
әртүрлі талап қояды.
Кәсіпкерлікті қоғамның экономикалық дамудың негізгі факторларының бірі
ретінде қарастыратын экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі экономиканың
осы секторындағы басқару жүйесінің тиімділігін объективті бағалауға
мүмкіндік беретін тиісті методологиялық және әдістемелік база құруды талап
етеді. Бұл зерттеудің концепциялық негізі оны кәсіпкерлік-жүйелік тәсілдің
принциптері негізінде күрделі жүйе ретінде қарастыру болып табылады.
Жүйелік тәсілдемеге сәйкес кез-келген жүйе, соның ішінде кәсіпкерлікті
басқару жүйесі де бірқатар белгілермен сипатталады. Жүйені қалыптастырушы
маңызды қасиеттерінің бірі – байланыстылық пен тұтастылық, Байланыстылық
дегеніміз – жүйені физикалық немесе концепциялық түрде бір-біріне өзара
тәуелді көптеген элементтердің тұтастығы ретінде қарастыру. Тұтастық
дегеніміз әрбір элементтің, оның қасиеттері мен қатынастарының жүйедегі
орнына тәуелді болуын ғана емес, сонымен бірге тұтас бірыңғай мақсаттардың
бар екендігін де білдіреді. Кәсіпкерлікті басқару жүйесін құра отырып,
басқарудың барлық деңгейінде бизнесті қолдайтын тиісті инфрақұрылым құру
арқылы кәсіпкерлік қызметті жандандыруды мақсат етіп отырмыз. Кәсіпкерлікті
басқаруда жүйені құраушы элементтер ретінде кәсіпкердің өзін және басқару
объектісі ретінде кәсіпорынды құруға және жұмыс істеуге қажетті қорларды
айтуға болады.
1.3.Баспа ісіндегі маркетинг
Баспа өнімін таратудың тиімді жолдарының бірі кітап маркетингі болып
табылады. Рухани азықты тарату саласында социологиялық немесе аудиториялық
маркетинг жүргізеді.
Біріншіден, маркетингке тоқталатын болсақ, маркетингті басқару – бұл
табыс тобы, өткізудің көлемін өсіру, нарық бөлігін жоғарылату сияқты
баспаның алдына қойған мақсаттарына жету үшін мақсатты сатып алушылармен
пайдалы алмастыруларды белгілеу, нығайту және қолдау шараларын талдау,
жоспарлау және оларды жүзеге асруды бақылау. Маркетингті басқарудың басты
міндеті – сұраныстың деңгейіне, уақытына және сипаттамасына әсер ету арқылы
мекеменің алдына қойған мақсатына жетуіне көмектесу. Жәй айтқанда,
маркетингті басқару – бұл сұранымды басқару.
Баспа өз тауарының сұраным деңгейі туралы ұсыныс дайындайды. Әрбір
бөлек алынған кезеңде нақты сұранымның деңгейі тілекті деңгейден төмен,
оған сәйкес, не одан жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайлардың бәрінен де
маркетингті басқару байланысты түрде болады. Маркетингті басқарушылар –
бұлар маркетингтілік жағдайларды таңдайтын, белгіленген жоспарларды іске
асыратын, не бақылау функцияларын орындайтын фирмалардың лауазымды
адамдары. Бұларға өткізу қызметінің басшылары және жәй қызметкерлер,
жарнама қызметінің басқарушылары, өткізуді ынталандыру мамандары,
маркетингті зерттеушілер, тауарды басқарушылар және баға белгілеу
проблемасының мамандары жатады.
Сұраным жағдайы және осы жағдайға байланысты маркетингтің міндеттері.
1. Теріс сұраным. Егер нарықтың көпшілік бөлігі баспаның
белгілі бір тауарын ұнатпайтын болса және оны
пайдаланбайтын кейбір шығындарға да келетін болса,
нарықтағы сұраным теріс жағдайда деп саналады. Мұнда
маркетингтің міндеті – нарықтың тауарды неге
ұнатпайтынын талдау немесе тауарды қайтадан өндеу,
бағасын төмендету және ынтыландыруды активтендіру
сияқты маркетингтік бағдарламалар арқылы нарықтың
тауарға деген теріс көзқарасын өзгеру мүмкіндігін
қарастыру.
2. Сұранымның жоқтығы. Мақсатты тұтынушылардың тауарға
деген құштарлығы жоқ не парықсыздық көрсету.
Маркетингтің міндеті – кітапқа тән пайдалы жақтарын
адамдардың табиғи тұтыныстарымен, рухани
қажеттіліктерімен байланыстыру жолдарын іздеу.
3. Жасырын сұраным. Сатып алушылардың көпшілігін
нарықтағы бар тауарлармен қанағаттандыру мүмкін емес.
Сонда олар басқа тауарларға құштарлық танытуы мүмкін.
Маркетингтің міндеті – потенциальды нарықтың мөлшерін
бағалау және сұранымды қанағаттандыратын тиімді
тауарларды шығаруға септігін тигізу.
4. Құлдыраушы сұраным. Ерте немесе кеш кез-келген баспа
өзінің бір немесе бірнеше кітаптарына сұранымның
құлдырауына кез келеді. Нарық қайраткері конкуренттің
төмендеу себептерін талдап және жаңа мақсатты
нарықтарды табу, тауар сипаттамаларын өзгерту және
тиімдірек коммуникация болдыру арқылы өткізуді
қайтадан ынталандырудың жаңа жолдарын іздейді.
Маркетингтің міндеті – тауарды ұсыну жолдарын қайтадан
өнерлі түрде ойлау арқылы сұранымның құлдырауын
тоқтатып, қайта жандандыру.
5. Жүйесіз сұраным. Көптеген баспалардың тауарларын
өткізу мерзімі күнде, тіпті сағат сайын да өзгеріп
отыратындықтан, жұмыс кейде артық кейде кем басу
проблемалары туындайды. Бұл жағдайда маркетингтің
міндеті – сұранымның уақыт бойынша өзгеру
айырмашылықтарын, өзгермелі бағаларды, ынталандыру
шараларын және басқа да әдістерді пайдаланып,
бәсеңдету.
6. Толық бағалы сұраным. Толық бағалы сұраным деп баспа
өзінің сауда айналымымен қанағаттанған кезін айтуға
болады. Маркетинтің міндеті – тұтыныстың
ұнатушылығының өзгермеуіне, бәсекелестіктің
шиеленісуіне қарамастан, қол жеткен өткізу деңгейін
ұстау. Баспа өз тауарының және қызметкерлерінің
сапаларына қамқорлық жасаумен қатар, өз жұмыстарының
дұрыс бағытта екенін біліп отыру үшін, тұтыныстың
қанағатты деңгейін тұрақты түрде өлшеп отыруы қажет.
1.4. Бизнес жоспар
Тамыр баспасы
Құрылтайшы не
Директоры
Есеп бөлімі Басқару Баспа
менеджменті маркетингі
Қаржы қоры Өнім шығарушы Жарнама
қызметкерлер бөлімі
Қаржылық жүйе
Баспаның қоры 15 млн. теңге
Қаржылық шығындар жылдық есеп – 30%
Оған жататындар: Жарнама - 7%
Жалақы – 10 %
Ынталандыру – 4 %
Шикізат – 3 %
Өнім шығару – 60 %
Оған жататындар: Пайда – 55 %
Таза пайда – 53 %
Акция – 3 %
Сақтандыру шаралары – 10 %
Бағаның ауытқуы – 5 %
Басқа да қажеттіліктер – 5 %
Қайтарым – 16 %
ІІ – ТАРАУ. КІТАП САТУ ІСІН БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Кітап саудасы, баспалардың өз өнімдерін таратуы
Кітап саудасы жөнінде білім жүйесін зерттегенде кітап өнімін тауарлық
құнын ғана емес, тұтыну құнын бірге қарастыру керек. Бұл киер киім, ішер ас
емес, сонда да адам болып қалыптасу мен өсіп-толу үшін бірден-бір азық.
Кітапты тауарға айналдырып саудалау оның сонау папирус бумасы,
күйдірілген балшыққа, тақтайға не қайың қабығына жазылған түрлерінен
басталған. Жоғарыда аталған бабаларымыз жасаған жазуы бар тас ыдыс құжаттар
да су тегінге түспегені анық. Қолжазба кітапты көшіретін орын даяр өнімді,
яки қолжазба кітапты сататын дүкен де болған 7.
Көне гректер кітап сатушыны библиопал деп атапты. Осы сөзден француз
кітаптанушысы Г.Пеню Библиология жөніндегі түсіндірме сөздік (1802-1804)
деген кітабында библиополистика атты термин туғызған.
Кітап саудасының ерекшелігі оның атында емес, затында. Атына қарап бұл
саланы шаруашылық мекемесіне жатқызуға болатын еді. Рас, шаруашылық
мекемесіне, жалпы сауда жүйесіне елдегі сауда айналымына тіке қатысы жоқ
емес. Бірақ, шын мәнінде бұл сату жолымен кітап тарататын ағартушы жүйе.
Кітап саудасын идеялогияға жатқызу Кеңес кезіндегі ресми құжаттарда
анық көрсетіліп отырды.
Халықтың кітапқа деген өскелең тілектерін өтеу, қанағаттандыру жолдары,
кітап саудасы жүйесін маман кадрлармен қамтамасыз ету, баспа, полиграфия
мен кітап саудасы араларындағы байланысты жолға қою. Кітап дүкендерінен тыс
сауда нүктелерін құру, қоғамдық кітап таратушылар қатарын көбейту кітап
саудасының материалдық-техникалық базасын нығайту сияқты іргелі міндеттер
қай қоғамның да тұсында күн тәртібінен түспек емес.
Республикамыздың тәуелсіздік алғаннан кейінгі жерде кітап саудасы
саласында да ойластырылатын мәселе жетерлік. Қазіргі Қазақстан баспа
орындары кітапқа деген сан қилы сұраныстарды толық өтей алмайтыны
түсінікті.
Одақ кезінде Қазақстан кітаптарына деген сұраныс жылдан-жылға артып
отырды. Оны қанағаттандыру мақсатында книга-почта атты республикалық
кітап дүкені жұмыс істеді. Ол Ресей, Орта Азия, шетел оқырмандарына тілеген
кітаптарын жеткізіп беруіне қол жалғап отырды.
Сауда деген аты болмаса, кітап тарату ел мәдениетінің шешуші
көрсеткішіне жатады. Кітап саудасы мекемелері баспа өнімдерін таратқандары
үшін тиісті ақы алады. Бұл ақы алыс-жақындығына қарай өлшенеді.
Кітапты халық арасына көптен таратудың бір түрі – жарнама.
Жарнама – ақпараттарды жоспарлап жинақтауда және әр кез шығармашылықпен
келуде мамангер шеберлікті талап ететін коммерциялық жұмыстардың маңызды
саласы.
Баспа ісіндегі жарнамалық технологиялар. Жарнаманың рөлі мен функциясы.
Жарнамаға қатысты көзқарастарды бірнеше топқа бөлуге болады. Экономикалыцқ
көзқарас бойынша жарнама тауарды сатуға, сұраныс туғызуға мүмкіндік
беретін, тауардың тұтынушылық қасиеттері және қызметтері туралы ақпарат
ретінде қарастырылады. Психологиялық көзқарас бойынша жарнама өнім өтілімін
және оған деген сұранысты бағаға қатыссыз реттеу, сондай-ақ халыққа тауар
туралы мағлұмат беру, онымен таныстыру, сатып алуға иландыру керек дегенді
білдіреді. Ақпараттық көзқарас жарнаманы тұтынушылармен байланыс кезінде
қоғамдық қажетті функцияларды орындайтын қоғамдық жүйе ретінде
қарастырылады.
Әлеуметтанушылық көзқарастық бойынша жарнама белгілі бір қоғамдық
құрылымның бұқаралық санаға әсер ету үшін тарататын арнайы ақпарат құралы
болып табылады.
Ал, әлеуметтік мәдениеттанушылық көзқарасқа сәйкес жарнама экономикалық
реттеу тетігі ғана емес, қоғамды әлемнің белгілі бір картинасымен, құндылық
бағыттарымен қамтамасыз ететін қоғамдық желінің бірі. Жарнаманың мақсаты
жаңа өнім туралы хабардар ету, нарыққа қозғау салу, өнімді өткізу, ықтимал
клиенттің назарын аудару – осы аталған анықталғанға сәйкес жарнама қоғамдық
өмірде түрлі міндеттер атқарады: экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық,
психологиялық, эстетикалық.
Жинақталған тәжірибені қорыта келіп, жарнамаға мынадай анықтама беруге
болады:
Жарнама – тауар туралы немесе қызметтер жөнінде ақпарат беру,
көрсетілген қызметтердің тұтыну қасиеттерін коммерциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz