Бағалы қағаздар портфельдік инвестицияның объектісі ретінде
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..12
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 «Казпочта» АҚ.ның инвестициялық портфельі және акцияларды шығару проспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..12
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3 «Казпочта» АҚ.ның инвестициялық портфельі және акцияларды шығару проспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қолданған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қазақстан орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде.
Нарық – күрделі, әрі жан – жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез – келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы итституттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы бағалы қағаздар түрлері мен жіктелуін қарастыру, бағалы қағаздардың шығарылуымен оның эмитенттерін қарастыру сонымен қатар Қазақстан Республикасында қандай бағала қағазадар түрлері шығарылатынын қарастырып, оларға талдау жасау. Бағалы қағаздың сапасы мен сандарына мінездеме беру арқылы оның дамуына жағдай жасау. Осы мақсаттарды іске ала отырып, келесі қадамдарды анықтаймыз:
1) Бағалы қағаздар не, ол не үшін керек?
2) Оның түрлері, жіктелуі.
3) Қ.Р бағалы қағаздарды шығару.
4) Бағалы қағаздардың даму жолдары.
5) Бағалы қағазадрға талдау жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
Нарық – күрделі, әрі жан – жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез – келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы итституттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы бағалы қағаздар түрлері мен жіктелуін қарастыру, бағалы қағаздардың шығарылуымен оның эмитенттерін қарастыру сонымен қатар Қазақстан Республикасында қандай бағала қағазадар түрлері шығарылатынын қарастырып, оларға талдау жасау. Бағалы қағаздың сапасы мен сандарына мінездеме беру арқылы оның дамуына жағдай жасау. Осы мақсаттарды іске ала отырып, келесі қадамдарды анықтаймыз:
1) Бағалы қағаздар не, ол не үшін керек?
2) Оның түрлері, жіктелуі.
3) Қ.Р бағалы қағаздарды шығару.
4) Бағалы қағаздардың даму жолдары.
5) Бағалы қағазадрға талдау жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
1. Галанова А.С.,Басова И.С. Рынок ценных бумаг.- Москва.,1996.-339бет.
2. Көшенова Б.А.Бағалы қағаздар нарығы.- Алматы., 1999.-234 бет.
3. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2004-340 бет.
4. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок.
- Алматы., 1998.-184 бет.
5. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В.Рынок государственных ценных бумаг.
- Алматы., 1999.-312 бет.
6. Колесникова В.И.,Таркановского В.С.,Ценные бумаги.- Москва.,1998.
-219бет.
7. Жуков Е.Ф., Ценные бумаги и фондовые рынки.- Москва., 1995-224бет
8. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2007 г-19-21 бет.
9. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2007г -24-25стр.
10.Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2007г - 10-11 бет.
11. Супугалиева Г.И. Банк аясындағы инвестициялау // Вестник КазНу - 2006 ж 26-29 бет.
12. Буренин А.Н., Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: учебное пособие – Москва., ИНФРА-М, 1998.,-165 бет).
13. Банки казахстана №12 2006 г. (13-20 бет).
14. Сарсенбаева Ж.И. Проблемы долглвого рынка ценных бумаг Республики Казахстан // Мир финансов №1 2008 г. - 13-35 бет.
15. Алексеев М.Ю., Рыног ценных бумаг. – Москва., 1992 – 352 бет.
16. Аналитический обзор Ассоциации финансистов Казахстана // Мир финансов 2006г – 7-8 бет.
17. Байганин Е. Становление и развитие рынка корпоративных облигации в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг№5 2007г.-50-55бет.
18.Оспанов А. Перспективы развития рынка ценных бумаг в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг №5 2007г- 72-77бет.
19. Есенов Б. Перспективы совершенствования казахстанского фондового рынка // Рынок ценных бумаг №11 2007г - 9-14бет.
20. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2007год
// Рынок ценных бумаг №8 2007г - 12-21бет.
21. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2006год
// Рынок ценных бумаг №1 2007г- 11-19бет.
22. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2007 год
// Рынок ценных бумаг №1-2 2008г-13-27бет.
2. Көшенова Б.А.Бағалы қағаздар нарығы.- Алматы., 1999.-234 бет.
3. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2004-340 бет.
4. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок.
- Алматы., 1998.-184 бет.
5. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В.Рынок государственных ценных бумаг.
- Алматы., 1999.-312 бет.
6. Колесникова В.И.,Таркановского В.С.,Ценные бумаги.- Москва.,1998.
-219бет.
7. Жуков Е.Ф., Ценные бумаги и фондовые рынки.- Москва., 1995-224бет
8. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2007 г-19-21 бет.
9. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2007г -24-25стр.
10.Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2007г - 10-11 бет.
11. Супугалиева Г.И. Банк аясындағы инвестициялау // Вестник КазНу - 2006 ж 26-29 бет.
12. Буренин А.Н., Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: учебное пособие – Москва., ИНФРА-М, 1998.,-165 бет).
13. Банки казахстана №12 2006 г. (13-20 бет).
14. Сарсенбаева Ж.И. Проблемы долглвого рынка ценных бумаг Республики Казахстан // Мир финансов №1 2008 г. - 13-35 бет.
15. Алексеев М.Ю., Рыног ценных бумаг. – Москва., 1992 – 352 бет.
16. Аналитический обзор Ассоциации финансистов Казахстана // Мир финансов 2006г – 7-8 бет.
17. Байганин Е. Становление и развитие рынка корпоративных облигации в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг№5 2007г.-50-55бет.
18.Оспанов А. Перспективы развития рынка ценных бумаг в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг №5 2007г- 72-77бет.
19. Есенов Б. Перспективы совершенствования казахстанского фондового рынка // Рынок ценных бумаг №11 2007г - 9-14бет.
20. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2007год
// Рынок ценных бумаг №8 2007г - 12-21бет.
21. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2006год
// Рынок ценных бумаг №1 2007г- 11-19бет.
22. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2007 год
// Рынок ценных бумаг №1-2 2008г-13-27бет.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ..12
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Казпочта АҚ-ның инвестициялық портфельі және акцияларды шығару
проспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .37
КІРІСПЕ
Қазақстан орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде.
Нарық – күрделі, әрі жан – жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез – келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды
нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы итституттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы бағалы қағаздар түрлері мен жіктелуін
қарастыру, бағалы қағаздардың шығарылуымен оның эмитенттерін қарастыру
сонымен қатар Қазақстан Республикасында қандай бағала қағазадар түрлері
шығарылатынын қарастырып, оларға талдау жасау. Бағалы қағаздың сапасы мен
сандарына мінездеме беру арқылы оның дамуына жағдай жасау. Осы мақсаттарды
іске ала отырып, келесі қадамдарды анықтаймыз:
1) Бағалы қағаздар не, ол не үшін керек?
2) Оның түрлері, жіктелуі.
3) Қ.Р бағалы қағаздарды шығару.
4) Бағалы қағаздардың даму жолдары.
5) Бағалы қағазадрға талдау жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизімі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндігін
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуде қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық - экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
1) эмитенттер, яғни әр түрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілер;
2) инвесторлар, яғни уақатша бос ақша иелері – заңды және жеке
тұлғалар;
3) бағалы қығаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б;
4) қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін , сақтайтын ұйымдар;
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Бағалы қағаздар нарығы барлық мемлекеттерде, көптеген қарым-
қатынастарда экономикалық өсуді қаржыландырудың өте жақсы және тиімді
механизімі болып табылады.
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығы - әлемдік экономика мен
халықаралық шаруашылықтың жоғары дамуындағы негізгі құрушысы. Оның даму
деңгейін экономиканың және кәсіпкерлік мәдениеттің жалпы күйіне байланысты
шешеді. Бағалы қағаздар нарығын “ экономикалық ауа-райының ” бараметрі деп
атайды
Бүгінгі бағалы қағаздар нарығы тиімді инфрақұрылыммен экономикалық
қарым-қатынастағы дамыған елдердегі инвестицияны жинақтауды түрлендіруде ең
негізгі рольді атқаратын, ақша қаражаттарын қайта бөлудегі ең негізгі
механизм болып қатысады.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы
қағаздар нарығындағы үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы
қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі
мүмкін.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар – бұлар бағалы қағаздар алып –
сатумен айналысатын не оның айналымы мен есебіне қызмет көрсететін жеке
тұлғалар не мекемелер; бұлар бағалы қағаздар айналымына қатысты өз
араларында белгілі бір экономикалық қатынастармен айналысатын тұлғалар.
Функционалдық қызметтеріне байланысты қатысушылардың төмендегідей негізгі
топтары да бар (7 сурет):
1) эмитенттер
2) инвесторлар
3) қор делдалдары
4) бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін мекемелер
5) мемлекеттік заңдылығын қадағалау және бақылау органдары :
Эмитенттер – бұлар бағалы қағаздарды айналымға жіберетіндер.
Инвесторлар – бұлар айналымға жіберілген бағалы қағаздарды сатып алушылар.
Қорлық делдалдар – бұлар бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттер мен
инвесторлар арсындағы байланысты қамтамасыз ететін саудагерлер.
Бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін мекемелер – бұлар бағалы
қағаздар нарығындағы бағалы қағаздарды алып – сату ісінен басқа барлық
қызметтерді орындаушы мекмелер.
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуіне бола қызмет ететін
мекмелерге төмендегілер жатады:
1) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
2) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
3) депозитарии
4) тіркеушілер
5) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
6) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
7) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
8) депозитарии
9) тіркеушілер
10) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
Cурет 1 - Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуіне бола қызмет ететін мекмелерге
төмендегілер жатады:
11) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
12) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
13) депозитарии
14) тіркеушілер
15) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
16) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
17) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
18) депозитарии
19) тіркеушілер
20) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
Инвестициялық портфель – бұл капиталға салынатын қаржы
құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын
акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын
қаржы.
Сурет-2 – Портфельді қалыптастыру мақсаты
Инвестициялық портфельді қалыптастырудың басты мақсаты – не ол, не
бұл капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп, салымның сенімділігін
және ең үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүмкіншілігі барынша
бірін-бірі өтеу тәуекелділігі болып табылады.
Құнды қағаздар портфелін жасау үшін ақша қаражатын қандай болса
да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау жеткілікті. Алайда,
практикада портфельдің мұндай тұрпаты едәуір сирек кездеседі; анағұрлым
көбірек дамыған, әртараптандырылған портфель, яғни бірнеше құнды қағаздар
түрінен тұратын портфель.
Портфельдің мұндай тұрпаты көпшілігінде өзінің қасиеті арқасында
тұрақты болымды нәтижеден тұрады.
Инвестициялық қаржыдан алынған пайданың маңызды мезеті портфельді
ойдағыдай басқару. Портфельді басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына
иелік істеу өнерін түсіндіреді, тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес,
сонымен бірге қандай болса да тәуелдікке байланысты емес түпкілікті табыс
табу.
Қағида бойынша, портфельдерді басқару екі тәсілге бөлінеді –
активтік және пассивтік.
Активтік басқару – инвестициялық портфельден алынған табыс
мөлшерінің болжайтындығын сипаттайды.
Пассивтік басқарудың мәні – күні бұрын тәуекелдік деңгейі
анықталған және портфельді өзгеріссіз жағдайда ұзаққа ұстап қалатын жақсы
әртараптандырылған портфельдерді жасаудан тұрады.
XX ғасырдың 60 жылдың ортасына дейін шет мемлекеттерінде
портфелді бақаруда активтік әдісті қолданған. Бұл әдісті қолданған
менеджерлер тәуекелге және күтілетін табыстылыққа болжамдарын
қарастырған. Егер, бұл болжамдар оңтайлы болса, онда портфель жоғарғы
табыстылық әкеледі деген ой қалыптасқан.
Бір этапты бағалы қағаздарды таңдау , менеджер барлық жинақтық
бағалы қағаздардан табыстылығы, стандарты ауытқуы және ковариациясына
байланысты оптималды портфель қалыптастыру керек.
Бағалы Бағалы қағазды таңдау Жалпы бағалы
қағаздар қағаздар
портфелі
Сурет-3 - Бір этапты қағалы қағаздарды таңдау
Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау.
1. бірінші этапта – бірінші активті класстан оптималды портфель
қалыптастыруды таңдау және басқа класстан активтен құрылған оптималды
портфель таңдау.
2. екінші этапта – бірінші және екінші активтік класстан жалпы бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыру.
Бағалы 1-класс бағалы 1-класс активтер
қағаздар қағазын портфелі
таңдау
1-класс
Жалпы бағалы
қағаздар
портфелі
Бағалы 2-класс бағалы 2-класс активтер
қағаздар қағазын портфелі
таңдау
2-класс
Сурет-4 - Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау
Бұл бағалы қағаздарды таңдау әдісі близорукость деп атайды, себебі,
жалпы портфельді қалыптастырған кезде бірінші және екінші класс бағалы
қағаздар арасында ковариация жүргізілмейді немесе қолданбайды. Екінші
этапта, инвестордың қаражаттарын бірінші және екінші класстар портфеліне
бөлінуі активтер орналастыру болып табылады. Активтерді орналастыру
этапында екі портфель арасында оптимальды табыстылықты, стандартты
ауытқуларды және ковариацияны болжамдайды. Бұл жалпы портфель құрамын және
инвестордың таңдаған портфелінің табыстылығы стандартты ауытқуларға
байланысты болатынын анықтайды. Активтер тарапынан бірінші класқа – акция
,ал екінші класқа – облигацияны жатқызуға болады.
Мысал. Оптималды портфелдерде орналасқан 4 акциялардың үлес салмағы
мен 3 облигацияның үлес салмағы берілген. Екінші этапта активтерді
орналастыру кезінде инвестор қаражаттарының 70% акция және 30% облигация
сатып алуға бағытталған.
Жалпы активтер портфелінің үлес салмағын анықтаңыз.
Шешу нәтижесі 4 және 5 бағаналарда қарастырылған.
2-кесте.
Бағалы қағаз Әрбір портфельдің үлес Жалпы портфельдер үлес
нөмірі салмағы салмағы
1-класс 2-класс 1-класс 2-класс
1 2 3 4 5
1 0,30 0,35
0,30·0,7=0,210 0,35·0,3=0,105
2 0,25 0,40
0,25·0,7=0,175 0,40·0,3=0,120
3 0,20 0,25
0,20·0,7=0,140 0,25·0,3=0,075
4 0,25 -
0,25·0,7=0,175
Барлығы 1,0 1,0
0,7 0,3
Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау көп этаптыға ауысу болады, егер ,
бірнеше топтар (секторлар) енгізсе. Активтік және пассивтік басқаруды кез
келген этапта қолдануға болады.
Отандық экономика дамуының ерекшелігі, инвестициялық портфельді
әртүрлі екі жағынан жақындатуға мүмкіндік береді:
• классикалық көзқарас негізінде инвестициялық портфельді қалыптастыру;
• экономикалық нақты жағдайын еске ала отырып, инвестициялық портфельді
қалыптастыру;
Бұл екі көзқарасты салыстыру, олардың қасиеттері мен
айырмашылықтарын көрсеті өте маңызды. Ең әуелі классикалық инвестициялық
портфельдің орнын түсіндіре кетелік:
1. Инвестор белгілі кезең ішінде әбден оңайлы инвестициялы болуы
керек және кезең аяғында пайдамен алынады,
2. Портфельдің құрамының өзгеруі осы кезең ішінде қарастырылмайды.
3. Портфель әр уақытта дивиденд бола алады.
4. Құнды қағаздардың портфельге қосылуы екі параметрмен сипатталады
– болжамды табыс және стандарттық ауытқу.
Енді портфельдің нақты айырмашылық бет әлпетіне тоқталайық:
1. Бағым портфельнің, яғни оның табысы оған кіретін
қағаздардың бағым құнының өсуінен құралады.
2. егер де классикалық портфельде салынған портфель
қайтарымын сенімді уақиғалар деп есептелінсе, онда нақтыда олардың азаюы
мүмкін және тәуекелдіктің азаю әдісі ретінде портфель көзқарасының
мәнділігі артады.
3. қаржы құрылымының өзгеруі мүмкін. Сонымен ұзақ мерзімді
жоспарлау әдісіқолданылады, яғни осындай портфельді басқарудың мақсаты –
пайданы күнделікті ауытқудан емес, ол ұзақ мерзімді беталыс негізінде табу.
Оптималды инвестициялық портфельді қалыптастыру.
Сурет-5
“Бағалы қағаздар нарығы туралы” заң инвесторды құнды қағазға иелігін,
жеке меншік құқығы негізінде тұлға ретінде анықтайды.
Одан басқа “Адал иегер” деген түсінік енгізілген, бұл “бағалы қағаздар
сатып алған және оған ақша төлеу барысында бағалы қағаздарға үшінші адамның
құқы бар екенін білмеген тұлға ” деп саналады. Инвесторларды бірқатар
белгілермен топтастыруға болады. Көп жағдайда ең маңызды олардың статусы.
Осыған орай оларды жеке, ұжымдық және нарық мамандары деп бөлуге болады (8
сурет) [1, 98бет].
Инвесторларды инвестициялау мақсатында келесі топтарға бөлуге болады.
Олар стратегиялық және қоржындық.
Инвесторларды инвестициялау мақсатында келесі топтарға бөлуге болады.
Олар стратегиялық және қоржындық.
Cурет 6 - Инвесторлар құрамы
Қоржындық (портфельді) инвестор өзіне тиесілі бағалы қағаздардан
ғана пайда табуды ойлайды. Сондықтан қайдан, қашан, не сатып алу мәселелері
оған әрқашан өзекті болып табылады.
Осы мәселелерге жауап беруден бұрын инвестор бағалы қағаздарға қандай
мақсатпен қаржы салғалы отырғанын, ресурстардың инвестициясы кеізінде
қаншалықты шығынға ұшырауы мүмкін екендігін, оған ненің маңызды екенін-
жұмсалған қаржы мөлшерінің сақталуы ма, не өте көп мөлшерде шығынға
ұшырауы, не мол табыс алу үшін тәуекелге баруына болатын мүмкіндігін
анықтап алуы керек [4, 115бет].
2. Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері
Құнды қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
көрінісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілімен
айналым жеріне байланысты: (2 сурет).
1) Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті құнды қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды құнды қағаздар бойынша кіріс нақты пайызбен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті құнды қағаздар, немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде
кіріс түсіреді. Ал құнды қағаздардың басқа түрлері қарызды және
үлесті түрлерінен туындайды.
2) Құнды қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды құнды қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығаратын құнды
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл құнды
қағаздардың көп таралған түрлері қазыналық векселдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация
түріндегі құнды қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын құнды
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі құнды қағаздары.
Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындары мен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
4) Банктердің құнды қағаздары – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің құнды қағаздары - олар коммерциялық векселдер,
фъючерстік шарттар және капитал арасындағы қағаздар.
3) Құнды қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
арасындағы құнды қағаздар болып екіге бөлінеді.
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын құнды қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады.
1) меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
2) бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
3) жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған құнды қағаздар болып
бөлінеді [2, 29бет].
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын құнды қағаздардың бірден
– бірі түрі. Акция компанияның акционерлер алдында қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаз келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Экономикалық жаратылысына қарай:
- Үлестік, яғни жарғылық капиталға үлес қосқандығын куәландыратын
бағалы қағаз.
- Қарыздық, яғни эмитеттің қарыздық міндеттемесін сипаттайтын бағалы
қағаз .
- Туынды, яғни белгілі бір тауарларды немесе валюталарды сатып алу,
сатуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаздар.
2.Эмитеттеріне байланысты:
- Мемлекет
- Акционерлік қоғам
- Комерциялық банк
- Ұлттық банк
- Инвестициялық қорлар
- Жеке зейнетақы қорлары
- Қор биржалары
- Брокерлік фирмалар
- Сауда ұйымдары
3.Айналыс мерзіміне байланысты:
- Мерзімді
- Мерзімсіз
4.Шығару нысанына (формасына) байланысты:
- Құжатты
- Құжатталмаған
5.Табыс төлеу тәсіліне қарай:
- Дивидентті акция
- Пайыз
- Купондық облигация
6.Айналыс аумағына қарай:
- Аймақтық
- Ұлттық
- Халықаралық
Мемлекеттің бағалы қағаздары – мемлекеттік бюджет тапшылығын
қаржыландыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік органдар тарапынан шығарылатын
бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей түрлерге бөлінеді:
1. Шығару формасына қарай:
- құжатты
- құжатсыз
2.Нарыққа айналуына қарай:
- айналыста болатын – нарықты
- айналыста болмайтын – нарықсыз
3.Иелену тәсілдеріне қарай:
- атаулы
- мәлімдеуші
4.Мерзімдеріне қарай:
- қысқа
- орта
- ұзақ
5.Табыстылығына қарай:
- дисконттық
- купондық
- аралас
6.Эмитенттеріне қарай:
- Үкіметтік
- Ұлттық банктік
- Жергілікті билік органдар
Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.
Атаулы қағазбен куәландырылған құқықтар, онда аталған адамға тиесілі
болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады.
Ордерлік бағалы қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады, ал ол бұл құқықтарды көзделген тәртіп бойынша берген
жағдайда басқа құқықты адамға тиесілі болады.
Жоғалған бағалы қағаз бойынша және де ордкрлік бағалы қағаз бойынша
ұсынушы құқығын қалпына келтіруді, із жүргізу заңдарында көзделген
тәртіппен сот жүргізеді.
Cурет 1 - Құнды қағаздардың жіктелуі
Акция бірнеше түрге жіктеледі (3 сурет). Бірінші жағынан,
акционерлерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы
болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқару қатынасу құқығы
бойынша – жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек
өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
1) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабының қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер болып есептеледі.
2) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітап ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және құнды
қағаздардың қозғалысын және құнды қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануы олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушысы арналған акцияны
қолдайды.
Себебі еш жерге тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін
сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма – қол ақшаға айырбастауға
болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда
қолайлығын туғызады.
Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған
сертификат алады. Бұл акцияларды сатқандағы сертификаттың сырт жағында екі
жақтың қол қойылған “ индоссамент ” деген белгі қойылады.
Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат
корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа сертификаттарын
алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын
белгілеу тәртібі әртүрлі. Бұл туралы атулы акция иесі корпорацияда
хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизмнің жүруі мүмкін
емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан
кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын жүзеге асырады.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқығы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір
бөлігін алу құқы бар.
Cурет 2 - Акциялардың жіктелуі
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді [2, 31бет].
Артықшылықты акциялар- меншік туралы ерекше сертификат. Олар
корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым
нақты дивиденд төлеуін қамиамасыз етеді. Бұл акция дауыс құқын бермейді.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше тармағына бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады:
1) Қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивті және кумулятивті емес,
конвертабельді және конвертабельді емес. Акциялардың бұлай
бөлінуінің себебі акция иемденушілердің артықшылықтарын
пайдалануына байланысты. Олар:
Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
2) Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд мүмкіндігіне келешекте қатысу;
3) Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісі үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша
төленбеген дивиденттерді келесі жылдың дивидендтеріне қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне
айырбастауына мүмкіндік береді. Артықшылықты акциялардың көбі
конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге
мүмкіндігі жоқ [2, 37бет].
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі -
дивиденд төлеуден кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болған
соң ғана беріледі.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине, нақты
төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін
өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де
мүмкін.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған
ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Облигация да акция сияқты корпорацияны
инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі құнды қағаздардың бір-
бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар:
1) Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде,
акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің
куәлігі тәрізді.
2) Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл құнды қағаз өзінде көрсетілген белгілі
бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация
бойынша сыйақы басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді.
Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері
тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді.
3) Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ.
Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік мүддесін
қорғауда шешуші дауыс құқы бар.
4) Облигация бойынша сыйақы корпорацияның шығынына жатады. Ал дивиденд
салық төлегеннен қалған корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда
купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы сомасы көрсетілген. Облигацияда бірнеше элементтер
көрсетіледі: номиналы, купондық қойылым, өтеу туралы нұсқау, эмиссия
қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Номиналы деп, облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады.
Оны облигация иесі өтеу мерзімі келгенде алады.
Купондық қойылым – жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның
номинал құнына байланысты келісілген сыйақы-төлем.
Өтеу күні – компанияның сатып алушысы облигацияны номиналына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі.
Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша
эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Облигациялар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып
бөлінеді.
Қамтамасыз етілген облигациялар – оларды шығарғанда
кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Бұл облигациялар
корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге
оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етуге
қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа құнды қағаздар жатады. Осыған
байланысты мынандай айырмашылықтарды атауға болады:
1) Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер.
2) Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары.
3) Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар – жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
Облигацияның рейтингі – олардың инвестицияланған сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен
дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да, иесі ұсынушы және атаулы болып
екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша
сыйақы ұсынушы субъектіге төленеді. Ал атаулы облигациялардың иесі
корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы төлейтін күні корпорация оларға пайыз
алу үшін чек толтырып береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
1)Қысқа мерзімді- 1жылдан 3жылға;
2)Орта мерзімді – 3 жылдан 7 жылға;
3)Ұзақ мерзімді – 7 жылдан да көп жылға дейінгі;
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен
қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі,
облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигацияда пайда түспесе де,
жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция
бойынша, белгіленген соманы төлеуге міндетті емес [2, 46бет].
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол
өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген
сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады.
Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек
облигация – тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған
акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен,
егер компания құнды қағаздың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге
төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген
болжамға байланысты.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
міндаттемесі. Ол құнды қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші
тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді.
Вексельдің мәні – несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде
келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің)
сатушыға (вексель иемденушіге ) берген қарыз міндеттемесі.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1) Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді.
2) Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғанына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек.
3) Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель немесе
тратта болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші
жазады. Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сома толтырылды,
қай уақытта және қай жерде өтеу керек екені көрсетіліп, вексель иемденушіге
береді. Сонымен бірге, вексель берүшінің аты- жөні жазылып, қол қойылады.
Жай вексельдің айналымын 3 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
Cурет 3 - Жай вексельдің айналысы
1) Вексельді сатып алушы сатушыға береді ( векксель беруші – вексель
иемденушіге) ;
2) Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
3) Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4) Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді-
вексельді өтейді.
Аудармалы вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға
(трассатқа) вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге (ремитентке) төлеу
жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Трассат тратта бойынша акцепт
берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі [2, 49бет].
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау.
Бағалы қағаздар портфелін басқарудағы тиімділікті бағалау, өткен жылғы
инвестициялық басқарудың сапасы және менеджердің шеберлігіне қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді.
Портфельді басқарудың тиімділігін бағалау 4 жылда немесе одан көп
уақыт аралығында жүргізіледі. Бұл уақыт аралығы бірнеше (айларға,
кварталдарға) кезеңдерге бөлінеді және табыстылықты әр кезең сайын
анықтайды.
Егер, клиент қарастырылған кезеңдерде портфельге ақша қаражаттарын
салмаса, не алмаса, онда бұл кезеңдегі табыстылық мына формуламен
анықталады:
ap,t=S – Р Р,
мұнда, ap,t – қарастырылған кезеңдегі t портфель құны;
S – кезең соңындағы портфель құны;
Р – кезең басындағы портфель құны.
Портфельге кіретін бағалы қағаздардың ( нарықтық құны) құны сома
бойынша анықталады:
P = Σ PjNj ,
мұнда, Pj – бір бағалы қағаз түрінің j құны ;
Nj – портфельде орналасқан бағалы қағаздар түрлерінің
саны;
J – портфельде орналасқан түрлі бағалы қағаздар саны.
Мысалы: 3 түрлі акциядан құралған портфель берілген.
Портфельдің табыстылығын анықтаңыз.
3-кесте.
Акция типі Акция саны Акцияның құны, теңге
Кезең басында Кезең соңында
1 120
9 000 9 200
2 200
8 000 10 150
3 150
18 000 20 300
Шешуі: P = 9 000 · 120 + 8 700 · 200 + 18 500 · 150 = 5 595 000 тг.;
S = 9 200 · 120 + 10 150 · 200 + 20 300 · 150 =6 179 000 тг.;
at,p= 6 179 000 – 5 595 000 5 595 000 = 0,104 немесе 10,4%
Қарастырылған зерттеу кезеңі аралығында портфельге салынатын немесе
алынатын ақшалар , яғни тиімділікті анықтау үшін табыстылықтың ішкі
ставкасын және уақытпен өлшенген табыстылық қолданылады. Анализ кезінде
зерттелетін кезең t, бірнеше уақыт бөліктеріне L бөлінеді. Уақыт
бөліктерінің соңында сома p1 салынады немесе алынады ( минус таңба) 1=
1,2,..., L – бөлік нөмірі.
Табыстылықтың ішкі ставкасы кезеңінде 1 теңдікте тұрады, себебі,
кезең басындағы Р портфель құны және барлық салымдардың p1 дисконттық құны,
кезең соңындағы портфельдің дисконттық құнына теңеседі:
P+Σpl (1+qB)l=S(1+qB)L,
мұнда, qB – табыстылықтың ішкі ставкасы.
Барлық кезеңдерде бойынша табыстылықтың ішкі ставкасы мына формула
арқылы анықталады:
at,p =(1+qB)L – 1 .
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ..12
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Казпочта АҚ-ның инвестициялық портфельі және акцияларды шығару
проспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .37
КІРІСПЕ
Қазақстан орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде.
Нарық – күрделі, әрі жан – жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез – келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды
нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы итституттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы бағалы қағаздар түрлері мен жіктелуін
қарастыру, бағалы қағаздардың шығарылуымен оның эмитенттерін қарастыру
сонымен қатар Қазақстан Республикасында қандай бағала қағазадар түрлері
шығарылатынын қарастырып, оларға талдау жасау. Бағалы қағаздың сапасы мен
сандарына мінездеме беру арқылы оның дамуына жағдай жасау. Осы мақсаттарды
іске ала отырып, келесі қадамдарды анықтаймыз:
1) Бағалы қағаздар не, ол не үшін керек?
2) Оның түрлері, жіктелуі.
3) Қ.Р бағалы қағаздарды шығару.
4) Бағалы қағаздардың даму жолдары.
5) Бағалы қағазадрға талдау жасау.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизімі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндігін
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуде қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық - экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
1) эмитенттер, яғни әр түрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілер;
2) инвесторлар, яғни уақатша бос ақша иелері – заңды және жеке
тұлғалар;
3) бағалы қығаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б;
4) қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін , сақтайтын ұйымдар;
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Бағалы қағаздар нарығы барлық мемлекеттерде, көптеген қарым-
қатынастарда экономикалық өсуді қаржыландырудың өте жақсы және тиімді
механизімі болып табылады.
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығы - әлемдік экономика мен
халықаралық шаруашылықтың жоғары дамуындағы негізгі құрушысы. Оның даму
деңгейін экономиканың және кәсіпкерлік мәдениеттің жалпы күйіне байланысты
шешеді. Бағалы қағаздар нарығын “ экономикалық ауа-райының ” бараметрі деп
атайды
Бүгінгі бағалы қағаздар нарығы тиімді инфрақұрылыммен экономикалық
қарым-қатынастағы дамыған елдердегі инвестицияны жинақтауды түрлендіруде ең
негізгі рольді атқаратын, ақша қаражаттарын қайта бөлудегі ең негізгі
механизм болып қатысады.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы
қағаздар нарығындағы үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы
қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі
мүмкін.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛЬДІК ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы және инвестициялық портфель
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар – бұлар бағалы қағаздар алып –
сатумен айналысатын не оның айналымы мен есебіне қызмет көрсететін жеке
тұлғалар не мекемелер; бұлар бағалы қағаздар айналымына қатысты өз
араларында белгілі бір экономикалық қатынастармен айналысатын тұлғалар.
Функционалдық қызметтеріне байланысты қатысушылардың төмендегідей негізгі
топтары да бар (7 сурет):
1) эмитенттер
2) инвесторлар
3) қор делдалдары
4) бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін мекемелер
5) мемлекеттік заңдылығын қадағалау және бақылау органдары :
Эмитенттер – бұлар бағалы қағаздарды айналымға жіберетіндер.
Инвесторлар – бұлар айналымға жіберілген бағалы қағаздарды сатып алушылар.
Қорлық делдалдар – бұлар бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттер мен
инвесторлар арсындағы байланысты қамтамасыз ететін саудагерлер.
Бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсететін мекемелер – бұлар бағалы
қағаздар нарығындағы бағалы қағаздарды алып – сату ісінен басқа барлық
қызметтерді орындаушы мекмелер.
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуіне бола қызмет ететін
мекмелерге төмендегілер жатады:
1) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
2) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
3) депозитарии
4) тіркеушілер
5) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
6) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
7) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
8) депозитарии
9) тіркеушілер
10) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
Cурет 1 - Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуіне бола қызмет ететін мекмелерге
төмендегілер жатады:
11) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
12) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
13) депозитарии
14) тіркеушілер
15) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
16) бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырушылары (қорлық биржалар не
нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары)
17) есеп орталығы (есептеу палаталары, клирингті орталықтар)
18) депозитарии
19) тіркеушілер
20) ақпараттандыру органдары не мекемелері.
Инвестициялық портфель – бұл капиталға салынатын қаржы
құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын
акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын
қаржы.
Сурет-2 – Портфельді қалыптастыру мақсаты
Инвестициялық портфельді қалыптастырудың басты мақсаты – не ол, не
бұл капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп, салымның сенімділігін
және ең үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүмкіншілігі барынша
бірін-бірі өтеу тәуекелділігі болып табылады.
Құнды қағаздар портфелін жасау үшін ақша қаражатын қандай болса
да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау жеткілікті. Алайда,
практикада портфельдің мұндай тұрпаты едәуір сирек кездеседі; анағұрлым
көбірек дамыған, әртараптандырылған портфель, яғни бірнеше құнды қағаздар
түрінен тұратын портфель.
Портфельдің мұндай тұрпаты көпшілігінде өзінің қасиеті арқасында
тұрақты болымды нәтижеден тұрады.
Инвестициялық қаржыдан алынған пайданың маңызды мезеті портфельді
ойдағыдай басқару. Портфельді басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына
иелік істеу өнерін түсіндіреді, тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес,
сонымен бірге қандай болса да тәуелдікке байланысты емес түпкілікті табыс
табу.
Қағида бойынша, портфельдерді басқару екі тәсілге бөлінеді –
активтік және пассивтік.
Активтік басқару – инвестициялық портфельден алынған табыс
мөлшерінің болжайтындығын сипаттайды.
Пассивтік басқарудың мәні – күні бұрын тәуекелдік деңгейі
анықталған және портфельді өзгеріссіз жағдайда ұзаққа ұстап қалатын жақсы
әртараптандырылған портфельдерді жасаудан тұрады.
XX ғасырдың 60 жылдың ортасына дейін шет мемлекеттерінде
портфелді бақаруда активтік әдісті қолданған. Бұл әдісті қолданған
менеджерлер тәуекелге және күтілетін табыстылыққа болжамдарын
қарастырған. Егер, бұл болжамдар оңтайлы болса, онда портфель жоғарғы
табыстылық әкеледі деген ой қалыптасқан.
Бір этапты бағалы қағаздарды таңдау , менеджер барлық жинақтық
бағалы қағаздардан табыстылығы, стандарты ауытқуы және ковариациясына
байланысты оптималды портфель қалыптастыру керек.
Бағалы Бағалы қағазды таңдау Жалпы бағалы
қағаздар қағаздар
портфелі
Сурет-3 - Бір этапты қағалы қағаздарды таңдау
Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау.
1. бірінші этапта – бірінші активті класстан оптималды портфель
қалыптастыруды таңдау және басқа класстан активтен құрылған оптималды
портфель таңдау.
2. екінші этапта – бірінші және екінші активтік класстан жалпы бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыру.
Бағалы 1-класс бағалы 1-класс активтер
қағаздар қағазын портфелі
таңдау
1-класс
Жалпы бағалы
қағаздар
портфелі
Бағалы 2-класс бағалы 2-класс активтер
қағаздар қағазын портфелі
таңдау
2-класс
Сурет-4 - Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау
Бұл бағалы қағаздарды таңдау әдісі близорукость деп атайды, себебі,
жалпы портфельді қалыптастырған кезде бірінші және екінші класс бағалы
қағаздар арасында ковариация жүргізілмейді немесе қолданбайды. Екінші
этапта, инвестордың қаражаттарын бірінші және екінші класстар портфеліне
бөлінуі активтер орналастыру болып табылады. Активтерді орналастыру
этапында екі портфель арасында оптимальды табыстылықты, стандартты
ауытқуларды және ковариацияны болжамдайды. Бұл жалпы портфель құрамын және
инвестордың таңдаған портфелінің табыстылығы стандартты ауытқуларға
байланысты болатынын анықтайды. Активтер тарапынан бірінші класқа – акция
,ал екінші класқа – облигацияны жатқызуға болады.
Мысал. Оптималды портфелдерде орналасқан 4 акциялардың үлес салмағы
мен 3 облигацияның үлес салмағы берілген. Екінші этапта активтерді
орналастыру кезінде инвестор қаражаттарының 70% акция және 30% облигация
сатып алуға бағытталған.
Жалпы активтер портфелінің үлес салмағын анықтаңыз.
Шешу нәтижесі 4 және 5 бағаналарда қарастырылған.
2-кесте.
Бағалы қағаз Әрбір портфельдің үлес Жалпы портфельдер үлес
нөмірі салмағы салмағы
1-класс 2-класс 1-класс 2-класс
1 2 3 4 5
1 0,30 0,35
0,30·0,7=0,210 0,35·0,3=0,105
2 0,25 0,40
0,25·0,7=0,175 0,40·0,3=0,120
3 0,20 0,25
0,20·0,7=0,140 0,25·0,3=0,075
4 0,25 -
0,25·0,7=0,175
Барлығы 1,0 1,0
0,7 0,3
Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау көп этаптыға ауысу болады, егер ,
бірнеше топтар (секторлар) енгізсе. Активтік және пассивтік басқаруды кез
келген этапта қолдануға болады.
Отандық экономика дамуының ерекшелігі, инвестициялық портфельді
әртүрлі екі жағынан жақындатуға мүмкіндік береді:
• классикалық көзқарас негізінде инвестициялық портфельді қалыптастыру;
• экономикалық нақты жағдайын еске ала отырып, инвестициялық портфельді
қалыптастыру;
Бұл екі көзқарасты салыстыру, олардың қасиеттері мен
айырмашылықтарын көрсеті өте маңызды. Ең әуелі классикалық инвестициялық
портфельдің орнын түсіндіре кетелік:
1. Инвестор белгілі кезең ішінде әбден оңайлы инвестициялы болуы
керек және кезең аяғында пайдамен алынады,
2. Портфельдің құрамының өзгеруі осы кезең ішінде қарастырылмайды.
3. Портфель әр уақытта дивиденд бола алады.
4. Құнды қағаздардың портфельге қосылуы екі параметрмен сипатталады
– болжамды табыс және стандарттық ауытқу.
Енді портфельдің нақты айырмашылық бет әлпетіне тоқталайық:
1. Бағым портфельнің, яғни оның табысы оған кіретін
қағаздардың бағым құнының өсуінен құралады.
2. егер де классикалық портфельде салынған портфель
қайтарымын сенімді уақиғалар деп есептелінсе, онда нақтыда олардың азаюы
мүмкін және тәуекелдіктің азаю әдісі ретінде портфель көзқарасының
мәнділігі артады.
3. қаржы құрылымының өзгеруі мүмкін. Сонымен ұзақ мерзімді
жоспарлау әдісіқолданылады, яғни осындай портфельді басқарудың мақсаты –
пайданы күнделікті ауытқудан емес, ол ұзақ мерзімді беталыс негізінде табу.
Оптималды инвестициялық портфельді қалыптастыру.
Сурет-5
“Бағалы қағаздар нарығы туралы” заң инвесторды құнды қағазға иелігін,
жеке меншік құқығы негізінде тұлға ретінде анықтайды.
Одан басқа “Адал иегер” деген түсінік енгізілген, бұл “бағалы қағаздар
сатып алған және оған ақша төлеу барысында бағалы қағаздарға үшінші адамның
құқы бар екенін білмеген тұлға ” деп саналады. Инвесторларды бірқатар
белгілермен топтастыруға болады. Көп жағдайда ең маңызды олардың статусы.
Осыған орай оларды жеке, ұжымдық және нарық мамандары деп бөлуге болады (8
сурет) [1, 98бет].
Инвесторларды инвестициялау мақсатында келесі топтарға бөлуге болады.
Олар стратегиялық және қоржындық.
Инвесторларды инвестициялау мақсатында келесі топтарға бөлуге болады.
Олар стратегиялық және қоржындық.
Cурет 6 - Инвесторлар құрамы
Қоржындық (портфельді) инвестор өзіне тиесілі бағалы қағаздардан
ғана пайда табуды ойлайды. Сондықтан қайдан, қашан, не сатып алу мәселелері
оған әрқашан өзекті болып табылады.
Осы мәселелерге жауап беруден бұрын инвестор бағалы қағаздарға қандай
мақсатпен қаржы салғалы отырғанын, ресурстардың инвестициясы кеізінде
қаншалықты шығынға ұшырауы мүмкін екендігін, оған ненің маңызды екенін-
жұмсалған қаржы мөлшерінің сақталуы ма, не өте көп мөлшерде шығынға
ұшырауы, не мол табыс алу үшін тәуекелге баруына болатын мүмкіндігін
анықтап алуы керек [4, 115бет].
2. Бағалы қағаздардың жіктелуі мен олардың ерекшеліктері
Құнды қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
көрінісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілімен
айналым жеріне байланысты: (2 сурет).
1) Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті құнды қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды құнды қағаздар бойынша кіріс нақты пайызбен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті құнды қағаздар, немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде
кіріс түсіреді. Ал құнды қағаздардың басқа түрлері қарызды және
үлесті түрлерінен туындайды.
2) Құнды қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды құнды қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
1) Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министірлігі шығаратын құнды
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл құнды
қағаздардың көп таралған түрлері қазыналық векселдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация
түріндегі құнды қағаздарды шығарады.
2) Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын құнды
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3) Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі құнды қағаздары.
Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындары мен қатар
коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы
қорлары шығарады.
4) Банктердің құнды қағаздары – олар депозиттік сертификаттар, чектер
және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
5) Кәсіпкерлердің құнды қағаздары - олар коммерциялық векселдер,
фъючерстік шарттар және капитал арасындағы қағаздар.
3) Құнды қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
арасындағы құнды қағаздар болып екіге бөлінеді.
Акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын құнды қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет
өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ.
Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екінші нарықта сатуына
болады.
1) меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның
жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
2) бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
3) жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты
акциялар) және компанияның портфелінде қалған құнды қағаздар болып
бөлінеді [2, 29бет].
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын құнды қағаздардың бірден
– бірі түрі. Акция компанияның акционерлер алдында қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаз келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Экономикалық жаратылысына қарай:
- Үлестік, яғни жарғылық капиталға үлес қосқандығын куәландыратын
бағалы қағаз.
- Қарыздық, яғни эмитеттің қарыздық міндеттемесін сипаттайтын бағалы
қағаз .
- Туынды, яғни белгілі бір тауарларды немесе валюталарды сатып алу,
сатуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаздар.
2.Эмитеттеріне байланысты:
- Мемлекет
- Акционерлік қоғам
- Комерциялық банк
- Ұлттық банк
- Инвестициялық қорлар
- Жеке зейнетақы қорлары
- Қор биржалары
- Брокерлік фирмалар
- Сауда ұйымдары
3.Айналыс мерзіміне байланысты:
- Мерзімді
- Мерзімсіз
4.Шығару нысанына (формасына) байланысты:
- Құжатты
- Құжатталмаған
5.Табыс төлеу тәсіліне қарай:
- Дивидентті акция
- Пайыз
- Купондық облигация
6.Айналыс аумағына қарай:
- Аймақтық
- Ұлттық
- Халықаралық
Мемлекеттің бағалы қағаздары – мемлекеттік бюджет тапшылығын
қаржыландыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік органдар тарапынан шығарылатын
бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей түрлерге бөлінеді:
1. Шығару формасына қарай:
- құжатты
- құжатсыз
2.Нарыққа айналуына қарай:
- айналыста болатын – нарықты
- айналыста болмайтын – нарықсыз
3.Иелену тәсілдеріне қарай:
- атаулы
- мәлімдеуші
4.Мерзімдеріне қарай:
- қысқа
- орта
- ұзақ
5.Табыстылығына қарай:
- дисконттық
- купондық
- аралас
6.Эмитенттеріне қарай:
- Үкіметтік
- Ұлттық банктік
- Жергілікті билік органдар
Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.
Атаулы қағазбен куәландырылған құқықтар, онда аталған адамға тиесілі
болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады.
Ордерлік бағалы қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады, ал ол бұл құқықтарды көзделген тәртіп бойынша берген
жағдайда басқа құқықты адамға тиесілі болады.
Жоғалған бағалы қағаз бойынша және де ордкрлік бағалы қағаз бойынша
ұсынушы құқығын қалпына келтіруді, із жүргізу заңдарында көзделген
тәртіппен сот жүргізеді.
Cурет 1 - Құнды қағаздардың жіктелуі
Акция бірнеше түрге жіктеледі (3 сурет). Бірінші жағынан,
акционерлерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы
болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқару қатынасу құқығы
бойынша – жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек
өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
1) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабының қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер болып есептеледі.
2) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітап ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
акционер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және құнды
қағаздардың қозғалысын және құнды қағаздардың кейбір акционерлердің қолында
шоғырлануы олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе
қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушысы арналған акцияны
қолдайды.
Себебі еш жерге тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін
сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма – қол ақшаға айырбастауға
болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда
қолайлығын туғызады.
Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизімі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған
сертификат алады. Бұл акцияларды сатқандағы сертификаттың сырт жағында екі
жақтың қол қойылған “ индоссамент ” деген белгі қойылады.
Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат
корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа сертификаттарын
алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын
белгілеу тәртібі әртүрлі. Бұл туралы атулы акция иесі корпорацияда
хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай механизмнің жүруі мүмкін
емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады. Соны толтырғаннан
кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік құқын жүзеге асырады.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқығы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір
бөлігін алу құқы бар.
Cурет 2 - Акциялардың жіктелуі
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді [2, 31бет].
Артықшылықты акциялар- меншік туралы ерекше сертификат. Олар
корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым
нақты дивиденд төлеуін қамиамасыз етеді. Бұл акция дауыс құқын бермейді.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше тармағына бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады:
1) Қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивті және кумулятивті емес,
конвертабельді және конвертабельді емес. Акциялардың бұлай
бөлінуінің себебі акция иемденушілердің артықшылықтарын
пайдалануына байланысты. Олар:
Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
2) Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд мүмкіндігіне келешекте қатысу;
3) Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісі үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді.
Қатыспаушылар акциясы иесі ешуақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Кумулятивтік емес акциялар бойынша
төленбеген дивиденттерді келесі жылдың дивидендтеріне қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне
айырбастауына мүмкіндік береді. Артықшылықты акциялардың көбі
конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге
мүмкіндігі жоқ [2, 37бет].
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі -
дивиденд төлеуден кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғарғы квотасы төленіп болған
соң ғана беріледі.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша
корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала
жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине, нақты
төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін
өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де
мүмкін.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған
ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген
жазбаша қарыз құжатын айтады. Облигация да акция сияқты корпорацияны
инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі құнды қағаздардың бір-
бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар:
1) Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде,
акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің
куәлігі тәрізді.
2) Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл құнды қағаз өзінде көрсетілген белгілі
бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация
бойынша сыйақы басқа өтелетін дивидендтерден бұрын төленеді.
Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ дивидендтің мөлшері
тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді.
3) Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ.
Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік мүддесін
қорғауда шешуші дауыс құқы бар.
4) Облигация бойынша сыйақы корпорацияның шығынына жатады. Ал дивиденд
салық төлегеннен қалған корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда
купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы сомасы көрсетілген. Облигацияда бірнеше элементтер
көрсетіледі: номиналы, купондық қойылым, өтеу туралы нұсқау, эмиссия
қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Номиналы деп, облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады.
Оны облигация иесі өтеу мерзімі келгенде алады.
Купондық қойылым – жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның
номинал құнына байланысты келісілген сыйақы-төлем.
Өтеу күні – компанияның сатып алушысы облигацияны номиналына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты - ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі.
Өтеу туралы нұсқау - эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша
эмитент облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Облигациялар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып
бөлінеді.
Қамтамасыз етілген облигациялар – оларды шығарғанда
кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Бұл облигациялар
корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге
оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етуге
қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа құнды қағаздар жатады. Осыған
байланысты мынандай айырмашылықтарды атауға болады:
1) Қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер.
2) Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары.
3) Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар – жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.
Облигацияның рейтингі – олардың инвестицияланған сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы.
Инвесторлардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен
дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да, иесі ұсынушы және атаулы болып
екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша
сыйақы ұсынушы субъектіге төленеді. Ал атаулы облигациялардың иесі
корпорацияда тіркеуден өтеді. Сыйақы төлейтін күні корпорация оларға пайыз
алу үшін чек толтырып береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
1)Қысқа мерзімді- 1жылдан 3жылға;
2)Орта мерзімді – 3 жылдан 7 жылға;
3)Ұзақ мерзімді – 7 жылдан да көп жылға дейінгі;
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен де, сонымен
қатар облигация шығарумен де қаржыландырады. Дегенмен, акциядан гөрі,
облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигацияда пайда түспесе де,
жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Ал акция
бойынша, белгіленген соманы төлеуге міндетті емес [2, 46бет].
Сонымен бірге облигация шығару корпорацияға қауіпті болғанымен, ол
өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген дивидендтер сомасы жыл сайын төленген
сыйақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады.
Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек
облигация – тиімді. Сондықтан тәуекелмен қосымша шығын шығарып алған
акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе оларды сатып алмайды. Сонымен,
егер компания құнды қағаздың екі түрін де қатар шығарса, онда акционерлерге
төлейтін төлем, облигация иелеріне төлейтін төлемнен жоғары болады деген
болжамға байланысты.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
міндаттемесі. Ол құнды қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші
тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді.
Вексельдің мәні – несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде
келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің)
сатушыға (вексель иемденушіге ) берген қарыз міндеттемесі.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
1) Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді.
2) Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғанына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек.
3) Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель немесе
тратта болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші
жазады. Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сома толтырылды,
қай уақытта және қай жерде өтеу керек екені көрсетіліп, вексель иемденушіге
береді. Сонымен бірге, вексель берүшінің аты- жөні жазылып, қол қойылады.
Жай вексельдің айналымын 3 суреттегі өрнекпен көрсетуге болады:
Cурет 3 - Жай вексельдің айналысы
1) Вексельді сатып алушы сатушыға береді ( векксель беруші – вексель
иемденушіге) ;
2) Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(вексель берушіге);
3) Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4) Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді-
вексельді өтейді.
Аудармалы вексель деп несие берушінің (трассанттың) қарыз алушыға
(трассатқа) вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге (ремитентке) төлеу
жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Трассат тратта бойынша акцепт
берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі [2, 49бет].
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ
2.1 Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау.
Бағалы қағаздар портфелін басқарудағы тиімділікті бағалау, өткен жылғы
инвестициялық басқарудың сапасы және менеджердің шеберлігіне қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді.
Портфельді басқарудың тиімділігін бағалау 4 жылда немесе одан көп
уақыт аралығында жүргізіледі. Бұл уақыт аралығы бірнеше (айларға,
кварталдарға) кезеңдерге бөлінеді және табыстылықты әр кезең сайын
анықтайды.
Егер, клиент қарастырылған кезеңдерде портфельге ақша қаражаттарын
салмаса, не алмаса, онда бұл кезеңдегі табыстылық мына формуламен
анықталады:
ap,t=S – Р Р,
мұнда, ap,t – қарастырылған кезеңдегі t портфель құны;
S – кезең соңындағы портфель құны;
Р – кезең басындағы портфель құны.
Портфельге кіретін бағалы қағаздардың ( нарықтық құны) құны сома
бойынша анықталады:
P = Σ PjNj ,
мұнда, Pj – бір бағалы қағаз түрінің j құны ;
Nj – портфельде орналасқан бағалы қағаздар түрлерінің
саны;
J – портфельде орналасқан түрлі бағалы қағаздар саны.
Мысалы: 3 түрлі акциядан құралған портфель берілген.
Портфельдің табыстылығын анықтаңыз.
3-кесте.
Акция типі Акция саны Акцияның құны, теңге
Кезең басында Кезең соңында
1 120
9 000 9 200
2 200
8 000 10 150
3 150
18 000 20 300
Шешуі: P = 9 000 · 120 + 8 700 · 200 + 18 500 · 150 = 5 595 000 тг.;
S = 9 200 · 120 + 10 150 · 200 + 20 300 · 150 =6 179 000 тг.;
at,p= 6 179 000 – 5 595 000 5 595 000 = 0,104 немесе 10,4%
Қарастырылған зерттеу кезеңі аралығында портфельге салынатын немесе
алынатын ақшалар , яғни тиімділікті анықтау үшін табыстылықтың ішкі
ставкасын және уақытпен өлшенген табыстылық қолданылады. Анализ кезінде
зерттелетін кезең t, бірнеше уақыт бөліктеріне L бөлінеді. Уақыт
бөліктерінің соңында сома p1 салынады немесе алынады ( минус таңба) 1=
1,2,..., L – бөлік нөмірі.
Табыстылықтың ішкі ставкасы кезеңінде 1 теңдікте тұрады, себебі,
кезең басындағы Р портфель құны және барлық салымдардың p1 дисконттық құны,
кезең соңындағы портфельдің дисконттық құнына теңеседі:
P+Σpl (1+qB)l=S(1+qB)L,
мұнда, qB – табыстылықтың ішкі ставкасы.
Барлық кезеңдерде бойынша табыстылықтың ішкі ставкасы мына формула
арқылы анықталады:
at,p =(1+qB)L – 1 .
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz