Қазақстанн Республикасының коммерциялық банктерінің өтімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалау
КІРІСПЕ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқаруды жетілдіру жолдары
2.2 Коммерциялық банктерінің бәсекелік артықшылыққа жету жолдары
2.3 Дағдарыстан кейінгі банктердің бәсекелік қабілеті мен өтімділігінің өзгеру динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқаруды жетілдіру жолдары
2.2 Коммерциялық банктерінің бәсекелік артықшылыққа жету жолдары
2.3 Дағдарыстан кейінгі банктердің бәсекелік қабілеті мен өтімділігінің өзгеру динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды әрі динмикалық құрылымы болып табылады.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы тиімділігін арттыруды әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді.Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі - қаржылық есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкестендіру.
Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінде еліміздегі банк секторының даму проблемалары мынадай болып отыр. Оның бірнеше себебі бар. Бұл проблемаларды талқылау келешектегі еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру туралы және алдыңғы қатардағы озық елу мемлекеттің қатарына ену туралы мәселеден туындайды. Бұл – бірінші.
Екіншіден, елімізде өндірістің немесе нақты сектордың қаржы секторынан даму қарқыны жағынан көш артта қалуында болып отыр. Бізде екі сектор бар, бірі – өндіріс секторы, яғни нақты сектор, екіншісі – қаржы секторы.
Қаржы секторы дегеніміз – банктер, зейнетақы қорлары, қор биржасы, құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы, тағы да басқа инфрақұрылымдар мен қаржы институттарынан тұрады. Банк секторының даму проблемасын туғызып отырған тағы бір үлкен проблема – Қазақстандағы өндірістің, яғни нақты сектордың салалық дамуындағы орын алып отырған диспропорция.
Экономикалық заңдылықты орындату үшін Үкіметтің 2010 жылға дейінгі инновациялық даму бағдарламасы, Елбасының 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясы, биылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Жолдауы бар.
Банк секторы дамуының бүгінгі таңдағы үшінші проблемасы – біздің экономикамыздың технологиямен, озық техникамен жарақтанған, дайын өнім шығаратын, қайта өңдеу салаларын дамытудан гөрі шикізат өндіріп, соны экспорттау жағдайымен байланысты.
Бұның бәрі әрине банк саласының дұрыс қызмет атқарып оның бәсекеге қабілеттілігін жоғары болуына байланысты.
Қазақстан мен Ресейдің маңдай алдынғы банктерін салыстыруға келмей тұр. 687 миллион (2006 жылдың басындағы «ТұранӘлембанкінің» меншікті капиталы) мен 8,8 миллиардтың (2006 жылдың басындағы Ресейдегі Жинақ банкінің меншікті капиталы) айырмашылығы бірнеше есе. Осыған қатысты банк секторының және әрбір банктің біздің ұлттық экономика шеңберінде дамуының бүгінгі таңдағы келелі мәселелері де бар. Банк секторындағы әрбір коммерциялық банктің өзара бәсекелестік жағдайда даму деңгейімен және даму келешегімен әлемдік қаржы нарығына шығу және дамыған елдердің коммерциялық банктерімен тайталасу, бәсекеге түсу мүмкіндігі ойлантарлық мәселе. Бұл мәселе тағы да банктің меншікті капиталын одан әрі көбейту қажеттігіне тіреледі. Осыған қатысты қазір отандық және шетелдік сарапшылар әр түрлі ғылыми пікірлер айтуда. Біздегі коммерциялық банктер ресурстық потенциалын іштен алған қаражаттар емес, депозиттер ретінде сырттан алған қаражаттар есебінен құрауда. Ресурс көздерін, яғни ақшалай қаражатты іштен алмай, шет елден алуға көбірек көшкен. Өзге елден төмен пайызға алады, өзіміздің ішкі нарығымызда жоғары ставкамен сатады.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы тиімділігін арттыруды әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді.Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі - қаржылық есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкестендіру.
Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінде еліміздегі банк секторының даму проблемалары мынадай болып отыр. Оның бірнеше себебі бар. Бұл проблемаларды талқылау келешектегі еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру туралы және алдыңғы қатардағы озық елу мемлекеттің қатарына ену туралы мәселеден туындайды. Бұл – бірінші.
Екіншіден, елімізде өндірістің немесе нақты сектордың қаржы секторынан даму қарқыны жағынан көш артта қалуында болып отыр. Бізде екі сектор бар, бірі – өндіріс секторы, яғни нақты сектор, екіншісі – қаржы секторы.
Қаржы секторы дегеніміз – банктер, зейнетақы қорлары, қор биржасы, құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы, тағы да басқа инфрақұрылымдар мен қаржы институттарынан тұрады. Банк секторының даму проблемасын туғызып отырған тағы бір үлкен проблема – Қазақстандағы өндірістің, яғни нақты сектордың салалық дамуындағы орын алып отырған диспропорция.
Экономикалық заңдылықты орындату үшін Үкіметтің 2010 жылға дейінгі инновациялық даму бағдарламасы, Елбасының 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясы, биылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Жолдауы бар.
Банк секторы дамуының бүгінгі таңдағы үшінші проблемасы – біздің экономикамыздың технологиямен, озық техникамен жарақтанған, дайын өнім шығаратын, қайта өңдеу салаларын дамытудан гөрі шикізат өндіріп, соны экспорттау жағдайымен байланысты.
Бұның бәрі әрине банк саласының дұрыс қызмет атқарып оның бәсекеге қабілеттілігін жоғары болуына байланысты.
Қазақстан мен Ресейдің маңдай алдынғы банктерін салыстыруға келмей тұр. 687 миллион (2006 жылдың басындағы «ТұранӘлембанкінің» меншікті капиталы) мен 8,8 миллиардтың (2006 жылдың басындағы Ресейдегі Жинақ банкінің меншікті капиталы) айырмашылығы бірнеше есе. Осыған қатысты банк секторының және әрбір банктің біздің ұлттық экономика шеңберінде дамуының бүгінгі таңдағы келелі мәселелері де бар. Банк секторындағы әрбір коммерциялық банктің өзара бәсекелестік жағдайда даму деңгейімен және даму келешегімен әлемдік қаржы нарығына шығу және дамыған елдердің коммерциялық банктерімен тайталасу, бәсекеге түсу мүмкіндігі ойлантарлық мәселе. Бұл мәселе тағы да банктің меншікті капиталын одан әрі көбейту қажеттігіне тіреледі. Осыған қатысты қазір отандық және шетелдік сарапшылар әр түрлі ғылыми пікірлер айтуда. Біздегі коммерциялық банктер ресурстық потенциалын іштен алған қаражаттар емес, депозиттер ретінде сырттан алған қаражаттар есебінен құрауда. Ресурс көздерін, яғни ақшалай қаражатты іштен алмай, шет елден алуға көбірек көшкен. Өзге елден төмен пайызға алады, өзіміздің ішкі нарығымызда жоғары ставкамен сатады.
1. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2007. – 471 б.
2. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары: Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
3. Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2006. – 216 б.
4. Коробовой Г.Г. Банковское дело: Учебник. – Москва. Экономистъ, 2005. – 751 с.
5. Сейткасимова Г.С. Банковское дело: Учебник. – Алматы: Каржы-каражат, 1998. -576 с.
6. Мақыш С.Б. Банктің бәсекелестік қабілетін арттырудағы стратегиялық және ағымдағы жоспарлаудың ролі мен маңызы // ҚазҰУ хабаршысы. – 2007. - №1. – 30-33 бб.
7. Рахымбекова А.М. ҚР банк жүйесінде қадағалау және бақылау қызметінің құқықтық ерекшеліктері // «Әділеттің» ғылыми еңбектері. – 2009. - №1. – 92-96 бб.
8. Ақбергенова А.Қ. Банктік өнімдерді сатудың негізгі әдістері // ҚазҰУ хабаршысы. – 2006 - №3. – 115-117 бб.
9. Лисак Б.И. О некоторых аспектах управления риском ликвидности банков // Банки Казахстана. – 2009. - №11. – 9-16 бб.
10. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www. standardandpoors.ru/article.php?pubid=3949&sec=pr
11. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/service.html
12. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/news/finance/ COMPANY.HTML
13. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/news/finance/
2. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары: Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
3. Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2006. – 216 б.
4. Коробовой Г.Г. Банковское дело: Учебник. – Москва. Экономистъ, 2005. – 751 с.
5. Сейткасимова Г.С. Банковское дело: Учебник. – Алматы: Каржы-каражат, 1998. -576 с.
6. Мақыш С.Б. Банктің бәсекелестік қабілетін арттырудағы стратегиялық және ағымдағы жоспарлаудың ролі мен маңызы // ҚазҰУ хабаршысы. – 2007. - №1. – 30-33 бб.
7. Рахымбекова А.М. ҚР банк жүйесінде қадағалау және бақылау қызметінің құқықтық ерекшеліктері // «Әділеттің» ғылыми еңбектері. – 2009. - №1. – 92-96 бб.
8. Ақбергенова А.Қ. Банктік өнімдерді сатудың негізгі әдістері // ҚазҰУ хабаршысы. – 2006 - №3. – 115-117 бб.
9. Лисак Б.И. О некоторых аспектах управления риском ликвидности банков // Банки Казахстана. – 2009. - №11. – 9-16 бб.
10. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www. standardandpoors.ru/article.php?pubid=3949&sec=pr
11. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/service.html
12. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/news/finance/ COMPANY.HTML
13. Электрондық ресурс. [Кіру режимі]: http://www.brd.kz/news/finance/
Реферат
Меніңі диплом жұмысымның тақырыбы “Қазақстанн Республикасының
Коммерциялық банктерінің өтімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін талдау мен
бағалау” болып табылады. Бұл жұмысты жазу барысынды 8 кесте,2 диаграмма
және формулалар қолданылды.
Коммерциялық банктерді зерттеп, несиелік ресурстарды құрудағы алатын
рөлі мен экономикалық мәні бойынша теориялық және әдістемелік негізде
зерттеуге көптеген ЕЕД мемлекеттері ғалымдарының еңбектері арналған.
Бұл ғалымдар: Л.И. Абалкин, Б.И. Алехин, А.В. Аникин, Ю. А. Бабичев, В.И.
Колесников, Л.Н. Красавина, О.И. Лаврушин, Я.М. Мукин, Г.С. Панов, В.М.
Усоскин және т.б.
Коммерциялық банктердің өтімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың рөлі зор екендігін және экономиканың нақты секторларын арзан
несие ресурсымен қамтамасыз етудегі экономикалық мәнін түсіндірген отандық
ғалымдар олар: Ш.Р. Абдилманова, ГХ Калиева, А.Б. Зейнельгабдин, К.К.
Ильясов, У.М. Искаков, Н.К. Мамыров, Д.М. Мажитов, В.Д. Мельников, М.С
Саниев, Г.С. Сейткасымов, С.Сазанов, Н.Н. Хамитов, А.Д. Челекбай, және т.б.
Тақырыптың өзектілігі коммерциялық банктердің өтімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін зерттей отырып, талдау және бағалау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен мідеттері: коммерциялық банктердің
өтімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін теориялық және тәжірибелік жағынан
зерттей отырып, оның экономикадағы, банк өміріндегі алатын орнын дәлелдеу
үшін мынандай мақсаттар қойылып отыр:
- Банктердің өтімділігін талдаудың талдау түрлері, әдістері;
- Өтімділікті арттыру жолдары;
- Қазақстан банктердің өтімділікті талдаудың шетелдік тәжірибесі;
- Банктердің бәсекелік артықшылыққа жету жолдарын талдау;
- Қазақстан банктерінің өтімділігі мен бәсекелік артықшылығын жетілдіру
жолдарын ашу.
Глоссарий
Банк өтімділігі – бұл салымшылар мен қарыз берушілнр алдында банктің
өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттілігі.
Банк активтері – пайда табу мақсатында банктік ресурстарды, әр түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Бэк-кеңесі – Фронт-офис қызметін қолдай отырып, клиенттерге құжаттық
қызмет көрсететін банк бөлімшесі.
Депозит – бұл клиенттердің банктегі белгілі шотқа салған және өздері
пайдалана алатын қаражаттары.
Несие (лат. Credit-сенім) – қайтару шартымен, белгілі бір мерзімге
қарызды пайдаланғаны үшін қарыз алушыға берген ақшалай немесе тауар
нысанындағы қарыз.
Стандартты несие – қайтарылу мерзімі әлі жетпеген, бірақ қайтуында еш
күмән жоқ несиелер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ
МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқаруды жетілдіру жолдары
2.2 Коммерциялық банктерінің бәсекелік артықшылыққа жету жолдары
2.3 Дағдарыстан кейінгі банктердің бәсекелік қабілеті мен өтімділігінің
өзгеру динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды әрі динмикалық құрылымы
болып табылады.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп,
капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы тиімділігін
арттыруды әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының
бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып
келді.Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі - қаржылық есеп
және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру.
Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің
экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінде еліміздегі банк секторының даму проблемалары мынадай болып
отыр. Оның бірнеше себебі бар. Бұл проблемаларды талқылау келешектегі
еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру туралы және алдыңғы
қатардағы озық елу мемлекеттің қатарына ену туралы мәселеден туындайды. Бұл
– бірінші.
Екіншіден, елімізде өндірістің немесе нақты сектордың қаржы секторынан даму
қарқыны жағынан көш артта қалуында болып отыр. Бізде екі сектор бар, бірі –
өндіріс секторы, яғни нақты сектор, екіншісі – қаржы секторы.
Қаржы секторы дегеніміз – банктер, зейнетақы қорлары, қор биржасы,
құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы, тағы да басқа инфрақұрылымдар мен
қаржы институттарынан тұрады. Банк секторының даму проблемасын туғызып
отырған тағы бір үлкен проблема – Қазақстандағы өндірістің, яғни нақты
сектордың салалық дамуындағы орын алып отырған диспропорция.
Экономикалық заңдылықты орындату үшін Үкіметтің 2010 жылға дейінгі
инновациялық даму бағдарламасы, Елбасының 2030 жылға дейінгі Қазақстанның
даму стратегиясы, биылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Жолдауы бар.
Банк секторы дамуының бүгінгі таңдағы үшінші проблемасы – біздің
экономикамыздың технологиямен, озық техникамен жарақтанған, дайын өнім
шығаратын, қайта өңдеу салаларын дамытудан гөрі шикізат өндіріп, соны
экспорттау жағдайымен байланысты.
Бұның бәрі әрине банк саласының дұрыс қызмет атқарып оның бәсекеге
қабілеттілігін жоғары болуына байланысты.
Қазақстан мен Ресейдің маңдай алдынғы банктерін салыстыруға келмей
тұр. 687 миллион (2006 жылдың басындағы ТұранӘлембанкінің меншікті
капиталы) мен 8,8 миллиардтың (2006 жылдың басындағы Ресейдегі Жинақ
банкінің меншікті капиталы) айырмашылығы бірнеше есе. Осыған қатысты банк
секторының және әрбір банктің біздің ұлттық экономика шеңберінде дамуының
бүгінгі таңдағы келелі мәселелері де бар. Банк секторындағы әрбір
коммерциялық банктің өзара бәсекелестік жағдайда даму деңгейімен және даму
келешегімен әлемдік қаржы нарығына шығу және дамыған елдердің коммерциялық
банктерімен тайталасу, бәсекеге түсу мүмкіндігі ойлантарлық мәселе. Бұл
мәселе тағы да банктің меншікті капиталын одан әрі көбейту қажеттігіне
тіреледі. Осыған қатысты қазір отандық және шетелдік сарапшылар әр түрлі
ғылыми пікірлер айтуда. Біздегі коммерциялық банктер ресурстық потенциалын
іштен алған қаражаттар емес, депозиттер ретінде сырттан алған қаражаттар
есебінен құрауда. Ресурс көздерін, яғни ақшалай қаражатты іштен алмай, шет
елден алуға көбірек көшкен. Өзге елден төмен пайызға алады, өзіміздің ішкі
нарығымызда жоғары ставкамен сатады.
Сарапшылардың айтуынша, біріншіден, қазіргі кезде сырттан қаражат
тартудың нәтижесінде, екіншіден, қазақстандық коммерциялық банктер
акционерлерінің банктердің капитализациялану дәрежесін көтеруде қаржылық
жағдайының мардымсыздығы нәтижесінде отандық банктер үлкен жүйелік
тәуекелге ұрынуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен мідеттері: коммерциялық банктердің
өтімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін теориялық және тәжірибелік жағынан
зерттей отырып, оның экономикадағы, банк өміріндегі алатын орнын дәлелдеу
үшін мынандай мақсаттар қойылып отыр
- Банктердің өтімділігін талдаудың талдау түрлері, әдістері
- Өтімділікті арттыру жолдары
- Қазақстан банктердің өтімділікті талдаудың шетелдік тәжірибесі
- Банктердің бәсекелік артықшылыққа жету жолдарын талдау
- Қазақстан банктерінің өтімділігі мен бәсекелік артықшылығын жетілдіру
жолдарын ашу
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
Өтімділік – банктің сенімділігін қамтамассыз ететін, оның қызметінің
жалпы сипаттамаларының бірі.
Банк өтімділігі – бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің
өз міндеттемелерін уақытында және шығыенсыз орындау қабілеттілігі.
Банк міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің
нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған
банкаралық ресурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде банктің
балансында көрсетіледі. Ал потенциалды немесе баланстан тыс
міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін
ашу, т. б. арқылы көрсетіледі.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді
уақытында орындаук үшін қолма-қол ақшалай қаражаттармен басқа да өтімді
активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада
жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.
Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге
болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындалуын
сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы және корреспондеттік
шоттардағы (Орталық банкте және барлық коммерциялық банктерде) қалдықтармен
сипатталатын банктік ақшалардың барлығы; қолма – қол ақшаға тез айналатын
активтер; банкаралық нарықтан немесе Орталық банктен алынатын банкаралық
несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады.
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үщін шығыстармен
байланысты болуы керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы
қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп
қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек.
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді жүзеге асырады:
• депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;
• тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамассыз ету;
• активтерді зиянсыз сату;
• тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы
мөлшерін шектеу.
Банк өтімділігінің екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында және
шығынсыз орындауы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы мен
анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
• банк капиталының базасы;
• банк активтерінің сапасы;
• депозиттердің сапасы;
• сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуелдігі;
• мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сәйкестігі;
• сауатты менеджмент
• банктің жоғары дәрежелі беделі.
Банк капиталының базасы – бұл салымшылар қаражаттары мен депозиттеріне
кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті капиталдың
жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне: жарғылық
капитал және әр түрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да қорлары
жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, оның өтімділігі
соғұрлым жоғары болады[1].
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
Банк активтерінің сапалылығы мынадай төрт критерилермен анықталады:
өтімділік, тәуекелдік, табыстылық пен диверсификация.
Активтердің өтімділігі – бұл қарыз алушының міндеттемелерді өтеу
немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма-қол ақшаға айналу қабілеті.
Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты. Ақшалай
формадағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Банк активтердің тәуекелі неғұрлым жоғары болған сайын, өтімділігі
соғұрлым төмен болады.
Банк активтері неғұрлым көп диверсификацияланса, соғұрлым банк
өтімділігі жоғары болады.
Банк өтімділігін анықтайтын фактор – банктің депозиттік базасының
сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдары,
есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте
жинақталған заңды және жеке тұлғалардың қаражатары құрайды. Депозиттердің
сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды.
Депозиттекрдің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің
өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер
жоғары тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы
мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің
қызмет етуінің сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы
сияқты факторларға байланысты. Ал мерзімді және жинақ депозиттеріндегі
қалдықтары тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы
мөлшерлемесі ықпал етеді.
Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздеріне, яғни банкаралық
несиелерге тәуелділігімен де сипатталады.банкаралық несие өтімді
қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады, бірақ осы
несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары болса, онда
банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге тәуекелділігі
жоғары болса, онда оның бизнес үшін өз базасының даму перспективаларының
жоқтығын көрсетеді.
Банк активтері мен пассивтері арасында мерзім мен сома бойынша
сәйкестілігі де банк өтімділігін анықтайды. Банктің клиенттер алдында
міндеттемелерді оындауы инвеститцияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен
салымшылары берген ақша қаражаттарының мерзімдерінің сәйкес болуын
білдіреді.
Менеджмент, яғни жалпы банктің қызметін және өтьімділігін басқару
жүйесі де банк өтімділігін анықтайтын ішкі факторлардын біріне жатады.
Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар банк
депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамассыз ете алады [2].
Банк өтімділігінің жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк
қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға мыналар жатады:
• елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
• бағалы қағаздар нарығының дамуы;
• банкаралық несие нарығының дамуы;
• қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
• Орталық даму банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі.
Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының
дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын
қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұраұқтылығын
қамтамассыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторладың
сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларсыз банктердің тұрақты
депозиттік базаны құруы, операциялардың тиімділігіне қол жеткізуі, өз
құралдарын дамытуы, активтердің сапалылығын жоғарлатуы және басқару
жүйесін жетілдіруі мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар құрудың
оңтайлы вариантын қамтамассыз ете алады, себебі көптеген шетел
мемлекеттерінде банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру
жолы қор нарығының жұмысымен байланысты.
Банкаралық нарықтың дамуы уақытша бос ақшалай ресурстарды
банктер арнасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі. Банк өз өтімділігін
ұстап тұру үшін банкаралық нарықтан әр түрлі мерзімге, сонымен қатар бір
күнгі мерзімге болсын, қаражаттарды тарта алады. Банкаралық нарықтан
қаражаттарды тарту жылдамдығы жалпы қаржылық конъюнктураға, банкаралық
нарықтың ұйымдастырушыларына және банктің беделіне байланысты.
Орталық банк коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі
банктердің өтімді активтерін Орталық банктен алынған несиелер арқылы
жабуға мүмкіндік береді.
Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі өтімділікті
басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы
арасындағы қарым-қатынастың дәрежесін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктер
үшін өтімділіктін белгілі бір нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар.
Көрсеткіштер банктің өтімділк жағдайын неғұрлым нақтырақ көрсететін болса,
соғұрлым банктің өзі және қадағалау органы өтімділікпен байланысты
проблеманы уақытында шешуге мүмкіндігі бар.
Банк өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген факторларымен
анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің
өтімділігі біпрте-бірте қалыптасатын және тұрақты факторлармен және әр
түрлі тенденцияларымен сипатталатын динамикалық жағдайды білдіреді [3].
Әлемдік банктік тәжірибеде өтімділікті басқару бірқатар әдістер арқылы
жүзеге асырылады. Ондай әдістерге мыналар жатады:
1.Қаражаттардың ортақ қоры әдісі негізінде банк ресурстарының жалпы
сомасын ресурстардың құралу көздеріне қарамастан, активтердің әр түрлі
трүрлеріне бөлу жатыр. Сызба түрінде бұл әдісті мынадай түрде көрсетуге
болады.
Осы әдісте қаражат өтімділігіннің бара-бар денгейінің, яғни
табыстылық-өтімділік арасындағы тепе-тендіктің сақталуы шарт. Ең
біріншіден, активтердің алғашқы резервтер тобында орналасатын қаражаттардың
үлесі анықталады. Содан кейін банк қаражаттары активтердің екінші ретті
резервтер тобына орналыстырылады. Екінші ретті резервтер көлемі несиеге
сұраныс пен салымдардың мөлшерімен анықталады, демек олар неғұрлым көп
болса, соғұрлым салымдар көлемі бойынша көп резервтер талап етіледі.
Активтердің үшінші тобына, яғни клиенттерге қарызға орналастырылатын
қаражаттардың үлкен үлесі тиеді. Ең сонғы активтердің тобына салыстырмалы
түрде өтелу мерзімі ұзақ жоғары дәрежелі бағалы қағаздар жатады.
2.Өтімділікті басқарудың келесі әдісіне – банктегі банктер әдісі
жатады(2-сурет). Бұл әдіс активтердің қалыптасуы жалпы сомаға және
тартылған ресурстардың құрамына байланысты болатынын сипаттайды. Мұнда
әрбір қалыптасу көзінің қаражаттары айналымдылығына байланысты әр түрлі
қамтамассыз етуді және сәйкесінше міндетті резервтер нормасын талап етеді.
Осы әдіске сәйкес әр түрлі көздерден тартылған қаражаттарды
орналастыру үшін пайдаланылатын табыстылық-өтімділік орталары анықталады.
Мұндай орталар банктегі банктер деп аталады, яғни банкте талап ету
салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі және негізгі салымдар банкі
болады. Талап ету салымдары өтімді активтермен жоғары деңгейде қамтамассыз
етілуді талап етеді, сондықтан талап ету салымдар банкісі қаражаттардың
үлкен бөлігін алғашқы резервтерде орналастырады. Ал талап ету салымдарының
қалған бөлігі екінші ретті резервтерге бағытталады және аз бөлігі ғана
қысқа мерзімді несиелерге беріледі. Мерзімді салымдар банкі мерзімді
салымдардың басым бөлігін екінші ретті резервтерді қалыптастыруға, орта
және ұзақ мерзімді несиелерге, сондай-ақ ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
бағыттайды.
Банктегі банктер әдісінің қаражаттардың ортақ қоры әдісінен
артықшылығы есептеудің арқасында жоғары өтімді активтердің үлесін дәлірек
анықтауға және олардың азаю есебінен қосымша ресурстарды жоғары өтімді
активтерге, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардың қарыздарына салуға мүмкіндік
береді.
3. активтерді басқарудың ғылыми басқару әдісі. Ол ғылыми әдістер
мен операцияларды зерттеу көмегімен банк балансындағыжәне табыстар мен
шығыстар туралы есебіндегі әр түрлі баптар арасында күрделі байланысты
талдау үшін қазіргі математикалық аппарат пен өте күрделі модельдерді
пайдалануды ұйғарады.
Ғылыми басқару әдісі мынадай үш сұрақтарға жауап беруге тырысады:
Мәселенің мәні неде? Оны шешудің қандай варианттары бар? Варианттардың
ен дұрысы қандай?
Басқару бойынша мамандар өндірістік мәселесін шешу үшін сызықтық
бағдарламалау деп аталатын ғылыми әдістерінің бірін қолданады. Бұл әдіс
операциялардың табыстылық пен өтімділік жағынан шектеулерді ескеріп,
пассивтерді басқарудағы проблемалы активтерді басқару мәселесімен
байланыстырады. Сызықтық бағдарламалау бір ғана ықшамды шешімге әкелетін
детерминдеу моделін ұйғарады, шектеулердің сипаты да анықталуы тиіс.
Мақсатты қызметті үздіксіз және нақты анықталуы қажет, яғни шешімді
анықтайтын әр айнымалы мақсатты қызметке және шектеулерді көрсететін
теңдеуге өз үлесін көрсетуі керек. Сонда бағдарламаны бірнеше рет қосқанда
да, ол бір ғана шешімді беруі тиіс, яғни іс жүзінде басшылар кейбір
шектеулердің немесе бағаланатын әрекетестіктердің өзгеруінің тиімділігін
тексеру үшін бағдарламаны бірнеше рет жіберуі мүмкін.
Ғылыми әдістердің негізгі кемшілігі – олар ұсақ банктерде
қолданылмайды, себебі оған сәйкес дайындығы бар кеңесшілер немесе
қызметшілер және ірі модельдерді есептеуге қуаттылығы жететін есептеуіш
жабдықтар болуы керек, ал мұның барлығы үлкен шығындармен байланысты [4].
Шетел тәжірибесінде коммерциялық банктердің өтімділігі мынадай екі
әдіспен есептеледі:
-Баланыстың өтімділігін көрсететін және баланстар бойынша
есептелінетін қаржылық коэффитциенттер негіңзіде;
-Сәйкес кезеңдердегі банк балансының активтері мен пассивтері бойынша
айнымалдардың талдауын ескеріп, өтімді қаражаттарға потенциалды
қажеттілігін анықтау негізінде.
Коэффитциенттік әдіс баланс баптары арасында белгілі бір сандық
қатынастарды бекітуді білдіреді. Бұл әдіс әр түрлі көрсеткіштерді
пайдаланады.
Алғагшқы толбының екі көрсеткіші өтімді активтер мен депозиттер
арасындағы қатынасты көрсетеді:
1. Алғашұқы резервтер ( касса + орталық банктегі корреспонденттік шот
) депозиттер;
2. (алғашқы резервтер + Екінші реттегі (мемлекеттік бағалы қағаздар)
резервтер) Депозиттер.
Бірінші көрсеткіш деңгейі банктің өтімділігін қамтамассыз ету үшін 5-
10% - ден төмен болмауы керек, ал екіншінің деңгейі 15-25% -дан, Жапонияда
30% -дан төмен емес болуы міндетті.
АҚШ-та өтімділікті бағалау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады. Оның
бірі – берілген несиелер мен депозиттер сомаларының қатынасы. Олардың
арасында мынадай тәуелділік бар: бұл қатынастың мәні неғұрлым 1-ден
жоғары болса, банк өтімділігі соғұрлым төмен болады. Сонымен қатар,
несиелердің жалпы активтер сомасындағы үлесі есептелінеді, ол активтьердің
диверсификациясын көрсетеді. Бұл көрсеткіш 65-70% аралығында болуы керек
және активтің қолма-қол қаражаттарға тез алмастыру қабілетін бейнелейтін
көрсеткіш: өтімді активтердің жалпы активтер сомасына қатынасы арқылы
табылады.
Банктің ресурс базасының сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобы да
қарастырылады.
Депозиттердің тұрақтылық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш негізгі
депозиттер (талап ету депозиттері + жинақ шоттар) сомасының жалпы
депозиттер мөлшеріне қатынасы немесе тұрақсыз депозиттердің (мерзімді және
жинақ салымдары) тартылған ресурстар сомасындағы үлесі түрінде
есептелінеді. Егер негізгі депозиттердің үлесі 75 пайыздан жоғары болса,
онда банк өтімді болып есептелінеді.
Банктің ресурс базасының сапалығы коммерциялық банктің сыртқы
көздеріне банкаралық несиелерге шығу мүмкіндігі көрсеткішімен сипатталады,
оның формуласы:
Орталық банк және басқа да банктерден алынған қарыздар Тартылған
қаражаттар сомасы .
Көптеген елдерде, мысалы Францияда, Ұлыбританияда, Германияда
коммерциялывқ банктің өтімділік көрсеткіштері мерзімі бойынша
топтастырылған баоланстың активі және пассивті баптардың қатынасы
негізінде есептелінеді. Мысалы, 3 ай мерзімге салынған активтер осы
мерзімге тартылған талап ету депозиттерге және басқа да ресурстарға
қатынасы арқылы өтімділік коэфитциенті шығарылады.
Банк өтімділігі динамизм жағдайында болатындығын ескеріп, шетел
сарапшыларының пікірлері бойынша, өтімділік деңгейі баланыстық қатынастар
негізінде есептелген қаржылық коэфитциенттермен толық бағаланбайды.
Сондықтан банктің бар активтері мен пассивтері бойынша қолма-қол
қаражаттарыныңағыны негізінде өтімділікті бағалау тәжірибесі біртіндеп
енгізілді.
Осы әдістің қиыншылығы - кейбір қаржылық құралдары бойынша төлем
мерзімдері талап етілгенге дейінгі депозиттер қарастырылмаған, ал екінші
қиыншылығы – бөлек қарыздарды өтеу перспективасын дұрыс бағалауда жатыр.
Сол себептен осы әдістің қолданылуы мынаны білдіреді:
-Активтер мен пассивтер бойынша төлем мерзімдері туралы ақпараттың
жоғары сапалылығы мен уақытында алынуы.
-Банктің қарыздары мен депозиттер жағдайының өткен және болашақтағы
тенденцияларын талдаудың жоғары сапалылығы.
Осы әдіс АҚШ, Жапония және басқада еуропа елдерінде кеңінен
пайдаланылады.
Біздің тәжірибемізде пруденциялық нормативтер қатарындағы өтімділік
коэфитциенті көмегімен активтер мен міндеттемелерді өзара салыстыру арқылы
банк өтімділігіне баға беріледі [5].
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
Заңды тұлғалардың елгілі бір нарықта бір бірімен бәсекелесуін әдетте
бәсекелестік деп ұғамыз. Теорияға сәйкес өткір бәсекелестік қандайда бір
нарықтағы сатушылар мекн сатып алушылардың санымен сондай-ақ, олардың
жүзеге асыратын операциялардың ауқымдылығымен анықталады. Банктік
бәәсекелестікке тоқталатын болсақ, оның еркін нарықта бірнеше белгілері
болады.
Бірінші белгі – капитал нарығына өзінің қаржылық қызметін ұсынатын
көптеген қаржы институттары қатысады.
Екінші белгі – нарықтын әрбір қатысушысы толық ақпаратқа ие болады.
Ақпарат алудың дұрыс шешім қабылдауына септігін тигізеді.
Үшінші белгі – барлық қатысушылардың нарыққа шығарылатын қаржылық
өнімдері ( депозиттері, кредиттері және басқа да қызмет көрсетулері) бірдей
болады.
Төртінші белгі – бірде бір қатысушы басқа қатысушының қабылдаған
шешіміне (дұрыс, қандай шешім қабылдайтынына) өз ықпалын жүргізе алмайды.
Қай жерде бәсекелестік күшті, сол жерде кез келген қызмет түрі соғұрлым
тиімді және өнімдер мен көрсетілетін қызметтің бағалары төмен әрі
тұтынушыларға пайдалы болады. Банк капиталы көп шоғырланған ақша нарығында
ссуда бойынша пайыз банк капиталы аз шоғырланған ақша нарығындағы ссуда
бойынша пайызға қарағанда жоғары әрі осыған орай банктің табысы да мол
болады, деп тұжырым жасау дұрыс көрінгенімен банк ісіндегі бәсекелестің
зерттеуі мұндай гипотезаны толық растай алған жоқ.
Бірқатар зерттеулер банктер неғұрлым көп болса, пайыз деңгейі соғұрлым
төмен болатынын көрсетіп береді, ал, кейбір зерттеулер - керісінше, яғни
банктердің шоғырлануы мен кредит пайызының мөлшерлемелер деңгейінің
байланысы әлсіз болатынын көрсетті.
Іс-тәжірибеде ірі банктер ұсақ банктерге қарағанда жинақ ақша салымы
бойынша жоғары пайыз төлейді, әрі олардың ссуда үшін өндіріп алатын
пайыздарының деңгейлері төмен болады.
Ірі банктердің ірі клиенттерге беретін ссудасына қарағанда қатер аз
болады, әрі шығынды да аз қажет етеді. Оның үстіне ірі банктердегі
мерзәімді салым ақшалардың көп бөлігі ірі депозиттік сертификаттар түрінде
сақталады, оны басқарудың шығыны аздау болады, әрі ол боцйынша төленетін
мөлшерлемелер салыстырмалы түрде жоғары болады. Ірі банктер әдетте
бастамашыл келеді және банк ісінің жаңа салаларында жаңашылдығымен көзге
түседі, өз активтерінің көп бөлігін кредит операцияларына бағыттайды.
Әлемдік банк индустриясы 60-шы жылдардың соңында елеулі өзгеріске
ұшырады. Әсіресе, 70-80 жылдары күшейген бәсекелікке бірқатар факторлар
себепкер болды.
Біріншіден, банк индустриясы интернационалдық тенденцияны бастан
кешірді. Бұл шетелдік бәсекелестердің нарығына кіруге, осының нәтижесінде
монетарлық банктермен бәсекелестікке әкеп соқтырады. Бұл, әсіресе, жалпы
нарықта өткір байқалады. Шетелдік банктер өздерімен бірге клиенттердің жаңа
банк қызметіне жаңа мәдениетіне және тағы басқа қатысты қажеттіліктерін
қанағаттандырудың жаңа тәсілдерін ала кееді.
Екіншіден, жаңа капитал нарықтры пайда болды. Олар салым ақшалардың
дәстүрлі жүйесін басқаша құрды, яғни түрлендірді. Банк пассивтерінің көп
бөлігі дамыған банкаралық нарықтың арқасында басқа банктердің қаражат
есебінен және әр түрлі бағалы қағаздарды шығарудың әрі сатудың есебінен
қалыптасты.
Үшіншіден, банк индустриясы заң шектеулеріне қарамастан көптеген
елдерде түрлендіріле бастады. Банктер өз саласына қатысты шамалы
операцияларды да жүзеге асырып, мәні бойынша әмбебап кредит мекемесіне
айналды. Жекеленген банк типтерінің арасындағы өзгешеліктердің жойылуы
банктердің ықпал ету саласындағы бәсекелестік күресін күшейтті.
Төртіншіден, бәсекелестіктің күшеюіне кредит, есеп айырысу инвеститция
операцияларын, сондай-ақ, акцияларды шығару немесе сатып алу арқылы басқа
да операцияларды игерген банкке қатысы жоқ қаржы – кредит мекемелері мен
аса ірі қаржы корпорацияларының ақша нарығына дендеп енуі де себеп болады.
Бесіншіден, жеке тұлғаларға қызмет көрсету бойынша банк қызметінде де
бәсекелестік күшейді. Жинақ банктері мен ссуда банктерінің бастамасы
бойынша жүргізілген салымшылардың қаражатын тарту коммерциялық банктер мен
бәсекелесуге әкеп соқтырды, олар салымшыларды өз жағына көптеп тарту үшін
халыққа көрсетілетін бөлшек қаржылық қызметтің аясын кеңейтіп, сапасын
жақсартты – бұл арнаулы қарыз беру, кредит тұрғысын қаржыландыру,
сақтьандыру бастапқы және қайталама кепіл заттармен операцияларды ұлғайту
және тағы басқа секілді қызмет түрлері. Көптеген банктерде депозиттік
базаның негізін клиенттердің табысы аз контингенттері құрайды. Осы үшін
басқа қаржы институттары мен бәсекелестік күрес жүргізіледі.
Осылайша, бүгінгі таңда банк индустриясы бәсекеге жарамды индустрияға
айналды. Қаржы институттарының арасындағы дәстүрлі айырмашылық аз уақыттын
ішінде жойылды. Бәсекелесушілердің көбісі ұлттық аядан шығып ғаламдық
ауқымда әрекет ететін болады. Оның үстінде, заң тарапынан шектеу
қойылмайтын көптеген нарық субъектілері пайда болады. Заң тарапынан
шектеудің болмауы оларға бәсекелестік күресте еркін әрекет етуіне мүмкіндік
береді.
Біздің еліміздегі банк жүйесінде өткір бәсекелестік бар деп айту әлі
ерте.біздің елімізде банктердің саны көп, алайда, олар әзірше бәсекеге
жарамсыз.
Корпоративті клиенттермен қарым-қатынасты дамыту және оларға банктік
қызмет көрсетуге бағытталған бірнеше әдістері қолданылады:
1. Алдын-ала қарастырылған көзқарас әдісі
2. Клиенттің сұранысы мен қажеттілігін қанағаттандыруға негізделген
әдіс
3. Клиенттің сұранысы мен қажеттілігін қалыптастыру әдісі.
Осы әдістердің қолданылу мақсаты – клиент бизнесінің қажеттілігін
қанағаттандыру, олардың сұрақтарының дер кезінде шешілуі және банк қызмет
көрсету мен сатуы көлемін көбейту, сонымен қатар банктің табысын көбейту.
Банктің өнімінің сатылу әдісі клиент бизнесі үшін маңыздысы
қажеттілікке негізделінуі болып табылады:
-экономикалық-табыс, пайда, шығынды үнемдеу, уақыт мөлшері;
-психологиялық – қауіпсіздік,сенімділік жақсы қарым-қатынас, жақтылық;
-әлеуметтік-тәжірибелік беделділік.
Сол немесе басқа да сатып алулар мотиві әртүрлі клиенттерге әр
қалай болады. Ережеге сәйкес, шешім қабылдауға бірнеше әдістер әсер етуі
мүмкін соның бір шешімділік болып табылады. Осы шешімділік мотивін анықтау
қиынға соғады, сондықтан клиенттің негізгі қызығушылығына тура табу үшін,
едәуір жеткілікті аргументтеріне ие болуы керек.
Әрбір өнім былай белгіленеді: ерекшелігінің болуы; банк
конкурент өнімдері немесе өнімді талдаушыдан рекшеленетін артықшылығы;
клиенттің дамуы үшін құндылығын ұсынады.
Өнімнің құндылығын арнайы сату техникасын қолданбай тұрып ең алдымен
клиент үшін оның құндылығы неде, оның ерекшелігі мен артықшылығы қандай
сияқты сызба бойынша өнімді басынан бастап зерттеуіміз қажет. Өнімді жіктеу
процессі Ерекшелік-артықшылық-құндылық сызбасы бойынша 1 кестеден
көрсетілгендей бірнеше кезеңдерден тұрады.
1-кесте Банктік өнімді жіктеу процессі
Кезеңдер Іс-шаралар
1-кезең Басымдық ретінде маркетингтік жоспарда белгіленген банктік
өнімнің тізімі жасалады.
2- кезең ЕАҚ сызбасы бойынша суреттеудің әдісі мен мәнін
бизнес-бөлімшелерінің қызметкерлеріне оқытылу жүргізіледі.
3- кезең Осы кезеңде олардың зерттеулері пайда болады және
маркетингтік қызмет түзетулер жасайды.
4- кезең Маман менеджрлер өнімге деген сұраныс пен оның сатуын
қалыптастыру үшін аргументтің жеткіліктілігіне өзінің
қорытындысын береді және экспертиза жүргізеді. Қорытындыға
сүйене отырып бизнес-бөлімшесімен бірігіп маркетингтік
қызмет жіктемеге толықтырулар енгізеді.
ЕАҚ сату әбісінің негізгі идеологиясы банктік өнімнің қаншалықты
сатылғанында емес, клиент проблеммасының шешілу тәсілі болып табылады.
Бұндай жағдайда банктің менеджері кәсіпорынның кеңесшісі немесе көмекшісі
есебінде сөз алады. Несие желісі бойынша несиелеу – банктік өнімнің
джіктелу мысалы 2 кестеде көрсетілген .
2 кесте Несие желісі бойынша банктік өнімнің жіктелуі
Банктік өнімнің Клиент үшін банктік Клиент үшін банктік
ерекшелігі өнімнің артықшылықтары өнімнің құндылығы
Ортақ несиелеу шартын Несиенің әрбір бөлігін Кәсіпорын басшылығының
рәсімдеу және алуға несиелеу келісім уақытын үнемдеуі
несиелеудің барлық шарттың қорытындысы мен
кезеңіне кепіл шарты ссудамен қамтамассыз ету
бойынша келісім шарт
талап етілмейді.
Есептің шотқа жіберілген Айналым қаражаттарының Қосымша пайда табу және
табыстың және күнделіктікез келген күнінде щарттың өз уақытында
тауар айналысы кезінде кәсіпорынның ағымдық төленуі
несие алушы күнделікті қажеттілігін қамтамассыз
қолдануға құқығы бар ету
несиелеудің лимитін
шартқа сәйкес анықтайды
30-90 күн ішінде несие Несие алушы бос ақша Табысты барынша
алушының тапсырысымен қаражаттарын иемденуге қамтамассыз мақсатында
несиені жабу құқығы бар меншікті қаражаттармен
және несиені басқару
мүмкіндігі. Толығымен
несиені жабуға және жаңа
несиені алу үшін
байланысын қажет
етпейді.
Баланс бойынша несиені Артылған, мерзімі өткен Өткізу бойынша артылған
қамтамассыз етуді дебиторлық қарызды тұрып қалған тауарлар
тексеру табуға көмектеседі банктің активінің
сапасын жақсартуға және
рентабельділігін
арттырады
Кәсіпорынның қаржылық Кәсіпорынның жағымсыз Қызметінің табыстылығын
шаруашылық қызметі мен жақтарын шығаруға арттыру
ағымдық қаражаттарына мүмкіндік беру және
квартал сайын талдау оларға басшылықтың
көңіл бөлуі, несиемен
айналысу
Өзгертілетін ссудалық Кәсіпорын қарамағындағыНесиенің кепілі болса
қарыз активтер толық көлемде да, активтер банкке
өндірістік, сауда табыс әкеледі
айналысына қатыса алады
Лимит шотына несиелеу Пайызға үнемділік Өзіндік құнын төмендету,
бойынша барлық негізгі қосымша табыс
өндіріс шығындары
төленуі мүмкін.
Кәсіпорын кепілге Кәсіпорынның барлық Уақытты үнемдеу
салынбаған мүлкін негізгі қызметті
несиемен қамтамассыз несиелеуін талқыға салу.
етуге рәсімдеуі мүмкін.
ЕАҚ сызбасы құндылық пен тиімділік жайлы нақты ұсынудан шыға отырып
өңделеді, банктік қызмет пен өнімдер салынған банктің клиент үшін күмәнсіз
қызығушылығын тудырады.
ЕАҚ сызбасын сәтті қолдану үшін, мына екі формуланы басшылыққа аламыз:
Банктік қызметтің ерекшелігі және оның артықшылығы + байланысушы сөз +
клиент үшін қызметтің құндылығы (Ц+Ф+О) (1).
Клиент үшін қызметтің құндылығы + байланысушы сөз + ерекшелік және
оның артықшылығы (!Ц+Ф+О) (2) [6].
Швецарияның қаржылық ортасы бірнеше механизмдердің көмегімен
азаматтардың салымжары туралы ақпараттарды құпия түрде сақтап отырады:
номерлік шот, салымдарды сақтауға арналған сейфтер және азаматтың өзінің
банктік операцияларын басқаруға мүмкіндік беретін сенімгерлік. Ескерте
кететін жағдай, Швецария банктері шот иесі туралы толық мәліметтерді қажет
етеді. Жасырын атпен банктік немесе депозиттік шоттар ашуға Швецарияда
тиым салынады.
Бір шетінен, банктік құпия қылмыстық жолмен келген ақшаларды қорғай
алмайды, яғни заңсыз жолмен табылған қаражаттарды шын қожайынынан немесе
пайда болу көзінен жасыру процесін қарастырмайды. Банктік құпияның
құқықтық алғы шарттары
Швецариялық банктік құрия азаматтық құқықта сонымен қатар қылмыстық
құықта да бекітілген. Демек, құпияны жария еткені үшін банкир екі жазаға
брдей кесілуі мүскін:
-біріншіден, банк қызметі туралы Заңға және Қылмыстық кодекске
сәйкес ол айыппұл салуы немесе бас бостандығынан айыру жазасына кесілуі
мүмкін;
-екіншіден, құпияны сақтау міндеттемесін бұзғаны үшін ол клиенттің
шығындарын өтеу жазасына кесілуі мүмкін.
Басқа мемлекеттердің билік органдары атынан жүргізілетін экономикалық
немесе салықтық шпионаж да қылмыстық жазаға кесіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде –
шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін
инфлясияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стратегиялық күшті ілгерілеуге
бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды
экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальді және монетарлық
қатан шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз
деп көрсетілген.
Қазақстандағы банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған
заңдардың жүзеге асу процессі өтпелі нарықтық кезеңдегі күрделі
экономикалық реформалар мен ұзаққа созылатын мемлекеттік бағдарламалар
ауқымында жүзеге асырылуда. Сонымен қатар банктік қызмет аямын реттеуге
бағытталған заңдардың тек осы салаға ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік
қаржы,валюта, ақша–несие, жалпы экономиканың кез келген саласына қатысты
болатындығын естен шығармаған дұрыс.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастырдың дамуына орай аса көңіл
бөлетін мәселелердің қатарына банктік қызмет саласын реттейтін заңдарды
дамыту жатады. Ал банктік қызмет аясының жоғары деңгейде дамып, халықаралық
деңнгейге сәйкес болуы осы саланы реттеуге арналған заңдардың тиімді түрде
жүзеге асуымен тығыз байланысты. Елімізде банктік қызмет аясын реттеуге
арналған заң актілерінің қатарына ең алдымен республикамызда құқықтың
қайнар көзі болып табылатын ҚР Конститутциясын, ҚР Президенті туралы ҚР
заңын, ҚР Парламенті туралы ҚР заңын және т.б. заң актілерін жатқызса
болады.
Қазіргі кезде еліміздің банк жүйесінің ерекшелігі – ол банктік
іске жаңа технологияларды енгізе бастауымен, рыноктық үлгіге негізделген
банктік үлгілердің пайда болуымен, банктік қызметті реттеуге бағытталған
заңнамалар жүйесінің ілгері қарай дамуымен сипатталады. Сол себептен де
банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі болып табылады. Ал банктік жүйенің тиімді түрде және
тұрақты сипатта қызмет атқаруы тікелей оны реттеуге бағытталған заңдардың
қоғам талаптарына және халықаралық стандарттарға сәйкес болып, тәжірибеде
тиімді және дұрыс жүзеге асуымен байланысты десек қателеспейміз. Сол
себептен де банктік қызметті дамытуға және банк ісіне қатысты көптеген
мемлекетаралық немесе халықаралық келісімдер жасалып жатады, олардың
қатарына: 19 қыркүйек 1996 жылғы ҚР–ның Үкіметі мен Ислам Даму Банкісі
арасындағы Даму Банкінің өкілдігін Алматыда құру жөніндегі келісімді, 8
шілде 1994 жылғы Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы және
Өзбекстан Республикасы арасындағы Ортаазиялық даму банкін құру жөніндегі
келісімді және басқаларын жатқызамыз. Бұл келісімдердің маңыздылығы өте
жоғары болып келеді, себебі банктік қызмет тек қана бір мемлекеттің
территориясында ғана жүзеге асырылмайды, бұл қызмет кез келген мемлекет
үшін маңызды барлық салалармен тығыз байланыста жатыр.
Қазіргі Қазақстанның банктік жүйесіндегі мемлекеттік басқарудың жанама
нарықтық механизмін пайдалану қарастырылады. Бұл келесі банк қызметіндегі
мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелерін шешу үшін қажет.
-ҚР экономикасына және ақша-несие саласына мемлекеттік ықпалды ң
тиімділігін арттыру;
-ҚР тұтастығын және экономикасының тұрақтылығын қамтамассыз ету,
мемлекеттік биліктегі және экономикалық кеңестегі жүйені біріктіру; банк
жүйесінің қызметінде ашық қызығушылықты сақтау және ұлттық волютаның
құнсыздануын болдырмау;
-банктік жүйеде несие мекемелерінің бәсекеге қабілеттілігін,
кәсіпкерлік қызметтің еркіндігін қамтамассыз ету, банктік қызметті
тұтынушылардың заңды құқығын жзәне мүдделерін қорғау.
ҚР банктік қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілерді, сонымен
қатар осы қызмет саласындағы ғылыми сұрақтар бойынша келесі мемлекеттік
бағыттарды атап айтуға болады:
а) ҚР банк жүйесінің қызметін қадағалау және бақылау тәртібін орнату,
банктік мекемелерді тіркеу және лицензиялау; банк қызметінің функционалдық
принциптері мен құқықтық нормаларын қалыптастыру;
б) ҚР несиелік мекемелердің қызметін тіркеу және лицензиялау,
шетелдік банк филиалдары мен өқілдіктерін, несиелік мекемелермен шетелдік
капиталды пайдалануға рұқсат беруді рәсімдеу; несиелік мекемелердің
акцияларын несиелшеуге келісім шарт жасау;
с) банктік реттеу жүйесінде ақша-несие саясатының әдістері мен
құралдарын пайдалану тәртібін орнату;
г) банктік қызметке және банктік жүйеде мемлекеттік бақылауды және
қадағалауды жүзеге асыру;
д) банктік қызметте: банкротқа ұшырау, несиелік мекеменің
лшиквидациясығ басқару арбитражын белгілеу және т.б. соттың шешімі
негізінде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қадағалау – бақылау қызметі банк жүйесінің заңнамасында
көрсетілген. Мысалы, Мемлекет Қазақстан Республикасындағы банктік
жүйесінің элементі ретінде Ұлттық банк өз қызметін, сонымен қатар несиелік
мекемелерінің қызметін бақылайды. Ұлттық банк мемлекеттік бақылау органы
болғандықтан, оны прокаратура органдары қадағалайды.
Банк саласында кеңінен салықтық, кедендік, қаржылық, валюталық
бақылаулар қолданылады. Сонымен қатар, мемлекеттік емес бақылау түрлері,
мысалы, сыртқы және ішкі аудит, несиелік мекемелердің ішкі бақылауы,
қоғамдық бақылау қолданылады. Ұлттық банк өкілеттілігіндегі банк кеңесінің
нәтижелі жұмысы: банктік жүйелер және несиелік мекемелердің тұтынущылары,
салымшылар және борышкерлердің құқығын қорғайтын процестерінен көрінеді.
Сонымен қатар, Ұлттық банк, банк қызметінің және несиелік мекемелердің
клиенттерін, сондай-ақ азаматтық құқықтарының сақталуын қадағалайды(мысалы,
банк несиесінің толық шығыстарын бақылау).
Банк жүйесі шегінде қаржылық және валюталық бақылаудың мемлекеттік
және мемлекеттік емес әдістері қолданылады. ҚР валюталық бақылаудың екі
түрі бар: Ұлттық банктің валюталық бақылауы және ҚР Үкіметінің валюталық
бақылауы.
Ұлттық банктің валюталық бақылау заңнамасында екі ерікті бақылау
бағыты бар: банктік валюталық бақылау және өзіндік валюталық бақылау,
сондықтан ұлттық банк қызметі толығымен валюталық бақылау объектісі болып
табылмайды.
Валюталық бақылаудың бірінші бағыты несиелік мекемелердің валюталық
бақылау операцияларына байланысты өкілетті бақылауды жүзеге асырады,
банктік құқықтық қатынастардың және құқық нормасының объектісі болып
табылады. Бақылаудың бұл түрі банктік операциялардың заңға сәйкес болуын,
сонымен қатар несиелік мекемелердің валюталық құндылық операцияларын
жүзеге асыруын қамтамассыз етеді (Валюталық реттеу және бақылау туралы
Қазақстан Республикасының заңы. 13.06.2005.)
Валюталық бақылаудың екінші бағытында Ұлттық банк валюталық
операциялар қатынастарын несиелік мекеме болып табылмайтын заңды тұлғалар
жүзеге асырады.
Осылайша, банктік жүйенің және банктік қызметтің ең маңызды
бағыттарының бірі мемлекеттік бақылау және қадағалау болып табылады және
банктік жүйеде функциялық тиімділікті және сенімділікті қамтамассыз
етеді.
ҚР банктік жүйесінде бақылау-қадағалау қызметтерін мемлекеттік және
мемлекеттік емес заңнамалық талдаудың бірнеше бағыттарын қолдануға
мүмкіндік туғызады. Банк саласындағы бақылау-қадағалау қызметінің негізгі
бағыты мемлекеттік несиелік және банктік мекемелерді қадағалау мен бақылау
болып саналады.
Мемлекеттік қызмет бойынша банктік бақылау және қадағалау іс-шараларын
жүргізу кезінде келесі бағыттарды ескеру керек болып табылады.
а) банк жүйесінің және банктік қызметті ерекше сала ретінде
қарастыру;
б) банк саласындағы бақылау-қадағалау органдарының өкілеттіктері
арнайы құрылымдарға бөлінген;
с) бақылау және қадағалау обьектілері белгіленген тұлғалар арасында
қолданылады;
г) банктік құқық – кешендік құқық және құқықтық нормалардың ерекше
топтары;
д) бақылау-қадағалау қызметінің арнайы әдістері мен түрлерінің
жіктелуі.
Банктік өзіндік бағытына қарағанда, көптеген жағдайда банктік
бақылаудың әр түрлі жағдайларын қарастырады. Кредиттік ұйымдардағы банктік
бақылау, валюталық құндылықтары бар өздерінің банктік бақылауларын
қадағалауы, сонымен қатар, валюттік бақылау агенттері ретінде банктік
жұмыстарды мемлекеттік заң тұрғысынан бақылау қатаң сақталуы тиіс.
Сондықтан, валюталық, кедендік, салықтық, бюджеттік, азаматтық т.б.
бақылаудың түрлерінің заңның басқа да қадағалау түрлерін бағыттайды [7].
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ
ТАЛДАУ МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқару жолдарын талдау
2007 жылдың жаз мезгіліне дейін банктік жүйе Қазақстан экономикасының
ең белсенді дамушы секторы болып келеді. Республика экономикасына ену
денгейі бойынша (жіө 90%-ға жуық) бұл жүйені Евроодақ мемлекеттерінің
көрсеткіштерімен салыстыруға болатын еді. Сөйте тұра, сыртқа қорландыру
Қазақстанның банк жүйесінің негізгі өсім факторы болып табылады (2006 ж.
аяғына қарай банктердің пассив түріндегі сыртқы борыштарының үлесі 52%
құрады)
2007 ж. ортасында басталған бүкіл әлемдік өтімділік кризис
Қазақстанның реттеу органдары мен банктік секторын соңғы жылдар ішіндегі ең
қиын сынаққа ұшыратты.
Мемлекеттің банк жүйесінің дамуы шекке жетті, пайда болған
қиындықтар айналасында іскерлік тәжірибені. Стратегия мен реттеуді
түбірімени қайта құру қажеттілігі туды. Американдық subprime ипотекалық
секторының сәтсіздікке ұшырауы салдарынан болған әлемдік несие дағдарысы
банктер үшін нағыз сілкініс болды, әсіресе дағдарысқа дейінгі уақытта
олардың қолдағы несиелік ресурстарға жеңіл жетіп отырғанын ескерсек.
Қазақстаннық қаржылық сферасындағы алғашқы тұрақсыздық белгілері несие
беру шарттарының өзгеруінен, сонымен қатар қазақстандық банктердің
акциялары құнының төмендеуінен біліне бастады. Банктердің өтімділігі
денгейінің төмендеуі дәлелі болып банкаралық несие мөлшерлемесінің өсуі, 2-
деңгейлі банктерде жедел депозиттер көлемінің күрт қысқаруы, ақша базасының
тарылуы табылды. Әлемдік нарықта қарыз беруді ұсыну динамикасы қысқарды.
Еліміздің банк жүйесінің жағдайы сыртқы борыштарды қайта қаржыландыру
тәуекелі және өтілімділіктің белгіленген дефициті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Меніңі диплом жұмысымның тақырыбы “Қазақстанн Республикасының
Коммерциялық банктерінің өтімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін талдау мен
бағалау” болып табылады. Бұл жұмысты жазу барысынды 8 кесте,2 диаграмма
және формулалар қолданылды.
Коммерциялық банктерді зерттеп, несиелік ресурстарды құрудағы алатын
рөлі мен экономикалық мәні бойынша теориялық және әдістемелік негізде
зерттеуге көптеген ЕЕД мемлекеттері ғалымдарының еңбектері арналған.
Бұл ғалымдар: Л.И. Абалкин, Б.И. Алехин, А.В. Аникин, Ю. А. Бабичев, В.И.
Колесников, Л.Н. Красавина, О.И. Лаврушин, Я.М. Мукин, Г.С. Панов, В.М.
Усоскин және т.б.
Коммерциялық банктердің өтімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың рөлі зор екендігін және экономиканың нақты секторларын арзан
несие ресурсымен қамтамасыз етудегі экономикалық мәнін түсіндірген отандық
ғалымдар олар: Ш.Р. Абдилманова, ГХ Калиева, А.Б. Зейнельгабдин, К.К.
Ильясов, У.М. Искаков, Н.К. Мамыров, Д.М. Мажитов, В.Д. Мельников, М.С
Саниев, Г.С. Сейткасымов, С.Сазанов, Н.Н. Хамитов, А.Д. Челекбай, және т.б.
Тақырыптың өзектілігі коммерциялық банктердің өтімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін зерттей отырып, талдау және бағалау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен мідеттері: коммерциялық банктердің
өтімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін теориялық және тәжірибелік жағынан
зерттей отырып, оның экономикадағы, банк өміріндегі алатын орнын дәлелдеу
үшін мынандай мақсаттар қойылып отыр:
- Банктердің өтімділігін талдаудың талдау түрлері, әдістері;
- Өтімділікті арттыру жолдары;
- Қазақстан банктердің өтімділікті талдаудың шетелдік тәжірибесі;
- Банктердің бәсекелік артықшылыққа жету жолдарын талдау;
- Қазақстан банктерінің өтімділігі мен бәсекелік артықшылығын жетілдіру
жолдарын ашу.
Глоссарий
Банк өтімділігі – бұл салымшылар мен қарыз берушілнр алдында банктің
өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттілігі.
Банк активтері – пайда табу мақсатында банктік ресурстарды, әр түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Бэк-кеңесі – Фронт-офис қызметін қолдай отырып, клиенттерге құжаттық
қызмет көрсететін банк бөлімшесі.
Депозит – бұл клиенттердің банктегі белгілі шотқа салған және өздері
пайдалана алатын қаражаттары.
Несие (лат. Credit-сенім) – қайтару шартымен, белгілі бір мерзімге
қарызды пайдаланғаны үшін қарыз алушыға берген ақшалай немесе тауар
нысанындағы қарыз.
Стандартты несие – қайтарылу мерзімі әлі жетпеген, бірақ қайтуында еш
күмән жоқ несиелер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ
МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқаруды жетілдіру жолдары
2.2 Коммерциялық банктерінің бәсекелік артықшылыққа жету жолдары
2.3 Дағдарыстан кейінгі банктердің бәсекелік қабілеті мен өтімділігінің
өзгеру динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды әрі динмикалық құрылымы
болып табылады.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп,
капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы тиімділігін
арттыруды әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының
бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып
келді.Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі - қаржылық есеп
және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру.
Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің
экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Бүгінде еліміздегі банк секторының даму проблемалары мынадай болып
отыр. Оның бірнеше себебі бар. Бұл проблемаларды талқылау келешектегі
еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру туралы және алдыңғы
қатардағы озық елу мемлекеттің қатарына ену туралы мәселеден туындайды. Бұл
– бірінші.
Екіншіден, елімізде өндірістің немесе нақты сектордың қаржы секторынан даму
қарқыны жағынан көш артта қалуында болып отыр. Бізде екі сектор бар, бірі –
өндіріс секторы, яғни нақты сектор, екіншісі – қаржы секторы.
Қаржы секторы дегеніміз – банктер, зейнетақы қорлары, қор биржасы,
құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы, тағы да басқа инфрақұрылымдар мен
қаржы институттарынан тұрады. Банк секторының даму проблемасын туғызып
отырған тағы бір үлкен проблема – Қазақстандағы өндірістің, яғни нақты
сектордың салалық дамуындағы орын алып отырған диспропорция.
Экономикалық заңдылықты орындату үшін Үкіметтің 2010 жылға дейінгі
инновациялық даму бағдарламасы, Елбасының 2030 жылға дейінгі Қазақстанның
даму стратегиясы, биылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына Жолдауы бар.
Банк секторы дамуының бүгінгі таңдағы үшінші проблемасы – біздің
экономикамыздың технологиямен, озық техникамен жарақтанған, дайын өнім
шығаратын, қайта өңдеу салаларын дамытудан гөрі шикізат өндіріп, соны
экспорттау жағдайымен байланысты.
Бұның бәрі әрине банк саласының дұрыс қызмет атқарып оның бәсекеге
қабілеттілігін жоғары болуына байланысты.
Қазақстан мен Ресейдің маңдай алдынғы банктерін салыстыруға келмей
тұр. 687 миллион (2006 жылдың басындағы ТұранӘлембанкінің меншікті
капиталы) мен 8,8 миллиардтың (2006 жылдың басындағы Ресейдегі Жинақ
банкінің меншікті капиталы) айырмашылығы бірнеше есе. Осыған қатысты банк
секторының және әрбір банктің біздің ұлттық экономика шеңберінде дамуының
бүгінгі таңдағы келелі мәселелері де бар. Банк секторындағы әрбір
коммерциялық банктің өзара бәсекелестік жағдайда даму деңгейімен және даму
келешегімен әлемдік қаржы нарығына шығу және дамыған елдердің коммерциялық
банктерімен тайталасу, бәсекеге түсу мүмкіндігі ойлантарлық мәселе. Бұл
мәселе тағы да банктің меншікті капиталын одан әрі көбейту қажеттігіне
тіреледі. Осыған қатысты қазір отандық және шетелдік сарапшылар әр түрлі
ғылыми пікірлер айтуда. Біздегі коммерциялық банктер ресурстық потенциалын
іштен алған қаражаттар емес, депозиттер ретінде сырттан алған қаражаттар
есебінен құрауда. Ресурс көздерін, яғни ақшалай қаражатты іштен алмай, шет
елден алуға көбірек көшкен. Өзге елден төмен пайызға алады, өзіміздің ішкі
нарығымызда жоғары ставкамен сатады.
Сарапшылардың айтуынша, біріншіден, қазіргі кезде сырттан қаражат
тартудың нәтижесінде, екіншіден, қазақстандық коммерциялық банктер
акционерлерінің банктердің капитализациялану дәрежесін көтеруде қаржылық
жағдайының мардымсыздығы нәтижесінде отандық банктер үлкен жүйелік
тәуекелге ұрынуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен мідеттері: коммерциялық банктердің
өтімділігі мен бәсекелік қабілеттілігін теориялық және тәжірибелік жағынан
зерттей отырып, оның экономикадағы, банк өміріндегі алатын орнын дәлелдеу
үшін мынандай мақсаттар қойылып отыр
- Банктердің өтімділігін талдаудың талдау түрлері, әдістері
- Өтімділікті арттыру жолдары
- Қазақстан банктердің өтімділікті талдаудың шетелдік тәжірибесі
- Банктердің бәсекелік артықшылыққа жету жолдарын талдау
- Қазақстан банктерінің өтімділігі мен бәсекелік артықшылығын жетілдіру
жолдарын ашу
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
1.1 Банк өтімділігінің түсінігі, мәні, маңызы
Өтімділік – банктің сенімділігін қамтамассыз ететін, оның қызметінің
жалпы сипаттамаларының бірі.
Банк өтімділігі – бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің
өз міндеттемелерін уақытында және шығыенсыз орындау қабілеттілігі.
Банк міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің
нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған
банкаралық ресурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде банктің
балансында көрсетіледі. Ал потенциалды немесе баланстан тыс
міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін
ашу, т. б. арқылы көрсетіледі.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді
уақытында орындаук үшін қолма-қол ақшалай қаражаттармен басқа да өтімді
активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада
жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.
Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге
болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындалуын
сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы және корреспондеттік
шоттардағы (Орталық банкте және барлық коммерциялық банктерде) қалдықтармен
сипатталатын банктік ақшалардың барлығы; қолма – қол ақшаға тез айналатын
активтер; банкаралық нарықтан немесе Орталық банктен алынатын банкаралық
несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады.
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үщін шығыстармен
байланысты болуы керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы
қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп
қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек.
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді жүзеге асырады:
• депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;
• тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамассыз ету;
• активтерді зиянсыз сату;
• тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы
мөлшерін шектеу.
Банк өтімділігінің екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында және
шығынсыз орындауы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы мен
анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
• банк капиталының базасы;
• банк активтерінің сапасы;
• депозиттердің сапасы;
• сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуелдігі;
• мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сәйкестігі;
• сауатты менеджмент
• банктің жоғары дәрежелі беделі.
Банк капиталының базасы – бұл салымшылар қаражаттары мен депозиттеріне
кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті капиталдың
жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне: жарғылық
капитал және әр түрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да қорлары
жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, оның өтімділігі
соғұрлым жоғары болады[1].
1.2 Банк өтімділігін басқару әдістері мен бағалау көрсеткіштері
Банк активтерінің сапалылығы мынадай төрт критерилермен анықталады:
өтімділік, тәуекелдік, табыстылық пен диверсификация.
Активтердің өтімділігі – бұл қарыз алушының міндеттемелерді өтеу
немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма-қол ақшаға айналу қабілеті.
Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты. Ақшалай
формадағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Банк активтердің тәуекелі неғұрлым жоғары болған сайын, өтімділігі
соғұрлым төмен болады.
Банк активтері неғұрлым көп диверсификацияланса, соғұрлым банк
өтімділігі жоғары болады.
Банк өтімділігін анықтайтын фактор – банктің депозиттік базасының
сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдары,
есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте
жинақталған заңды және жеке тұлғалардың қаражатары құрайды. Депозиттердің
сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды.
Депозиттекрдің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің
өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер
жоғары тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы
мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің
қызмет етуінің сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы
сияқты факторларға байланысты. Ал мерзімді және жинақ депозиттеріндегі
қалдықтары тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы
мөлшерлемесі ықпал етеді.
Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздеріне, яғни банкаралық
несиелерге тәуелділігімен де сипатталады.банкаралық несие өтімді
қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады, бірақ осы
несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары болса, онда
банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге тәуекелділігі
жоғары болса, онда оның бизнес үшін өз базасының даму перспективаларының
жоқтығын көрсетеді.
Банк активтері мен пассивтері арасында мерзім мен сома бойынша
сәйкестілігі де банк өтімділігін анықтайды. Банктің клиенттер алдында
міндеттемелерді оындауы инвеститцияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен
салымшылары берген ақша қаражаттарының мерзімдерінің сәйкес болуын
білдіреді.
Менеджмент, яғни жалпы банктің қызметін және өтьімділігін басқару
жүйесі де банк өтімділігін анықтайтын ішкі факторлардын біріне жатады.
Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар банк
депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамассыз ете алады [2].
Банк өтімділігінің жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк
қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға мыналар жатады:
• елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
• бағалы қағаздар нарығының дамуы;
• банкаралық несие нарығының дамуы;
• қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
• Орталық даму банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі.
Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының
дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын
қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұраұқтылығын
қамтамассыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторладың
сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларсыз банктердің тұрақты
депозиттік базаны құруы, операциялардың тиімділігіне қол жеткізуі, өз
құралдарын дамытуы, активтердің сапалылығын жоғарлатуы және басқару
жүйесін жетілдіруі мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар құрудың
оңтайлы вариантын қамтамассыз ете алады, себебі көптеген шетел
мемлекеттерінде банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру
жолы қор нарығының жұмысымен байланысты.
Банкаралық нарықтың дамуы уақытша бос ақшалай ресурстарды
банктер арнасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі. Банк өз өтімділігін
ұстап тұру үшін банкаралық нарықтан әр түрлі мерзімге, сонымен қатар бір
күнгі мерзімге болсын, қаражаттарды тарта алады. Банкаралық нарықтан
қаражаттарды тарту жылдамдығы жалпы қаржылық конъюнктураға, банкаралық
нарықтың ұйымдастырушыларына және банктің беделіне байланысты.
Орталық банк коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі
банктердің өтімді активтерін Орталық банктен алынған несиелер арқылы
жабуға мүмкіндік береді.
Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі өтімділікті
басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы
арасындағы қарым-қатынастың дәрежесін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктер
үшін өтімділіктін белгілі бір нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар.
Көрсеткіштер банктің өтімділк жағдайын неғұрлым нақтырақ көрсететін болса,
соғұрлым банктің өзі және қадағалау органы өтімділікпен байланысты
проблеманы уақытында шешуге мүмкіндігі бар.
Банк өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген факторларымен
анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің
өтімділігі біпрте-бірте қалыптасатын және тұрақты факторлармен және әр
түрлі тенденцияларымен сипатталатын динамикалық жағдайды білдіреді [3].
Әлемдік банктік тәжірибеде өтімділікті басқару бірқатар әдістер арқылы
жүзеге асырылады. Ондай әдістерге мыналар жатады:
1.Қаражаттардың ортақ қоры әдісі негізінде банк ресурстарының жалпы
сомасын ресурстардың құралу көздеріне қарамастан, активтердің әр түрлі
трүрлеріне бөлу жатыр. Сызба түрінде бұл әдісті мынадай түрде көрсетуге
болады.
Осы әдісте қаражат өтімділігіннің бара-бар денгейінің, яғни
табыстылық-өтімділік арасындағы тепе-тендіктің сақталуы шарт. Ең
біріншіден, активтердің алғашқы резервтер тобында орналасатын қаражаттардың
үлесі анықталады. Содан кейін банк қаражаттары активтердің екінші ретті
резервтер тобына орналыстырылады. Екінші ретті резервтер көлемі несиеге
сұраныс пен салымдардың мөлшерімен анықталады, демек олар неғұрлым көп
болса, соғұрлым салымдар көлемі бойынша көп резервтер талап етіледі.
Активтердің үшінші тобына, яғни клиенттерге қарызға орналастырылатын
қаражаттардың үлкен үлесі тиеді. Ең сонғы активтердің тобына салыстырмалы
түрде өтелу мерзімі ұзақ жоғары дәрежелі бағалы қағаздар жатады.
2.Өтімділікті басқарудың келесі әдісіне – банктегі банктер әдісі
жатады(2-сурет). Бұл әдіс активтердің қалыптасуы жалпы сомаға және
тартылған ресурстардың құрамына байланысты болатынын сипаттайды. Мұнда
әрбір қалыптасу көзінің қаражаттары айналымдылығына байланысты әр түрлі
қамтамассыз етуді және сәйкесінше міндетті резервтер нормасын талап етеді.
Осы әдіске сәйкес әр түрлі көздерден тартылған қаражаттарды
орналастыру үшін пайдаланылатын табыстылық-өтімділік орталары анықталады.
Мұндай орталар банктегі банктер деп аталады, яғни банкте талап ету
салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі және негізгі салымдар банкі
болады. Талап ету салымдары өтімді активтермен жоғары деңгейде қамтамассыз
етілуді талап етеді, сондықтан талап ету салымдар банкісі қаражаттардың
үлкен бөлігін алғашқы резервтерде орналастырады. Ал талап ету салымдарының
қалған бөлігі екінші ретті резервтерге бағытталады және аз бөлігі ғана
қысқа мерзімді несиелерге беріледі. Мерзімді салымдар банкі мерзімді
салымдардың басым бөлігін екінші ретті резервтерді қалыптастыруға, орта
және ұзақ мерзімді несиелерге, сондай-ақ ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
бағыттайды.
Банктегі банктер әдісінің қаражаттардың ортақ қоры әдісінен
артықшылығы есептеудің арқасында жоғары өтімді активтердің үлесін дәлірек
анықтауға және олардың азаю есебінен қосымша ресурстарды жоғары өтімді
активтерге, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардың қарыздарына салуға мүмкіндік
береді.
3. активтерді басқарудың ғылыми басқару әдісі. Ол ғылыми әдістер
мен операцияларды зерттеу көмегімен банк балансындағыжәне табыстар мен
шығыстар туралы есебіндегі әр түрлі баптар арасында күрделі байланысты
талдау үшін қазіргі математикалық аппарат пен өте күрделі модельдерді
пайдалануды ұйғарады.
Ғылыми басқару әдісі мынадай үш сұрақтарға жауап беруге тырысады:
Мәселенің мәні неде? Оны шешудің қандай варианттары бар? Варианттардың
ен дұрысы қандай?
Басқару бойынша мамандар өндірістік мәселесін шешу үшін сызықтық
бағдарламалау деп аталатын ғылыми әдістерінің бірін қолданады. Бұл әдіс
операциялардың табыстылық пен өтімділік жағынан шектеулерді ескеріп,
пассивтерді басқарудағы проблемалы активтерді басқару мәселесімен
байланыстырады. Сызықтық бағдарламалау бір ғана ықшамды шешімге әкелетін
детерминдеу моделін ұйғарады, шектеулердің сипаты да анықталуы тиіс.
Мақсатты қызметті үздіксіз және нақты анықталуы қажет, яғни шешімді
анықтайтын әр айнымалы мақсатты қызметке және шектеулерді көрсететін
теңдеуге өз үлесін көрсетуі керек. Сонда бағдарламаны бірнеше рет қосқанда
да, ол бір ғана шешімді беруі тиіс, яғни іс жүзінде басшылар кейбір
шектеулердің немесе бағаланатын әрекетестіктердің өзгеруінің тиімділігін
тексеру үшін бағдарламаны бірнеше рет жіберуі мүмкін.
Ғылыми әдістердің негізгі кемшілігі – олар ұсақ банктерде
қолданылмайды, себебі оған сәйкес дайындығы бар кеңесшілер немесе
қызметшілер және ірі модельдерді есептеуге қуаттылығы жететін есептеуіш
жабдықтар болуы керек, ал мұның барлығы үлкен шығындармен байланысты [4].
Шетел тәжірибесінде коммерциялық банктердің өтімділігі мынадай екі
әдіспен есептеледі:
-Баланыстың өтімділігін көрсететін және баланстар бойынша
есептелінетін қаржылық коэффитциенттер негіңзіде;
-Сәйкес кезеңдердегі банк балансының активтері мен пассивтері бойынша
айнымалдардың талдауын ескеріп, өтімді қаражаттарға потенциалды
қажеттілігін анықтау негізінде.
Коэффитциенттік әдіс баланс баптары арасында белгілі бір сандық
қатынастарды бекітуді білдіреді. Бұл әдіс әр түрлі көрсеткіштерді
пайдаланады.
Алғагшқы толбының екі көрсеткіші өтімді активтер мен депозиттер
арасындағы қатынасты көрсетеді:
1. Алғашұқы резервтер ( касса + орталық банктегі корреспонденттік шот
) депозиттер;
2. (алғашқы резервтер + Екінші реттегі (мемлекеттік бағалы қағаздар)
резервтер) Депозиттер.
Бірінші көрсеткіш деңгейі банктің өтімділігін қамтамассыз ету үшін 5-
10% - ден төмен болмауы керек, ал екіншінің деңгейі 15-25% -дан, Жапонияда
30% -дан төмен емес болуы міндетті.
АҚШ-та өтімділікті бағалау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады. Оның
бірі – берілген несиелер мен депозиттер сомаларының қатынасы. Олардың
арасында мынадай тәуелділік бар: бұл қатынастың мәні неғұрлым 1-ден
жоғары болса, банк өтімділігі соғұрлым төмен болады. Сонымен қатар,
несиелердің жалпы активтер сомасындағы үлесі есептелінеді, ол активтьердің
диверсификациясын көрсетеді. Бұл көрсеткіш 65-70% аралығында болуы керек
және активтің қолма-қол қаражаттарға тез алмастыру қабілетін бейнелейтін
көрсеткіш: өтімді активтердің жалпы активтер сомасына қатынасы арқылы
табылады.
Банктің ресурс базасының сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобы да
қарастырылады.
Депозиттердің тұрақтылық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш негізгі
депозиттер (талап ету депозиттері + жинақ шоттар) сомасының жалпы
депозиттер мөлшеріне қатынасы немесе тұрақсыз депозиттердің (мерзімді және
жинақ салымдары) тартылған ресурстар сомасындағы үлесі түрінде
есептелінеді. Егер негізгі депозиттердің үлесі 75 пайыздан жоғары болса,
онда банк өтімді болып есептелінеді.
Банктің ресурс базасының сапалығы коммерциялық банктің сыртқы
көздеріне банкаралық несиелерге шығу мүмкіндігі көрсеткішімен сипатталады,
оның формуласы:
Орталық банк және басқа да банктерден алынған қарыздар Тартылған
қаражаттар сомасы .
Көптеген елдерде, мысалы Францияда, Ұлыбританияда, Германияда
коммерциялывқ банктің өтімділік көрсеткіштері мерзімі бойынша
топтастырылған баоланстың активі және пассивті баптардың қатынасы
негізінде есептелінеді. Мысалы, 3 ай мерзімге салынған активтер осы
мерзімге тартылған талап ету депозиттерге және басқа да ресурстарға
қатынасы арқылы өтімділік коэфитциенті шығарылады.
Банк өтімділігі динамизм жағдайында болатындығын ескеріп, шетел
сарапшыларының пікірлері бойынша, өтімділік деңгейі баланыстық қатынастар
негізінде есептелген қаржылық коэфитциенттермен толық бағаланбайды.
Сондықтан банктің бар активтері мен пассивтері бойынша қолма-қол
қаражаттарыныңағыны негізінде өтімділікті бағалау тәжірибесі біртіндеп
енгізілді.
Осы әдістің қиыншылығы - кейбір қаржылық құралдары бойынша төлем
мерзімдері талап етілгенге дейінгі депозиттер қарастырылмаған, ал екінші
қиыншылығы – бөлек қарыздарды өтеу перспективасын дұрыс бағалауда жатыр.
Сол себептен осы әдістің қолданылуы мынаны білдіреді:
-Активтер мен пассивтер бойынша төлем мерзімдері туралы ақпараттың
жоғары сапалылығы мен уақытында алынуы.
-Банктің қарыздары мен депозиттер жағдайының өткен және болашақтағы
тенденцияларын талдаудың жоғары сапалылығы.
Осы әдіс АҚШ, Жапония және басқада еуропа елдерінде кеңінен
пайдаланылады.
Біздің тәжірибемізде пруденциялық нормативтер қатарындағы өтімділік
коэфитциенті көмегімен активтер мен міндеттемелерді өзара салыстыру арқылы
банк өтімділігіне баға беріледі [5].
1.3 Банк ісіндегі бәсеке және оның нарықтағы белгілері
Заңды тұлғалардың елгілі бір нарықта бір бірімен бәсекелесуін әдетте
бәсекелестік деп ұғамыз. Теорияға сәйкес өткір бәсекелестік қандайда бір
нарықтағы сатушылар мекн сатып алушылардың санымен сондай-ақ, олардың
жүзеге асыратын операциялардың ауқымдылығымен анықталады. Банктік
бәәсекелестікке тоқталатын болсақ, оның еркін нарықта бірнеше белгілері
болады.
Бірінші белгі – капитал нарығына өзінің қаржылық қызметін ұсынатын
көптеген қаржы институттары қатысады.
Екінші белгі – нарықтын әрбір қатысушысы толық ақпаратқа ие болады.
Ақпарат алудың дұрыс шешім қабылдауына септігін тигізеді.
Үшінші белгі – барлық қатысушылардың нарыққа шығарылатын қаржылық
өнімдері ( депозиттері, кредиттері және басқа да қызмет көрсетулері) бірдей
болады.
Төртінші белгі – бірде бір қатысушы басқа қатысушының қабылдаған
шешіміне (дұрыс, қандай шешім қабылдайтынына) өз ықпалын жүргізе алмайды.
Қай жерде бәсекелестік күшті, сол жерде кез келген қызмет түрі соғұрлым
тиімді және өнімдер мен көрсетілетін қызметтің бағалары төмен әрі
тұтынушыларға пайдалы болады. Банк капиталы көп шоғырланған ақша нарығында
ссуда бойынша пайыз банк капиталы аз шоғырланған ақша нарығындағы ссуда
бойынша пайызға қарағанда жоғары әрі осыған орай банктің табысы да мол
болады, деп тұжырым жасау дұрыс көрінгенімен банк ісіндегі бәсекелестің
зерттеуі мұндай гипотезаны толық растай алған жоқ.
Бірқатар зерттеулер банктер неғұрлым көп болса, пайыз деңгейі соғұрлым
төмен болатынын көрсетіп береді, ал, кейбір зерттеулер - керісінше, яғни
банктердің шоғырлануы мен кредит пайызының мөлшерлемелер деңгейінің
байланысы әлсіз болатынын көрсетті.
Іс-тәжірибеде ірі банктер ұсақ банктерге қарағанда жинақ ақша салымы
бойынша жоғары пайыз төлейді, әрі олардың ссуда үшін өндіріп алатын
пайыздарының деңгейлері төмен болады.
Ірі банктердің ірі клиенттерге беретін ссудасына қарағанда қатер аз
болады, әрі шығынды да аз қажет етеді. Оның үстіне ірі банктердегі
мерзәімді салым ақшалардың көп бөлігі ірі депозиттік сертификаттар түрінде
сақталады, оны басқарудың шығыны аздау болады, әрі ол боцйынша төленетін
мөлшерлемелер салыстырмалы түрде жоғары болады. Ірі банктер әдетте
бастамашыл келеді және банк ісінің жаңа салаларында жаңашылдығымен көзге
түседі, өз активтерінің көп бөлігін кредит операцияларына бағыттайды.
Әлемдік банк индустриясы 60-шы жылдардың соңында елеулі өзгеріске
ұшырады. Әсіресе, 70-80 жылдары күшейген бәсекелікке бірқатар факторлар
себепкер болды.
Біріншіден, банк индустриясы интернационалдық тенденцияны бастан
кешірді. Бұл шетелдік бәсекелестердің нарығына кіруге, осының нәтижесінде
монетарлық банктермен бәсекелестікке әкеп соқтырады. Бұл, әсіресе, жалпы
нарықта өткір байқалады. Шетелдік банктер өздерімен бірге клиенттердің жаңа
банк қызметіне жаңа мәдениетіне және тағы басқа қатысты қажеттіліктерін
қанағаттандырудың жаңа тәсілдерін ала кееді.
Екіншіден, жаңа капитал нарықтры пайда болды. Олар салым ақшалардың
дәстүрлі жүйесін басқаша құрды, яғни түрлендірді. Банк пассивтерінің көп
бөлігі дамыған банкаралық нарықтың арқасында басқа банктердің қаражат
есебінен және әр түрлі бағалы қағаздарды шығарудың әрі сатудың есебінен
қалыптасты.
Үшіншіден, банк индустриясы заң шектеулеріне қарамастан көптеген
елдерде түрлендіріле бастады. Банктер өз саласына қатысты шамалы
операцияларды да жүзеге асырып, мәні бойынша әмбебап кредит мекемесіне
айналды. Жекеленген банк типтерінің арасындағы өзгешеліктердің жойылуы
банктердің ықпал ету саласындағы бәсекелестік күресін күшейтті.
Төртіншіден, бәсекелестіктің күшеюіне кредит, есеп айырысу инвеститция
операцияларын, сондай-ақ, акцияларды шығару немесе сатып алу арқылы басқа
да операцияларды игерген банкке қатысы жоқ қаржы – кредит мекемелері мен
аса ірі қаржы корпорацияларының ақша нарығына дендеп енуі де себеп болады.
Бесіншіден, жеке тұлғаларға қызмет көрсету бойынша банк қызметінде де
бәсекелестік күшейді. Жинақ банктері мен ссуда банктерінің бастамасы
бойынша жүргізілген салымшылардың қаражатын тарту коммерциялық банктер мен
бәсекелесуге әкеп соқтырды, олар салымшыларды өз жағына көптеп тарту үшін
халыққа көрсетілетін бөлшек қаржылық қызметтің аясын кеңейтіп, сапасын
жақсартты – бұл арнаулы қарыз беру, кредит тұрғысын қаржыландыру,
сақтьандыру бастапқы және қайталама кепіл заттармен операцияларды ұлғайту
және тағы басқа секілді қызмет түрлері. Көптеген банктерде депозиттік
базаның негізін клиенттердің табысы аз контингенттері құрайды. Осы үшін
басқа қаржы институттары мен бәсекелестік күрес жүргізіледі.
Осылайша, бүгінгі таңда банк индустриясы бәсекеге жарамды индустрияға
айналды. Қаржы институттарының арасындағы дәстүрлі айырмашылық аз уақыттын
ішінде жойылды. Бәсекелесушілердің көбісі ұлттық аядан шығып ғаламдық
ауқымда әрекет ететін болады. Оның үстінде, заң тарапынан шектеу
қойылмайтын көптеген нарық субъектілері пайда болады. Заң тарапынан
шектеудің болмауы оларға бәсекелестік күресте еркін әрекет етуіне мүмкіндік
береді.
Біздің еліміздегі банк жүйесінде өткір бәсекелестік бар деп айту әлі
ерте.біздің елімізде банктердің саны көп, алайда, олар әзірше бәсекеге
жарамсыз.
Корпоративті клиенттермен қарым-қатынасты дамыту және оларға банктік
қызмет көрсетуге бағытталған бірнеше әдістері қолданылады:
1. Алдын-ала қарастырылған көзқарас әдісі
2. Клиенттің сұранысы мен қажеттілігін қанағаттандыруға негізделген
әдіс
3. Клиенттің сұранысы мен қажеттілігін қалыптастыру әдісі.
Осы әдістердің қолданылу мақсаты – клиент бизнесінің қажеттілігін
қанағаттандыру, олардың сұрақтарының дер кезінде шешілуі және банк қызмет
көрсету мен сатуы көлемін көбейту, сонымен қатар банктің табысын көбейту.
Банктің өнімінің сатылу әдісі клиент бизнесі үшін маңыздысы
қажеттілікке негізделінуі болып табылады:
-экономикалық-табыс, пайда, шығынды үнемдеу, уақыт мөлшері;
-психологиялық – қауіпсіздік,сенімділік жақсы қарым-қатынас, жақтылық;
-әлеуметтік-тәжірибелік беделділік.
Сол немесе басқа да сатып алулар мотиві әртүрлі клиенттерге әр
қалай болады. Ережеге сәйкес, шешім қабылдауға бірнеше әдістер әсер етуі
мүмкін соның бір шешімділік болып табылады. Осы шешімділік мотивін анықтау
қиынға соғады, сондықтан клиенттің негізгі қызығушылығына тура табу үшін,
едәуір жеткілікті аргументтеріне ие болуы керек.
Әрбір өнім былай белгіленеді: ерекшелігінің болуы; банк
конкурент өнімдері немесе өнімді талдаушыдан рекшеленетін артықшылығы;
клиенттің дамуы үшін құндылығын ұсынады.
Өнімнің құндылығын арнайы сату техникасын қолданбай тұрып ең алдымен
клиент үшін оның құндылығы неде, оның ерекшелігі мен артықшылығы қандай
сияқты сызба бойынша өнімді басынан бастап зерттеуіміз қажет. Өнімді жіктеу
процессі Ерекшелік-артықшылық-құндылық сызбасы бойынша 1 кестеден
көрсетілгендей бірнеше кезеңдерден тұрады.
1-кесте Банктік өнімді жіктеу процессі
Кезеңдер Іс-шаралар
1-кезең Басымдық ретінде маркетингтік жоспарда белгіленген банктік
өнімнің тізімі жасалады.
2- кезең ЕАҚ сызбасы бойынша суреттеудің әдісі мен мәнін
бизнес-бөлімшелерінің қызметкерлеріне оқытылу жүргізіледі.
3- кезең Осы кезеңде олардың зерттеулері пайда болады және
маркетингтік қызмет түзетулер жасайды.
4- кезең Маман менеджрлер өнімге деген сұраныс пен оның сатуын
қалыптастыру үшін аргументтің жеткіліктілігіне өзінің
қорытындысын береді және экспертиза жүргізеді. Қорытындыға
сүйене отырып бизнес-бөлімшесімен бірігіп маркетингтік
қызмет жіктемеге толықтырулар енгізеді.
ЕАҚ сату әбісінің негізгі идеологиясы банктік өнімнің қаншалықты
сатылғанында емес, клиент проблеммасының шешілу тәсілі болып табылады.
Бұндай жағдайда банктің менеджері кәсіпорынның кеңесшісі немесе көмекшісі
есебінде сөз алады. Несие желісі бойынша несиелеу – банктік өнімнің
джіктелу мысалы 2 кестеде көрсетілген .
2 кесте Несие желісі бойынша банктік өнімнің жіктелуі
Банктік өнімнің Клиент үшін банктік Клиент үшін банктік
ерекшелігі өнімнің артықшылықтары өнімнің құндылығы
Ортақ несиелеу шартын Несиенің әрбір бөлігін Кәсіпорын басшылығының
рәсімдеу және алуға несиелеу келісім уақытын үнемдеуі
несиелеудің барлық шарттың қорытындысы мен
кезеңіне кепіл шарты ссудамен қамтамассыз ету
бойынша келісім шарт
талап етілмейді.
Есептің шотқа жіберілген Айналым қаражаттарының Қосымша пайда табу және
табыстың және күнделіктікез келген күнінде щарттың өз уақытында
тауар айналысы кезінде кәсіпорынның ағымдық төленуі
несие алушы күнделікті қажеттілігін қамтамассыз
қолдануға құқығы бар ету
несиелеудің лимитін
шартқа сәйкес анықтайды
30-90 күн ішінде несие Несие алушы бос ақша Табысты барынша
алушының тапсырысымен қаражаттарын иемденуге қамтамассыз мақсатында
несиені жабу құқығы бар меншікті қаражаттармен
және несиені басқару
мүмкіндігі. Толығымен
несиені жабуға және жаңа
несиені алу үшін
байланысын қажет
етпейді.
Баланс бойынша несиені Артылған, мерзімі өткен Өткізу бойынша артылған
қамтамассыз етуді дебиторлық қарызды тұрып қалған тауарлар
тексеру табуға көмектеседі банктің активінің
сапасын жақсартуға және
рентабельділігін
арттырады
Кәсіпорынның қаржылық Кәсіпорынның жағымсыз Қызметінің табыстылығын
шаруашылық қызметі мен жақтарын шығаруға арттыру
ағымдық қаражаттарына мүмкіндік беру және
квартал сайын талдау оларға басшылықтың
көңіл бөлуі, несиемен
айналысу
Өзгертілетін ссудалық Кәсіпорын қарамағындағыНесиенің кепілі болса
қарыз активтер толық көлемде да, активтер банкке
өндірістік, сауда табыс әкеледі
айналысына қатыса алады
Лимит шотына несиелеу Пайызға үнемділік Өзіндік құнын төмендету,
бойынша барлық негізгі қосымша табыс
өндіріс шығындары
төленуі мүмкін.
Кәсіпорын кепілге Кәсіпорынның барлық Уақытты үнемдеу
салынбаған мүлкін негізгі қызметті
несиемен қамтамассыз несиелеуін талқыға салу.
етуге рәсімдеуі мүмкін.
ЕАҚ сызбасы құндылық пен тиімділік жайлы нақты ұсынудан шыға отырып
өңделеді, банктік қызмет пен өнімдер салынған банктің клиент үшін күмәнсіз
қызығушылығын тудырады.
ЕАҚ сызбасын сәтті қолдану үшін, мына екі формуланы басшылыққа аламыз:
Банктік қызметтің ерекшелігі және оның артықшылығы + байланысушы сөз +
клиент үшін қызметтің құндылығы (Ц+Ф+О) (1).
Клиент үшін қызметтің құндылығы + байланысушы сөз + ерекшелік және
оның артықшылығы (!Ц+Ф+О) (2) [6].
Швецарияның қаржылық ортасы бірнеше механизмдердің көмегімен
азаматтардың салымжары туралы ақпараттарды құпия түрде сақтап отырады:
номерлік шот, салымдарды сақтауға арналған сейфтер және азаматтың өзінің
банктік операцияларын басқаруға мүмкіндік беретін сенімгерлік. Ескерте
кететін жағдай, Швецария банктері шот иесі туралы толық мәліметтерді қажет
етеді. Жасырын атпен банктік немесе депозиттік шоттар ашуға Швецарияда
тиым салынады.
Бір шетінен, банктік құпия қылмыстық жолмен келген ақшаларды қорғай
алмайды, яғни заңсыз жолмен табылған қаражаттарды шын қожайынынан немесе
пайда болу көзінен жасыру процесін қарастырмайды. Банктік құпияның
құқықтық алғы шарттары
Швецариялық банктік құрия азаматтық құқықта сонымен қатар қылмыстық
құықта да бекітілген. Демек, құпияны жария еткені үшін банкир екі жазаға
брдей кесілуі мүскін:
-біріншіден, банк қызметі туралы Заңға және Қылмыстық кодекске
сәйкес ол айыппұл салуы немесе бас бостандығынан айыру жазасына кесілуі
мүмкін;
-екіншіден, құпияны сақтау міндеттемесін бұзғаны үшін ол клиенттің
шығындарын өтеу жазасына кесілуі мүмкін.
Басқа мемлекеттердің билік органдары атынан жүргізілетін экономикалық
немесе салықтық шпионаж да қылмыстық жазаға кесіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан
– 2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде –
шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін
инфлясияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стратегиялық күшті ілгерілеуге
бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды
экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальді және монетарлық
қатан шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз
деп көрсетілген.
Қазақстандағы банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған
заңдардың жүзеге асу процессі өтпелі нарықтық кезеңдегі күрделі
экономикалық реформалар мен ұзаққа созылатын мемлекеттік бағдарламалар
ауқымында жүзеге асырылуда. Сонымен қатар банктік қызмет аямын реттеуге
бағытталған заңдардың тек осы салаға ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік
қаржы,валюта, ақша–несие, жалпы экономиканың кез келген саласына қатысты
болатындығын естен шығармаған дұрыс.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастырдың дамуына орай аса көңіл
бөлетін мәселелердің қатарына банктік қызмет саласын реттейтін заңдарды
дамыту жатады. Ал банктік қызмет аясының жоғары деңгейде дамып, халықаралық
деңнгейге сәйкес болуы осы саланы реттеуге арналған заңдардың тиімді түрде
жүзеге асуымен тығыз байланысты. Елімізде банктік қызмет аясын реттеуге
арналған заң актілерінің қатарына ең алдымен республикамызда құқықтың
қайнар көзі болып табылатын ҚР Конститутциясын, ҚР Президенті туралы ҚР
заңын, ҚР Парламенті туралы ҚР заңын және т.б. заң актілерін жатқызса
болады.
Қазіргі кезде еліміздің банк жүйесінің ерекшелігі – ол банктік
іске жаңа технологияларды енгізе бастауымен, рыноктық үлгіге негізделген
банктік үлгілердің пайда болуымен, банктік қызметті реттеуге бағытталған
заңнамалар жүйесінің ілгері қарай дамуымен сипатталады. Сол себептен де
банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі болып табылады. Ал банктік жүйенің тиімді түрде және
тұрақты сипатта қызмет атқаруы тікелей оны реттеуге бағытталған заңдардың
қоғам талаптарына және халықаралық стандарттарға сәйкес болып, тәжірибеде
тиімді және дұрыс жүзеге асуымен байланысты десек қателеспейміз. Сол
себептен де банктік қызметті дамытуға және банк ісіне қатысты көптеген
мемлекетаралық немесе халықаралық келісімдер жасалып жатады, олардың
қатарына: 19 қыркүйек 1996 жылғы ҚР–ның Үкіметі мен Ислам Даму Банкісі
арасындағы Даму Банкінің өкілдігін Алматыда құру жөніндегі келісімді, 8
шілде 1994 жылғы Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы және
Өзбекстан Республикасы арасындағы Ортаазиялық даму банкін құру жөніндегі
келісімді және басқаларын жатқызамыз. Бұл келісімдердің маңыздылығы өте
жоғары болып келеді, себебі банктік қызмет тек қана бір мемлекеттің
территориясында ғана жүзеге асырылмайды, бұл қызмет кез келген мемлекет
үшін маңызды барлық салалармен тығыз байланыста жатыр.
Қазіргі Қазақстанның банктік жүйесіндегі мемлекеттік басқарудың жанама
нарықтық механизмін пайдалану қарастырылады. Бұл келесі банк қызметіндегі
мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелерін шешу үшін қажет.
-ҚР экономикасына және ақша-несие саласына мемлекеттік ықпалды ң
тиімділігін арттыру;
-ҚР тұтастығын және экономикасының тұрақтылығын қамтамассыз ету,
мемлекеттік биліктегі және экономикалық кеңестегі жүйені біріктіру; банк
жүйесінің қызметінде ашық қызығушылықты сақтау және ұлттық волютаның
құнсыздануын болдырмау;
-банктік жүйеде несие мекемелерінің бәсекеге қабілеттілігін,
кәсіпкерлік қызметтің еркіндігін қамтамассыз ету, банктік қызметті
тұтынушылардың заңды құқығын жзәне мүдделерін қорғау.
ҚР банктік қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық актілерді, сонымен
қатар осы қызмет саласындағы ғылыми сұрақтар бойынша келесі мемлекеттік
бағыттарды атап айтуға болады:
а) ҚР банк жүйесінің қызметін қадағалау және бақылау тәртібін орнату,
банктік мекемелерді тіркеу және лицензиялау; банк қызметінің функционалдық
принциптері мен құқықтық нормаларын қалыптастыру;
б) ҚР несиелік мекемелердің қызметін тіркеу және лицензиялау,
шетелдік банк филиалдары мен өқілдіктерін, несиелік мекемелермен шетелдік
капиталды пайдалануға рұқсат беруді рәсімдеу; несиелік мекемелердің
акцияларын несиелшеуге келісім шарт жасау;
с) банктік реттеу жүйесінде ақша-несие саясатының әдістері мен
құралдарын пайдалану тәртібін орнату;
г) банктік қызметке және банктік жүйеде мемлекеттік бақылауды және
қадағалауды жүзеге асыру;
д) банктік қызметте: банкротқа ұшырау, несиелік мекеменің
лшиквидациясығ басқару арбитражын белгілеу және т.б. соттың шешімі
негізінде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қадағалау – бақылау қызметі банк жүйесінің заңнамасында
көрсетілген. Мысалы, Мемлекет Қазақстан Республикасындағы банктік
жүйесінің элементі ретінде Ұлттық банк өз қызметін, сонымен қатар несиелік
мекемелерінің қызметін бақылайды. Ұлттық банк мемлекеттік бақылау органы
болғандықтан, оны прокаратура органдары қадағалайды.
Банк саласында кеңінен салықтық, кедендік, қаржылық, валюталық
бақылаулар қолданылады. Сонымен қатар, мемлекеттік емес бақылау түрлері,
мысалы, сыртқы және ішкі аудит, несиелік мекемелердің ішкі бақылауы,
қоғамдық бақылау қолданылады. Ұлттық банк өкілеттілігіндегі банк кеңесінің
нәтижелі жұмысы: банктік жүйелер және несиелік мекемелердің тұтынущылары,
салымшылар және борышкерлердің құқығын қорғайтын процестерінен көрінеді.
Сонымен қатар, Ұлттық банк, банк қызметінің және несиелік мекемелердің
клиенттерін, сондай-ақ азаматтық құқықтарының сақталуын қадағалайды(мысалы,
банк несиесінің толық шығыстарын бақылау).
Банк жүйесі шегінде қаржылық және валюталық бақылаудың мемлекеттік
және мемлекеттік емес әдістері қолданылады. ҚР валюталық бақылаудың екі
түрі бар: Ұлттық банктің валюталық бақылауы және ҚР Үкіметінің валюталық
бақылауы.
Ұлттық банктің валюталық бақылау заңнамасында екі ерікті бақылау
бағыты бар: банктік валюталық бақылау және өзіндік валюталық бақылау,
сондықтан ұлттық банк қызметі толығымен валюталық бақылау объектісі болып
табылмайды.
Валюталық бақылаудың бірінші бағыты несиелік мекемелердің валюталық
бақылау операцияларына байланысты өкілетті бақылауды жүзеге асырады,
банктік құқықтық қатынастардың және құқық нормасының объектісі болып
табылады. Бақылаудың бұл түрі банктік операциялардың заңға сәйкес болуын,
сонымен қатар несиелік мекемелердің валюталық құндылық операцияларын
жүзеге асыруын қамтамассыз етеді (Валюталық реттеу және бақылау туралы
Қазақстан Республикасының заңы. 13.06.2005.)
Валюталық бақылаудың екінші бағытында Ұлттық банк валюталық
операциялар қатынастарын несиелік мекеме болып табылмайтын заңды тұлғалар
жүзеге асырады.
Осылайша, банктік жүйенің және банктік қызметтің ең маңызды
бағыттарының бірі мемлекеттік бақылау және қадағалау болып табылады және
банктік жүйеде функциялық тиімділікті және сенімділікті қамтамассыз
етеді.
ҚР банктік жүйесінде бақылау-қадағалау қызметтерін мемлекеттік және
мемлекеттік емес заңнамалық талдаудың бірнеше бағыттарын қолдануға
мүмкіндік туғызады. Банк саласындағы бақылау-қадағалау қызметінің негізгі
бағыты мемлекеттік несиелік және банктік мекемелерді қадағалау мен бақылау
болып саналады.
Мемлекеттік қызмет бойынша банктік бақылау және қадағалау іс-шараларын
жүргізу кезінде келесі бағыттарды ескеру керек болып табылады.
а) банк жүйесінің және банктік қызметті ерекше сала ретінде
қарастыру;
б) банк саласындағы бақылау-қадағалау органдарының өкілеттіктері
арнайы құрылымдарға бөлінген;
с) бақылау және қадағалау обьектілері белгіленген тұлғалар арасында
қолданылады;
г) банктік құқық – кешендік құқық және құқықтық нормалардың ерекше
топтары;
д) бақылау-қадағалау қызметінің арнайы әдістері мен түрлерінің
жіктелуі.
Банктік өзіндік бағытына қарағанда, көптеген жағдайда банктік
бақылаудың әр түрлі жағдайларын қарастырады. Кредиттік ұйымдардағы банктік
бақылау, валюталық құндылықтары бар өздерінің банктік бақылауларын
қадағалауы, сонымен қатар, валюттік бақылау агенттері ретінде банктік
жұмыстарды мемлекеттік заң тұрғысынан бақылау қатаң сақталуы тиіс.
Сондықтан, валюталық, кедендік, салықтық, бюджеттік, азаматтық т.б.
бақылаудың түрлерінің заңның басқа да қадағалау түрлерін бағыттайды [7].
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӨТІМДІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ
ТАЛДАУ МЕН БАҒАЛАУ
2.1 Банктердің өтімділігін арттыру және басқару жолдарын талдау
2007 жылдың жаз мезгіліне дейін банктік жүйе Қазақстан экономикасының
ең белсенді дамушы секторы болып келеді. Республика экономикасына ену
денгейі бойынша (жіө 90%-ға жуық) бұл жүйені Евроодақ мемлекеттерінің
көрсеткіштерімен салыстыруға болатын еді. Сөйте тұра, сыртқа қорландыру
Қазақстанның банк жүйесінің негізгі өсім факторы болып табылады (2006 ж.
аяғына қарай банктердің пассив түріндегі сыртқы борыштарының үлесі 52%
құрады)
2007 ж. ортасында басталған бүкіл әлемдік өтімділік кризис
Қазақстанның реттеу органдары мен банктік секторын соңғы жылдар ішіндегі ең
қиын сынаққа ұшыратты.
Мемлекеттің банк жүйесінің дамуы шекке жетті, пайда болған
қиындықтар айналасында іскерлік тәжірибені. Стратегия мен реттеуді
түбірімени қайта құру қажеттілігі туды. Американдық subprime ипотекалық
секторының сәтсіздікке ұшырауы салдарынан болған әлемдік несие дағдарысы
банктер үшін нағыз сілкініс болды, әсіресе дағдарысқа дейінгі уақытта
олардың қолдағы несиелік ресурстарға жеңіл жетіп отырғанын ескерсек.
Қазақстаннық қаржылық сферасындағы алғашқы тұрақсыздық белгілері несие
беру шарттарының өзгеруінен, сонымен қатар қазақстандық банктердің
акциялары құнының төмендеуінен біліне бастады. Банктердің өтімділігі
денгейінің төмендеуі дәлелі болып банкаралық несие мөлшерлемесінің өсуі, 2-
деңгейлі банктерде жедел депозиттер көлемінің күрт қысқаруы, ақша базасының
тарылуы табылды. Әлемдік нарықта қарыз беруді ұсыну динамикасы қысқарды.
Еліміздің банк жүйесінің жағдайы сыртқы борыштарды қайта қаржыландыру
тәуекелі және өтілімділіктің белгіленген дефициті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz