Азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік қағида: түсінігі және мәні

Диспозитивтік қағида азаматтық іс жүргізудің ерекше бір қағидасы болып табылады. Бұл қағида істің ары қарай жылжуын, олардың бір сатыдан екінші сатыға өтуін анықтайды, яғни азаматтық іске қатысушы тұлғалардың өздеріне тиесілі материалдық және процессуалдық құқықтарына билік етуінен көрініс табады. Диспозитивтік қағидаға сәйкес азаматтық істі қозғау, талаптың пәні мен негізін анықтау, сот шешіміне шағым келтіру, шешімді орындауға жолдану талапкердің еркіне байланысты жүзеге асырылады. Ал бітімгершілік келісімге келу екі жақтың, талапты мойындау жауапкердің еркіне байланысты болады.
Нақты азаматтық істегі диспозитивтілік азаматтық сот өндірісінен бастап атқару өндірісіне дейін орын алады. Азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтілік азаматтық құқықтық қатынастарға тән диспозитивтік бастаманың ары қарайғы көрінісі және нәтижесі болып табылады. Диспозитивтік бастама сот өндірісінің барлық кезеңіне – нақты іс қозғаудан атқару өндірісіне дейін таралып, әрекет етеді.
Жалпы, диспозитивтік қағидаға анықтама беруде ғылымда ғалымдармен әртүрлі көзқарастар қалыптастырылған. Олардың, тиісінше, мағыналары да әр түрлі. Мәселен, Ю.С. Осиповтың пікірі бойынша диспозитивтік қағида - бұл соттың, прокурордың және басқа да құзіретті органдардың көмегі арқылы іске қатысушы тұлғалардың өздеріне тиесілі материалдық және процессуалдық құқықтарын пайдалану құқығы мен бостандықтары. [1] Ол бұл анықтамада диспозитивтік қағиданың екі негізгі және бір-бірімен байланысты кезеңін анықтайды. Біріншіден, бұл жерде азаматтық сот өндірісінің бастауы бекітілген, және екіншіден, осының нәтижесінде іс барысындағы мүдделі тұлғалардың бастамашылығының ара қатынасы анықталады.
Келесі бір автордың пікірі бойынша диспозитивтік қағидасы – азаматтық сот өндірісіндегі процестің бастамасы мен жылжу механизмін анықтайтын нормативтік-жетекші ереже. [2] Мүдделі тұлғалар азаматтық істі қозғап, іс барысында оның ары қарай жылжуына, өзгеруіне, бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және істің тоқтауына әсерін тигізеді. Диспозитивтік қағидасы азаматтық іс жүргізудің барлық сатыларын қамтиды және тек қадағалау өндірісінде ғана нақты шектеулер арқылы көрініс табады. Бұл жерде азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік бастама дегеніміздің өзі не соған сипаттама беріп көрейік.
Диспозитивтік бастама азаматтық іс жүргізу құқығындағы диспозитивтік қағиданың көрініс табуы мен дамуы болып табылады. Осы айтылғанға байланысты Азаматтық кодекстің 8-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық құқықтарды, соның ішінде оларды қорғау құқығын өз еріктері бойынша пайдаланады Азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау Конституцияда көрсетілген. АІЖК-нің 8-бабында әрбір мүдделі тұлға өзінің бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жолдану құқығы көрсетілген. Азаматтық іс жүргізу заңы азаматтық субъективтік құқықтарды сотпен қорғауды жүзеге асыру мақсатында әрбір субъектіге іс жүргізуде еркін пайдаланатын нақты процессуалдық әрекеттер мен құқықтарды ұсынады.

1. Осипов Ю.С. Гражданский процесс. М., 1996. 42 бет.
2. Боннер А.Т. Принцип диспозитивности в советском гражданском процессуальном праве. М., 1987. 44 бет
3. Шакарян М.С. Гражданский процесс. М., 1996. 38 бет.
4. Боннер А.Т. Аталған еңбекте. 44 бет.
5. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве. М., 1970. 17 бет.