Коммерциялық банктердегі несие саясатына талдау жүргізу (АҚ «БТА» банк тәжірибесінде)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Коммерциялық банктердің несие саясатының негіздері ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ (АҚ «БТА» Банк ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау және негізгі көрсеткіштерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 АҚ «БТА» Банкінің несие саясаты және негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Несиелік мониторинг, банктің несиелік портфелінің сапасын бақылаудың әдісі ретінде және проблемалық несиелермен жұмыс жасау ... ... ... ... ... ... ...45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Коммерциялық банктердің несие саясатының негіздері ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ (АҚ «БТА» Банк ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау және негізгі көрсеткіштерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 АҚ «БТА» Банкінің несие саясаты және негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Несиелік мониторинг, банктің несиелік портфелінің сапасын бақылаудың әдісі ретінде және проблемалық несиелермен жұмыс жасау ... ... ... ... ... ... ...45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Коммерциялық банктердің банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында 2009-ші жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша 37 екінші деңгейлі банктер, 380 филиалдары бар, олардың ішіндегі 35 банк Алматы қаласында орналасқан. [1]
Қазақстан Республикасының қаржы нарығындағы ең бір дамыған саласы болып банк секторы саналады. Қазіргі кезеңде экономикамыздың өсіп дамуында банк жүйесінің маңызы зор. Ал коммерциялык банк табысының 3/1 бөлігіне дейінгі үлесін несиелеу операциялары алып келеді. Сондықтан да жекелеген банктердің несие саясатын қарастыру, оның құрылымын талдау мен нарық жағдайына бейімделу икемділігін талдау өте маңызды.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей қоймады. [2,6]
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа бейімделуін талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттары – коммерциялық банктің несие саясатының мәні мен мазмұнын ашу, оның банк қызметіндегі рөлін айқындау және жалпы несие саясатын жетілдіру жолдарын талдау.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау, ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау;
• Қазақстан нарығының жалпы дүниежүзілік нарықтың бір бөлігі екендігін айқындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның ішінде АҚ «БТА» банк - болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде заңдық актілер, номативтік материалдар, статистикалық мәліметтер, банк пен кәсіпорын есептері, отан және шетел авторларының жұмыстары пайдаланылды.
Қазақстан Республикасында 2009-ші жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша 37 екінші деңгейлі банктер, 380 филиалдары бар, олардың ішіндегі 35 банк Алматы қаласында орналасқан. [1]
Қазақстан Республикасының қаржы нарығындағы ең бір дамыған саласы болып банк секторы саналады. Қазіргі кезеңде экономикамыздың өсіп дамуында банк жүйесінің маңызы зор. Ал коммерциялык банк табысының 3/1 бөлігіне дейінгі үлесін несиелеу операциялары алып келеді. Сондықтан да жекелеген банктердің несие саясатын қарастыру, оның құрылымын талдау мен нарық жағдайына бейімделу икемділігін талдау өте маңызды.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін тигізбей қоймады. [2,6]
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа бейімделуін талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттары – коммерциялық банктің несие саясатының мәні мен мазмұнын ашу, оның банк қызметіндегі рөлін айқындау және жалпы несие саясатын жетілдіру жолдарын талдау.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау, ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау;
• Қазақстан нарығының жалпы дүниежүзілік нарықтың бір бөлігі екендігін айқындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның ішінде АҚ «БТА» банк - болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде заңдық актілер, номативтік материалдар, статистикалық мәліметтер, банк пен кәсіпорын есептері, отан және шетел авторларының жұмыстары пайдаланылды.
1) www.afn.kz «Банк секторының ағымдағы жағдайы», 1 қаңтар 2009жыл;
2) www.bta.kz АҚ «БТА»-ның ресми сайтының мәліметтері;
3) Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»; ИздатМаркет,
Алматы, 2004жыл (139-189бет);
4) Сейтқасымов Г.С. «Банковское дело», Алматы 1998жыл (108-122бет);
5) Газета «Капитал», «Качество активов банков ухудашеатся», 24 ақпан,
2008жыл (5 бет);
6) АҚ «БТА» банкінің Директорлар Кеңесімен бекітілген (17/06/2004 жылғы
№23 хаттама), «БТА»-ның Несие саясаты;
7) АҚ «БТА» банкінің нарықтық несиелеу туралы нұсқаулығы, 2006жыл;
8) АҚ «БТА» банкінің Директорлар Кеңесімен бекітілген (24/11/2003 жылғы
№22 хаттама) нарықтық несиелеу бойынша Несиелік Комитет туралы
ережелері;
9) Мониторинг және проблемалық несиелермен жұмыс жасау туралы
ережесі;
10) Газета «Капитал»; «Чего бояться и от кого ждать помощи?» 27 қыркүйек,
2007жыл (8бет);
11) «Егемен Қазақстан»; Ұлттық Банк Төрағасы Әнуар Сайденовпен сұқбат,
18 желтоқсан 2007жыл;
12) «Личные деньги» журнал, №4 (24) апрель/ 2008жыл, (8-11бет);
13) «Личные деньги» журнал, №1 (21) қаңтар/ 2008жыл, (8-11бет);
14) Лаврушин «Деньги, кредит, банки», Москва 1998жыл, (198-218);
15) 27 желтоқсан 1994 жылғы «Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексі (Негізгі бөлім), өзгертулер мен толықтырулармен;
16) 30 наурыз 1995 жылғы «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
17) 31 тамыз 1995 жылғы «Қазақстан Республикасының Банк және банк
қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, өзгертулер мен
толықтырулармен;
18) 23 желтоқасан 1995 жылғы «Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы;
19) 30 қараша 2000 жылғы «Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі
туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
20) 25 желтоқсан 1995 жылдың №2727 «Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлығы;
21) www.kase.kz АҚ «БТА» банкінің 2006, 2007, 2008 жж. Жылдық есебі;
22) «Қазіргі экономикалық ОРЫСША-ҚАЗАҚША түсіндірме сөздік-
анықтамалық», Алматы-2003жыл, М.Р. Насыров; С.Р.Тоқсанбай;
С.К.Құлпыбаев;С.П.Гуляева;
23) «Толық экономикалық Орысша-Қазақша СӨЗДІК», Алматы-1999жыл,
С.Р.Тоқсанбай;
24) «Қазақша-Орысша; Орысша-Қазақша оқушыларға және жоғары оқу орны
студенттеріне арналған СӨЗДІК», Алматы-2002жыл.
2) www.bta.kz АҚ «БТА»-ның ресми сайтының мәліметтері;
3) Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»; ИздатМаркет,
Алматы, 2004жыл (139-189бет);
4) Сейтқасымов Г.С. «Банковское дело», Алматы 1998жыл (108-122бет);
5) Газета «Капитал», «Качество активов банков ухудашеатся», 24 ақпан,
2008жыл (5 бет);
6) АҚ «БТА» банкінің Директорлар Кеңесімен бекітілген (17/06/2004 жылғы
№23 хаттама), «БТА»-ның Несие саясаты;
7) АҚ «БТА» банкінің нарықтық несиелеу туралы нұсқаулығы, 2006жыл;
8) АҚ «БТА» банкінің Директорлар Кеңесімен бекітілген (24/11/2003 жылғы
№22 хаттама) нарықтық несиелеу бойынша Несиелік Комитет туралы
ережелері;
9) Мониторинг және проблемалық несиелермен жұмыс жасау туралы
ережесі;
10) Газета «Капитал»; «Чего бояться и от кого ждать помощи?» 27 қыркүйек,
2007жыл (8бет);
11) «Егемен Қазақстан»; Ұлттық Банк Төрағасы Әнуар Сайденовпен сұқбат,
18 желтоқсан 2007жыл;
12) «Личные деньги» журнал, №4 (24) апрель/ 2008жыл, (8-11бет);
13) «Личные деньги» журнал, №1 (21) қаңтар/ 2008жыл, (8-11бет);
14) Лаврушин «Деньги, кредит, банки», Москва 1998жыл, (198-218);
15) 27 желтоқсан 1994 жылғы «Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексі (Негізгі бөлім), өзгертулер мен толықтырулармен;
16) 30 наурыз 1995 жылғы «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
17) 31 тамыз 1995 жылғы «Қазақстан Республикасының Банк және банк
қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, өзгертулер мен
толықтырулармен;
18) 23 желтоқасан 1995 жылғы «Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы;
19) 30 қараша 2000 жылғы «Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі
туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
20) 25 желтоқсан 1995 жылдың №2727 «Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеу және олармен мәміле жасау туралы» Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлығы;
21) www.kase.kz АҚ «БТА» банкінің 2006, 2007, 2008 жж. Жылдық есебі;
22) «Қазіргі экономикалық ОРЫСША-ҚАЗАҚША түсіндірме сөздік-
анықтамалық», Алматы-2003жыл, М.Р. Насыров; С.Р.Тоқсанбай;
С.К.Құлпыбаев;С.П.Гуляева;
23) «Толық экономикалық Орысша-Қазақша СӨЗДІК», Алматы-1999жыл,
С.Р.Тоқсанбай;
24) «Қазақша-Орысша; Орысша-Қазақша оқушыларға және жоғары оқу орны
студенттеріне арналған СӨЗДІК», Алматы-2002жыл.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Коммерциялық банктердің несие саясатының негіздері
... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ (АҚ БТА Банк
ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау және негізгі
көрсеткіштерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2.2 АҚ БТА Банкінің несие саясаты және негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Несиелік мониторинг, банктің несиелік портфелінің сапасын бақылаудың
әдісі ретінде және проблемалық несиелермен жұмыс
жасау ... ... ... ... ... ... ...45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...66
Кіріспе
Коммерциялық банктердің банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында 2009-ші жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер
бойынша 37 екінші деңгейлі банктер, 380 филиалдары бар, олардың ішіндегі 35
банк Алматы қаласында орналасқан. [1]
Қазақстан Республикасының қаржы нарығындағы ең бір дамыған саласы
болып банк секторы саналады. Қазіргі кезеңде экономикамыздың өсіп дамуында
банк жүйесінің маңызы зор. Ал коммерциялык банк табысының 31 бөлігіне
дейінгі үлесін несиелеу операциялары алып келеді. Сондықтан да жекелеген
банктердің несие саясатын қарастыру, оның құрылымын талдау мен нарық
жағдайына бейімделу икемділігін талдау өте маңызды.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс
Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін
тигізбей қоймады. [2,6]
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-
ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын
іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру
мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа
бейімделуін талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттары – коммерциялық банктің несие саясатының
мәні мен мазмұнын ашу, оның банк қызметіндегі рөлін айқындау және жалпы
несие саясатын жетілдіру жолдарын талдау.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау,
ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау;
• Қазақстан нарығының жалпы дүниежүзілік нарықтың бір бөлігі екендігін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның
ішінде АҚ БТА банк - болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде заңдық актілер, номативтік
материалдар, статистикалық мәліметтер, банк пен кәсіпорын есептері, отан
және шетел авторларының жұмыстары пайдаланылды.
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ.
1.1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасындағы, несиелік саясат – бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысындағы банктің стратегися мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұарды.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік береді:
● несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
● несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдер қабылдайтын
тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
● сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалылығын;
● ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктің қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат
пен оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдерін
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым
қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер
(өндірісті кеңейтуге, жаңартуға, техникалық жағынан қайта қаруландыруға,
ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясатттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде несиелерге
қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сәйкес келетінін анықтауды талап
етеді. Несиелеу мақсаттары анықталған соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік саясатын және оған қоса несиелеу
стандарты мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқалықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін, несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта барлық
несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де қамтылады.
Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге
байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клинеттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынадай элементтер
көрсетілуге тиіс:
● несиелік қызметті ұйымдастыру;
● несиелік портфельді басқару;
● несиелеуге бақылау жасау;
● құзіретті бөлу принциптері;
● несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
● несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектулер;
● несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
● несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге
болады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стдандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметі жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
● қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
● несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
● әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
● қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
● құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
● несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық
немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісімшарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және тағы басқа жатады.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелері бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
● банктегі несиелеу процесін ұымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
● несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
● несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
● несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс.
Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
I топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
● несиенің мақсаттылығы;
● несиенің дифференциалдығы.
II топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптері:
● несиенің мерзімділігі;
● несиенің қайтарымдылығы;
● несиенің төлемділігі;
● несиенің қамтамсыз етіліуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принциптерінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принциптерімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарын беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциялануы, тек несиелік қабілетті сипттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуы тистілігімен қортындыланады. Осыдан келіп, неисенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретніде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шарушылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принциптеріне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндрісіте ақшалай қаражаттермен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принициптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторына мыналар жатады:
● Орталық Банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленген сыйақысының базалық
мөлшерлемесі;
● банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
● өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
● банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғарғы болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
● несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
● несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
● еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны жоғары
болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары болуға
тиіс,
себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесінің объективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнінде, заңды және
жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласын мынадай түрде беріледі:
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастпақы сомасы;
n – аймен берілетін несиенің ұзақтығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі
мерзімі өткен несиелер шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен несиелік
қарызға сыйақыны есептеу мынадай формулаға байланысты жүргізіледі:
мұндағы:
I – мерзімі өткен қарыз бойынша есептлетін сыйақы сомасы;
g – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Q - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айып-пұл);
t1 - несие берлігеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға дейінгі
уақыт мезгілі.
Несиелеудің келесі принципі – берілетін неиселердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та уақыт өте
келе бұл принцптің мазмұны толығымен өзгерген.
Бүгінде несиенің қамтамасыз етілу ретінде кепіл, кепілхат, кепілдеме,
сақтанлыру міндеттемелері қолдануда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық:
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болды.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиенің қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
құқылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы
қағаздарға да байланысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынадай сипатта
болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлуеді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді:
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепілхат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепілхат алушының
несиеге байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепілхаттың бұл
түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат жеке
тұлғаларды, серіктестерді несиелеу барысында қолданылады. Корпорациялардың
кепілхаттары басқа бір корпорациялардың алған несиелерін қамтамасыз етуде
жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепілхаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең
қолданылғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін кепілхаттарына банктер
әлі де болса, олардың түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберінде қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
екі әдісі қолданылған:
● қалдық бойынша;
● айналым бойынша;
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалыстағы (яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты
болды. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы-материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
және т.б.), аяқталамған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер
және жөнілтілген тауарлар жатады. Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге
деген сұранс тудырып, ал олардың азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын
талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде несие компенсациялық сипатта болды,
өйткені, несие шаруашылық органдардың құндылықтары мен қаражаттарының орнын
жабуға бағытталады. Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар бойынша
беріледі. Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру
жолымен жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардың түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Бұл несиелеу әдісінде жаңа несиенің
берілуі мен бұрын берілген несие бойынша қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша
ұштасып қалып отырады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болды, себебі
несиенің берілуі тікелей қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға
деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Сөйтіп, айналым бойынша
несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиелрдің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған.
Бұл жерде несиенің қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер
есебінен банктік несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, ал екіншісі,
банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда оның рөлі арта түсті.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты
өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банктік
реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп ауқымды объектілерді
несиелеуден (қалық бойынша, сол сияқты айналым бойынша да) біртұтас
несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша несиелеуге
өтудің объективті процесі аяқталады. Мұнда айналым бойынша несиелеу жиынтық
қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай-ақ
мұндай формаға іс жүзінде шарушалықтың барлық салалары өткізілді. Қазіргі
жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылық,
сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әжісінің үш түрі
қарастырылады:
● айналым бойынша несиелеу әдістері;
● қалдық бойынша несиелеу әдістері;
● айналым-қылдықтық;
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымдағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының шығындарын
оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген объективтік
қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиеге деген қажеттілік тауарлы-
материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай көздері
есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып,
банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ шығарылған шығындарын өтейді.
Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың қалдықтарын есепке ала
отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды
сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде,
несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша
несиелеуде, несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде, несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртәіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсатты
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мерзімге, яғни мерзімді несиелерді беру барысында қолданылады.
Екінші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын ала
белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі оларға
белгілі бір мерзім аралығында төлем құжаттарын банкке төлеуге көрсету
жолымен қажеттілік шараларына байланысты пайдаланылады.
Несие берудің мұнадай формасын несиелік жиені ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің қарыз
алушының арасында жасалған несиелік келісімшартқа сәйкес, кез келген есеп
айырысу құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір жылға ғана
ашылады, бірақ кейде одан да қысқа мерзімге ашыдуы мүмкін. Клиент банктен
несиелік желі мерзімінің кез келген уақытында қосымша келіссөздер жүргізбей-
ақ және ешқандай бланк толтырусыз несие ала алады. Бірақ банк қарыз
алушының қаржылық жағдайының нашарлығынын байқап қойса, бекітілген шек
көлемінде несие деруге келіспеу құқығы сақталады. Бекітілген тәртіп
бойынша, несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы және жақсы ресурстары бар
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері болады.
Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда несиені беріп және оны
өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қарым-қатынас аяқталады.
Жаңартылатын несиелік желі барысында (револьверлік) несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимит шегінде беріледі және өтеледі. Несиелік желі,
сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін. Мұндай мақсатты несиелік желі
клиенттің бір келісімшарт төңірегінде белгілі бір тауарларды жабдықтауды
төлеуі үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан отандық,
яғни ірі объектінің айналымы бойынша несиелеу әдісіне көбірек ұқсатығы да
болады. Бірақ та олардың арасында айырмашылықтар бар. Сөйтіп, шетелдік
банктер несиелік желіні тек бірінші класстық қарыз алушыларға ғана ашады,
ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді бөліп жатпайды. Сонымен
қатар, несиелеу шегін анықтау тәсілдері де әр түрлі, сол сияқты өлшенбейтін
төлемдер көлеміне байланысты ажыратылады. Бізде ол біршама маңызды. Мұндай
кемшіліктер жаңа коммерциялық құрылымдарға несиелік желі ашуға болмайды.
Бірақ та, мұндай клиенттерді несиелеудің басты әдісі - әр жекелеген
несиелерді беру барысында қарапайым көзқараста болу болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да
банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытылы айналысып отыруға
тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипттайды.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне
жататындар:
● несиелік қызметті ұйымдастыру;
● лимиттер белгілеу;
● несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
● несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және
белгіленген лимиттермен салыстыру;
● несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
мөлшерлемесін анықтау;
● несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау;
● несиелік мониторинг;
● несиелік портфельді басқару;
● проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Кез келген банктің несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шарушылық өнімдерін, оның қайта өңделуін және
басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты,
соның ішінде:
● қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
● несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы-материалды бағалар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
● маржа деңгейіне;
● несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
● банкет бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизауиялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады.
Несиелік портфельді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жеететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілері қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғы шарттарына
жататындар:
● нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитің белгілеу;
● несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау
формасын жасау;
● әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
● төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
● жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатандату;
● несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау
жасауды тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге:
● несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
● сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
● несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- қарыз алушының қызметін қайта құру;
- несиені қайтару кестесін өзгерту;
- пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
1.2 ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті – бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде саудының қайтарылмай қалуға
себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты
болып келеді. Сондықтан да, банк несиесінің берілуі алдын ала ықпал ететін
факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай
жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу қабілетті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға
беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік
операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке
несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.
Әлемдік және отандық банктік тәжрибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті, ағымдағы қызметі барысында
қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі),
капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай,
бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен
қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және
менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің
мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі беделі оның сол аяда ұзақ уақыт
қызмет етуіне, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге
сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серіктестерінің
(жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі
беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына
(білімі, жұмыс тәжірибесі), моральдық сапасына, жеке қаржылық және
отбасылық жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым-
қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.
Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге,
несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының
болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдерінде белгілі бір
өкілеттіктерінің болуын білдіреді.
Қарыз алушының капиталы оның несиелік қабілетінің біршама маңызды
критерийі болып саналады. Оны бағалауда мынадай екі шарттың маңызы зор:
1) оның жеткіліктігі, яғни Орталық банктің тарапынан жарғылық қордың
(акционерлік капиталдың) ең төменгі мөлшеріне қойылатын талабы және
қаржы левераж коэффициенті негізінде талданады;
2) несиеленетін операцияларға меншікті капиталды жұмсау дәрежесі, яғни
ол банк пен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін
куәландырады. Қаншалықты меншікті капитал жұмсамалы көбірек болса,
соғұрлым қарыз алушының несиелік тәуекеліне ықпал ететін
факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік туады.
Несиенің қамтамасыз етілуі – қарыз алушының активтерінің құны және
несиелік келісімшартта көрсетілетін қарызды өтеуде екінші қосымша көздердің
(кепіл, кепілхат,кепілдеме, сақтандыру қағаздарының) болуы. Мұндағы қосымша
көздер қарыз алушының басына қаржылық киындықтар туу барысында, олардың
банк алдындағы міндеттемелерін уақытылы орындауына кепілдік береді.
Кепілдік сапасы, кепілхат беруші, кепілдемеші мен сақтандырушының тұрақты
болуы, қарыз алушының ақшалай қаражатының жеткіліксіздігі жағдайында аса
маңызды.
Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы,
салалардағы ағымдық немесе болжанған экономикалық жағдай, саяси факторлар
жатады. Бұл жағдай банктің сыртқы тәуекел дәрежесін анықтайды.
Соңғы критерий – бақылау, бұл мынадай сұрақтарды ескереді:
Қарыз алушының қызмет етуі және несиелік шаралардың жүзеге асырылуы үшін
заңды және нормативтік негіз бар ма? Заңдардағы күтілетін өзгерістер
(мысалы: салық заңы) қарыз алушының қызметінің нәтижесінде қалай әсер
етеді? Несиелік өтініште көрсетілген қарыз алушы және несие туралы
мәліметтер, банктің несиелік саясаты туралы құжатта белгіленген банктің
стандартына, сол сияқты, несиелердің сапалығын бақылап отырып, банктік
қадағалау ұйымдарының стандарттарына қаншалықты сәйкес келеді?
Аталып өткен, банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау критерийлері
несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер
қатарына жататындар:
● іскерлік тәуекелді бағалау;
● менеджментті бағалау;
● қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын бағалау;
● қаржылық коэффициенттерді бағалау;
● ақша тасқынын талдау;
● қарыз алушы туралы ақпарат жинактау;
● орналасқан жеріне бару арқылы қарыз алушының жұмысын қадағалап
отыру.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушы кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері
Қарыз алушының кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау оның қаржылық
жағдайына баға беруді сипттайды. Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің
қаржылық құжаттары қолданылады.
Қарыз алушының кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның мынадай төлем
қабілетіне байланысты:
1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру;
2) несиені қайтару;
3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;
4) бөджетке төлемдерді және салықтарды төлеу.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық міндеттемелері
бойынша есеп айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі және кең
көлемде жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның
тиімділігін, төлем қабілеттілігін, шаруашылық-қаржылық қызметін жан-жақты
бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген
әдістемелер қолданылады. ҚР-да ҚР Ұлттық Банкіндегі перспективалық
зерттеулер орталығы дайындап, ҚР Ұлттық Банк Директорының 27 қыркүйек 1994
ж. мәжілісінде №26 қаулы бойынша бекітілген Қарыз алушының несиелік
қабілетін талдауына байланысты банктердің әдістемелік нұсқауы, сондай-ақ
АҚШ-та және басқа да елдерде пайдаланылатын әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде Қаржы министрлігі бекіткен мынадай жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: Кәсіпорын балансы (№1 форма); Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі (№2 форма); Кәсіпорын балансы қосымша
бет (№3 форма); сондай-ақ ҚР-ның статистикалық есеп формасы Кәсіпорынның
(ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі (№1-Ф –
мерзімді - тоқсандық формалары) және Кәсіпорынның (ұйымның, мекеменің)
өнімнің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы есебі (№5-з – мерзімді
– тоқсандық – жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда мынадай негізгі
көрсеткіштер пайдаланылады (1 – кесте):
1-кесте
Қарыз алушы заңды тұлғаның несие қабілеттігін
бағалау
бағалау көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер атаулары Есептеу алгоритмі
1 2
Ағымдағы өтімділік Ағымдағы активтер ағымдағы
1 коэффинценттері міндеттемелер
Ағымдағы активтер – запастар
2 Мерзімді өтімділік коэффиценті ағымдағы міндеттеме
Пайда кәсіпорын активтері
3 Активтер рентабельдігі
Өнімді сатудан түскен пайда
4 Рентабельдік сауда өнімді сатудан түскен түсім
Негізгі құралдар мен басқа Пайда негізгі құралдар +
5 айналымнан тыс активтер айналымнан тыс активтер
рентабельдігі
Меншікті капитал рентабельдігі Пайда меншікті капитал
6
Ұзақ мерзімді міндеттеме Пайда ұзақ мерзімді несие және
7 рентабельдігі зайымдар
Заемдық қаражаттар меншікті
8 Қаржы тұтқасы коэффиценті қаражаттар
Тіркемелі активтерді өтеу Тіркемелі активтер (ғимараттар
9 коэффициенті және құрылғылар – амортизация)
қамтамасыз етілген несиелер
Қарызға қызмет ету коэффициенті Пайдақарыз бойынша шығындар
10
11 Қор қайтарымы Жалпы пайда –түсім активтер
Дерек сөзі: Мақаш с.б. Коммерциялық
банктер операциялары, Алматы 2004 (181-бет).
Осы көрсеткіштердің ішінде аса көңіл аударатын бұл баланс
өтімділігіне байланысты көрсеткіштер.
Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз
міндеттемесін орындай алу қабілетін түсіндіреді. Өтімділік жалпы қарыз және
өтімді қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, қорлар) көлеміне
байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай
қаражаттарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды,
пассив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен
салыстыру арқылы анықталады.
Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне үш топқа
бөлінеді:
1) ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы және банктегі басқа да
шоттардағы қаражаттар қалдығы; касса; басқа да ақшалай қаражаттар;
арнайы қорлардың қаражаттары; күрделі қаржы жұмсалымдарына
пайдаланылмаған қаражаттар қалдықтары);
2) жеңіл іске асатын талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген, жөнелтілген
тауарлар және тапсырылған жұмыстар; берешектермен есеп айырысулар;
өзінің жүйесіндегі кәсіпорындардың оларға қаржылай көмек ретінде
берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу; банк несиелері және
кәсіпорынның арнайы қорларынан берілген несиелер бойынша жұмысшыларымен
және қызметкерлерімен есеп айырысу). Жеңіл іске асатын талаптар қатарына
мерзімінде төленбеген жөнелтілген тауарлар мен тапсырылған жұмыстар
жатпайды.
Берешектермен есеп айырысу құрамында үш айға дейінгі қарыздар есепке
алынбайды. Мұнда өзінің жүйесіндегі кәсіпорындармен оларға қаржылай
көмек ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу бабында жақын
арадағы үш ай ішінде қайтарылатын қарыздар есепке алынады.
3) жеңіл іске асатын тауарлы-материалдық құндылықтар (арзан бағалы тез
тозатын заттарды шегеріп тастағандағы өндірсітік қорлар; аяқталмаған
өндіріс; алдағы уақыт шығыстары; дайын өнім; басқа да айналым
қаражаттары).
Қарыз алушылардың салалық ерекшеліктеріне байланысты өтімділік
коэффициентінің біршама оңтайлы мәні 1,2 мен 1,5 аралығын құрайды.
Көрсеткіштің мәнінің 1-ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффициенті
қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай
қаражаттарды босатуын сипттайды. Қаншалықты бұл коэффициенттің мәні жоғары
болса, соғұрлым қарыз алушы тұрақты келеді.
Бірақ та алашақ қарыздың сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп
аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына әсер етуіне баға беруге және
сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттың нәтижелілігін бағалауға мүмкіндік
берелді.
Өтімділік коэффициентін талдау барысында мынадай факторларды есепке
алу қажет:
● қызметінің көлемі (қаншалықты өндіріс және өнімді сату көлемі үлкен
болса, соғұрлым тауарлы-материалдық құндылықтар қоры көп болады);
● өнеркәсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан түсетін
төлемдердің жылдамдылығы);
● өндіріс циклінің ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
● материалды қорын жаңарту үшін қажетті уақыт (өтімді қаражаттардың
айналысы);
● жұмыстың маусымдылығы.
Өтімді қаражаттардың мөлшерінің төмендеуіне ықпал етушілерге мыналар
жатады:
● ағымдағы қызмет зияндары;
● өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
● өтімді қаражаттар бағасының төмендтілуі;
● күрделі қаржы жұмсалымдарға иммобилизациялануы.
Өтімді қаражаттардың артық болғаны қажет емес. Егер де ол артық болса
айналым активтерінің жұмыс тиімділігі азаяды. Өтімді қаражаттардың артық
болу себептері: күрделі қаржы жұмсалымдары кеңейтпей-ақ пайданың
жинақталуы; амортизацияланатын объектілердің ауыстырылмауының нәтижесінде
амортизацияның жинақталып қалуы.
Жеке тұлғаның несиелік қабілетін бағалау
Жеке тұлғаның төлем қабілетін анықтау техникасы әр банкте әр түрлі
қалыптасқан.
Жеке тұлғаның несие қабілеттігін дұрыс бағалау өте маңызды. Жеке
тұлғаның несие қабілеттілгі неғұрлым мұқият талданса, соғұрлым несиенің
сапасы жоғары болады.
Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау үшін мынадай көрсеткіштер
қолданылады (2-кесте):
2-кесте
Қарыз алушы жеке тұлғаның
төлем қабілетін
бағалау көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер атаулары Есептеу алгоритмі
1 2
Негізгі қарыз төлемінің Несиенің мөлшері несиенің
1 айлық мөлшері (НҚАТ); мерзімі
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша Несиенің мөлшері*сыйақы
2 төлемнің айлық мөлшері (СМАТ); мөлшерлемесі 12ай
Негізгі қарыз және сыйақы
3 мөлшерлемесі бойынша төлемінің НҚАТ + СМАТ
айлық мөлшері (НҚСАТ);
Жалпы табыс – салықтық және
4 Таза табыс (ТТ) басқа да төлемдер
НҚСАТТТ (мәні жобамен 35-
5 Нақты несиелік қабілеті (НҚҚ) 45% -дан төмен болмауы тиіс)
Дерек көзі: Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы 2004
(187-бет).
Мысалы: М.Е. Естаев деген азамат 360 000 теңге сомасында тұтыну
несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Коммерциялық банктердің несие саясатының негіздері
... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ (АҚ БТА Банк
ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)
2.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау және негізгі
көрсеткіштерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2.2 АҚ БТА Банкінің несие саясаты және негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Несиелік мониторинг, банктің несиелік портфелінің сапасын бақылаудың
әдісі ретінде және проблемалық несиелермен жұмыс
жасау ... ... ... ... ... ... ...45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...66
Кіріспе
Коммерциялық банктердің банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында 2009-ші жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер
бойынша 37 екінші деңгейлі банктер, 380 филиалдары бар, олардың ішіндегі 35
банк Алматы қаласында орналасқан. [1]
Қазақстан Республикасының қаржы нарығындағы ең бір дамыған саласы
болып банк секторы саналады. Қазіргі кезеңде экономикамыздың өсіп дамуында
банк жүйесінің маңызы зор. Ал коммерциялык банк табысының 31 бөлігіне
дейінгі үлесін несиелеу операциялары алып келеді. Сондықтан да жекелеген
банктердің несие саясатын қарастыру, оның құрылымын талдау мен нарық
жағдайына бейімделу икемділігін талдау өте маңызды.
Өткен жылғы АҚШ-тың ипотекалық нарығында басталған дағдарыс
Қазақстанның банк секторына, сонымен бірге жалпы экономикамызға өз әсерін
тигізбей қоймады. [2,6]
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі – банк секторындағы 2007-
ші жылдың тамызында басталған дағдарыс әсерін талдау, одан шығу жолдарын
іздеу, банктердің активтерінің сапасын және өтімдлігін қалпына келтіру
мүмкіндіктерін талдау болып отыр. Банктердің несие саясатының дағдарысқа
бейімделуін талдау, біздің талдау пәніміз болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттары – коммерциялық банктің несие саясатының
мәні мен мазмұнын ашу, оның банк қызметіндегі рөлін айқындау және жалпы
несие саясатын жетілдіру жолдарын талдау.
Аталған мақсатқа жету келесідей міндеттерді орындауды талап етеді:
• Коммерциялық банктің несие саясатының құрылымы мен мағынасын нақтылау,
ашып көрсету;
• Жекелеген банктің несие саясатын қарастыру;
• Коммерциялық банктің несие саясатының концептуалдық моделін негіздеу;
• Жалпы банк секторының дүниежүзілік нарықпен байланысын анықтау;
• Қазақстан нарығының жалпы дүниежүзілік нарықтың бір бөлігі екендігін
айқындау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – коммерциялық банктер, оның
ішінде АҚ БТА банк - болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде заңдық актілер, номативтік
материалдар, статистикалық мәліметтер, банк пен кәсіпорын есептері, отан
және шетел авторларының жұмыстары пайдаланылды.
1 НЕСИЕЛІК САЯСАТ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРЫНА ЖЕТУДІҢ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ.
1.1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске
асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Несиелік саясат – банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасындағы, несиелік саясат – бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысындағы банктің стратегися мен тактикасын сипаттайды.
Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына
сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті
құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды
қамтитын құжаттардан тұарды.
Несиелік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік береді:
● несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
● несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдер қабылдайтын
тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
● сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің
сапалылығын;
● ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктің қызметін диверсификациялаудағы іс-
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің
лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың
белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге
енгізу мүмкін емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат
пен оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің
негізін құрайды.
Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ, несиелік саясат банктің
бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдерін
анықталады. Мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым
қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер
(өндірісті кеңейтуге, жаңартуға, техникалық жағынан қайта қаруландыруға,
ғылыми-техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы.
Несиелік саясатттың маңызды элементі банктегі бақылауды ұйымдастыру
болып табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы
сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау;
жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау;
банктің несиелік портфелінің жағдайына және оның ішінде несиелерге
қойылатын жалпы бақылау).
Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сәйкес келетінін анықтауды талап
етеді. Несиелеу мақсаттары анықталған соң, соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік саясатын және оған қоса несиелеу
стандарты мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқалықтарды жасаудың бастапқы кезеңі
аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі
қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және
ұсыныстары енгізілгеннен кейін, несиелік саясат бойынша комитет (немесе
директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты және соған сәйкес
нұсқаулықтарды бекітеді.
Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша
жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз
алушыға келетін лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта барлық
несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де
қарастырылуы мүмкін.
Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де қамтылады.
Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге
байланысты мәселелерді қамтиды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитеттің шешетін
мәселелері мынадай:
- несие алуға берген клинеттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие
беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Несиелік саясатпен банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай
келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады.
Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды.
Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру
жүйесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мынадай элементтер
көрсетілуге тиіс:
● несиелік қызметті ұйымдастыру;
● несиелік портфельді басқару;
● несиелеуге бақылау жасау;
● құзіретті бөлу принциптері;
● несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
● несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектулер;
● несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
● несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге
болады:
1) несиелеу саясаты;
2) несиелеу стандарты;
3) несиелеу нұсқаулықтары.
Сондай-ақ аталған үш құжат ерекше бір құжатта – Несиелік саясат
бойынша жетекшілік ету біріктіріледі.
Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер
жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу
стдандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.
Несиелеу стандарты – бұл банкте несиелік қызметі жүзеге асыратын
барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.
Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:
● қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;
● несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптар;
● әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;
● қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;
● құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;
● несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық
немесе тұтыну несиелері бойынша).
Барлық банктер бойынша құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай
құжаттарға: несиелік келісімшарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт
және тағы басқа жатады.
Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы
алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.
Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау
және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит,
несиелері бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің
барлық кезеңдері көрсетіледі.
Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:
● банктегі несиелеу процесін ұымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде
болу;
● несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама
материал және нұсқаулық ретінде болу;
● несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың
талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;
● несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді жүзеге
асыруына негіз болатын талаптарды анықтау.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша
бақылау жасалуға тиіс.
Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
I топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
● несиенің мақсаттылығы;
● несиенің дифференциалдығы.
II топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптері:
● несиенің мерзімділігі;
● несиенің қайтарымдылығы;
● несиенің төлемділігі;
● несиенің қамтамсыз етіліуі.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принциптерінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принциптерімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарын беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциялануы, тек несиелік қабілетті сипттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттігіне байланысты несиелеудің
дифференциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуы тистілігімен қортындыланады. Осыдан келіп, неисенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретніде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шарушылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принциптеріне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндрісіте ақшалай қаражаттермен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принициптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторына мыналар жатады:
● Орталық Банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленген сыйақысының базалық
мөлшерлемесі;
● банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
● өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
● банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғарғы болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
● несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
● несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
● еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны жоғары
болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары болуға
тиіс,
себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесінің объективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнінде, заңды және
жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласын мынадай түрде беріледі:
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
мұндағы:
i – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастпақы сомасы;
n – аймен берілетін несиенің ұзақтығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі
мерзімі өткен несиелер шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен несиелік
қарызға сыйақыны есептеу мынадай формулаға байланысты жүргізіледі:
мұндағы:
I – мерзімі өткен қарыз бойынша есептлетін сыйақы сомасы;
g – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Q - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айып-пұл);
t1 - несие берлігеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға дейінгі
уақыт мезгілі.
Несиелеудің келесі принципі – берілетін неиселердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та уақыт өте
келе бұл принцптің мазмұны толығымен өзгерген.
Бүгінде несиенің қамтамасыз етілу ретінде кепіл, кепілхат, кепілдеме,
сақтанлыру міндеттемелері қолдануда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық:
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болды.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиенің қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
құқылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы
қағаздарға да байланысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынадай сипатта
болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлуеді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді:
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепілхат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепілхат алушының
несиеге байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепілхаттың бұл
түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат жеке
тұлғаларды, серіктестерді несиелеу барысында қолданылады. Корпорациялардың
кепілхаттары басқа бір корпорациялардың алған несиелерін қамтамасыз етуде
жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепілхаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең
қолданылғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін кепілхаттарына банктер
әлі де болса, олардың түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберінде қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
екі әдісі қолданылған:
● қалдық бойынша;
● айналым бойынша;
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалыстағы (яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты
болды. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы-материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
және т.б.), аяқталамған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер
және жөнілтілген тауарлар жатады. Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге
деген сұранс тудырып, ал олардың азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын
талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде несие компенсациялық сипатта болды,
өйткені, несие шаруашылық органдардың құндылықтары мен қаражаттарының орнын
жабуға бағытталады. Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар бойынша
беріледі. Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру
жолымен жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардың түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Бұл несиелеу әдісінде жаңа несиенің
берілуі мен бұрын берілген несие бойынша қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша
ұштасып қалып отырады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болды, себебі
несиенің берілуі тікелей қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға
деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Сөйтіп, айналым бойынша
несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиелрдің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған.
Бұл жерде несиенің қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер
есебінен банктік несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, ал екіншісі,
банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда оның рөлі арта түсті.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты
өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банктік
реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп ауқымды объектілерді
несиелеуден (қалық бойынша, сол сияқты айналым бойынша да) біртұтас
несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша несиелеуге
өтудің объективті процесі аяқталады. Мұнда айналым бойынша несиелеу жиынтық
қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай-ақ
мұндай формаға іс жүзінде шарушалықтың барлық салалары өткізілді. Қазіргі
жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылық,
сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әжісінің үш түрі
қарастырылады:
● айналым бойынша несиелеу әдістері;
● қалдық бойынша несиелеу әдістері;
● айналым-қылдықтық;
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымдағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының шығындарын
оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген объективтік
қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиеге деген қажеттілік тауарлы-
материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай көздері
есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып,
банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ шығарылған шығындарын өтейді.
Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың қалдықтарын есепке ала
отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды
сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде,
несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша
несиелеуде, несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде, несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртәіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсатты
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мерзімге, яғни мерзімді несиелерді беру барысында қолданылады.
Екінші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын ала
белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі оларға
белгілі бір мерзім аралығында төлем құжаттарын банкке төлеуге көрсету
жолымен қажеттілік шараларына байланысты пайдаланылады.
Несие берудің мұнадай формасын несиелік жиені ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің қарыз
алушының арасында жасалған несиелік келісімшартқа сәйкес, кез келген есеп
айырысу құжаттарын төлеуге болады. Несиелік желі көбіне бір жылға ғана
ашылады, бірақ кейде одан да қысқа мерзімге ашыдуы мүмкін. Клиент банктен
несиелік желі мерзімінің кез келген уақытында қосымша келіссөздер жүргізбей-
ақ және ешқандай бланк толтырусыз несие ала алады. Бірақ банк қарыз
алушының қаржылық жағдайының нашарлығынын байқап қойса, бекітілген шек
көлемінде несие деруге келіспеу құқығы сақталады. Бекітілген тәртіп
бойынша, несиелік желі тұрақты қаржылық жағдайы және жақсы ресурстары бар
клиенттерге ашылады. Клиенттің өтініші бойынша несиелеу шегі қайта қаралуы
мүмкін.
Несиелік желінің жаңартылатын және жаңартылмайтын түрлері болады.
Жаңартылмайтын несиелік желі ашқан жағдайда несиені беріп және оны
өтегеннен кейін банк пен клиент арасындағы қарым-қатынас аяқталады.
Жаңартылатын несиелік желі барысында (револьверлік) несие автоматты түрде
қарыздың белгіленген лимит шегінде беріледі және өтеледі. Несиелік желі,
сол сияқты, мақсатты да болуы мүмкін. Мұндай мақсатты несиелік желі
клиенттің бір келісімшарт төңірегінде белгілі бір тауарларды жабдықтауды
төлеуі үшін ашылады.
Жаңартылатын несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі жағынан отандық,
яғни ірі объектінің айналымы бойынша несиелеу әдісіне көбірек ұқсатығы да
болады. Бірақ та олардың арасында айырмашылықтар бар. Сөйтіп, шетелдік
банктер несиелік желіні тек бірінші класстық қарыз алушыларға ғана ашады,
ал біздің коммерциялық банктерде ондай клиенттерді бөліп жатпайды. Сонымен
қатар, несиелеу шегін анықтау тәсілдері де әр түрлі, сол сияқты өлшенбейтін
төлемдер көлеміне байланысты ажыратылады. Бізде ол біршама маңызды. Мұндай
кемшіліктер жаңа коммерциялық құрылымдарға несиелік желі ашуға болмайды.
Бірақ та, мұндай клиенттерді несиелеудің басты әдісі - әр жекелеген
несиелерді беру барысында қарапайым көзқараста болу болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да
банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытылы айналысып отыруға
тиіс.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипттайды.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне
жататындар:
● несиелік қызметті ұйымдастыру;
● лимиттер белгілеу;
● несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау;
● несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және
белгіленген лимиттермен салыстыру;
● несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы
мөлшерлемесін анықтау;
● несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу – несиелерді
авторизациялау;
● несиелік мониторинг;
● несиелік портфельді басқару;
● проблемалық несиелерді қалпына келтіру.
Кез келген банктің несие белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі.
Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық
қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі
мен өнімнің өтімділігін, ауыл шарушылық өнімдерін, оның қайта өңделуін және
басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды.
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға
байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы
қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та бұл өтініштегі несие
мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты
есебімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты,
соның ішінде:
● қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
● несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы-материалды бағалар қорына
және олардың өтімділік дәрежесіне;
● маржа деңгейіне;
● несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім
дәрежесіне;
● банкет бар ресурс көлеміне және т.б.
Несиелерді авторизауиялау – несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.
Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда,
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты
шаралар жүйесі болып табылады.
Несиелік портфельді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жеететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілері қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғы шарттарына
жататындар:
● нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитің белгілеу;
● несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау
формасын жасау;
● әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
● төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
● жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатандату;
● несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау
жасауды тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл.
Проблемалық несиелерге:
● несиелік келісімшартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
● сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
● несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісімшартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- қарыз алушының қызметін қайта құру;
- несиені қайтару кестесін өзгерту;
- пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі – несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
1.2 ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті – бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде саудының қайтарылмай қалуға
себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты
болып келеді. Сондықтан да, банк несиесінің берілуі алдын ала ықпал ететін
факторларды оқып-үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай
жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу қабілетті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға
беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік
операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке
несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.
Әлемдік және отандық банктік тәжрибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті, ағымдағы қызметі барысында
қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі),
капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай,
бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен
қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және
менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің
мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі беделі оның сол аяда ұзақ уақыт
қызмет етуіне, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге
сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серіктестерінің
(жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі
беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына
(білімі, жұмыс тәжірибесі), моральдық сапасына, жеке қаржылық және
отбасылық жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым-
қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.
Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге,
несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының
болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдерінде белгілі бір
өкілеттіктерінің болуын білдіреді.
Қарыз алушының капиталы оның несиелік қабілетінің біршама маңызды
критерийі болып саналады. Оны бағалауда мынадай екі шарттың маңызы зор:
1) оның жеткіліктігі, яғни Орталық банктің тарапынан жарғылық қордың
(акционерлік капиталдың) ең төменгі мөлшеріне қойылатын талабы және
қаржы левераж коэффициенті негізінде талданады;
2) несиеленетін операцияларға меншікті капиталды жұмсау дәрежесі, яғни
ол банк пен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін
куәландырады. Қаншалықты меншікті капитал жұмсамалы көбірек болса,
соғұрлым қарыз алушының несиелік тәуекеліне ықпал ететін
факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік туады.
Несиенің қамтамасыз етілуі – қарыз алушының активтерінің құны және
несиелік келісімшартта көрсетілетін қарызды өтеуде екінші қосымша көздердің
(кепіл, кепілхат,кепілдеме, сақтандыру қағаздарының) болуы. Мұндағы қосымша
көздер қарыз алушының басына қаржылық киындықтар туу барысында, олардың
банк алдындағы міндеттемелерін уақытылы орындауына кепілдік береді.
Кепілдік сапасы, кепілхат беруші, кепілдемеші мен сақтандырушының тұрақты
болуы, қарыз алушының ақшалай қаражатының жеткіліксіздігі жағдайында аса
маңызды.
Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы,
салалардағы ағымдық немесе болжанған экономикалық жағдай, саяси факторлар
жатады. Бұл жағдай банктің сыртқы тәуекел дәрежесін анықтайды.
Соңғы критерий – бақылау, бұл мынадай сұрақтарды ескереді:
Қарыз алушының қызмет етуі және несиелік шаралардың жүзеге асырылуы үшін
заңды және нормативтік негіз бар ма? Заңдардағы күтілетін өзгерістер
(мысалы: салық заңы) қарыз алушының қызметінің нәтижесінде қалай әсер
етеді? Несиелік өтініште көрсетілген қарыз алушы және несие туралы
мәліметтер, банктің несиелік саясаты туралы құжатта белгіленген банктің
стандартына, сол сияқты, несиелердің сапалығын бақылап отырып, банктік
қадағалау ұйымдарының стандарттарына қаншалықты сәйкес келеді?
Аталып өткен, банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау критерийлері
несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер
қатарына жататындар:
● іскерлік тәуекелді бағалау;
● менеджментті бағалау;
● қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын бағалау;
● қаржылық коэффициенттерді бағалау;
● ақша тасқынын талдау;
● қарыз алушы туралы ақпарат жинактау;
● орналасқан жеріне бару арқылы қарыз алушының жұмысын қадағалап
отыру.
Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының
қызметін көрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және
заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ
пайданы алу, бөлу және тиімді пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушы кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері
Қарыз алушының кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау оның қаржылық
жағдайына баға беруді сипттайды. Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің
қаржылық құжаттары қолданылады.
Қарыз алушының кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның мынадай төлем
қабілетіне байланысты:
1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру;
2) несиені қайтару;
3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;
4) бөджетке төлемдерді және салықтарды төлеу.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық міндеттемелері
бойынша есеп айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі және кең
көлемде жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның
тиімділігін, төлем қабілеттілігін, шаруашылық-қаржылық қызметін жан-жақты
бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген
әдістемелер қолданылады. ҚР-да ҚР Ұлттық Банкіндегі перспективалық
зерттеулер орталығы дайындап, ҚР Ұлттық Банк Директорының 27 қыркүйек 1994
ж. мәжілісінде №26 қаулы бойынша бекітілген Қарыз алушының несиелік
қабілетін талдауына байланысты банктердің әдістемелік нұсқауы, сондай-ақ
АҚШ-та және басқа да елдерде пайдаланылатын әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде Қаржы министрлігі бекіткен мынадай жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: Кәсіпорын балансы (№1 форма); Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі (№2 форма); Кәсіпорын балансы қосымша
бет (№3 форма); сондай-ақ ҚР-ның статистикалық есеп формасы Кәсіпорынның
(ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі (№1-Ф –
мерзімді - тоқсандық формалары) және Кәсіпорынның (ұйымның, мекеменің)
өнімнің (жұмыстар, қызмет) кеткен шығындары туралы есебі (№5-з – мерзімді
– тоқсандық – жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда мынадай негізгі
көрсеткіштер пайдаланылады (1 – кесте):
1-кесте
Қарыз алушы заңды тұлғаның несие қабілеттігін
бағалау
бағалау көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер атаулары Есептеу алгоритмі
1 2
Ағымдағы өтімділік Ағымдағы активтер ағымдағы
1 коэффинценттері міндеттемелер
Ағымдағы активтер – запастар
2 Мерзімді өтімділік коэффиценті ағымдағы міндеттеме
Пайда кәсіпорын активтері
3 Активтер рентабельдігі
Өнімді сатудан түскен пайда
4 Рентабельдік сауда өнімді сатудан түскен түсім
Негізгі құралдар мен басқа Пайда негізгі құралдар +
5 айналымнан тыс активтер айналымнан тыс активтер
рентабельдігі
Меншікті капитал рентабельдігі Пайда меншікті капитал
6
Ұзақ мерзімді міндеттеме Пайда ұзақ мерзімді несие және
7 рентабельдігі зайымдар
Заемдық қаражаттар меншікті
8 Қаржы тұтқасы коэффиценті қаражаттар
Тіркемелі активтерді өтеу Тіркемелі активтер (ғимараттар
9 коэффициенті және құрылғылар – амортизация)
қамтамасыз етілген несиелер
Қарызға қызмет ету коэффициенті Пайдақарыз бойынша шығындар
10
11 Қор қайтарымы Жалпы пайда –түсім активтер
Дерек сөзі: Мақаш с.б. Коммерциялық
банктер операциялары, Алматы 2004 (181-бет).
Осы көрсеткіштердің ішінде аса көңіл аударатын бұл баланс
өтімділігіне байланысты көрсеткіштер.
Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз
міндеттемесін орындай алу қабілетін түсіндіреді. Өтімділік жалпы қарыз және
өтімді қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, қорлар) көлеміне
байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай
қаражаттарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды,
пассив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен
салыстыру арқылы анықталады.
Баланс активінің баптары олардың өтімділік дәрежелеріне үш топқа
бөлінеді:
1) ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы және банктегі басқа да
шоттардағы қаражаттар қалдығы; касса; басқа да ақшалай қаражаттар;
арнайы қорлардың қаражаттары; күрделі қаржы жұмсалымдарына
пайдаланылмаған қаражаттар қалдықтары);
2) жеңіл іске асатын талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген, жөнелтілген
тауарлар және тапсырылған жұмыстар; берешектермен есеп айырысулар;
өзінің жүйесіндегі кәсіпорындардың оларға қаржылай көмек ретінде
берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу; банк несиелері және
кәсіпорынның арнайы қорларынан берілген несиелер бойынша жұмысшыларымен
және қызметкерлерімен есеп айырысу). Жеңіл іске асатын талаптар қатарына
мерзімінде төленбеген жөнелтілген тауарлар мен тапсырылған жұмыстар
жатпайды.
Берешектермен есеп айырысу құрамында үш айға дейінгі қарыздар есепке
алынбайды. Мұнда өзінің жүйесіндегі кәсіпорындармен оларға қаржылай
көмек ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу бабында жақын
арадағы үш ай ішінде қайтарылатын қарыздар есепке алынады.
3) жеңіл іске асатын тауарлы-материалдық құндылықтар (арзан бағалы тез
тозатын заттарды шегеріп тастағандағы өндірсітік қорлар; аяқталмаған
өндіріс; алдағы уақыт шығыстары; дайын өнім; басқа да айналым
қаражаттары).
Қарыз алушылардың салалық ерекшеліктеріне байланысты өтімділік
коэффициентінің біршама оңтайлы мәні 1,2 мен 1,5 аралығын құрайды.
Көрсеткіштің мәнінің 1-ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффициенті
қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай
қаражаттарды босатуын сипттайды. Қаншалықты бұл коэффициенттің мәні жоғары
болса, соғұрлым қарыз алушы тұрақты келеді.
Бірақ та алашақ қарыздың сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп
аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына әсер етуіне баға беруге және
сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттың нәтижелілігін бағалауға мүмкіндік
берелді.
Өтімділік коэффициентін талдау барысында мынадай факторларды есепке
алу қажет:
● қызметінің көлемі (қаншалықты өндіріс және өнімді сату көлемі үлкен
болса, соғұрлым тауарлы-материалдық құндылықтар қоры көп болады);
● өнеркәсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан түсетін
төлемдердің жылдамдылығы);
● өндіріс циклінің ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
● материалды қорын жаңарту үшін қажетті уақыт (өтімді қаражаттардың
айналысы);
● жұмыстың маусымдылығы.
Өтімді қаражаттардың мөлшерінің төмендеуіне ықпал етушілерге мыналар
жатады:
● ағымдағы қызмет зияндары;
● өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
● өтімді қаражаттар бағасының төмендтілуі;
● күрделі қаржы жұмсалымдарға иммобилизациялануы.
Өтімді қаражаттардың артық болғаны қажет емес. Егер де ол артық болса
айналым активтерінің жұмыс тиімділігі азаяды. Өтімді қаражаттардың артық
болу себептері: күрделі қаржы жұмсалымдары кеңейтпей-ақ пайданың
жинақталуы; амортизацияланатын объектілердің ауыстырылмауының нәтижесінде
амортизацияның жинақталып қалуы.
Жеке тұлғаның несиелік қабілетін бағалау
Жеке тұлғаның төлем қабілетін анықтау техникасы әр банкте әр түрлі
қалыптасқан.
Жеке тұлғаның несие қабілеттігін дұрыс бағалау өте маңызды. Жеке
тұлғаның несие қабілеттілгі неғұрлым мұқият талданса, соғұрлым несиенің
сапасы жоғары болады.
Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау үшін мынадай көрсеткіштер
қолданылады (2-кесте):
2-кесте
Қарыз алушы жеке тұлғаның
төлем қабілетін
бағалау көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер атаулары Есептеу алгоритмі
1 2
Негізгі қарыз төлемінің Несиенің мөлшері несиенің
1 айлық мөлшері (НҚАТ); мерзімі
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша Несиенің мөлшері*сыйақы
2 төлемнің айлық мөлшері (СМАТ); мөлшерлемесі 12ай
Негізгі қарыз және сыйақы
3 мөлшерлемесі бойынша төлемінің НҚАТ + СМАТ
айлық мөлшері (НҚСАТ);
Жалпы табыс – салықтық және
4 Таза табыс (ТТ) басқа да төлемдер
НҚСАТТТ (мәні жобамен 35-
5 Нақты несиелік қабілеті (НҚҚ) 45% -дан төмен болмауы тиіс)
Дерек көзі: Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы 2004
(187-бет).
Мысалы: М.Е. Естаев деген азамат 360 000 теңге сомасында тұтыну
несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz