Сақ тайпаларының орналасуы
Кіріспе
1. САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ КӨЗҚАРАСТАР
1.1 «Сақ» атауының шығуына байланысты пікірталастар.
1.2. Сақ тайпаларының орналасуы.
1.3. Сақ қоғамының саяси . әлеуметтік жағдайы
2. САҚТАРДЫҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРМЕН ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ
2.1. Сақ.парсы қатынастары: себебі, барысы, салдары
2.2. Сақтардың грек.парсы соғыстарына қатысуы
2.3. Сақтардың көрші мемлекеттермен мәдени байланысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
1. САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ КӨЗҚАРАСТАР
1.1 «Сақ» атауының шығуына байланысты пікірталастар.
1.2. Сақ тайпаларының орналасуы.
1.3. Сақ қоғамының саяси . әлеуметтік жағдайы
2. САҚТАРДЫҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРМЕН ҚАРЫМ . ҚАТЫНАСЫ
2.1. Сақ.парсы қатынастары: себебі, барысы, салдары
2.2. Сақтардың грек.парсы соғыстарына қатысуы
2.3. Сақтардың көрші мемлекеттермен мәдени байланысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
Кез келген бір елдің ежелгі дәуіріне көз жүгіртер болсақ, олардың әрқайсысының өзіндік қайталанбас құндылықтары бар екендігі белгілі. Мәселен, Мысыр елі өзінің әйгілі пирамидаларымен мақтанса, Италия мен Греция көне өркениеттерін үлгі тұтады, Ирак пен Сирия тәрізді елдер өздерінің Қосөзендік мәдениетімен масаттанады. Көршілес Қытай сан мыңжылдық салт-дәстүрімен ерекшеленсе, біз, қазақ халқы, кезінде бүкіл әлемді ат дүбірімен үркітіп, Еуразиялық кеңістікте ат тұяғы жеткен жерді өз иелігі деп санайтын, «ұлы көшпелілік өркениетті» қалыптастырған өзіміздің ата-бабаларымызбен мақтанамыз. Олар өздерінің жауынгерлік қасиеттерінің арқасында ежелгі деректерді бәрінен де орын алды десе де болады. Қазақ даласының ежелгі көшпенділері әлемдік өркениет тұрғысында өздерінің өшпес іздерін қалдырды деп айтуға тұратындай. Айталық, көшпелілер жылқыны қолға үйретті, зергерлік тұрғысынан келгенде тендесі жоқ «аң бейнелі стилді» қалыптастырды, батыс пен шығысты байланыстыратын «Ұлы Жібек жолын» сыйлады, қайталанбас қорғандар архитектурасын қалдырды.
Қазақстан жерін мекендеген сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, т.б. тайпалық бірлестіктер өз заманына сай тарихи оқиғаларға белсене араласты олардың кей бірі көршілес елдерды саяси жағдайын өзгертуге септіктерін тигізіп отырды. Жоғарыды аталған тайпалардың ішінде сақ тайпалық одағы біздің тарихымызда сан қыр жағынан танылды. Олардын мәдениеті, таризхы, әдет-ғұрпы, қоғамдық құрылыстары сол кездің өзінде-ақ көп деген авторлардың енбектеріне арқау болды міне осы замандағы зерттеушілердің мәліметтері негізінде сақтардың халықаралық қатынастардағы рөліне назар аударып көрейік.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихындағы сақ заманы әлемдік тарихқа қосылған мол мұра екендігін жоғарыда атап өттік. Осы дәуірдің тарихын зерттей отырып, бірщама кейінгі кезендердегі тарихи мәселелрді талдауға, әрі оларға қатысты обьективті тарихи көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Сақ тайпалары сол заманда-ақ көршілес елдермен саяси және мәдени байланысиарға түсіп, өз дәуірлерінін деректерінде есімдерін қалдырып кетті. Кейінгі зерттеушілердің енбектерінде сақтардың көршілес елдермен байланыстары аталғанда, олардың соғыстарына мән беріліп саяси қатынастардың барысы мен мәні, қорытындысы жөнінде нақты дәлелдер айтыла қойған жоқ.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ежелгі дәуірдегі халықтар мен елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көремыз. Мәселе, бұл кезен Еуропа тарихы үшін парсы-грек қатынастарының сипатымен ерекшеленді. Ал, отандық тарихымызда бұл кезендегі даму басқаша сипат алды. Ұлан-байтақ аумақты алып жатқан сақ тайпалық бірлестігі отырықщы көрші елдермен тығыз саяси- экономикалық, сондай-ақ, мәдени байланыстар орната бастады. Сақтардың тарихында тек саяси-экономикалық ғана емес, мәдени дамудың жана кезені басталды\. Жалпы сол кезендегі көшпенділер құрған мемлекеттердің немесе тайпалардың аты өзгеріп отырғанымен негізгі мазмұны, яғни, саяси, экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамымен мәдени дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай дегеніміз көшпелілерді мәдениетімен рухани дүниесінде айтарлықтай өзгеру, даму болған жоқ дегендік емес. Тарихшы және археолог ғалымдарымыздығ «Дала өркениеті» деп атаған көшпелілер мәдениеті өзінің мәдени дәстүрлерінін тарихи тамырларын сақтай отырып, көрші халықтарды мәдени жетістіктерін шығармашылықпен игерді.
Қазақстан жерін мекендеген сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, т.б. тайпалық бірлестіктер өз заманына сай тарихи оқиғаларға белсене араласты олардың кей бірі көршілес елдерды саяси жағдайын өзгертуге септіктерін тигізіп отырды. Жоғарыды аталған тайпалардың ішінде сақ тайпалық одағы біздің тарихымызда сан қыр жағынан танылды. Олардын мәдениеті, таризхы, әдет-ғұрпы, қоғамдық құрылыстары сол кездің өзінде-ақ көп деген авторлардың енбектеріне арқау болды міне осы замандағы зерттеушілердің мәліметтері негізінде сақтардың халықаралық қатынастардағы рөліне назар аударып көрейік.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихындағы сақ заманы әлемдік тарихқа қосылған мол мұра екендігін жоғарыда атап өттік. Осы дәуірдің тарихын зерттей отырып, бірщама кейінгі кезендердегі тарихи мәселелрді талдауға, әрі оларға қатысты обьективті тарихи көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Сақ тайпалары сол заманда-ақ көршілес елдермен саяси және мәдени байланысиарға түсіп, өз дәуірлерінін деректерінде есімдерін қалдырып кетті. Кейінгі зерттеушілердің енбектерінде сақтардың көршілес елдермен байланыстары аталғанда, олардың соғыстарына мән беріліп саяси қатынастардың барысы мен мәні, қорытындысы жөнінде нақты дәлелдер айтыла қойған жоқ.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ежелгі дәуірдегі халықтар мен елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көремыз. Мәселе, бұл кезен Еуропа тарихы үшін парсы-грек қатынастарының сипатымен ерекшеленді. Ал, отандық тарихымызда бұл кезендегі даму басқаша сипат алды. Ұлан-байтақ аумақты алып жатқан сақ тайпалық бірлестігі отырықщы көрші елдермен тығыз саяси- экономикалық, сондай-ақ, мәдени байланыстар орната бастады. Сақтардың тарихында тек саяси-экономикалық ғана емес, мәдени дамудың жана кезені басталды\. Жалпы сол кезендегі көшпенділер құрған мемлекеттердің немесе тайпалардың аты өзгеріп отырғанымен негізгі мазмұны, яғни, саяси, экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамымен мәдени дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай дегеніміз көшпелілерді мәдениетімен рухани дүниесінде айтарлықтай өзгеру, даму болған жоқ дегендік емес. Тарихшы және археолог ғалымдарымыздығ «Дала өркениеті» деп атаған көшпелілер мәдениеті өзінің мәдени дәстүрлерінін тарихи тамырларын сақтай отырып, көрші халықтарды мәдени жетістіктерін шығармашылықпен игерді.
1. Григорьев В.В. Оскифском народе саках. / /Евразийский народ саки. А.,2006.
2. Струве В.В. Поход Дария I на саков-массагетов.//Известия АНСССР, серии истории и философии, 1946, №3.
3. Толстов С.П. Древний Хорезм. По следам древнехорезмийской цивилизации. М-Л.,1948.
4. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
5. Дандамаев М.А. Поход Дария против скифского племени тиграхауда. //Краткие сообщения института народов Азии. 1963, вып.,61.
6. Пьянков И.В. К вопросу о маршруте Кира II на массагетов //Вестник Древней Истории, 1964, №3.
7. Литвинский Б.А. Древние кочевники «крыши мира». М., 1972.
8. Акишев К.А. Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней реки Или. А., 1963.
9. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А., 1984.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерктер). А., 1994.
11. Кляшторный С.Г. Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетии. А, 1998.
12. Қазақстан тарихы. I том. А., 1996.
13. Қадырбаев А.Ш. Сакский воин - символ духа предков. А., 1998.
14. Аманжолов К. Қазақстанның әскери тарихы. А., 1999.
15. Учебно-методический практикум по истории Казахстана. А., 2002.
16. Геродот. История в 9-ти книгах. М., 2009
17. Страбон. География. В 17-ти книгах. Л., 1964.
18. Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
19. Арриан. Поход Александра. М-Л., 1962.
20. Раевский С.Д. Очерки идеологии скифо-сакских племен. М., 1977.
21. Пьянков И.В. Саки. //ИАН Таджикской ССР, ООН, 1968, №3 (53).
22. Погребова М.Н. Раевский Д.С. Ранние скифы и Древний Восток. М., 1992.
23. Литвинский Б.А. Пьянков И.В. Военное дело у народов Средней Азии.//ВДИ, 1966, №3.
24. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор. М-Л., 1949.
25. Тревер К.В. Памятники греко-бактрийского искусства. М-Л., 1940.
26. Бернштам А.Н. Древняя Фергана.// ВДИ, 1949, №1.
27. Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1957.
28. Струве В.В. Этюды по истории Северного Причерноморья, Кавказа и Средней Азии. М., 1968.
29. Бэйхай Су. Сақтар мәдениеті сақтар және қазақтар.//Қазақ әдебиеті. 2001, №1.
30. Дандамаев М.А. Иран при первых Ахеменидах. М., 1963.
31. Дьяконов М.М. Очерки истории древнего Ирана. М., 1961.
32. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидского Ирана. М.,1985.
33. Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до IY вв до н.э. M-JI.,1956.
34. Граков Б.Н. Скифы. М., 1971
35. Латышева В.В. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе.//ВДИ, 1947,№17
36. Ковалевская В.Б. Конь и всадник. М.1977.
37. 3аднепровский Ю.А. Взаимодействие кочевников и древних цивилизации и этническая история Средней АзииУ/Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизации. А., 1989.
38. Мартынов И.А. О степной скотоводческой цивилизации I тыс. До н.э.// Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизации. А., 1989.
39. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидского Ирана. М.,1985
40. Струве В.В. Датировка Бехистунской надписи. //ВДИ, 1952, №1.
41. Салгарин К. Сақтар әлеміне саяхат немесе тарихқа жаңа көзқарас. // Егемен Қазақстан. 1998, 13 каңтар.
42. Полиен. Политические хитрости.// Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
43. Ставиский Б.Я. Средняя Азия и Иран.//История Иранского государства и культуры. М., 1971.
44. Гаибов В.А. Кошеленко Г.А. Кочевники Средней Азии в эпоху Александра Македонского.//ВДИ, 2005, №1.
45. Арриан. Анабасис Александра. //Древние авторы оСредней Азии. Ташкент, 1940.
46. Курции Руф.// Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
47. Вайнберг В.И. Ставиский Б .Я. История и культура Средней Азии в древности. М., 1992.
48. Авеста. Избранные гимны. Душанбе, 1990.
49. Руденко С.И.Культура населения горного Алтая в скифское время. М-Л.,1953.
50.Арриан. Поход Александра. Перевод с древнегреческого М.Е. Сергеенко. М-Л., 1962.
51. К.Аманжолов, А.Тасболатов. Қазақстанның әскери тарихы. –А., 1999.
52. Қазақстан тарихы, 5 томдық. 1 том. –А., 1996.
53. Ноянов Е.Н., Сақ, ғұн тайпаларының соғыс жүргізу әдісінің ерекшеліктері. //ҚазМУ Хабаршысы, тарих сериясы №1 (60).- Алматы 2011.
2. Струве В.В. Поход Дария I на саков-массагетов.//Известия АНСССР, серии истории и философии, 1946, №3.
3. Толстов С.П. Древний Хорезм. По следам древнехорезмийской цивилизации. М-Л.,1948.
4. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
5. Дандамаев М.А. Поход Дария против скифского племени тиграхауда. //Краткие сообщения института народов Азии. 1963, вып.,61.
6. Пьянков И.В. К вопросу о маршруте Кира II на массагетов //Вестник Древней Истории, 1964, №3.
7. Литвинский Б.А. Древние кочевники «крыши мира». М., 1972.
8. Акишев К.А. Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней реки Или. А., 1963.
9. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А., 1984.
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерктер). А., 1994.
11. Кляшторный С.Г. Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетии. А, 1998.
12. Қазақстан тарихы. I том. А., 1996.
13. Қадырбаев А.Ш. Сакский воин - символ духа предков. А., 1998.
14. Аманжолов К. Қазақстанның әскери тарихы. А., 1999.
15. Учебно-методический практикум по истории Казахстана. А., 2002.
16. Геродот. История в 9-ти книгах. М., 2009
17. Страбон. География. В 17-ти книгах. Л., 1964.
18. Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
19. Арриан. Поход Александра. М-Л., 1962.
20. Раевский С.Д. Очерки идеологии скифо-сакских племен. М., 1977.
21. Пьянков И.В. Саки. //ИАН Таджикской ССР, ООН, 1968, №3 (53).
22. Погребова М.Н. Раевский Д.С. Ранние скифы и Древний Восток. М., 1992.
23. Литвинский Б.А. Пьянков И.В. Военное дело у народов Средней Азии.//ВДИ, 1966, №3.
24. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор. М-Л., 1949.
25. Тревер К.В. Памятники греко-бактрийского искусства. М-Л., 1940.
26. Бернштам А.Н. Древняя Фергана.// ВДИ, 1949, №1.
27. Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1957.
28. Струве В.В. Этюды по истории Северного Причерноморья, Кавказа и Средней Азии. М., 1968.
29. Бэйхай Су. Сақтар мәдениеті сақтар және қазақтар.//Қазақ әдебиеті. 2001, №1.
30. Дандамаев М.А. Иран при первых Ахеменидах. М., 1963.
31. Дьяконов М.М. Очерки истории древнего Ирана. М., 1961.
32. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидского Ирана. М.,1985.
33. Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до IY вв до н.э. M-JI.,1956.
34. Граков Б.Н. Скифы. М., 1971
35. Латышева В.В. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе.//ВДИ, 1947,№17
36. Ковалевская В.Б. Конь и всадник. М.1977.
37. 3аднепровский Ю.А. Взаимодействие кочевников и древних цивилизации и этническая история Средней АзииУ/Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизации. А., 1989.
38. Мартынов И.А. О степной скотоводческой цивилизации I тыс. До н.э.// Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизации. А., 1989.
39. Дандамаев М.А. Политическая история Ахеменидского Ирана. М.,1985
40. Струве В.В. Датировка Бехистунской надписи. //ВДИ, 1952, №1.
41. Салгарин К. Сақтар әлеміне саяхат немесе тарихқа жаңа көзқарас. // Егемен Қазақстан. 1998, 13 каңтар.
42. Полиен. Политические хитрости.// Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
43. Ставиский Б.Я. Средняя Азия и Иран.//История Иранского государства и культуры. М., 1971.
44. Гаибов В.А. Кошеленко Г.А. Кочевники Средней Азии в эпоху Александра Македонского.//ВДИ, 2005, №1.
45. Арриан. Анабасис Александра. //Древние авторы оСредней Азии. Ташкент, 1940.
46. Курции Руф.// Древние авторы о Средней Азии. Ташкент, 1940.
47. Вайнберг В.И. Ставиский Б .Я. История и культура Средней Азии в древности. М., 1992.
48. Авеста. Избранные гимны. Душанбе, 1990.
49. Руденко С.И.Культура населения горного Алтая в скифское время. М-Л.,1953.
50.Арриан. Поход Александра. Перевод с древнегреческого М.Е. Сергеенко. М-Л., 1962.
51. К.Аманжолов, А.Тасболатов. Қазақстанның әскери тарихы. –А., 1999.
52. Қазақстан тарихы, 5 томдық. 1 том. –А., 1996.
53. Ноянов Е.Н., Сақ, ғұн тайпаларының соғыс жүргізу әдісінің ерекшеліктері. //ҚазМУ Хабаршысы, тарих сериясы №1 (60).- Алматы 2011.
Кіріспе
Кез келген бір елдің ежелгі дәуіріне көз жүгіртер болсақ,
олардың әрқайсысының өзіндік қайталанбас құндылықтары бар екендігі белгілі.
Мәселен, Мысыр елі өзінің әйгілі пирамидаларымен мақтанса, Италия мен
Греция көне өркениеттерін үлгі тұтады, Ирак пен Сирия тәрізді елдер
өздерінің Қосөзендік мәдениетімен масаттанады. Көршілес Қытай сан мыңжылдық
салт-дәстүрімен ерекшеленсе, біз, қазақ халқы, кезінде бүкіл әлемді ат
дүбірімен үркітіп, Еуразиялық кеңістікте ат тұяғы жеткен жерді өз иелігі
деп санайтын, ұлы көшпелілік өркениетті қалыптастырған өзіміздің ата-
бабаларымызбен мақтанамыз. Олар өздерінің жауынгерлік қасиеттерінің
арқасында ежелгі деректерді бәрінен де орын алды десе де болады. Қазақ
даласының ежелгі көшпенділері әлемдік өркениет тұрғысында өздерінің өшпес
іздерін қалдырды деп айтуға тұратындай. Айталық, көшпелілер жылқыны қолға
үйретті, зергерлік тұрғысынан келгенде тендесі жоқ аң бейнелі стилді
қалыптастырды, батыс пен шығысты байланыстыратын Ұлы Жібек жолын сыйлады,
қайталанбас қорғандар архитектурасын қалдырды.
Қазақстан жерін мекендеген сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, т.б. тайпалық
бірлестіктер өз заманына сай тарихи оқиғаларға белсене араласты олардың кей
бірі көршілес елдерды саяси жағдайын өзгертуге септіктерін тигізіп отырды.
Жоғарыды аталған тайпалардың ішінде сақ тайпалық одағы біздің тарихымызда
сан қыр жағынан танылды. Олардын мәдениеті, таризхы, әдет-ғұрпы, қоғамдық
құрылыстары сол кездің өзінде-ақ көп деген авторлардың енбектеріне арқау
болды міне осы замандағы зерттеушілердің мәліметтері негізінде сақтардың
халықаралық қатынастардағы рөліне назар аударып көрейік.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихындағы сақ заманы
әлемдік тарихқа қосылған мол мұра екендігін жоғарыда атап өттік. Осы
дәуірдің тарихын зерттей отырып, бірщама кейінгі кезендердегі тарихи
мәселелрді талдауға, әрі оларға қатысты обьективті тарихи көзқарас
қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Сақ тайпалары сол заманда-ақ көршілес
елдермен саяси және мәдени байланысиарға түсіп, өз дәуірлерінін
деректерінде есімдерін қалдырып кетті. Кейінгі зерттеушілердің енбектерінде
сақтардың көршілес елдермен байланыстары аталғанда, олардың соғыстарына
мән беріліп саяси қатынастардың барысы мен мәні, қорытындысы жөнінде нақты
дәлелдер айтыла қойған жоқ.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ежелгі дәуірдегі халықтар мен
елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көремыз. Мәселе, бұл кезен Еуропа
тарихы үшін парсы-грек қатынастарының сипатымен ерекшеленді. Ал, отандық
тарихымызда бұл кезендегі даму басқаша сипат алды. Ұлан-байтақ аумақты алып
жатқан сақ тайпалық бірлестігі отырықщы көрші елдермен тығыз саяси-
экономикалық, сондай-ақ, мәдени байланыстар орната бастады. Сақтардың
тарихында тек саяси-экономикалық ғана емес, мәдени дамудың жана кезені
басталды\. Жалпы сол кезендегі көшпенділер құрған мемлекеттердің немесе
тайпалардың аты өзгеріп отырғанымен негізгі мазмұны, яғни, саяси,
экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамымен мәдени
дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай дегеніміз
көшпелілерді мәдениетімен рухани дүниесінде айтарлықтай өзгеру, даму болған
жоқ дегендік емес. Тарихшы және археолог ғалымдарымыздығ Дала өркениеті
деп атаған көшпелілер мәдениеті өзінің мәдени дәстүрлерінін тарихи
тамырларын сақтай отырып, көрші халықтарды мәдени жетістіктерін
шығармашылықпен игерді.
Отандық тарихымызда өзіндік сипат алған сақ кезенін көршілес
елдердің көне тарихымен байланыстыра қарау, көп мәселенің бет-пердесін
анықтауда үлес қосары анық. Мемлекет болып қалыптасқан кез-келген халықтың
көршілерімен түптің түбінде саяси, мәдени немесе экономикалық қатынастарға
түсетіндігі табиғи зандылық осы тұрғыда келгенде сақтардың көрші
халықтарымен саяси-экономикалық байланыстарынын тарихын ғана баяндаумен
шектелмей, керісінше сол қарым-қатынастардын себеп-салдарымен барысын,
кемшіліктерімен жетістіктерін зерделеу ен басты өзектілік болып табылады.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. Жұмыс б.з.д. VII – IV
ғасырлар аралығында тарих төсіне шығып, Еуразия кенестігнде көшпелі
мәдениет қалыптастыруды үлестерін қосқан сақтардын көрші мемлекеттер мен
қарым -қатынасына арналған. Диплом жұмысында әр түрлі авторлардын деректері
мен кейінгі зерттеулердің негізінде, сақ тайпаларынын сол кездегі алып
державалар санатындағы Ахимендіктер және ежелгі гректермен саяси-мәдени
байланыстары қарастырылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Сақтардын халықаралық
қатынастардағы рөлін анықтауда біз сол заманғы деректерді юөлек
қарастырылып отырған тақырыпқа тікелей қатысты зерттеулерге жүгінеміз. Ал
ол зерттеулерді бз хронологиялық шенбер бойынша Қазан төңкерісіне дейінгі,
Кеңес дәуіріндегі және тәуелсіз Қазақстан уақытындағы деп 3 кезенге
бөлеміз.
Қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты Қазан төнкерісіне
дейін қалам тартқан зенрттеушілер енбектері ішіндегі ен құндысы В.В.
Григорьевтін О скифском народе саках атты монографиясы [1]. Зерттеушінін
сақтайпаларына қатысты жасаған кейбір қорытындыларының кемшіліктеріне
қарамастан, енбек өзінін құндылығын жоймайды. В.В. Григорьев алғашқылардын
бірі болып сақ этнониміне талдау жасап, грек парсы деректеріне сүйініп, сақ
тайпаларынын қоныстану ариялын айқындауға тырысады. Оның бұл енбегі сақ
танушы ғалымдардың зерттеулеріне таптырмас олжаға айналды.
Қазан төнкерісінен кейін сақ дәуірі зерттеудін жана кезені
басталды. Еуразиялық кеністікте көп деген археологиялық қазбалар
жүргізіліп, олар жазба деректермен салыстырылып ғылыми айналымға көп деген
жана көзқарастар келді. Кенестік дәуірде сақ тайпаларына қатысты
зерттеулердің жарық көргені соншалықты, оларды санамалауды өзі бір бітіру
жұмысынын көлеміне асып кетері анық. Сондықтан да біз зерттеуіміздін
негізі болып отырған тақырыпқа тікелей қатысты енбектерге шолу
жасаймыз.Кеңес заманында сақтардың көрші мемлекеттермен байланыстары
жайында біршама зерттеулер жарық көрді.
Солардың ішінде біздің тақырыпқа қатысты зерттеудің қатарына академик
В.В.Струвеннің көлемді еңбегін алуға болады[2]. Ғалым өзінің зерттеуін
толығымен сақтардың парсы билеушісі Дарий I қарым-қатынасына арнаған.Автор
Бехистун жазбасына сүйеніп сақ-парсы соғыстарының барысын және олардың
сипатын анықтауға тырысады. Алайда В.В.Струве Дарийдің сақтарға жасаған
жорығының уақытын, Бехистун жазбасын дұрыс оқымағанның салдарынан,қателесіп
береді.
Келесі бір зерттеуші С.П.Толстов өз еңбегінде сақтардың парсы
мемлекетімен байланысқа баруларының себептерін анықтауға тырысқан[3,4].
Біз қарастырып отырған мәселенің кейбір қырларын ашуда М.А.Дандамаевтің
ғылыми мойындалған мақаласы үлкен септігін тигізді[5]. Ирантанушы ғалым
өзінің бұл мақаласында Бехистун жазбасындағы сақтарға байланысты мәтіндерге
талдау жасап,өзінің жоғары деңгейдегі тіл маманы екендігін көрсете білген.
Шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтың пікірі бойынша, арийлердің
жаңа қоныстанған жерлері – Ариана Вайж, Ариран деп аталынып, кейіннен
"Персия атауын "Иран" атауы ығыстырып шыққан (Сочинений. Иран
исторический обзор). Авеста кітабынде Амудария мен Сырдария өзендері
аралығын мекендеген көшпелі тайпалар турлар деп беріледі. "Тур" атауы
"еңіреген ерлер", "жүйрік ат мінгендер", құдіретті еркектер деген ұғымды
білдіреді.
И.В.Пьянковтың мақаласында Кир II сақ тайпасы массагеттерге жасаған
жорығының бағыты жөнінде өте пәрменді ойлар айтылған.Зерттеуші әртүрлі
деректерді талдай отырып,парсы әскері мен сақтардың қақтығыстары өткен
жерлерді анықтауға қатысты жасаған тұжырымдары массагет тайпасының
орналасуын анықтау үшін де маңызға ие болды [6].
Ежелгі көшпенділілер тарихымен белсенді түрде айналысқан
Б.А.Литвинскийдің [7] іргелі еңбегі біздің қарастырып отырған мәселелер
бойынша көптеген тұңғиықтарды айқындауға көмегін тигізді.Зерттеушінің бұл
еңбекті әр түрлі деректерді шұқшия талдап,терең ғылыми талдаудан өткізіп
барып жариялағандығы көрініп тұр. Ғалымның сақ атауының пайда болуы мен
этнониміне қарасты жасаған тың ойлары және сақ тайпаларының қоныстануы
бойынша дайындаған кестесі бүгінгі күнге дейін ғылыми құндылығын жойған
жоқ.
Бітіру жұмысындағы кейбір мәселелер қазақстандық ғалымдардың ғылыми
шығармаларында көрініс табады. Мәселен, К.Акишев пен Г.Кушаевтің бірігіп
жаған салиқалы еңбектерінде қазақ жеріндегі ежелгі көшпелілердің болмысы
барынша үлгілі сипатталған [8]. Олардың бұл еңбектері отандық тарихтағы
бірегей жетістіктердің бірі болып табылады.Міне осыдан кейін қазақ ғалымы
К.Ақышевтің сақ тайпаларына байланысты кеңес одағының азулы зерттеушілері
мойындаған еңбектері жарық көрді[9].
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарих ғылымына жаңаша
бетбұрыс жасалды. Мәселен, арнайы тарих жылы жарияланды. Ендігі жердегі
зерттеулер кеңестік бұғаудың ықпалымен емес,ұлттық-патриоттық тұрғыда
жазыла басталды. Бұрын белгісіз болған ақтаңдақтарымыз тарих сахнасына
көтеріліп,жоғымыз түгенделу үстінде. Тәуелсіздік алысымен қазақстандық
ғалымдар қазақ тарихын ұлттық идеяға сай жүйелеуге кірісті. Содан бері
жарық көрген еңібектерде біз қарастырып отырған мәселелер арнайы
зерттелмесе де,бірен-саран пікірлер айтылды.
Егеменді Қазақстанның тарих ғылмында жазылған алғашқы еңбектердің
бірі Қазақстан тарихы очерктері болып табылады [10]. Мұнда бүкіл қазақ
тарихының келесі мәселелері әрине қарастырыла қоймады, бірақ біздің талдап
отырған мәселелеріміз қысқаша баяндалған.
Диплом жұмысының бірінші тарауына қатысты мәселелер белгілі ғалымдар
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың біріккен құнды еңбектерінде [12]. және
қазақ тарихшыларының тыңғылықты зерттеулері барысында жарық көрген
Қазақстан тарихы Академиялық баспасында өте жақсы ашылған.
Зерттеуіміздің негізі болып табылатын сақтардың көрші елдермен саяси
қарым-қатынастары А.Ш.Қадырбаев[13] пен К.Аманжоловтардың[14] іргелі
еңбектерінде ауыз тлтырып айтарлықтай қамтылған.Аталмыш авторлардың
зерттеулері біздің тарихымызда сақ-парсы және сақ-македон қатынастарын
ашудағы алғашқы тұжырымдамалар болып табылады деуге болады.
Зерттеу жұмысымыздың тарихнамалық негізін қорытындылай келгенде
аталмыш тақырыпты толығымен ашуға көмектесетін еңбектің әлі жүйеленбегенін
байқаймыз. Бұның себебін тақырыпқа байланысты деректердің аздығы және осы
аз деректердің түпнұсқасымен жұмыс істейтін мамандардың саусақпен
санарлығынан көреміз.
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Қазақстан тарихындағы б.з.б. VII
–IV ғасырлар аралығы ерте темір дәуірі кезеңі деп аталады. Бұл кезеңге
қатысты жазба деректерге көне парсы, грек, латын тілдерінде жазылған
шығармалар және арамей әліпбиі негізінде жазылған көне иран деректері
жатады. Б.з.б. VII ғасырда шығыста ірі-ірі төрт мемлекет тұрды. Олар: Мидия
(Иран үстірті), Лидия (Кіші Азия), Вавилон (Тигр мен Ефрат өзен аралығы)
және Египет. Б.з.б. 558 жылы парсы тайпаларының шыққан Ахемен әулетінің
негізін салушы Кир билікке келеді. Ахменид әулетінен шыққан Кир, Дарий,
Кемфис, Ксеркс, Артабан және т.б. патшалар басқарды. Бұл патшалардың
тапсырмасымен тасқа сыналап жазылған жазулар біздің заманымызға дейін келіп
жетті. Олардың қатарында І Дарийдің Бехистун, Нахши Рустем, Ксеркстің
"антидэвтік тас жазбалары бар. Парсы патшасы I Дарий (б.з.б. 552-486 жж.)
өзінен кейінгі ұрпаққа атын қалдыру мақсатында биік жерде орналасқан қара
жартасқа өзінің өмірінде атқарған істерін жазу және сурет түрінде
қалдырған. Бұл жартас Бехистун атымен белгілі[15]. Тақырыптың деректік
қорын ежелгі грек авторларының шығармалары мен парсы билеушілерінің
әмірімен Бехистун тасына қашалған жазбалар құрайды. Осы деректердің ішінде
уақытының ертерегімен және мәліметінің түп нұсқалығымен Бехистун жазбалары
ерекшеленеді. Бұл жазба парсы патшасы Дарий I бұйрығымен б.з.д. 518 жылы
тасқа түсіріледі. Жазба бес бағанадан тұрады. Соңғы бесінші бағанасында
парсы империясындағы сатраптардың аттары берілген. Деректің құндылығы онда
сақ сөзі аталып, сақ тайпалық бірлестігінің тайпалары жеке-жеке аталады.
XIX ғасырда Бехистун жазбаларының оқыла бастауымен ғалымдардың
белгісіз сақ тайпасына деген қызығушылығы пайда болып, сақтанудың негізі
қалана бастайды. Осы жазба мәліметтері көптеген ғалымдардың зерттеулеріне
арқау болып, бірталай пікірталастар туғызды. Деректе тек қана сақтардың
саяси тарихы мен этникалық құрамына қатысты мәліметтер ғана емес, сонымен
қатар сақтардың антропологиялық сипатын анықтауға көмектесетін мағлұматтар
бар. Олай дейтініміз, Бехистун жазбасында Дарий I тұтқындаған сақ патшасы
Скунха және парсы сарайына салық әкелген шошақ бөрікті сақтар
бейнеленген.
Ксеркстің "антидевтік" жазбасында Сырдарияның төменгі ағысы
бойы мен Арал теңізінің солтүстік-шығысын мекендеген тайпаларды "дахтар"
деп атайды. Парсы патшаларының резиденциясы орналасқан Персепольде I
Дарийдің осы аттас жазбасы сақталған. Жазбада тақта отырған парсы патшасына
сыйлықтар әкеліп тұрған шошақ бөрікті сақтар бейнеленген. Бұл дерек
көзінен сақтардың антропологиялық типі, киім киісі мен қару-жарақтары жайлы
мәлімет алуға болады.
Ерте темір дәуірі тайпалары жайлы жазылған жазба деректердің
қатарында арамей әліпбиі негізінде жазылған көне ирандық зороастризм
дінінің қасиетті кітабы - "Авестаны" атап өткен жөн. Бұл кітапта Қазақстан
жеріндегі жер-су атаулары, тайпалар аттары берілеген. Б.з.б. II
мыңжылдықтың аяғында бүгінгі Иран және Үндістанның солтүстік бөлігіне
арийлер келіп қоныстана бастайды. Қазіргі кезде ғылымда арийлер мекендеген
жеріне байланысты бірнеше пікір қалыптасқан. Олардың біреулері арилердің
алғашқы қоныстанған жерін Еуропамен, енді біреулері Кавказбен, тағы
біреулері Алтай аймағымен байланыстырады. Санкт-Петербург ғалымы
С.Г.Кляшторный Қазақстанның үш мың жылдық жылнамасы еңбегінде ариилердің
әуелде мекендеген жері бүгінгі батыс Қазақстан аумағы деп көрсете келе,
Авестада Каспий теңізі – Ворукаше, Арал теңізі – Чайчаста, Еділ өзені –
Рангха, Әмудария – Ардви, Сырдария – Датья деген атаулармен берілген деген
пікір білдіреді (11,24). Зороастризм дінінің қасиетті кітабы Авеста
арқылы сақтардың діни наным-сенімдерінің кейбір негіздерін байқауға болады.
Көне грек, латын тіліндегі деректерге Геродоттың "Тарих"[16],
Страбонның "География" шығармалары [17], Ксенофонт пен Птолемейлердің
шығармалары, Ктесийдің "Скифия" шығармалары жатады. Скифтер жайлы жазған
авторлардың алғашқыларының бірі – Гомер (б.з.б.VII ғ.) болып табылады. Ол
Қара теңіздің солтүстік бөлігінде мекендейтін тайпаларды "бие сауушылар"
деп атайды. Полиеннің, т.б. авторлардың еңбектері қолданылады. Полиен Дарий
I мен сақтардың соғысы кезіндегі қарапайым жылқышы Шырақтың ерлігін
мәңгілік етіп, сақтардың болашақ ұрпақтарына үлгі етіп қалдырады [18].
Қарастырып отырған кезеңге қатысты деректердің ішінде тарих атасы
Геродоттың "Тарих" шығармасы мол мәліметтерімен ерекшеленеді. Алайда,
кітапта сақ тайпаларының орналасуы, әдет-ғұрпы мен саяси тарихы жөнінде аса
құнды мәліметтер бергенімен, тарихшы ретінде бұл мағлұматтарға аса
сақтықпен қарау керек. Себебі Геродот құрлықтың сақтар мекендеген жерінде
болған емес және олар туралы тек естігендерін жазған. Геродот өзінің
шығармасын б.з.б. 430-420 жж. жазған. Шығарма тоғыз кітаптан тұрады. Соның
бірінші-Клио және төртінші-Мельпомена кітаптарында Қазақстан жерін
мекендеген тайпалардың атаулары, олардың шығу тегі, көрші елдермен
жүргізген соғыстары, тұрмысы, діни наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары жайлы
жазылған.
Қазақстан жерінде мекендеген ерте темір тайпалары жайлы рим
императоры Августың грек географы Страбон (б.з.б. 64-30 жж.) да жазған.
Оның еңбегі 17 томдық "География" деп аталады. Осы шығарманың тоғызыншы
және оныншы томдары Қазақстан мен Орта Азия және осы жерлерді мекендеген
тайпалар жайлы жазылған. Біздің заманымыздың I-II ғасырларында жазылған
Птолемейдің "География" шығармасында да құнды мәліметтер бар. Шығармада
Қазақстан мен Орта Азия аумағында қалалар, тау сілемдері, өзендер мен
көлдердің географиялық координаттары көрсетілген.
Археологиялық деректер. Сақтардың көрші елдермен мәдени қатынасын
анықтау үшін археологиялық экспедициялардың материалдары пайдаланылды. Сақ
тайпаларына қатысты археологиялық ескерткіштер Қазақстанның барлық
аумақтарынан дерлік кездеседі. Сақ қорғандары көбіне өзендер бойына
орналасып, Жетісу және Орталық Қазақстан, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ Солтүстік және Батыс Қазақстанда жиі кездеседі. Археолог ғалымдар
тұрақтар мен қорғандарда қазба жұмыстарын жүргізіп, сақтардың діни наным-
сенімдері мен әдет-ғұрыптары, тұрмысы мен шаруашылығына қатысты мол
мәліметтер алды.
Жетісу жерінен табылған археологиялық ескерткіштер қатарына "Бесшатыр"
қорымы, "Есік" обалары, "Жуан төбе" қорымы, Боралдай қорымы және т.б.
кіреді. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағасында, Шылбыр қойнауында
орналасқан. Қорымның басты ерекшелігі 31 обаның шоғырланып орналасуында.
Бесшатырлық ғұрыптық құрылыстары тайпалардың көсемдерін мәңгі есте
қалдыруға тырысқанын көрсетеді. Обалардың көлемі көсемнің құдіреті мен
байлығына сай келіп, келер ұрпақтың бойына құрмет пен қорқыныш сезімін
ұялатуға тиіс болды.
"Есік" қорғаны – Алматы қаласынан 50 шақырым қашықтықта
орналасқан осы аттас өзеннің сол жақ жағалауында орналасқан қорымның
қатарына кіреді. Қорым оңтүстіктен солтүстікке дейін 3 шақырымға созылған.
Қорым қырық бес қорғаннан тұрады. "Есік қорғаны атымен әлемге танымалы
ескерткіш 1969 жылы зерттелген. Сол жылы қатты қыстың салдары көктемгі сел
тасқындарының болуына әкеп соқты. Селдің салдарынан бұзылған машина-
трактор станциясы орнына жаңа құрылыс салу барысында әлемге "Есік"
қорымына кіретін қорғанның біріне қазба жұмысы жүргізілді. Қазба жұмысын
жүргізген археологтар қорғанның бүйірінде орналасқан бес қатар бөренеден
тұрғызылған қосымша екінші қабірді табады. Әйгілі "алтын адам" осы
қабірден табылған еді. Сол жылдарда әлем қызығушылығын туғызған "алтын
адам" 17-18 жасар ханзада деп жарияланды. Қорғанның ішіне үңілсек қабірдің
оңтүстік және батыс жағында 26 қыш ыдыстардың орналасқанын көруге болады.
Таңбалы тас ескерткішінде қола және ерте темір дәуірінде
салынған бейнелер бар. Ескерткіштің артықшылығы - сол заманда өмір сүрген
адамдардың бейнелеген көріністерінен олардың тұрмыс-тіршілігі, дүние танымы
туралы білуге болады.
Боралдай қорымы Алматы қаласының шетінендегі Үлкен Алматы
каналынан солтүстікте орналасқан Боралдай кентіне дейін созылып жатыр.
Қорымда жалпы саны- 63 оба бар. Обалардың шоғырланып орналасуының діни-
ғұрыптық маңызы болған. Сақтар ғасырлар бойы осындай қасиетті жерлерге
құрбандық шалып, тағзым етіп отырған.
Орталық және Солтүстік Қазақстанға тән ерекше ескерткіш -
Тасмола мәдениеті деп аталады. Бұл мәдениеттің Қазақстанның өзге өңірдегі
ескерткіштерден ерекшелігі бар. Мысалы, Бесшатыр қорымында ағаш бөренеден
жасалған обаның ішінде адам жерленіп, сыртынан тас қоршаумен қоршаланады.
Тасмола мәдениетінің ерекшелігі мұртты обалардың болуында. Мәйіт негізгі
обада жерленіп, сыртына топырақ үйіндісі төгіледі. Ал қосымша қорғандарда
құрбандыққа шалынған жылқы қаңқасы, еңбек құралдары және қыш ыдыстарға
салынған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
ежелгі тарихымыздың қалыптасуында елеулі қызмет атқарған сақ тайпалық
бірлестігінің көрші елдермен байланыстарын ашып көрсету. Және де сол
мәселелердің кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуінің негізгі
бағыттарын қарастыра отырып, өзіндік ой-тұжырымдамалар арқылы тақырыптың
толық ашылуына қадам жасау.
Анықталған мақсатқа байланысты алдымызға мынадай міндеттер
қойдық;
-сақ атауының шығу тегі мен мәнін тарихнамалық жүйе арқылы
айқындау;
-сақ тайпалық одағындағы тайпаларға сипаттама беру және әр түрлі
деректермен зерттеулер негізінде оладың топтасу ареалын көрсету;
-сақ-парсы қатынастардың қалыптасуы мен барысын талдау;
-Ескендір Зұлқарнайынның сақтармен болған қақтығыстарын қорытындылау;
-сақтардың көрші халықтармен көрші мәдени байланыстарын көрсету.
Зерттеудің нысаны ретінде сақ тайпаларының көрші мемлекеттерімен
саяси-мәдени байланыстары алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша әдебиеттерді
қамтуда тілдік, хронологиялық, ұлттық, мемлекеттік шектеулердің болмауында;
мәселенің жаңа методологиялық тұрғыда пайымдалуында; теориялық мәселелерге
назар аударылуында; сақ дәуіріндегі мемлекеттік дамудың өзіндік
ерекшеліктері мен дәстүрлері ұлттық-мәдени тарихымыздың қалыптасуымен тығыз
байланыстылығы туралы методологиялық принципті ұтануда. Сонымен бірге
жұмыста:
- сақтардың көрші халықтармен саяси –мәдени байланыстары тарихи
принцип бойынша жаңа жүйеге түсірілген;
-сақтардың көршілес мемлекеттермен қарым-қатынастарын зерттеудің
жетістіктері мен кемшіліктері нақты түгенделді.
Ғылыми-практикалық құндылығы. Жұмыс сақтардың көрші халықтармен өзара
саяси-мәдени байланыстарын қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи
дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық
қатынастардағы рөлін бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен
сабақтастығы туралы ғылыми көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты
оз мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері арқылы қазақстандық
патроиотизмге тәрбиелейді.
Диплом жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ КӨЗҚАРАСТАР
1.1 Сақ атауының шығуына байланысты пікірталастар.
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен б.з.б. 558—29
жж. соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның
ішінднгі массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне
басып кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа
жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі.
Тұмар туралы аңыз осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы
Қамбуджия — массагеттерге өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған. Сына
жазуы мәтіндерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі тайпалар
аттарымен иланымды ұқсастырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша
Ахеменид державасының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, Ш, 92)
ортокарибантийлері тиграхауда-сактарға, амюргийлік сақтар — хаумаварга-
сақтарға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар — Авестаның және Ксеркс жазбасына
сәйкес келеді. Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та
кейде азиялық скифтер деген терминді қоса отырып, сактарды скифтер деп
атайды. Бұл атау грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз еңірі
мен Алдыңғы Азияның көшпелі скиф тайпаларына қарап айтылды. Бірақ грек
деректемқлерінде ахеменидтік сьша жазуларыңда кездеспейгін басқа атаулар да
бар, олар: массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер,
аримаспылар, ассилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және
басқалары.[3]
Парсы жэне антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы замангы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзқарас (В.В. Струве) тұрғысынан,
парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша коюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасынын бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған мәтінінін қалпына келтірілген болігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде — парадрайа-сактардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың массагетгерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы
болжам жасалды.
В.В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған карағанда парадрайа-
сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген
еуропалық скифтерді түсіну кажет болады. Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу
және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын баскаша карап, басқаша
түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің
солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады. Орта Азия мен
Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу
Шығыстың халықгарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған
тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет
бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы баска да
бағындырылған халықтардын патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша
Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған. Ежелгі Шығыстың ең
көне және аса маңызды саяси кұжаттарының бірі деп әбден орынды саналатын
Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен байланысты оқиғаларға
арналған V бағанасының 20—30-жолында былай делінген:
Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға
аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де,
бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін
ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген
көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші
біреуін (олардың) көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады.
Бұл мәтін шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-
сақтар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады. Сақтар мен
массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы II Кирдің
жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады. Осы оқиғалар туралы
егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін Каспий теңізінен
шығыскһқа таман, Аракс оһөзінінің арғы жағындағы күннің шығу бағыты
бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204). II Кир мен Дарий жорықтарының
жолдары талас туғызады. Біреулер Дарий өзінің ізашарының жүрген жолын
кайталай отырып, сақтармен Әмударияның арғы жағында Арал теңізі маңында
кездесті деп санайды, екінші біреулер II Кир массагеттермен Үзбой өзені
арғы жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты,
ал Дарий сақтар жеріне Әмударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе
айқын: пікірлердің қайшылықтарына қарамастан, екі жорыкта массагет-сактар
тайпаларына карсы бағыт- талған; бұлардың жері Геродоттың
ортокарибантийлерініңнемесе Бехистун жазбасындағы тиграхауда-сақтардың
жерімен толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық
жағынан алғанда, бұл — Каспийдің шығыс төңірегі мен Үзбойдан Сырдария
өзеніне дейін қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы. Массагет одағы, сірә,
дербик- тер, абийлер, апасиактар сияқты тайпаларды да біріктірсе керек.
Сондай-ақтиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды мекендеген
деген пікір де бар. Страбонның айтуы бойынша, массагеттерден солтүстікке
таман, Меотидадан жоғары (Страбон, XI, 9,2) жерлерде дай тайпалары
қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Александр Македонскийдің
замандастарына да мәлім болды. Антик авторлар оларды, бұрынырақта
Геродоттың жазғанындай, массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады.
Дах атауы неғұрлым ертеректегі деректемелер- Авеста мен Ксеркстің
дэвтер туралы жазбасында да мәлім. Мұның бәрі дахтардың (дайлардын)
әуелде массагеттердің солтүстігіне таман аймақты мекендегенін, не
массагеттердің бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. б. III ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих ересінде массагетгердің орнын алып, Каспий маңының
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады (Страбон,
XI, 8,2).
Б.з.д. І мыңжылдықта қазақ даласында қаншама тайпалық одақтар
тарих сахнасына көтерілді.Олардың саяси-мәдени және экономикалық дәуірлеуі
ғылымда ерте темір дәуірі немесе ежелгі көшпелілердің заманы деген
терминдері қалыптастырды. Ол тайпалық одақтардың ішіндегі ең ежелгісі және
кең ауқымда таралғандары сақ тайпалық бірлестіктері болды.
Қазақстандық кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша сақтар андрон
мәдениетінің тікелей жалғастырушылары болып есептеледі. Мұны
археологиялық,антропологиялық және генетикалық зерттеулер дәлелдеп отыр
[8.121-136].
Жалпы алғанда біз өзіміздің ата-бабаларымыздың бірі деп
санайтын сақтар жөнінде әлі күнге дейін ғылымда нақты тұжырымдар
қалыптаса қоймады. Мәселен, сақ атауы жөнінде, сақтар бірлестігіндегі
тайпалар жайында, сақтардың орналасуы мен топтасуы турасында жүйеге
негізделген пікірлер ғылыми айналым үстінде.
Әрине біз бұл жерде жоғарыда аталған мәселе бойынша мүлде
зерттеулер жасалмады деуден мүлде аулақпыз. Ежелгі антик авторлардың
шығармалары мен археологиялық мәліметтер негізінде тұжырымдамалар жасалуда,
және де жалғаса бермек. Осы күнге дейін сақтарға қатысты жарық көрген
әртүрлі деректерге сүйеніп, жоғарыда аталған сақ мәселелерінің ішіндегі
ең күрделісі де, қызықтысы сақ атауының шығыуына талдау көрейік.
Сақ атауы төңірегіндегі пікірлер ежелгі заманда-ақ қалыптаса
бастады десе де болады. Оны сақ атауының ежелгі жазба деректерде кездесуі
және осы турасында сол кездегі ғалымдардың айтқан көзқарастары дәлелдей
түседі. Жалпы сақ атауының өзі кейбір ассириятанушылардың пікірінше
б.з.д.641-640 жылдары ассирия анналдарында ұшырасады. Онда сақ патшасы
Тугдамға қарсы соғыс жөнінде баяндалады. Бұл жағдай б.з.д.ҮІІІ-ҮІІ
ғасырларда Алдыңгы Азияға келген көшпенділірде сақ этнонимінің
болғандығын көрсетеді [20,143] Одан кейінгі мәліметтерді Геродоттан
кездестіреміз. Геродроттың дерегі бойынша сақтар дегеніміз скифтер,
парсылар барлық скифтерді сақтар деп атаған.
Геродроттың мәліметтерін Плиний де қайталап, парсылар
скифтерді жалпылама сақтар деп атағандығы жөнінде өз еңбегінде келтірген
[21,12-13].
Ежелгі үнді жазбаларында сақ сөзі үнді тілінің негізінде аударылып,
мықты, күшті болу тәрізді сөздерге сәйкестендірілген [7,157].
Диодор былай деп жазды: Скифтер тайпасы көп болып өсті және
олардың қайталанбас тұлғалары болды. Сол тұлғалардың есімдерімен кейіннен
сақ, массагет, аримаспа, т.б., тайпалары атала бастады [22,122]. Автордың
мәліметіне қарағанда сақ сөзі белгілі бір тайпаның атауы емес, керісінше,
негізінде адам есімімен байланыстыру мәселесіне жетелейді. Бірақ, әрине біз
аталған автордың ойын қолдай салудан алақпыз, қайткенде де оны жоққа да
шығаруға болмайтындай.
Мұнымен қатар сақ этнонимін ежелгі грек салты қалқанмен
байланыстырады. Бұның түсіндірмесін Стефан Византийский былайша береді:
Сақ халқы сауытты ойлап тапқандықтан оларды осылайша атады [23,43].
Мәліметке қарағанда сақ атауы олардың кәсібіне байланысты пайда болған.
Біздіңше мұның шындыққа бір қадам жақындай қоюы күмәнді. Әйтсе де, ғылыми
іздеңісті қажет етпегендігі анық.
Ғалымдардың бір тобы мұнымен шектелмей, сақ этимологиясын
итпен байланыстырады. Сақ тайпасына өзінің көлемді зерттеуін арнаған орыс
шығыстанушы ғалымы В.В.Григорьев сақ сөзінің түп тамырын ежелгі парсы
және славян тілдері негізінде ит атауымен байланыстыруға тырысады [1,37].
Ғалымның сөзіне сүйенсек сақ парсыша немесе славянша баламасы
ит дегенді білдіреді. Яғни, сақтар атауы иттер дегенде саяды.
Парсылар сақтарды, сақа, оларды ит деп қорлаған деп түйеді және
бұл ойының дұрыстығына көшпелілерде өздерін ит деп атау дәстүрінің
ежелден барлығын, оның тіпті де қорлық атау еместігін, мысалы, түрік
халқының бір бөлігінің қазірде ноғай деп атайтындығын, ал моңғолдың
нохой деген сөзі түрікше ит деген ұғымды беретінін дәлел етеді.
Алайда, атақты ғалымның бұл пайымдауымен де келісу қиын
сияқты.
Себебі, пікірімізді оның соңғы ойынан бастасақ, ноғай деген халықтық
атау моңғолдың нохой сөзінен емес, Алтын Ордасының әйгілі бегілер бегі
Ноғай сұлтанның атынан шыққан. Соған орай ноғай сөзінің тұп төркіні,
тіпті, моңғолдың сол нохойынан деген күннің өзінде де ол бүкіл халақтық
түсінікте ит емес, кісі аты.
Біздің түсінігімізде сақ-бүкіл азиялық скифтерге көне
парсылардың берген атауы. Сақтарды гректеніп кеткен скифтерден бөлу керек
болғанда, грек тарихшысы Страбон оларды азиялық скифтер деп атайды. Рим
жазушысы Үлкен Плиний де осылай ерекшелейді.
Мұндай ерекшелеудің Геродотта бар екендігі де белгілі. Демек,
сақ-тым ерте замандардан бар, көне парсылар үшін өзіндік мағынаға ие,
қалыптасқан, орныққан атау. Сондықтан В.В.Григорьевтің осы қалыптасқан
атауды кейін жаңа парсы тілінде өзгеріске ұшырап сек аталуы деуі көңілге
қонбайды.
Оның үстіне көне парсыша ит деген ұғымды спако деген сөз берсе керек
еді. Өйткені парсы мемлекетінің негізін қалаған атақты Кир патшаның
асыраған өгей шешесі, бақташы Митридаттың әйелі Спаконың атын тарихшылардың
ит деп түсіндіретіне баршаға белгілі.
Зерттеуішің көзқарасы осы ұстанымда қатып қалған тәрізді.
В.В.Григорьев сақ атауының ежелгі парсы тіліндегі ит сөзін білдіреді
деген дәлелдеуімен қоса, сақтарды славян халқы деп есептейді. Бұған
байланысты ғалмының өзіндік ойы толғамы болған шығар, бірақ сақтарды ит
сөзімен салғастыру және ежелгі славяндар деп баса атап өту орынсыз. Қалай
дегенде В.В. Григорьевтің пікірін қолдайтын зерттеушілер табылып, олар
аталған ғалымның түсіндірмесін одан ары дамытқан еді. Олардың қатарында Ван
Виндекс 1949 жылы Х. Шелдтің зерттеулеріне сүйеніп, сақ сөзі ежелгі
парсы және тәжік тілдерінде ит атауына сәйкес келеді [7,157].
1951 жылы француз ғалымы О. Жемеранье сақ сөзін итпен
ұштастыратын ғалымдардың көзқарастарына үлкен сын айтты. Ол көптеген
лингвистикалық талдаулар жасап, сақ сөзі итті білдірмейтіндігін дәлелдеп
берді. Зерттеуші сақ атауын ежелгі иран тілі контекстінде қарастырып,
оның аудармасы жүру, жүргізу, ағу дегенді білдіретіндігін айқындады.
Осылардың негізінде сақ этимологиясың мағынасы, жүргізуші, жылдам,
көшпелі ұғымындарына келеді деп, өз пікірін ұсынады [7,157].
Осыған қарамастан сақ атауының түсіндірмесін жануарлар
әлемімен байланыстыру азая қоймады. Мәселен, В.И. Абаев сақ сөзін
бұғымен байланыстырады. Оған дейінгі ғалымдар иран немесе тәжік тілдеріне
сүйенсе, ол осетин тіліне негіз артып, сақ сөзінің баламасы бұғы дегенді
алдыға тартты. Мұның себебін ол бұғы сақтардың тотемі болғандығымен
айшиқтайды [24,37-49].
Келесі бір зерттеуші Г. Бэйли 1958 жылы сақ атауының
мағынасы ит немесе бұғы дегенге, келмейді, бұл үлкен қателік деген
пікір білдіреді. Мұнымен қоса зерттеуші О. Жемераньидің жүргізуші,
қозғалышу деген көзқарастарын қолдамады [7,158].
Бұлардан басқа сақ атауының мағынасы ашуда географ К. Риттер
өзіндік ой-тұжырымдарын жасады. Оның пікірінше сақ атауы бір халықты
білдіретін сөз емес, діни лақаб есім. К. Риттердің түсіндірмесі бойынша
парсылар өздерінің солтүстік-батыстағы өзге діндегі көршілерін осылай,
яғни сақтар деп атаған. Аталмыш зерттеушінің пікірінше сақтар парсыларға
жабайы көрінген, өзге бір бөтен дінге табынып, соған байланысты сақ атауын
иеленген. Сақтар ұстанған дін қандай деген сауалға К. Риттер буддизмнің
алғашқы ұшқындары деп жауап береді [1,37-38]. Мұның да тарихи шындықпен
сабақтасуы екіталай болуы ықтимал. Өйткені К. Риттердің бұл тұжырымдамасы
кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде қодау таппады. Осының өзі көп
нәрсені аңғартатындай.
Сақ этнонимінің этимологиясы жөнінде өз пікірін білдірген
ғалым Б.А. Калоевтың сақты осетиннің бұғы деген ұғымды білдіретін саг
сөзімен шықты дейтін пікірімен де келісе қою қиын. Себебі, сақ этнонимі тек
осетиндердің арғы тегі аландарға ғана тән емес, бүкіл көшпелілердің
белгілі бір бөлігіне, яғни тұтас сақ тайпалық бірлестігіне берілген атау.
Ендеше, көне парсылардың Каспий теңізінің теріскей шығысындағы тайпалық
одақтардың бірінде бар бұғы деген сөзді ала салып, оны бүкіл сақтарға
айдар етіп тағуы ешқандай қисынға келмейтін секілді. Ол үшін белгілі бір
себеп болуы керек. Оның үстіне сақтар сақ аталып жүрген заманда аландар
савроматтар (сарматтар) құрамында жүргенін де ұмытуға болмас.
Сондықтан да Б.А. Калоевтің сақ этнонимін осетиннің бұғы
деген ұғымды білдіретін саг сөзінен шықты дейтін пікірін де бар болғаны
сөз ұқсастығын негізге алғанна туған пайымдаулардың бірі деп қарауға тура
келеді. Өйткені мұндай сөз ұқсастығын алдану ғылым үшін жаналық емес,
ежелден бар тірлік. Бұған мысалды, басқаны қойғанда, осы сақ атауына
байланысты ғалымдар болжамынан да келтіруге болады. Накши-Рустем жазуындағы
сақтың үш тайпасының бірі - сака-тиграхауда атауынының мәнін түсіндірген
зерттеушілердің біразының осындағы тигр сөзін қазіргі Ирак жеріндегі екі
өзеннің бірінің атауы – Тигрге ұқсайтындығын шығарып, ешқандай негізі
болмаса да Каспий теңізінің шығысын мекендеген тайпаларды көшіріп
апарып, сонау алдыңғы Азиядағы Тигр өзенінің бойына орналастырғаны
тарихтан белгілі. Кезінде Роулинсон сака – таграхауданы - Тигр
өзенінің бойындағы жазықты мекендеуші сақтар, ал Бенфен – Тигр өзенінің
суын ішуші сақтар, яғни Тигр өзенінің бойындағы сақтар деп дәлелдеген.
Алайда мұның бәрі сөз ұқсастығына алдану еді. Өйткені сака –
тиграхауданың кейін анықталып, ғылым мойындаған мағынасы – шошақбөрікті
сақтар болатын.
Жалпы сақ атауына байланысты жоғарыда аталған
зерттеушілердің пікірлері негізінде мынадай қорытындылар жасауға болады.
Сақ атауына қатысты өз ойларын білдірген ғалымдардың тұжырымдарына
қарағанда, бүгінге дейін тарих ғылымында сақ атауы мағынасының дұрыс
нұсқасына жақындау пікір айтыла қоймаған тәрізді.
Әр зерттеуші, әртүрлі деректер тұрғысынан сақ этнонимінің
шығу тегін сан – саққа жүргітеді. Біздіңше, сақ атауының түсінігін
ежелгі көшпелілердің тұрмыс – тіршілігін, кәсібін, орналасқан жерін талдау
арқылы, сақтардың көрші мемлекеттемен қарым қатынасн анықтау арқылы, себебі
сақ сөзі тайпалық атау ретінде ең алдымен көршілері- парсылардың
қалдырған деректерінен алынып, ғылыми айналымға енгізілген, сақтардың
ұрпақтары деп саналатын халықтардың болмысын зерттеу арқылы қарастыру кезек
күттірмейтін мәселе сияқты. Ал, сақ тайпалардың бірлістігіндегі тиграхауда
сақтары, хаомаварга сақтары, т.б. сақтардың этимологиясы жөнінде сақтардың
топтасуына байланысты қарастырған кезде тоқталып өтетін боламыз.
Сақ бірлестіктері туралы мәліметтер кездесетін негізгі жазба деректер
екі топтан тұрады: 1) антика дәуірінің авторлары (гректер) — Геродот
(б.з.б. 5 ғ.), Ксенофонт (б.з.б. 6 — 5 ғ-лар), Птоломей (б.з.б. 2 ғ.), т.б.
жазба деректері; 2) ахемен әулетінен (көне парсы) қалған сына жазулар
(Бехистун сына жазуы, т.б.). Ішінара Қытай деректерінде де “се” тайпалары
аталады. Жазба деректерде кездесетін “сақтар” және олардың түрлі
тайпаларының атауларына байланысты мәліметтер қысқа, үстірт
айтылғандығымен ерекшеленеді, толық, неғұрлым көлемді сипаттамалар жоқ.
Парсы жазбалары тұрақты түрде “сақ” атауын қолданса, грек деректері бұл
тайпаларды “Азия скифтері” деп атайды. С. Қара т. бен Днепр бойындағы
“скифтердің”, Төм. Еділдегі “савроматтардың”, Кир мен Дарий І уақытындағы
парсылардың, Геродот, Александар Македонский уақытындағы гректердің
замандастары болған. Олар көне парсылармен тығыз байланыс жасап, б.з.б. 6 —
5 ғ-ларда парсылардың Ахемен әулеті билеген мемлекеті құрамына кірген.
Ғылымда С-дың үш үлкен тобы туралы мәліметтер (көне парсы деректері
бойынша) кеңінен қолданылады. Бұлар: хаумаварга сақтары (яғни, хаома
қасиетті ішімдігін пайдаланатын сақтар), тиграхауда сақтары (шошақ бөрікті
сақтар), тиай-парадрайа сақтары (теңіздің арғы жағындағы сақтар). Мұның
алдыңғы екеуін Геродот амюргилер және ортокарибантилер деп атаған. Көптеген
ғалымдар Жетісуды, Қазақстанның оңт. өлкелерін, Солт. Қырғызстан мен Шаш
(Ташкент) өңірін тиграхауда сақтары мекендеген, сондай-ақ олардың қатарына
Алтай тайпалары да кірген деп есептейді. Көне грек деректеріне сүйене
отырып, басқа да сақ тайпаларының мекендеген орындары жайлы болжамдар
жасалуда. Мыс., аргиппей, исседон сақтары Қазақстанның солт.-батысы, солт.
және орт-ндағы өлкелерді, ал аримаспы сақтары шығыстағы өлкелерді
мекендеген деп пайымдалады. Бір айта кететін жайт, мәліметтердің көлемі мен
сапасына байланысты, көне жазба деректерде кездесетін сол дәуірдегі түрлі
тайпалық атауларды толығынан талдап, орналастыру өте күрделі мәселелерге
жатады. Көбіне сақ бірлестіктері сияқты шартты атаулар кеңінен қолданылады
да, екінші сатыдағы нақты өлкелік атауларды пайдалануда неғұрлым байсалды
тәсілдер пайдаланылады. Ғылымда Бехистун сына жазуында бейнеленген С-дың
тиграхауда бірлестігіне жататыны, парсылардың ең алдымен осы тайпалармен
қарым-қатынас жасағаны жайлы пікір кеңінен орныққан. Жартастағы бейнелер
парсыларға тәуелді С-дың сыйлықтар әкеліп тұрғанын көрсетеді, ал олардың
басшысы осы “шошақ бөрікті сақтардың” патшасы Скунханың өзі болуы мүмкін.
Қазіргі тарих ғылымында парсы патшалары Кир менДарийдің Қазақстан жеріне
келген бағыттары әлі толық анықталмаған, бірақ олардың сақтар мен
массагеттерге қарсы жорық жасағаны, жалпы алғанда, бұл жорықтардың сәтсіз
аяқталғаны тарихи шындық деп есептеледі. Тарихи зерттеулерге қарағанда, Кир
әуелі сақтармен әскери одақта болып, Лидия патшасы Крезбен соғысқан. Одақты
өзі бұзған Кир бұдан соң, б.з.б. 6 ғ-дың басында сақ-массагеттер еліне
шабуыл жасаған және “шошақ бөріктілердің” табан тірескен қарсылығына тап
болған. Дала жағдайында жауды әлсіретіп барып, өршелене тап берген
сақтармен болған қиян-кескі шайқаста Кир әскері түгелдей талқандалады, оның
өзі де қаза табады. Осы оқиға туралы баяндаған Геродот Ұлы Далада кеңінен
тараған әңгіме ретінде сақ патшайымы Томирис жайлы атақты аңызды келтірген.
Көнеден жеткен әфсана бойынша, қан майданда ержүрек ұлынан айырылып, жаны
күйзелген Томирис шайқастан соң қан толтырылған торсыққа Кирдің басын
салып, “сен осы қанды аңсап келіп едің, іш енді” деген екен. Бұдан кейін
Дарий І-нің де б.з.б. 518 ж. сақтарға жорық жасағаны, бірақ оларды
бағындыра алмағаны белгілі. Осы жорық кезінде әдейі парсылар жағына өтіп,
оларды алдап, сусыз шөл далаға ертіп апарған сақ патриоты Ширақ жайлы
аңызды грек тарихшысы Полиен жазып қалдырған. Орта Азия мен Қазақстан жерін
жаулап алуға келген А.Македонский әскерімен аяусыз күрес жүргізген сақ
қаһарманы Спитамен туралы деректер белгілі. Көне дәуірдің жазба
деректерінде сақ тайпалары негізінен мал ш-н өркендеткен, жақсы қаруланған,
ержүрек дала тұрғындары ретінде суреттеледі. Олардың киізбен жабылған
үйлері, мыңғырған малы, соғысқа тым бейімділігі, әсіресе атты әскерлерінің
теңдессіз шеберлігі айтылады. Сақтар жайлы түсініктер археол. зерттеулер
деректерімен толыға түсті. Бүгінгі күнде С-дың түрлі ескерткіштері ашылып,
олардың заттық мәдениетіне, жерлеу ғұрпына, өнеріне байланысты деректер
ғылымға енген.
1.2. Сақ тайпаларының орналасуы.
Сақ тайпаларының топтасу мәселесі сақтану тұрғысынан келгенде ең
күрделі тақырыптардың бірі болып саналады. Оның себебі ежелгі деректердің
сақ одағы құрамындағы тайпаларды әртүрлі атауы, орналасқан жерлері мен
кәсіптеріне байланысты түрлі мәліметтер беруі ғылымда көптеген қателіңтер
тудырғаны белгілі. Сақ тайпалардың орналасу мәселесіне көңіл бөлмес бұрын,
алдымен сақ бірлестігі құрамындағы тайпаларды айқындап алу қажет тәрізді.
Ол үшін ежелгі Рим ғалымы Плинийдің Естественная история атты еңбегінен
үзінді келтірейік: Яксарттың арғы жағында скиф тайпалары тіршілік етеді.
Парсылар оларды сақтар деп атаса, ежелгі жазушылар – аромилер деп атаған.
Скиф халқының саны таусылмайды, оларды парсылармен теңдестіруге болады.
Скифтердің ішіндегі ең атақтыларды мыналар: сақтар, массагеттер, дай,
исседондар, астақтар, румниктер, пастиктер, гомодоттар, эдондар,
аримаспалар, антракаттар [15,22]. Көріп отырғанымыздай аталған тайпалардың
ішінде бізге таныстары сақтар, массагеттер, дайлар, исседодар және
аримасплар. Автор сақтарды скифтердің құрамына кіргізеді. Біз жоғарыда
гректер барлық тайпаларды скифтер деп атағандығын айтқанбыз, ал парсылар
болса керісінше бәрін сақ атауымен атайды.
Ежелгі парсы жазбаларында сақ тайпаларының мынадай атаулары
кездеседі: сақтар, тиграхауда сақтары, хаомаварга сақтары, парадарая
сақтары, дайлар [7,158].
Ғылымда осы аталған тайпаларды қоныстандыру жөніндегі айтыс
– тартыстардың ұзақ тарихы бар.
Бехистун жазбаларының сырын ашуда өзіндік еңбек сіңірген
Г. Раулинсон 1849 жылы Бехустин жазбаларына қатысты шығармасын жариялаған
кезде, онда тиграхауда сақтарына екі бет арнаған. Ол жоғарыда аталған
жазба негізінде тиграхауда сақтарын сақ тайпалық одағының батыс бөлігі
деп санап, оларды Тигр өзені бойына орналастырады. Бұл жерде ғалым
тайпа атауындағы тигра сөзінің атақты Тигр өзенімен құсастығын негізге
алды. Алайда бұл пікір тым асығыс жасалғандықтан шындыққа қатысты аздау.
Осы тиграхауда сақтарының территориясы қай аймақта болғандығы
ғалымдар арасында өзінше тартыс туғызғандығы мәлім. Тиграхауда сақтары
деген сөздің парсы тіліндегі мағынасы шошақ бөріткі дегенді білдіреді.
Бұл жөнінде Бехистун жазбасында мынадай жолдар бар: Осыдан кейін мен өз
әскерімі шошақ бөрік киген сақтарға қарсы бағыттадым... [15,25]. Көріп
отырғанымыздай парсылар бұрын көршілерін жалпы сақтар деген атаумен атаса,
ендігі жерде олардың киімдеріне немесе орналасқан жерлері мен кәсіптеріне
байланысты жіктей бастаған тәрізді. Осы тиграхауда сақтарының орналасқан
жерлерін анықтауда ортақ пікір жоқ. Әрбір зерттеуші өзіндік көзқарасын
ұсынуға тырысқан. Мәселен, ғалымдардың мына тобы В.В.Григорьев [1,159],
Ф.Сарр мен Е.Хесфельд [7,159], К.В Тревер [25,45-48], И.И.Копылов [7,161],
К.Акишев [8,16-20] тиграхауда сақтарын Қырғызстан, Талас-Шу өзендерінің
аңғарында, Қазақстанның оңтүстігінде,Ташкент оазисінде орналастырады.
Ғалымдардың келесі тобы А.Херманн [7,159], С.Толстов [3,243-244], А.Н.
Бернштам [26,188], Я. Гулямов [27,95], М.А. Дандамаев [5,180-182]
тиграхауда сақтарының топтасқан жерлерін Сырдария мен Амударияның бойлары
және Арал теңізінің маңы деп көрсетті. Сонымен бірге В.Струве [28,57-
59], А.Олместед [7,161] тәрізді ғалымдары тиграхауда сақтарын мүлдем ары
Каспий теңізін маңына топтастырды.
Біздің ойымызша тиграхауда сақтарының топтасқан орындары
Аралдың бойынан Жетісуға дейінгі территориялық-аймақ болған секілді.
Өйткені сақ обалары көбіне Жетісу жеріне топтасқан, сол себепті де Жетісу
сақтар үшін ата-баба жұрты болып есептелуі де мүмкін. Кензінде сақтар
парсылармен соғысқанда, өздеріне ешқандай қала жоқтығын айтып, олар үшін
ата-баба моласы қымбат деп атап өткен болатын. Сондықтанда сақтар жауларын
Жетісу жерінде емес, одан жарық өлкелерде қарсы алуға тырысуы мүмкін.
Тиграхауда сақтарының орналасуы анықтаудағы тәрізді,
хаумаварга сақтарының мекендеген жерлерін анықтау өте күрделі мәселелердің
бірі. Хаумаварга деген сөздің тікелей мағынасы хаома сусынын ішетіндер
деп түсіндіріледі. Хаома эфедра сусынынан жасалып, оның адамды
қоздыртатын қасиеті болған [11,37]. Ал эфедра өсімдігінің өте жақсы өсетін
жері Памир-Алай тауыл-қыраты. Осыған сүйенген С.Г.Кляшторный мен Т.И.
Султанов хаомаварга сақтарының мекені Шығыс Түркістан мен Ферғана өңірі деп
баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кез келген бір елдің ежелгі дәуіріне көз жүгіртер болсақ,
олардың әрқайсысының өзіндік қайталанбас құндылықтары бар екендігі белгілі.
Мәселен, Мысыр елі өзінің әйгілі пирамидаларымен мақтанса, Италия мен
Греция көне өркениеттерін үлгі тұтады, Ирак пен Сирия тәрізді елдер
өздерінің Қосөзендік мәдениетімен масаттанады. Көршілес Қытай сан мыңжылдық
салт-дәстүрімен ерекшеленсе, біз, қазақ халқы, кезінде бүкіл әлемді ат
дүбірімен үркітіп, Еуразиялық кеңістікте ат тұяғы жеткен жерді өз иелігі
деп санайтын, ұлы көшпелілік өркениетті қалыптастырған өзіміздің ата-
бабаларымызбен мақтанамыз. Олар өздерінің жауынгерлік қасиеттерінің
арқасында ежелгі деректерді бәрінен де орын алды десе де болады. Қазақ
даласының ежелгі көшпенділері әлемдік өркениет тұрғысында өздерінің өшпес
іздерін қалдырды деп айтуға тұратындай. Айталық, көшпелілер жылқыны қолға
үйретті, зергерлік тұрғысынан келгенде тендесі жоқ аң бейнелі стилді
қалыптастырды, батыс пен шығысты байланыстыратын Ұлы Жібек жолын сыйлады,
қайталанбас қорғандар архитектурасын қалдырды.
Қазақстан жерін мекендеген сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, т.б. тайпалық
бірлестіктер өз заманына сай тарихи оқиғаларға белсене араласты олардың кей
бірі көршілес елдерды саяси жағдайын өзгертуге септіктерін тигізіп отырды.
Жоғарыды аталған тайпалардың ішінде сақ тайпалық одағы біздің тарихымызда
сан қыр жағынан танылды. Олардын мәдениеті, таризхы, әдет-ғұрпы, қоғамдық
құрылыстары сол кездің өзінде-ақ көп деген авторлардың енбектеріне арқау
болды міне осы замандағы зерттеушілердің мәліметтері негізінде сақтардың
халықаралық қатынастардағы рөліне назар аударып көрейік.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тарихындағы сақ заманы
әлемдік тарихқа қосылған мол мұра екендігін жоғарыда атап өттік. Осы
дәуірдің тарихын зерттей отырып, бірщама кейінгі кезендердегі тарихи
мәселелрді талдауға, әрі оларға қатысты обьективті тарихи көзқарас
қалыптастыруға мүмкіндік аламыз. Сақ тайпалары сол заманда-ақ көршілес
елдермен саяси және мәдени байланысиарға түсіп, өз дәуірлерінін
деректерінде есімдерін қалдырып кетті. Кейінгі зерттеушілердің енбектерінде
сақтардың көршілес елдермен байланыстары аталғанда, олардың соғыстарына
мән беріліп саяси қатынастардың барысы мен мәні, қорытындысы жөнінде нақты
дәлелдер айтыла қойған жоқ.
Дүниежүзілік тарихқа көз салсақ ежелгі дәуірдегі халықтар мен
елдердің даму деңгейі біркелкі болмағанын көремыз. Мәселе, бұл кезен Еуропа
тарихы үшін парсы-грек қатынастарының сипатымен ерекшеленді. Ал, отандық
тарихымызда бұл кезендегі даму басқаша сипат алды. Ұлан-байтақ аумақты алып
жатқан сақ тайпалық бірлестігі отырықщы көрші елдермен тығыз саяси-
экономикалық, сондай-ақ, мәдени байланыстар орната бастады. Сақтардың
тарихында тек саяси-экономикалық ғана емес, мәдени дамудың жана кезені
басталды\. Жалпы сол кезендегі көшпенділер құрған мемлекеттердің немесе
тайпалардың аты өзгеріп отырғанымен негізгі мазмұны, яғни, саяси,
экономикалық, әскери құрылымы, әсіресе, этникалық құрамымен мәдени
дәстүрлік құндылықтары онша өзгеріске түсе қойған жоқ. Бұлай дегеніміз
көшпелілерді мәдениетімен рухани дүниесінде айтарлықтай өзгеру, даму болған
жоқ дегендік емес. Тарихшы және археолог ғалымдарымыздығ Дала өркениеті
деп атаған көшпелілер мәдениеті өзінің мәдени дәстүрлерінін тарихи
тамырларын сақтай отырып, көрші халықтарды мәдени жетістіктерін
шығармашылықпен игерді.
Отандық тарихымызда өзіндік сипат алған сақ кезенін көршілес
елдердің көне тарихымен байланыстыра қарау, көп мәселенің бет-пердесін
анықтауда үлес қосары анық. Мемлекет болып қалыптасқан кез-келген халықтың
көршілерімен түптің түбінде саяси, мәдени немесе экономикалық қатынастарға
түсетіндігі табиғи зандылық осы тұрғыда келгенде сақтардың көрші
халықтарымен саяси-экономикалық байланыстарынын тарихын ғана баяндаумен
шектелмей, керісінше сол қарым-қатынастардын себеп-салдарымен барысын,
кемшіліктерімен жетістіктерін зерделеу ен басты өзектілік болып табылады.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері. Жұмыс б.з.д. VII – IV
ғасырлар аралығында тарих төсіне шығып, Еуразия кенестігнде көшпелі
мәдениет қалыптастыруды үлестерін қосқан сақтардын көрші мемлекеттер мен
қарым -қатынасына арналған. Диплом жұмысында әр түрлі авторлардын деректері
мен кейінгі зерттеулердің негізінде, сақ тайпаларынын сол кездегі алып
державалар санатындағы Ахимендіктер және ежелгі гректермен саяси-мәдени
байланыстары қарастырылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Сақтардын халықаралық
қатынастардағы рөлін анықтауда біз сол заманғы деректерді юөлек
қарастырылып отырған тақырыпқа тікелей қатысты зерттеулерге жүгінеміз. Ал
ол зерттеулерді бз хронологиялық шенбер бойынша Қазан төңкерісіне дейінгі,
Кеңес дәуіріндегі және тәуелсіз Қазақстан уақытындағы деп 3 кезенге
бөлеміз.
Қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты Қазан төнкерісіне
дейін қалам тартқан зенрттеушілер енбектері ішіндегі ен құндысы В.В.
Григорьевтін О скифском народе саках атты монографиясы [1]. Зерттеушінін
сақтайпаларына қатысты жасаған кейбір қорытындыларының кемшіліктеріне
қарамастан, енбек өзінін құндылығын жоймайды. В.В. Григорьев алғашқылардын
бірі болып сақ этнониміне талдау жасап, грек парсы деректеріне сүйініп, сақ
тайпаларынын қоныстану ариялын айқындауға тырысады. Оның бұл енбегі сақ
танушы ғалымдардың зерттеулеріне таптырмас олжаға айналды.
Қазан төнкерісінен кейін сақ дәуірі зерттеудін жана кезені
басталды. Еуразиялық кеністікте көп деген археологиялық қазбалар
жүргізіліп, олар жазба деректермен салыстырылып ғылыми айналымға көп деген
жана көзқарастар келді. Кенестік дәуірде сақ тайпаларына қатысты
зерттеулердің жарық көргені соншалықты, оларды санамалауды өзі бір бітіру
жұмысынын көлеміне асып кетері анық. Сондықтан да біз зерттеуіміздін
негізі болып отырған тақырыпқа тікелей қатысты енбектерге шолу
жасаймыз.Кеңес заманында сақтардың көрші мемлекеттермен байланыстары
жайында біршама зерттеулер жарық көрді.
Солардың ішінде біздің тақырыпқа қатысты зерттеудің қатарына академик
В.В.Струвеннің көлемді еңбегін алуға болады[2]. Ғалым өзінің зерттеуін
толығымен сақтардың парсы билеушісі Дарий I қарым-қатынасына арнаған.Автор
Бехистун жазбасына сүйеніп сақ-парсы соғыстарының барысын және олардың
сипатын анықтауға тырысады. Алайда В.В.Струве Дарийдің сақтарға жасаған
жорығының уақытын, Бехистун жазбасын дұрыс оқымағанның салдарынан,қателесіп
береді.
Келесі бір зерттеуші С.П.Толстов өз еңбегінде сақтардың парсы
мемлекетімен байланысқа баруларының себептерін анықтауға тырысқан[3,4].
Біз қарастырып отырған мәселенің кейбір қырларын ашуда М.А.Дандамаевтің
ғылыми мойындалған мақаласы үлкен септігін тигізді[5]. Ирантанушы ғалым
өзінің бұл мақаласында Бехистун жазбасындағы сақтарға байланысты мәтіндерге
талдау жасап,өзінің жоғары деңгейдегі тіл маманы екендігін көрсете білген.
Шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтың пікірі бойынша, арийлердің
жаңа қоныстанған жерлері – Ариана Вайж, Ариран деп аталынып, кейіннен
"Персия атауын "Иран" атауы ығыстырып шыққан (Сочинений. Иран
исторический обзор). Авеста кітабынде Амудария мен Сырдария өзендері
аралығын мекендеген көшпелі тайпалар турлар деп беріледі. "Тур" атауы
"еңіреген ерлер", "жүйрік ат мінгендер", құдіретті еркектер деген ұғымды
білдіреді.
И.В.Пьянковтың мақаласында Кир II сақ тайпасы массагеттерге жасаған
жорығының бағыты жөнінде өте пәрменді ойлар айтылған.Зерттеуші әртүрлі
деректерді талдай отырып,парсы әскері мен сақтардың қақтығыстары өткен
жерлерді анықтауға қатысты жасаған тұжырымдары массагет тайпасының
орналасуын анықтау үшін де маңызға ие болды [6].
Ежелгі көшпенділілер тарихымен белсенді түрде айналысқан
Б.А.Литвинскийдің [7] іргелі еңбегі біздің қарастырып отырған мәселелер
бойынша көптеген тұңғиықтарды айқындауға көмегін тигізді.Зерттеушінің бұл
еңбекті әр түрлі деректерді шұқшия талдап,терең ғылыми талдаудан өткізіп
барып жариялағандығы көрініп тұр. Ғалымның сақ атауының пайда болуы мен
этнониміне қарасты жасаған тың ойлары және сақ тайпаларының қоныстануы
бойынша дайындаған кестесі бүгінгі күнге дейін ғылыми құндылығын жойған
жоқ.
Бітіру жұмысындағы кейбір мәселелер қазақстандық ғалымдардың ғылыми
шығармаларында көрініс табады. Мәселен, К.Акишев пен Г.Кушаевтің бірігіп
жаған салиқалы еңбектерінде қазақ жеріндегі ежелгі көшпелілердің болмысы
барынша үлгілі сипатталған [8]. Олардың бұл еңбектері отандық тарихтағы
бірегей жетістіктердің бірі болып табылады.Міне осыдан кейін қазақ ғалымы
К.Ақышевтің сақ тайпаларына байланысты кеңес одағының азулы зерттеушілері
мойындаған еңбектері жарық көрді[9].
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарих ғылымына жаңаша
бетбұрыс жасалды. Мәселен, арнайы тарих жылы жарияланды. Ендігі жердегі
зерттеулер кеңестік бұғаудың ықпалымен емес,ұлттық-патриоттық тұрғыда
жазыла басталды. Бұрын белгісіз болған ақтаңдақтарымыз тарих сахнасына
көтеріліп,жоғымыз түгенделу үстінде. Тәуелсіздік алысымен қазақстандық
ғалымдар қазақ тарихын ұлттық идеяға сай жүйелеуге кірісті. Содан бері
жарық көрген еңібектерде біз қарастырып отырған мәселелер арнайы
зерттелмесе де,бірен-саран пікірлер айтылды.
Егеменді Қазақстанның тарих ғылмында жазылған алғашқы еңбектердің
бірі Қазақстан тарихы очерктері болып табылады [10]. Мұнда бүкіл қазақ
тарихының келесі мәселелері әрине қарастырыла қоймады, бірақ біздің талдап
отырған мәселелеріміз қысқаша баяндалған.
Диплом жұмысының бірінші тарауына қатысты мәселелер белгілі ғалымдар
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың біріккен құнды еңбектерінде [12]. және
қазақ тарихшыларының тыңғылықты зерттеулері барысында жарық көрген
Қазақстан тарихы Академиялық баспасында өте жақсы ашылған.
Зерттеуіміздің негізі болып табылатын сақтардың көрші елдермен саяси
қарым-қатынастары А.Ш.Қадырбаев[13] пен К.Аманжоловтардың[14] іргелі
еңбектерінде ауыз тлтырып айтарлықтай қамтылған.Аталмыш авторлардың
зерттеулері біздің тарихымызда сақ-парсы және сақ-македон қатынастарын
ашудағы алғашқы тұжырымдамалар болып табылады деуге болады.
Зерттеу жұмысымыздың тарихнамалық негізін қорытындылай келгенде
аталмыш тақырыпты толығымен ашуға көмектесетін еңбектің әлі жүйеленбегенін
байқаймыз. Бұның себебін тақырыпқа байланысты деректердің аздығы және осы
аз деректердің түпнұсқасымен жұмыс істейтін мамандардың саусақпен
санарлығынан көреміз.
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Қазақстан тарихындағы б.з.б. VII
–IV ғасырлар аралығы ерте темір дәуірі кезеңі деп аталады. Бұл кезеңге
қатысты жазба деректерге көне парсы, грек, латын тілдерінде жазылған
шығармалар және арамей әліпбиі негізінде жазылған көне иран деректері
жатады. Б.з.б. VII ғасырда шығыста ірі-ірі төрт мемлекет тұрды. Олар: Мидия
(Иран үстірті), Лидия (Кіші Азия), Вавилон (Тигр мен Ефрат өзен аралығы)
және Египет. Б.з.б. 558 жылы парсы тайпаларының шыққан Ахемен әулетінің
негізін салушы Кир билікке келеді. Ахменид әулетінен шыққан Кир, Дарий,
Кемфис, Ксеркс, Артабан және т.б. патшалар басқарды. Бұл патшалардың
тапсырмасымен тасқа сыналап жазылған жазулар біздің заманымызға дейін келіп
жетті. Олардың қатарында І Дарийдің Бехистун, Нахши Рустем, Ксеркстің
"антидэвтік тас жазбалары бар. Парсы патшасы I Дарий (б.з.б. 552-486 жж.)
өзінен кейінгі ұрпаққа атын қалдыру мақсатында биік жерде орналасқан қара
жартасқа өзінің өмірінде атқарған істерін жазу және сурет түрінде
қалдырған. Бұл жартас Бехистун атымен белгілі[15]. Тақырыптың деректік
қорын ежелгі грек авторларының шығармалары мен парсы билеушілерінің
әмірімен Бехистун тасына қашалған жазбалар құрайды. Осы деректердің ішінде
уақытының ертерегімен және мәліметінің түп нұсқалығымен Бехистун жазбалары
ерекшеленеді. Бұл жазба парсы патшасы Дарий I бұйрығымен б.з.д. 518 жылы
тасқа түсіріледі. Жазба бес бағанадан тұрады. Соңғы бесінші бағанасында
парсы империясындағы сатраптардың аттары берілген. Деректің құндылығы онда
сақ сөзі аталып, сақ тайпалық бірлестігінің тайпалары жеке-жеке аталады.
XIX ғасырда Бехистун жазбаларының оқыла бастауымен ғалымдардың
белгісіз сақ тайпасына деген қызығушылығы пайда болып, сақтанудың негізі
қалана бастайды. Осы жазба мәліметтері көптеген ғалымдардың зерттеулеріне
арқау болып, бірталай пікірталастар туғызды. Деректе тек қана сақтардың
саяси тарихы мен этникалық құрамына қатысты мәліметтер ғана емес, сонымен
қатар сақтардың антропологиялық сипатын анықтауға көмектесетін мағлұматтар
бар. Олай дейтініміз, Бехистун жазбасында Дарий I тұтқындаған сақ патшасы
Скунха және парсы сарайына салық әкелген шошақ бөрікті сақтар
бейнеленген.
Ксеркстің "антидевтік" жазбасында Сырдарияның төменгі ағысы
бойы мен Арал теңізінің солтүстік-шығысын мекендеген тайпаларды "дахтар"
деп атайды. Парсы патшаларының резиденциясы орналасқан Персепольде I
Дарийдің осы аттас жазбасы сақталған. Жазбада тақта отырған парсы патшасына
сыйлықтар әкеліп тұрған шошақ бөрікті сақтар бейнеленген. Бұл дерек
көзінен сақтардың антропологиялық типі, киім киісі мен қару-жарақтары жайлы
мәлімет алуға болады.
Ерте темір дәуірі тайпалары жайлы жазылған жазба деректердің
қатарында арамей әліпбиі негізінде жазылған көне ирандық зороастризм
дінінің қасиетті кітабы - "Авестаны" атап өткен жөн. Бұл кітапта Қазақстан
жеріндегі жер-су атаулары, тайпалар аттары берілеген. Б.з.б. II
мыңжылдықтың аяғында бүгінгі Иран және Үндістанның солтүстік бөлігіне
арийлер келіп қоныстана бастайды. Қазіргі кезде ғылымда арийлер мекендеген
жеріне байланысты бірнеше пікір қалыптасқан. Олардың біреулері арилердің
алғашқы қоныстанған жерін Еуропамен, енді біреулері Кавказбен, тағы
біреулері Алтай аймағымен байланыстырады. Санкт-Петербург ғалымы
С.Г.Кляшторный Қазақстанның үш мың жылдық жылнамасы еңбегінде ариилердің
әуелде мекендеген жері бүгінгі батыс Қазақстан аумағы деп көрсете келе,
Авестада Каспий теңізі – Ворукаше, Арал теңізі – Чайчаста, Еділ өзені –
Рангха, Әмудария – Ардви, Сырдария – Датья деген атаулармен берілген деген
пікір білдіреді (11,24). Зороастризм дінінің қасиетті кітабы Авеста
арқылы сақтардың діни наным-сенімдерінің кейбір негіздерін байқауға болады.
Көне грек, латын тіліндегі деректерге Геродоттың "Тарих"[16],
Страбонның "География" шығармалары [17], Ксенофонт пен Птолемейлердің
шығармалары, Ктесийдің "Скифия" шығармалары жатады. Скифтер жайлы жазған
авторлардың алғашқыларының бірі – Гомер (б.з.б.VII ғ.) болып табылады. Ол
Қара теңіздің солтүстік бөлігінде мекендейтін тайпаларды "бие сауушылар"
деп атайды. Полиеннің, т.б. авторлардың еңбектері қолданылады. Полиен Дарий
I мен сақтардың соғысы кезіндегі қарапайым жылқышы Шырақтың ерлігін
мәңгілік етіп, сақтардың болашақ ұрпақтарына үлгі етіп қалдырады [18].
Қарастырып отырған кезеңге қатысты деректердің ішінде тарих атасы
Геродоттың "Тарих" шығармасы мол мәліметтерімен ерекшеленеді. Алайда,
кітапта сақ тайпаларының орналасуы, әдет-ғұрпы мен саяси тарихы жөнінде аса
құнды мәліметтер бергенімен, тарихшы ретінде бұл мағлұматтарға аса
сақтықпен қарау керек. Себебі Геродот құрлықтың сақтар мекендеген жерінде
болған емес және олар туралы тек естігендерін жазған. Геродот өзінің
шығармасын б.з.б. 430-420 жж. жазған. Шығарма тоғыз кітаптан тұрады. Соның
бірінші-Клио және төртінші-Мельпомена кітаптарында Қазақстан жерін
мекендеген тайпалардың атаулары, олардың шығу тегі, көрші елдермен
жүргізген соғыстары, тұрмысы, діни наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары жайлы
жазылған.
Қазақстан жерінде мекендеген ерте темір тайпалары жайлы рим
императоры Августың грек географы Страбон (б.з.б. 64-30 жж.) да жазған.
Оның еңбегі 17 томдық "География" деп аталады. Осы шығарманың тоғызыншы
және оныншы томдары Қазақстан мен Орта Азия және осы жерлерді мекендеген
тайпалар жайлы жазылған. Біздің заманымыздың I-II ғасырларында жазылған
Птолемейдің "География" шығармасында да құнды мәліметтер бар. Шығармада
Қазақстан мен Орта Азия аумағында қалалар, тау сілемдері, өзендер мен
көлдердің географиялық координаттары көрсетілген.
Археологиялық деректер. Сақтардың көрші елдермен мәдени қатынасын
анықтау үшін археологиялық экспедициялардың материалдары пайдаланылды. Сақ
тайпаларына қатысты археологиялық ескерткіштер Қазақстанның барлық
аумақтарынан дерлік кездеседі. Сақ қорғандары көбіне өзендер бойына
орналасып, Жетісу және Орталық Қазақстан, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ Солтүстік және Батыс Қазақстанда жиі кездеседі. Археолог ғалымдар
тұрақтар мен қорғандарда қазба жұмыстарын жүргізіп, сақтардың діни наным-
сенімдері мен әдет-ғұрыптары, тұрмысы мен шаруашылығына қатысты мол
мәліметтер алды.
Жетісу жерінен табылған археологиялық ескерткіштер қатарына "Бесшатыр"
қорымы, "Есік" обалары, "Жуан төбе" қорымы, Боралдай қорымы және т.б.
кіреді. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағасында, Шылбыр қойнауында
орналасқан. Қорымның басты ерекшелігі 31 обаның шоғырланып орналасуында.
Бесшатырлық ғұрыптық құрылыстары тайпалардың көсемдерін мәңгі есте
қалдыруға тырысқанын көрсетеді. Обалардың көлемі көсемнің құдіреті мен
байлығына сай келіп, келер ұрпақтың бойына құрмет пен қорқыныш сезімін
ұялатуға тиіс болды.
"Есік" қорғаны – Алматы қаласынан 50 шақырым қашықтықта
орналасқан осы аттас өзеннің сол жақ жағалауында орналасқан қорымның
қатарына кіреді. Қорым оңтүстіктен солтүстікке дейін 3 шақырымға созылған.
Қорым қырық бес қорғаннан тұрады. "Есік қорғаны атымен әлемге танымалы
ескерткіш 1969 жылы зерттелген. Сол жылы қатты қыстың салдары көктемгі сел
тасқындарының болуына әкеп соқты. Селдің салдарынан бұзылған машина-
трактор станциясы орнына жаңа құрылыс салу барысында әлемге "Есік"
қорымына кіретін қорғанның біріне қазба жұмысы жүргізілді. Қазба жұмысын
жүргізген археологтар қорғанның бүйірінде орналасқан бес қатар бөренеден
тұрғызылған қосымша екінші қабірді табады. Әйгілі "алтын адам" осы
қабірден табылған еді. Сол жылдарда әлем қызығушылығын туғызған "алтын
адам" 17-18 жасар ханзада деп жарияланды. Қорғанның ішіне үңілсек қабірдің
оңтүстік және батыс жағында 26 қыш ыдыстардың орналасқанын көруге болады.
Таңбалы тас ескерткішінде қола және ерте темір дәуірінде
салынған бейнелер бар. Ескерткіштің артықшылығы - сол заманда өмір сүрген
адамдардың бейнелеген көріністерінен олардың тұрмыс-тіршілігі, дүние танымы
туралы білуге болады.
Боралдай қорымы Алматы қаласының шетінендегі Үлкен Алматы
каналынан солтүстікте орналасқан Боралдай кентіне дейін созылып жатыр.
Қорымда жалпы саны- 63 оба бар. Обалардың шоғырланып орналасуының діни-
ғұрыптық маңызы болған. Сақтар ғасырлар бойы осындай қасиетті жерлерге
құрбандық шалып, тағзым етіп отырған.
Орталық және Солтүстік Қазақстанға тән ерекше ескерткіш -
Тасмола мәдениеті деп аталады. Бұл мәдениеттің Қазақстанның өзге өңірдегі
ескерткіштерден ерекшелігі бар. Мысалы, Бесшатыр қорымында ағаш бөренеден
жасалған обаның ішінде адам жерленіп, сыртынан тас қоршаумен қоршаланады.
Тасмола мәдениетінің ерекшелігі мұртты обалардың болуында. Мәйіт негізгі
обада жерленіп, сыртына топырақ үйіндісі төгіледі. Ал қосымша қорғандарда
құрбандыққа шалынған жылқы қаңқасы, еңбек құралдары және қыш ыдыстарға
салынған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
ежелгі тарихымыздың қалыптасуында елеулі қызмет атқарған сақ тайпалық
бірлестігінің көрші елдермен байланыстарын ашып көрсету. Және де сол
мәселелердің кеңестік және отандық тарихнамада зерттелуінің негізгі
бағыттарын қарастыра отырып, өзіндік ой-тұжырымдамалар арқылы тақырыптың
толық ашылуына қадам жасау.
Анықталған мақсатқа байланысты алдымызға мынадай міндеттер
қойдық;
-сақ атауының шығу тегі мен мәнін тарихнамалық жүйе арқылы
айқындау;
-сақ тайпалық одағындағы тайпаларға сипаттама беру және әр түрлі
деректермен зерттеулер негізінде оладың топтасу ареалын көрсету;
-сақ-парсы қатынастардың қалыптасуы мен барысын талдау;
-Ескендір Зұлқарнайынның сақтармен болған қақтығыстарын қорытындылау;
-сақтардың көрші халықтармен көрші мәдени байланыстарын көрсету.
Зерттеудің нысаны ретінде сақ тайпаларының көрші мемлекеттерімен
саяси-мәдени байланыстары алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша әдебиеттерді
қамтуда тілдік, хронологиялық, ұлттық, мемлекеттік шектеулердің болмауында;
мәселенің жаңа методологиялық тұрғыда пайымдалуында; теориялық мәселелерге
назар аударылуында; сақ дәуіріндегі мемлекеттік дамудың өзіндік
ерекшеліктері мен дәстүрлері ұлттық-мәдени тарихымыздың қалыптасуымен тығыз
байланыстылығы туралы методологиялық принципті ұтануда. Сонымен бірге
жұмыста:
- сақтардың көрші халықтармен саяси –мәдени байланыстары тарихи
принцип бойынша жаңа жүйеге түсірілген;
-сақтардың көршілес мемлекеттермен қарым-қатынастарын зерттеудің
жетістіктері мен кемшіліктері нақты түгенделді.
Ғылыми-практикалық құндылығы. Жұмыс сақтардың көрші халықтармен өзара
саяси-мәдени байланыстарын қарастыра отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи
дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт мемлекет ретіндегі халықаралық
қатынастардағы рөлін бағалауға, ұлттық мәдениетіміздің дәстүрлері мен
сабақтастығы туралы ғылыми көзқарастарды нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты
оз мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері арқылы қазақстандық
патроиотизмге тәрбиелейді.
Диплом жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ ОҒАН БАЙЛАНЫСТЫ КӨЗҚАРАСТАР
1.1 Сақ атауының шығуына байланысты пікірталастар.
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен б.з.б. 558—29
жж. соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның
ішінднгі массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне
басып кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа
жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі.
Тұмар туралы аңыз осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы
Қамбуджия — массагеттерге өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған. Сына
жазуы мәтіндерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі тайпалар
аттарымен иланымды ұқсастырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша
Ахеменид державасының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, Ш, 92)
ортокарибантийлері тиграхауда-сактарға, амюргийлік сақтар — хаумаварга-
сақтарға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар — Авестаның және Ксеркс жазбасына
сәйкес келеді. Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та
кейде азиялық скифтер деген терминді қоса отырып, сактарды скифтер деп
атайды. Бұл атау грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз еңірі
мен Алдыңғы Азияның көшпелі скиф тайпаларына қарап айтылды. Бірақ грек
деректемқлерінде ахеменидтік сьша жазуларыңда кездеспейгін басқа атаулар да
бар, олар: массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер,
аримаспылар, ассилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және
басқалары.[3]
Парсы жэне антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы замангы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзқарас (В.В. Струве) тұрғысынан,
парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша коюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасынын бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған мәтінінін қалпына келтірілген болігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде — парадрайа-сактардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың массагетгерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы
болжам жасалды.
В.В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған карағанда парадрайа-
сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген
еуропалық скифтерді түсіну кажет болады. Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу
және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын баскаша карап, басқаша
түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің
солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады. Орта Азия мен
Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу
Шығыстың халықгарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған
тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет
бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы баска да
бағындырылған халықтардын патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша
Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған. Ежелгі Шығыстың ең
көне және аса маңызды саяси кұжаттарының бірі деп әбден орынды саналатын
Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен байланысты оқиғаларға
арналған V бағанасының 20—30-жолында былай делінген:
Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға
аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де,
бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін
ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген
көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші
біреуін (олардың) көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады.
Бұл мәтін шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-
сақтар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады. Сақтар мен
массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы II Кирдің
жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады. Осы оқиғалар туралы
егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін Каспий теңізінен
шығыскһқа таман, Аракс оһөзінінің арғы жағындағы күннің шығу бағыты
бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204). II Кир мен Дарий жорықтарының
жолдары талас туғызады. Біреулер Дарий өзінің ізашарының жүрген жолын
кайталай отырып, сақтармен Әмударияның арғы жағында Арал теңізі маңында
кездесті деп санайды, екінші біреулер II Кир массагеттермен Үзбой өзені
арғы жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты,
ал Дарий сақтар жеріне Әмударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе
айқын: пікірлердің қайшылықтарына қарамастан, екі жорыкта массагет-сактар
тайпаларына карсы бағыт- талған; бұлардың жері Геродоттың
ортокарибантийлерініңнемесе Бехистун жазбасындағы тиграхауда-сақтардың
жерімен толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық
жағынан алғанда, бұл — Каспийдің шығыс төңірегі мен Үзбойдан Сырдария
өзеніне дейін қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы. Массагет одағы, сірә,
дербик- тер, абийлер, апасиактар сияқты тайпаларды да біріктірсе керек.
Сондай-ақтиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды мекендеген
деген пікір де бар. Страбонның айтуы бойынша, массагеттерден солтүстікке
таман, Меотидадан жоғары (Страбон, XI, 9,2) жерлерде дай тайпалары
қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Александр Македонскийдің
замандастарына да мәлім болды. Антик авторлар оларды, бұрынырақта
Геродоттың жазғанындай, массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады.
Дах атауы неғұрлым ертеректегі деректемелер- Авеста мен Ксеркстің
дэвтер туралы жазбасында да мәлім. Мұның бәрі дахтардың (дайлардын)
әуелде массагеттердің солтүстігіне таман аймақты мекендегенін, не
массагеттердің бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. б. III ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих ересінде массагетгердің орнын алып, Каспий маңының
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады (Страбон,
XI, 8,2).
Б.з.д. І мыңжылдықта қазақ даласында қаншама тайпалық одақтар
тарих сахнасына көтерілді.Олардың саяси-мәдени және экономикалық дәуірлеуі
ғылымда ерте темір дәуірі немесе ежелгі көшпелілердің заманы деген
терминдері қалыптастырды. Ол тайпалық одақтардың ішіндегі ең ежелгісі және
кең ауқымда таралғандары сақ тайпалық бірлестіктері болды.
Қазақстандық кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша сақтар андрон
мәдениетінің тікелей жалғастырушылары болып есептеледі. Мұны
археологиялық,антропологиялық және генетикалық зерттеулер дәлелдеп отыр
[8.121-136].
Жалпы алғанда біз өзіміздің ата-бабаларымыздың бірі деп
санайтын сақтар жөнінде әлі күнге дейін ғылымда нақты тұжырымдар
қалыптаса қоймады. Мәселен, сақ атауы жөнінде, сақтар бірлестігіндегі
тайпалар жайында, сақтардың орналасуы мен топтасуы турасында жүйеге
негізделген пікірлер ғылыми айналым үстінде.
Әрине біз бұл жерде жоғарыда аталған мәселе бойынша мүлде
зерттеулер жасалмады деуден мүлде аулақпыз. Ежелгі антик авторлардың
шығармалары мен археологиялық мәліметтер негізінде тұжырымдамалар жасалуда,
және де жалғаса бермек. Осы күнге дейін сақтарға қатысты жарық көрген
әртүрлі деректерге сүйеніп, жоғарыда аталған сақ мәселелерінің ішіндегі
ең күрделісі де, қызықтысы сақ атауының шығыуына талдау көрейік.
Сақ атауы төңірегіндегі пікірлер ежелгі заманда-ақ қалыптаса
бастады десе де болады. Оны сақ атауының ежелгі жазба деректерде кездесуі
және осы турасында сол кездегі ғалымдардың айтқан көзқарастары дәлелдей
түседі. Жалпы сақ атауының өзі кейбір ассириятанушылардың пікірінше
б.з.д.641-640 жылдары ассирия анналдарында ұшырасады. Онда сақ патшасы
Тугдамға қарсы соғыс жөнінде баяндалады. Бұл жағдай б.з.д.ҮІІІ-ҮІІ
ғасырларда Алдыңгы Азияға келген көшпенділірде сақ этнонимінің
болғандығын көрсетеді [20,143] Одан кейінгі мәліметтерді Геродоттан
кездестіреміз. Геродроттың дерегі бойынша сақтар дегеніміз скифтер,
парсылар барлық скифтерді сақтар деп атаған.
Геродроттың мәліметтерін Плиний де қайталап, парсылар
скифтерді жалпылама сақтар деп атағандығы жөнінде өз еңбегінде келтірген
[21,12-13].
Ежелгі үнді жазбаларында сақ сөзі үнді тілінің негізінде аударылып,
мықты, күшті болу тәрізді сөздерге сәйкестендірілген [7,157].
Диодор былай деп жазды: Скифтер тайпасы көп болып өсті және
олардың қайталанбас тұлғалары болды. Сол тұлғалардың есімдерімен кейіннен
сақ, массагет, аримаспа, т.б., тайпалары атала бастады [22,122]. Автордың
мәліметіне қарағанда сақ сөзі белгілі бір тайпаның атауы емес, керісінше,
негізінде адам есімімен байланыстыру мәселесіне жетелейді. Бірақ, әрине біз
аталған автордың ойын қолдай салудан алақпыз, қайткенде де оны жоққа да
шығаруға болмайтындай.
Мұнымен қатар сақ этнонимін ежелгі грек салты қалқанмен
байланыстырады. Бұның түсіндірмесін Стефан Византийский былайша береді:
Сақ халқы сауытты ойлап тапқандықтан оларды осылайша атады [23,43].
Мәліметке қарағанда сақ атауы олардың кәсібіне байланысты пайда болған.
Біздіңше мұның шындыққа бір қадам жақындай қоюы күмәнді. Әйтсе де, ғылыми
іздеңісті қажет етпегендігі анық.
Ғалымдардың бір тобы мұнымен шектелмей, сақ этимологиясын
итпен байланыстырады. Сақ тайпасына өзінің көлемді зерттеуін арнаған орыс
шығыстанушы ғалымы В.В.Григорьев сақ сөзінің түп тамырын ежелгі парсы
және славян тілдері негізінде ит атауымен байланыстыруға тырысады [1,37].
Ғалымның сөзіне сүйенсек сақ парсыша немесе славянша баламасы
ит дегенді білдіреді. Яғни, сақтар атауы иттер дегенде саяды.
Парсылар сақтарды, сақа, оларды ит деп қорлаған деп түйеді және
бұл ойының дұрыстығына көшпелілерде өздерін ит деп атау дәстүрінің
ежелден барлығын, оның тіпті де қорлық атау еместігін, мысалы, түрік
халқының бір бөлігінің қазірде ноғай деп атайтындығын, ал моңғолдың
нохой деген сөзі түрікше ит деген ұғымды беретінін дәлел етеді.
Алайда, атақты ғалымның бұл пайымдауымен де келісу қиын
сияқты.
Себебі, пікірімізді оның соңғы ойынан бастасақ, ноғай деген халықтық
атау моңғолдың нохой сөзінен емес, Алтын Ордасының әйгілі бегілер бегі
Ноғай сұлтанның атынан шыққан. Соған орай ноғай сөзінің тұп төркіні,
тіпті, моңғолдың сол нохойынан деген күннің өзінде де ол бүкіл халақтық
түсінікте ит емес, кісі аты.
Біздің түсінігімізде сақ-бүкіл азиялық скифтерге көне
парсылардың берген атауы. Сақтарды гректеніп кеткен скифтерден бөлу керек
болғанда, грек тарихшысы Страбон оларды азиялық скифтер деп атайды. Рим
жазушысы Үлкен Плиний де осылай ерекшелейді.
Мұндай ерекшелеудің Геродотта бар екендігі де белгілі. Демек,
сақ-тым ерте замандардан бар, көне парсылар үшін өзіндік мағынаға ие,
қалыптасқан, орныққан атау. Сондықтан В.В.Григорьевтің осы қалыптасқан
атауды кейін жаңа парсы тілінде өзгеріске ұшырап сек аталуы деуі көңілге
қонбайды.
Оның үстіне көне парсыша ит деген ұғымды спако деген сөз берсе керек
еді. Өйткені парсы мемлекетінің негізін қалаған атақты Кир патшаның
асыраған өгей шешесі, бақташы Митридаттың әйелі Спаконың атын тарихшылардың
ит деп түсіндіретіне баршаға белгілі.
Зерттеуішің көзқарасы осы ұстанымда қатып қалған тәрізді.
В.В.Григорьев сақ атауының ежелгі парсы тіліндегі ит сөзін білдіреді
деген дәлелдеуімен қоса, сақтарды славян халқы деп есептейді. Бұған
байланысты ғалмының өзіндік ойы толғамы болған шығар, бірақ сақтарды ит
сөзімен салғастыру және ежелгі славяндар деп баса атап өту орынсыз. Қалай
дегенде В.В. Григорьевтің пікірін қолдайтын зерттеушілер табылып, олар
аталған ғалымның түсіндірмесін одан ары дамытқан еді. Олардың қатарында Ван
Виндекс 1949 жылы Х. Шелдтің зерттеулеріне сүйеніп, сақ сөзі ежелгі
парсы және тәжік тілдерінде ит атауына сәйкес келеді [7,157].
1951 жылы француз ғалымы О. Жемеранье сақ сөзін итпен
ұштастыратын ғалымдардың көзқарастарына үлкен сын айтты. Ол көптеген
лингвистикалық талдаулар жасап, сақ сөзі итті білдірмейтіндігін дәлелдеп
берді. Зерттеуші сақ атауын ежелгі иран тілі контекстінде қарастырып,
оның аудармасы жүру, жүргізу, ағу дегенді білдіретіндігін айқындады.
Осылардың негізінде сақ этимологиясың мағынасы, жүргізуші, жылдам,
көшпелі ұғымындарына келеді деп, өз пікірін ұсынады [7,157].
Осыған қарамастан сақ атауының түсіндірмесін жануарлар
әлемімен байланыстыру азая қоймады. Мәселен, В.И. Абаев сақ сөзін
бұғымен байланыстырады. Оған дейінгі ғалымдар иран немесе тәжік тілдеріне
сүйенсе, ол осетин тіліне негіз артып, сақ сөзінің баламасы бұғы дегенді
алдыға тартты. Мұның себебін ол бұғы сақтардың тотемі болғандығымен
айшиқтайды [24,37-49].
Келесі бір зерттеуші Г. Бэйли 1958 жылы сақ атауының
мағынасы ит немесе бұғы дегенге, келмейді, бұл үлкен қателік деген
пікір білдіреді. Мұнымен қоса зерттеуші О. Жемераньидің жүргізуші,
қозғалышу деген көзқарастарын қолдамады [7,158].
Бұлардан басқа сақ атауының мағынасы ашуда географ К. Риттер
өзіндік ой-тұжырымдарын жасады. Оның пікірінше сақ атауы бір халықты
білдіретін сөз емес, діни лақаб есім. К. Риттердің түсіндірмесі бойынша
парсылар өздерінің солтүстік-батыстағы өзге діндегі көршілерін осылай,
яғни сақтар деп атаған. Аталмыш зерттеушінің пікірінше сақтар парсыларға
жабайы көрінген, өзге бір бөтен дінге табынып, соған байланысты сақ атауын
иеленген. Сақтар ұстанған дін қандай деген сауалға К. Риттер буддизмнің
алғашқы ұшқындары деп жауап береді [1,37-38]. Мұның да тарихи шындықпен
сабақтасуы екіталай болуы ықтимал. Өйткені К. Риттердің бұл тұжырымдамасы
кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде қодау таппады. Осының өзі көп
нәрсені аңғартатындай.
Сақ этнонимінің этимологиясы жөнінде өз пікірін білдірген
ғалым Б.А. Калоевтың сақты осетиннің бұғы деген ұғымды білдіретін саг
сөзімен шықты дейтін пікірімен де келісе қою қиын. Себебі, сақ этнонимі тек
осетиндердің арғы тегі аландарға ғана тән емес, бүкіл көшпелілердің
белгілі бір бөлігіне, яғни тұтас сақ тайпалық бірлестігіне берілген атау.
Ендеше, көне парсылардың Каспий теңізінің теріскей шығысындағы тайпалық
одақтардың бірінде бар бұғы деген сөзді ала салып, оны бүкіл сақтарға
айдар етіп тағуы ешқандай қисынға келмейтін секілді. Ол үшін белгілі бір
себеп болуы керек. Оның үстіне сақтар сақ аталып жүрген заманда аландар
савроматтар (сарматтар) құрамында жүргенін де ұмытуға болмас.
Сондықтан да Б.А. Калоевтің сақ этнонимін осетиннің бұғы
деген ұғымды білдіретін саг сөзінен шықты дейтін пікірін де бар болғаны
сөз ұқсастығын негізге алғанна туған пайымдаулардың бірі деп қарауға тура
келеді. Өйткені мұндай сөз ұқсастығын алдану ғылым үшін жаналық емес,
ежелден бар тірлік. Бұған мысалды, басқаны қойғанда, осы сақ атауына
байланысты ғалымдар болжамынан да келтіруге болады. Накши-Рустем жазуындағы
сақтың үш тайпасының бірі - сака-тиграхауда атауынының мәнін түсіндірген
зерттеушілердің біразының осындағы тигр сөзін қазіргі Ирак жеріндегі екі
өзеннің бірінің атауы – Тигрге ұқсайтындығын шығарып, ешқандай негізі
болмаса да Каспий теңізінің шығысын мекендеген тайпаларды көшіріп
апарып, сонау алдыңғы Азиядағы Тигр өзенінің бойына орналастырғаны
тарихтан белгілі. Кезінде Роулинсон сака – таграхауданы - Тигр
өзенінің бойындағы жазықты мекендеуші сақтар, ал Бенфен – Тигр өзенінің
суын ішуші сақтар, яғни Тигр өзенінің бойындағы сақтар деп дәлелдеген.
Алайда мұның бәрі сөз ұқсастығына алдану еді. Өйткені сака –
тиграхауданың кейін анықталып, ғылым мойындаған мағынасы – шошақбөрікті
сақтар болатын.
Жалпы сақ атауына байланысты жоғарыда аталған
зерттеушілердің пікірлері негізінде мынадай қорытындылар жасауға болады.
Сақ атауына қатысты өз ойларын білдірген ғалымдардың тұжырымдарына
қарағанда, бүгінге дейін тарих ғылымында сақ атауы мағынасының дұрыс
нұсқасына жақындау пікір айтыла қоймаған тәрізді.
Әр зерттеуші, әртүрлі деректер тұрғысынан сақ этнонимінің
шығу тегін сан – саққа жүргітеді. Біздіңше, сақ атауының түсінігін
ежелгі көшпелілердің тұрмыс – тіршілігін, кәсібін, орналасқан жерін талдау
арқылы, сақтардың көрші мемлекеттемен қарым қатынасн анықтау арқылы, себебі
сақ сөзі тайпалық атау ретінде ең алдымен көршілері- парсылардың
қалдырған деректерінен алынып, ғылыми айналымға енгізілген, сақтардың
ұрпақтары деп саналатын халықтардың болмысын зерттеу арқылы қарастыру кезек
күттірмейтін мәселе сияқты. Ал, сақ тайпалардың бірлістігіндегі тиграхауда
сақтары, хаомаварга сақтары, т.б. сақтардың этимологиясы жөнінде сақтардың
топтасуына байланысты қарастырған кезде тоқталып өтетін боламыз.
Сақ бірлестіктері туралы мәліметтер кездесетін негізгі жазба деректер
екі топтан тұрады: 1) антика дәуірінің авторлары (гректер) — Геродот
(б.з.б. 5 ғ.), Ксенофонт (б.з.б. 6 — 5 ғ-лар), Птоломей (б.з.б. 2 ғ.), т.б.
жазба деректері; 2) ахемен әулетінен (көне парсы) қалған сына жазулар
(Бехистун сына жазуы, т.б.). Ішінара Қытай деректерінде де “се” тайпалары
аталады. Жазба деректерде кездесетін “сақтар” және олардың түрлі
тайпаларының атауларына байланысты мәліметтер қысқа, үстірт
айтылғандығымен ерекшеленеді, толық, неғұрлым көлемді сипаттамалар жоқ.
Парсы жазбалары тұрақты түрде “сақ” атауын қолданса, грек деректері бұл
тайпаларды “Азия скифтері” деп атайды. С. Қара т. бен Днепр бойындағы
“скифтердің”, Төм. Еділдегі “савроматтардың”, Кир мен Дарий І уақытындағы
парсылардың, Геродот, Александар Македонский уақытындағы гректердің
замандастары болған. Олар көне парсылармен тығыз байланыс жасап, б.з.б. 6 —
5 ғ-ларда парсылардың Ахемен әулеті билеген мемлекеті құрамына кірген.
Ғылымда С-дың үш үлкен тобы туралы мәліметтер (көне парсы деректері
бойынша) кеңінен қолданылады. Бұлар: хаумаварга сақтары (яғни, хаома
қасиетті ішімдігін пайдаланатын сақтар), тиграхауда сақтары (шошақ бөрікті
сақтар), тиай-парадрайа сақтары (теңіздің арғы жағындағы сақтар). Мұның
алдыңғы екеуін Геродот амюргилер және ортокарибантилер деп атаған. Көптеген
ғалымдар Жетісуды, Қазақстанның оңт. өлкелерін, Солт. Қырғызстан мен Шаш
(Ташкент) өңірін тиграхауда сақтары мекендеген, сондай-ақ олардың қатарына
Алтай тайпалары да кірген деп есептейді. Көне грек деректеріне сүйене
отырып, басқа да сақ тайпаларының мекендеген орындары жайлы болжамдар
жасалуда. Мыс., аргиппей, исседон сақтары Қазақстанның солт.-батысы, солт.
және орт-ндағы өлкелерді, ал аримаспы сақтары шығыстағы өлкелерді
мекендеген деп пайымдалады. Бір айта кететін жайт, мәліметтердің көлемі мен
сапасына байланысты, көне жазба деректерде кездесетін сол дәуірдегі түрлі
тайпалық атауларды толығынан талдап, орналастыру өте күрделі мәселелерге
жатады. Көбіне сақ бірлестіктері сияқты шартты атаулар кеңінен қолданылады
да, екінші сатыдағы нақты өлкелік атауларды пайдалануда неғұрлым байсалды
тәсілдер пайдаланылады. Ғылымда Бехистун сына жазуында бейнеленген С-дың
тиграхауда бірлестігіне жататыны, парсылардың ең алдымен осы тайпалармен
қарым-қатынас жасағаны жайлы пікір кеңінен орныққан. Жартастағы бейнелер
парсыларға тәуелді С-дың сыйлықтар әкеліп тұрғанын көрсетеді, ал олардың
басшысы осы “шошақ бөрікті сақтардың” патшасы Скунханың өзі болуы мүмкін.
Қазіргі тарих ғылымында парсы патшалары Кир менДарийдің Қазақстан жеріне
келген бағыттары әлі толық анықталмаған, бірақ олардың сақтар мен
массагеттерге қарсы жорық жасағаны, жалпы алғанда, бұл жорықтардың сәтсіз
аяқталғаны тарихи шындық деп есептеледі. Тарихи зерттеулерге қарағанда, Кир
әуелі сақтармен әскери одақта болып, Лидия патшасы Крезбен соғысқан. Одақты
өзі бұзған Кир бұдан соң, б.з.б. 6 ғ-дың басында сақ-массагеттер еліне
шабуыл жасаған және “шошақ бөріктілердің” табан тірескен қарсылығына тап
болған. Дала жағдайында жауды әлсіретіп барып, өршелене тап берген
сақтармен болған қиян-кескі шайқаста Кир әскері түгелдей талқандалады, оның
өзі де қаза табады. Осы оқиға туралы баяндаған Геродот Ұлы Далада кеңінен
тараған әңгіме ретінде сақ патшайымы Томирис жайлы атақты аңызды келтірген.
Көнеден жеткен әфсана бойынша, қан майданда ержүрек ұлынан айырылып, жаны
күйзелген Томирис шайқастан соң қан толтырылған торсыққа Кирдің басын
салып, “сен осы қанды аңсап келіп едің, іш енді” деген екен. Бұдан кейін
Дарий І-нің де б.з.б. 518 ж. сақтарға жорық жасағаны, бірақ оларды
бағындыра алмағаны белгілі. Осы жорық кезінде әдейі парсылар жағына өтіп,
оларды алдап, сусыз шөл далаға ертіп апарған сақ патриоты Ширақ жайлы
аңызды грек тарихшысы Полиен жазып қалдырған. Орта Азия мен Қазақстан жерін
жаулап алуға келген А.Македонский әскерімен аяусыз күрес жүргізген сақ
қаһарманы Спитамен туралы деректер белгілі. Көне дәуірдің жазба
деректерінде сақ тайпалары негізінен мал ш-н өркендеткен, жақсы қаруланған,
ержүрек дала тұрғындары ретінде суреттеледі. Олардың киізбен жабылған
үйлері, мыңғырған малы, соғысқа тым бейімділігі, әсіресе атты әскерлерінің
теңдессіз шеберлігі айтылады. Сақтар жайлы түсініктер археол. зерттеулер
деректерімен толыға түсті. Бүгінгі күнде С-дың түрлі ескерткіштері ашылып,
олардың заттық мәдениетіне, жерлеу ғұрпына, өнеріне байланысты деректер
ғылымға енген.
1.2. Сақ тайпаларының орналасуы.
Сақ тайпаларының топтасу мәселесі сақтану тұрғысынан келгенде ең
күрделі тақырыптардың бірі болып саналады. Оның себебі ежелгі деректердің
сақ одағы құрамындағы тайпаларды әртүрлі атауы, орналасқан жерлері мен
кәсіптеріне байланысты түрлі мәліметтер беруі ғылымда көптеген қателіңтер
тудырғаны белгілі. Сақ тайпалардың орналасу мәселесіне көңіл бөлмес бұрын,
алдымен сақ бірлестігі құрамындағы тайпаларды айқындап алу қажет тәрізді.
Ол үшін ежелгі Рим ғалымы Плинийдің Естественная история атты еңбегінен
үзінді келтірейік: Яксарттың арғы жағында скиф тайпалары тіршілік етеді.
Парсылар оларды сақтар деп атаса, ежелгі жазушылар – аромилер деп атаған.
Скиф халқының саны таусылмайды, оларды парсылармен теңдестіруге болады.
Скифтердің ішіндегі ең атақтыларды мыналар: сақтар, массагеттер, дай,
исседондар, астақтар, румниктер, пастиктер, гомодоттар, эдондар,
аримаспалар, антракаттар [15,22]. Көріп отырғанымыздай аталған тайпалардың
ішінде бізге таныстары сақтар, массагеттер, дайлар, исседодар және
аримасплар. Автор сақтарды скифтердің құрамына кіргізеді. Біз жоғарыда
гректер барлық тайпаларды скифтер деп атағандығын айтқанбыз, ал парсылар
болса керісінше бәрін сақ атауымен атайды.
Ежелгі парсы жазбаларында сақ тайпаларының мынадай атаулары
кездеседі: сақтар, тиграхауда сақтары, хаомаварга сақтары, парадарая
сақтары, дайлар [7,158].
Ғылымда осы аталған тайпаларды қоныстандыру жөніндегі айтыс
– тартыстардың ұзақ тарихы бар.
Бехистун жазбаларының сырын ашуда өзіндік еңбек сіңірген
Г. Раулинсон 1849 жылы Бехустин жазбаларына қатысты шығармасын жариялаған
кезде, онда тиграхауда сақтарына екі бет арнаған. Ол жоғарыда аталған
жазба негізінде тиграхауда сақтарын сақ тайпалық одағының батыс бөлігі
деп санап, оларды Тигр өзені бойына орналастырады. Бұл жерде ғалым
тайпа атауындағы тигра сөзінің атақты Тигр өзенімен құсастығын негізге
алды. Алайда бұл пікір тым асығыс жасалғандықтан шындыққа қатысты аздау.
Осы тиграхауда сақтарының территориясы қай аймақта болғандығы
ғалымдар арасында өзінше тартыс туғызғандығы мәлім. Тиграхауда сақтары
деген сөздің парсы тіліндегі мағынасы шошақ бөріткі дегенді білдіреді.
Бұл жөнінде Бехистун жазбасында мынадай жолдар бар: Осыдан кейін мен өз
әскерімі шошақ бөрік киген сақтарға қарсы бағыттадым... [15,25]. Көріп
отырғанымыздай парсылар бұрын көршілерін жалпы сақтар деген атаумен атаса,
ендігі жерде олардың киімдеріне немесе орналасқан жерлері мен кәсіптеріне
байланысты жіктей бастаған тәрізді. Осы тиграхауда сақтарының орналасқан
жерлерін анықтауда ортақ пікір жоқ. Әрбір зерттеуші өзіндік көзқарасын
ұсынуға тырысқан. Мәселен, ғалымдардың мына тобы В.В.Григорьев [1,159],
Ф.Сарр мен Е.Хесфельд [7,159], К.В Тревер [25,45-48], И.И.Копылов [7,161],
К.Акишев [8,16-20] тиграхауда сақтарын Қырғызстан, Талас-Шу өзендерінің
аңғарында, Қазақстанның оңтүстігінде,Ташкент оазисінде орналастырады.
Ғалымдардың келесі тобы А.Херманн [7,159], С.Толстов [3,243-244], А.Н.
Бернштам [26,188], Я. Гулямов [27,95], М.А. Дандамаев [5,180-182]
тиграхауда сақтарының топтасқан жерлерін Сырдария мен Амударияның бойлары
және Арал теңізінің маңы деп көрсетті. Сонымен бірге В.Струве [28,57-
59], А.Олместед [7,161] тәрізді ғалымдары тиграхауда сақтарын мүлдем ары
Каспий теңізін маңына топтастырды.
Біздің ойымызша тиграхауда сақтарының топтасқан орындары
Аралдың бойынан Жетісуға дейінгі территориялық-аймақ болған секілді.
Өйткені сақ обалары көбіне Жетісу жеріне топтасқан, сол себепті де Жетісу
сақтар үшін ата-баба жұрты болып есептелуі де мүмкін. Кензінде сақтар
парсылармен соғысқанда, өздеріне ешқандай қала жоқтығын айтып, олар үшін
ата-баба моласы қымбат деп атап өткен болатын. Сондықтанда сақтар жауларын
Жетісу жерінде емес, одан жарық өлкелерде қарсы алуға тырысуы мүмкін.
Тиграхауда сақтарының орналасуы анықтаудағы тәрізді,
хаумаварга сақтарының мекендеген жерлерін анықтау өте күрделі мәселелердің
бірі. Хаумаварга деген сөздің тікелей мағынасы хаома сусынын ішетіндер
деп түсіндіріледі. Хаома эфедра сусынынан жасалып, оның адамды
қоздыртатын қасиеті болған [11,37]. Ал эфедра өсімдігінің өте жақсы өсетін
жері Памир-Алай тауыл-қыраты. Осыған сүйенген С.Г.Кляшторный мен Т.И.
Султанов хаомаварга сақтарының мекені Шығыс Түркістан мен Ферғана өңірі деп
баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz