Арыз

Қазіргі кездің көзқарасы бойынша, субъективті құқықты қорғау мүмкіндігі ол бұзылған фактісінен туындайды, яғни нақты тұлға өз құқығын жүзеге асыруда біреу бөгет жасап тұр деп есептесе, осының салдарынан оның қорғануға құқысы бар. Басқа сөзбен айтқанда, субъективтік құқық болатын болса, бір мезгілде оны қорғау мүмкіндігі де болады.
Керісінше, анықталған құқық өкілеттілік туралы тек магистрат арыз беру арқылы қорғауға мүмкіндік жасаса ғана сөз қозғауға болады. Арыздардың бөлек категорияларына қатысты біртіндеп қалыптасқан және ерте кезеңдерінде барлық мүмкін болатын дәмеленулерді қамтыған жоқ. Осылайша, субъективтік құқық пен оны қорғау мүмкіндігі бір – бірінен ажыратылған еді, соңғысы біріншісінен туындамады және берілген нақты жағдайда жоқ болуы да мүмкін еді. Қазіргі кездегі қорғау тәртібіне қарағанда «құқықтан – арызға», ежелгі римдік тәртіп «арыздан - құқыққа» формуласымен анықталды, яғни тек сәйкес арыз болған кезде ғана субъективтік құқық қорғауға жатады.
Арыз түсінігі және оның түрлері. Арыз (actio) түсінігі Дигесттерде анықталған: «Арыз дегеніміз – тұлғаның сот арқылы оған тиесілі талаптарды жүзеге асыру құқығы болып табылады».
Арыздарды заттық (actiones in rem) және жеке (actiones in personam) деп бөлу критериі жауапкердің тұлғасы болып табылады. Заттық арыз сәйкес ереженің (мысалы, иелену құқығы) бұзушысы бола алатын кез келген тұлғаға қарсы бағытталады. Алдын ала оның кім болатыны белгісіз болғандықтан, бұл арыз тек анықталған бұзушыға ғана емес, әрбір үшінші тұлғаға – заттық құқықтың мүмкін болатын бұзушысна қарсы да бағытталады. Керісінше, жеке арыздарда мүмкін болатын құқық бұзушысы алдын ала анықталған, себебі бұл арыздар қатысушылары міндеттеменің пайда болу негізі болып табылатын келісім шартқа отыру мезгілінен бастап белгілі болатын міндеттемелік қатынастардан туындайды.
Сонымен қатар, арыздар былай бөлінді: персекуторлық – қандай да бір құндылықты қайтару туралы (мысалы, иеленушінің өз затын қайтарып алу туралы арыз); айыптық – айыпты төлету немесе залалдың орнын толтыру (және егер жауапкердің құқыққа қарсы әрекеттері оны байытпаған жағдайда да); арбитрарлық – судья адал ниет принципімен өз қарауынша шығындардың орнын толтыру көлемін анықтады; популярлық – ол кез келген азаматпен адамдарға немесе жануарларға зиянкелтіретіндей етіп бір нәрсені қойғандарға немесе ілгендерге қарсы берілетін арыз.
Бөлек категорияны цивильдік және абстракттілі болып табылатын, яғни цивильдік құқыққа негізделген және олардың пайда болу негізіне сілтемесі жоқ (бұл мәнсіз болды) кондикциондық арыздар құрды.
Арыз талапты сот шешімімен қанағаттандыру құралы ретінде азаматтық процессте жүзеге асырылады