Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу
Кiрiспе 5
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру. 11
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi 11
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал 30
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс.әрекетiн мемлекеттiк реттеу. 44
2.Бөлiм. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ның инвестициялық iс.әрекетi жайлы талдам 54
2.1. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ның техника.экономика сипаттамасы 54
2.2. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ғы инвестицияны тарту талдамы 70
2.3 Кәсiпорындағы инвестициялық тұтынушылық және оны қаржыландыру көздерi 90
3.Бөлiм. Кәсiпорынның инвестициялық iс.әрекетiн жүргiзу 102
3.1 Кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру 102
Қорытынды және ұсыныс 120
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 126
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру. 11
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi 11
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал 30
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс.әрекетiн мемлекеттiк реттеу. 44
2.Бөлiм. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ның инвестициялық iс.әрекетi жайлы талдам 54
2.1. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ның техника.экономика сипаттамасы 54
2.2. «Торғай.Петролеум» ЖАҚ.ғы инвестицияны тарту талдамы 70
2.3 Кәсiпорындағы инвестициялық тұтынушылық және оны қаржыландыру көздерi 90
3.Бөлiм. Кәсiпорынның инвестициялық iс.әрекетiн жүргiзу 102
3.1 Кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру 102
Қорытынды және ұсыныс 120
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 126
Қазақстан өз тәуелсiздiк мезгiлiнде көптеген мемлекеттiк iлгерiлеу мен өркендеуге қол жеткiздi. Қазақстан мемлекеттiк экономикалық инвесторларды өзiне тартуда қоғамдық кеңiстiктегi бiрден-бiр жетекшi роль атқарды. Ол тек стратегиялық шикiзат түрлерiн экспортқа шығаратын мемлекет қана емес, сондай-ақ инвестицияны жүзеге асырудағы қолайлы орта мен құқықтық база болып табылады. Қазiргi кездерде Қазақстан экономикасының негiзгi инвесторлары болып АҚШ, Азия және Еуропа компаниялары болып табылады. Егер олармен жасалған жоба инвестициялық көлемге қолайлы болса, онда ол заңды деген сөз.
Қазақсатнның өркендеуiндегi ұзақ мерзiмдi басым жоспарлардың бiрi Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030” бағдарламасы болып отыр. Онда «экономикалық өсу, шетел инвесторларын жоғары деңгейде тарту экономикалық өркендеуде бағытталады» - деп аталып көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының экономикаға көшудегi негiзгi өркендеуiн, қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуiн инвестицияның мәнiнсiз елестету мүмкiн емес. Әлемдiк тәжрибе дәлелдеп отырғандай ЖIӨ- нiң әрбiр өсу пайызына мемлекет кем дегенде 3% өндiрiстiк инвестиция бөлуi керек.
Қазақсатнның өркендеуiндегi ұзақ мерзiмдi басым жоспарлардың бiрi Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030” бағдарламасы болып отыр. Онда «экономикалық өсу, шетел инвесторларын жоғары деңгейде тарту экономикалық өркендеуде бағытталады» - деп аталып көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының экономикаға көшудегi негiзгi өркендеуiн, қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуiн инвестицияның мәнiнсiз елестету мүмкiн емес. Әлемдiк тәжрибе дәлелдеп отырғандай ЖIӨ- нiң әрбiр өсу пайызына мемлекет кем дегенде 3% өндiрiстiк инвестиция бөлуi керек.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 . Барлық қазақстандықтардың жағдайын жақсарту , өркендету және қауiсiздiк. Президенттiң Қазақстан халқына жолдауы .
2. 2001 жылғы 10 тамыздағы “АҚ туралы ”Қазақстан Республикасының Заңы . Казахстанская правда , 1998 . 21. 08 .
3. 28.02.2000 жылғы “Тура инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы ”Заң күшi бар ҚР Президентiнiң Жарлығы .
4. 10 сәуiр 2000 жылғы “Iшкi қарыздарды басқару мен iшкi зайымдар туралы ” ҚР Заңы.
5. Балабанов К. Қаржылық менеджмент . Алматы 1994.
6. Грузинов В. П. Грибков В.Д. Кәсiпорын экономикасы 2001 ж.
7. Горфинкель В.Л ., Купрянов Е.М., Прасолова П. Кәсiпорын экономикасы , ЖОО оқулығы . М:Банк және биржа. 1998 ж.
8. Зайцев Н.Л. Өндiрiстiк кәсiпорындар экономикасы Қосымша оқулық .– М: Инфра ,2002 жыл – 192 бет
9. Сергеев И.В.Кәсiпорын экономикасы .Қосымша оқулық .-М : Қаржы және статистика , 2002 жыл – 304 бет.
10. Н.А.Багдановская , Г.Г.Виноградов және т.б. өнеркәсiп әрекетiндегi шаруашылық талдам . Оқулық . Минск . ВШ. 1998.
11. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. Шаруашылық iсiне талдам теориясы. 2 – шығарылым . М: Қаржы және статистика, 2000 ж.
12. Балаболов И.Т. Шаруашылық субъектiлерiндегi қаржыны жоспарлау және талдау . – М : Қаржы және статистика , 2000 ж.
13. Барнгольц С.Б.Қазiргi даму жағдайындағы шаруашылық iсiне экономикалық талдам. – М : Қаржы және статистика, 1989 ж .
14. Майданник Б.И . ,Карпунин М.Б. және т.б. Басқару шешiмдерiн тану және талдау . – М : Қаржы және статистика , 2000 ж
15. Азаев Г.Л. Бәсекелестiк : стратегиялық талдамы және практика . – М : Экономика және маркетинг орталығы , 1998 ж – 208 бет .
16. Фирманың экономикалық стратегиясы , қосымша оқулық . 1 А.П. Градов бойынша . – м : Арнайы әдебиет , 1998 ж
17. Шмален Г.Кәсiпорын экономикасының мәселелерi мен негiздерi . –М :Қаржы және статистика, 1998 жыл .
2. 2001 жылғы 10 тамыздағы “АҚ туралы ”Қазақстан Республикасының Заңы . Казахстанская правда , 1998 . 21. 08 .
3. 28.02.2000 жылғы “Тура инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы ”Заң күшi бар ҚР Президентiнiң Жарлығы .
4. 10 сәуiр 2000 жылғы “Iшкi қарыздарды басқару мен iшкi зайымдар туралы ” ҚР Заңы.
5. Балабанов К. Қаржылық менеджмент . Алматы 1994.
6. Грузинов В. П. Грибков В.Д. Кәсiпорын экономикасы 2001 ж.
7. Горфинкель В.Л ., Купрянов Е.М., Прасолова П. Кәсiпорын экономикасы , ЖОО оқулығы . М:Банк және биржа. 1998 ж.
8. Зайцев Н.Л. Өндiрiстiк кәсiпорындар экономикасы Қосымша оқулық .– М: Инфра ,2002 жыл – 192 бет
9. Сергеев И.В.Кәсiпорын экономикасы .Қосымша оқулық .-М : Қаржы және статистика , 2002 жыл – 304 бет.
10. Н.А.Багдановская , Г.Г.Виноградов және т.б. өнеркәсiп әрекетiндегi шаруашылық талдам . Оқулық . Минск . ВШ. 1998.
11. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. Шаруашылық iсiне талдам теориясы. 2 – шығарылым . М: Қаржы және статистика, 2000 ж.
12. Балаболов И.Т. Шаруашылық субъектiлерiндегi қаржыны жоспарлау және талдау . – М : Қаржы және статистика , 2000 ж.
13. Барнгольц С.Б.Қазiргi даму жағдайындағы шаруашылық iсiне экономикалық талдам. – М : Қаржы және статистика, 1989 ж .
14. Майданник Б.И . ,Карпунин М.Б. және т.б. Басқару шешiмдерiн тану және талдау . – М : Қаржы және статистика , 2000 ж
15. Азаев Г.Л. Бәсекелестiк : стратегиялық талдамы және практика . – М : Экономика және маркетинг орталығы , 1998 ж – 208 бет .
16. Фирманың экономикалық стратегиясы , қосымша оқулық . 1 А.П. Градов бойынша . – м : Арнайы әдебиет , 1998 ж
17. Шмален Г.Кәсiпорын экономикасының мәселелерi мен негiздерi . –М :Қаржы және статистика, 1998 жыл .
АҢДАТПА
Дипломдық жұмыста нарық жағдайындағы кәсiпорынның инвестициялық
стратегиясы (мысалда “Торғай-Петролеум”) ұсынылды. “Торғай-Петролеум” ЖАҚ-
ың инвестициялық iс-әрекетi және техникалық - экономикалық сипаттамалары
қарастырылды.
Нарық жағдайындағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру
және iс-әрекетi жайлы талдам жасалынған. Сондай-ақ, кәсiпорынның
инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу жоспары құрылған.
Қазақстан Республикасы ғылым және бiлiм
Министрлiгi
Қ .И . Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық
Техникалық Университетi
Эколого-экономикалық институт
Экономика және минералды ресурстарды
басқару кафедрасы
Қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi
Экон.ғыл.докторы, проф.,акад.
________ А.К.Ерали
__ ____________ 2005 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖұМЫС
Тақырыбы: Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу
Стандарттау жөнiндегi кеңесшi Жетекшi
мұғалiм
Экон.ғыл.канд,доц
___________ С.К. Серiкбаев ______К.С.Мұхтарова
__ ____________ 2005 ж __ ________ 2005 ж
Рецензент
Студент
Экон.ғыл.канд,доц Тебеев А.Ч.
______Ш.С. Ахметова Мамандығы 0702
__ ____________ 2005 ж Тобы ЭТК–00-01қ
Алматы – 2005
Қ .И . Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық
Техникалық Университетi
Эколого-экономикалық институты
0702-Экономика және менеджмент әлеуметтiк ортада және салалар бойынша
мамандығы
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын ) орындауға
Тапсырма
Студентке Тебеев Адайға
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы Кәсiпорынның инвестициялық iс – әрекетiн
жүргiзу
Жоғары оқу орны бойынша_________№___
бұйрықпен бекiтiлген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзiмi ___________
Жобаның (жұмыстың) негiзгi деректерi
Торғай-Петролеум ЖАҚ-ың инвестициялық iс-әрекетi және техникалық-
экономикалық сипаттамалары
Диплом жобасында зерттелетiн мәселелердiң тiзiмi немесе диплом
жұмысының қысқаша мазмұны:
а) Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру. Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық
мәндерi . ҚР-ғы инвестициялық ахуал.
ә) Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық тарту талдамы және
оны қаржыландыру көздерi
б) Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу.
График материалдарының тiзiмi (мiндеттi сызбалардың дәл көрсетiлуiмен)
Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономикалық көрсеткiштерi;
Аймақ шетел инвестицияларының үлестерi
ұсынылатын негiзгi әдебиет Экономическая стратегия фирмы: Учебное
пособие колл. авт.под.ред. Ковалев В.В., Волкова О.Н.
Анализ хозяйственной деятельности предприятия.-М:ПБОЮЛ Гриженко Е.М.;
2000.-424 с.
Тараулары көрсетiлген жоба (жұмыс) бойынша кеңестер
Тарау Кеңесшi Мерзiмi Қолы
Стандарттау Серикбаев С.К.
Диплом жобасын (жұмысын) дайындау кестесi
№ Тараулардың аттары, Жетекшiге ұсыну Ескерту
зерттелетiн мәселелердiң мерзiмi
тiзiмi
1 Нарықтық жағдайдағы
кәсiпорынның инвестициялық
стратегиясын қалыптастыру
2 Торғай-Петролеум ЖАҚ
Тапсырма берiлген күнi _________ __ ______
Кафедра меңгерушiсi __________________ Ерали А.К.
(қолы)
Жоба (жұмыс) жетекшiсi ________________ Мұхтарова Қ.С.
(қолы)
Тапсырманы орындауға
қабылдады студент ____________________ Тебеев А.Ч.
(қолы)
Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу Торғай-Петролеум ЖАҚ
мысалында диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе 5
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру. 11
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi 11
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал 30
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-
әрекетiн мемлекеттiк реттеу. 44
2.Бөлiм. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық iс-әрекетi жайлы
талдам 54
2.1. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономика сипаттамасы 54
2.2. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ғы инвестицияны тарту талдамы 70
2.3 Кәсiпорындағы инвестициялық тұтынушылық және оны қаржыландыру көздерi
90
3.Бөлiм. Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу 102
3.1 Кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру 102
Қорытынды және ұсыныс 120
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 126
Кiрiспе
Қазақстан өз тәуелсiздiк мезгiлiнде көптеген мемлекеттiк iлгерiлеу
мен өркендеуге қол жеткiздi. Қазақстан мемлекеттiк экономикалық
инвесторларды өзiне тартуда қоғамдық кеңiстiктегi бiрден-бiр жетекшi
роль атқарды. Ол тек стратегиялық шикiзат түрлерiн экспортқа
шығаратын мемлекет қана емес, сондай-ақ инвестицияны жүзеге
асырудағы қолайлы орта мен құқықтық база болып табылады. Қазiргi
кездерде Қазақстан экономикасының негiзгi инвесторлары болып АҚШ,
Азия және Еуропа компаниялары болып табылады. Егер олармен
жасалған жоба инвестициялық көлемге қолайлы болса, онда ол заңды
деген сөз.
Қазақсатнның өркендеуiндегi ұзақ мерзiмдi басым жоспарлардың бiрi
Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030”
бағдарламасы болып отыр. Онда экономикалық өсу, шетел инвесторларын
жоғары деңгейде тарту экономикалық өркендеуде бағытталады - деп аталып
көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының экономикаға көшудегi негiзгi
өркендеуiн, қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз етуiн инвестицияның мәнiнсiз елестету мүмкiн
емес. Әлемдiк тәжрибе дәлелдеп отырғандай ЖIӨ- нiң әрбiр өсу
пайызына мемлекет кем дегенде 3% өндiрiстiк инвестиция бөлуi керек.
ҚР пайдалы қазбалар қорына кең көлемдi ауыл-шаруашылықтың
пайдалы жерлерiне, маманданған кадрларға , сондай-ақ белгiлi деңгейдегi
өнеркәсiптiк әлеуметке өте бай, бiрақ оларды тиiмдi пайдалануға
инвестиция жеткiлiксiз .
Қазақстан экономикасының өркендеуiне Үкiмет қана емес , iшкi
инвесторлардың өздерi де толық алып кетуге дайын емес. Сондықтан
сыртқы инвестицияларды , онда да отын –энергетикалық немесе минералды
шикiзат секiлдi стратегиялық салаларды тартуға тура келуде.
Бүгiнгi күндерi халықаралық қорды импорттау Қазақстан экономикасын
жылдам өсiрудiң бiрден-бiр жолы болып отыр. Бiздiң республикаға
инвестицияларды тарту тиiмдi болу үшiн, шетел инвесторларына барлық
жағдайды жасау керек, яғни қолайлы инвестициялық ахуал туғызу қажет.
Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн шетелдiк және отандық қормен
технология масштабын қамтамасыз ету керек. Егер республикалық кен
ресурстары жоғарғы потенциялдық мүмкiндiктермен бiрге пайдалы қазба
бағамының саны мен коммуналдық меншiк құны нақты облыстық қарыз –
несие қорымен есептелсе, онда iшкi және шетел инвесторларын тарту
нақтылы алғы шарт бойынша жүзеге асады.
Мұнай негiзгi отын ресурсы болғандықтан, ағымдағы ұзақ мерзiмде,
қазiргi заман энергетикасының шикiзат көзi болып қалады және осы
ресурстармен қамтамасыз ету сұрақтары немесе жеткiзу кепiлдiктерi
белгiленген бағада негiзгi стратегиялық даму бойынша қалыптасады,
сондай-ақ әлемдiк шаруашылықтың негiзгi мәселесi болып табылады.
Әлемдiк елдерде энергетикалық баланс бойынша мұнай мен газ үлесi,
энергияның көздерiне қарағанда тез өседi. Егер энергияға сұраныс бiр
жылда орташа 5%-ке өссе, онда мұнайға 7-8%-ке дейiн көтерiледi.
Экономикалық дағдарыстағы Қазақстанның өркендеуiнiң негiзгi мөлшерiн
мұнай құрап отыр. Мұнай мен газдың қосалқы қоры жуықтағанда 2,1 млрд тонна
мұнай мен 1,65 триллион м3 газды құрайды.
Мұнайдың негiзгi шығатын жерi Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Атырау
облыстары)және 80 жылдардағы Қызылорда облысының терри- ториясындағы
Құлкөл кенiшi болып табылады. Бұлар Қазақстанның жылдық мұнай
деңгейiнiң өсуiн сипаттайтын бiр ғана өнiм . Мұнай өнiмi жаңа
ұңғыларды енгiзуге байланысты, қазiрше тек интенсивтi ғана емес,
сондай-ақ экстенсивтi сипатта болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты кәсiпорынның инвестициялық iс-
әрекетiне талдам жасау және инвестициялық тартуларды жоғарылату
жолдарын анықтау. Талдам мен қарастырудың негiзгi мақсаты көзi
(объектiсi) болып:
- Қазақстан Республикасы Қызылорда облысындағы Торғай-
Петролеум ЖАҚ табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшiн келесi түрдегi мiндеттердi орындаған
жөн:
- кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiнiң теориялық
негiзiн оқу;
- Қызылорда облысындағы инвестициялық ортаны қазiргi
заманға сәйкес бағалау;
- құқықтық базалардың қамтылуын қарастыру ;
- кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау;
- инвестициялық iс-әрекетке талдам жасау ;
- инвестициялық тартудағы тиiмдiлiктi жоғарлатудың негiзгi
жолдары және т.б.
Диплом жұмысын орындау кезiнде шетелдiк және отандық ғалым –
экономистердiң инвести- циялық сұрақтары туралы еңбегi , ҚР ұлттық
агенттiгiнiң негiзгi көрсеткiштерi , сондай-ақ “Торғай- Петролеум “ ЖАҚ
–ның 2001- 2003 жылдардағы бухгалтерлiк есебi қолданылған .
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру.
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi
Экономикалық жүйенiң үздiксiз жұмыс iстеуi мен дамуы үшiн өндiрiстiк
процесс ресурстар шығынын әрдайым жаңғыртып отыруы керек . Экономикалық
ресурстардың бiрi өндiрiстiк қор жиынтығы – капитал (қор) болып табылады
. Өндiрiстiк қорды (негiзгi капиталды) iске асыру , кеңейту , оған жағдай
жасау инвестицилық процесс кезiнде жүредi . Инвестициялық процесс 2
түрде қарастырылады : кәсiпорынның негiзгi қорындағы құндық ағын бойынша
және келешек қосымша қор түрiнде . Сондықтан, инвестицияны кейде iс-
әрекетiне қарай күрделi қаржы жұмсау процесi , ал оның нәтижесi - “капитал
(қор) игiлiгi “ деп түсiндiрiледi .
Инвестиция объектiсi келесi түрде болады:
- жоба масштабы (шағын жобалы және мега жобалы);
- жобалық бағдар (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк
қызығушылыққа байланысты, т.б)
- инвестициялық циклдың мағынасы және сипаттамасы
(өмiрлiк циклдың барлық этабында немесе бiр ғана
этапта);
- Мемлекеттiң қатысу деңгейiне және сипатына қарай
(мемлекеттiк күрделi қаржы, акция пакетi, салық
жеңiлдiктерi, кепiлдiк, т.б. формалар);
- қор салудың негiзгi құндылығы және деңгейi;
Инвестициялық қызмет субъектiсi инвесторлар (инвесторлық iс-әрекет
жүргiзетiн заңды және жеке тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмыс
атқарушылар, инвесторлық iс- әрекет объектiсiн қолдаушылар , сондай- ақ
жабдықтаушылар , заңды тұлғалар (банктiк сақтандыру және делдалдық
ұйымдар , инвесторлық қорлар) және инвесторлық процесстiң басқа да
қатысушылары болып табылады.
Инвесторлық қызмет субъектiсiн тұтынушылар болып , инвесторлар сондай-
ақ заңды және жеке тұлғалар , мемлекеттiк және мунипалдық ұйымдар ,
инвесторлық объектiсi қалыптасқан шетел мемлекетi және халықаралық
ұйымдар табылады.
Инвесторлық қызмет объектiсi инвестицияны тәжiрибелi өткiзудегi
инвестициялық аяда ( салада) iске асырылады.
Инвестициялық ая ( сала) құрамына кiретiндер:
- негiзгi және айнымалы өндiрiстiк қор саласындағы
инвестициялық қаржы жүретiн күрделi құрылыс аясы;
- ғылыми техникалық өнiм мен интеллектуалдық капитал
өндiретiн инновациялық ая;
- қаржы капиталы айналысының аясы (ақшалай , саудалық және
әртүрлi жағдайлардағы қаржылық мiндеттер).
Инвестиция бiр жағдайдан екiншiге ауысуға қолайлы экономиялық жүйенiң
даму көзi болып табылады. Мағынасына қарай , инвестициялық процесстi
өндiру әлеуметтiк- экономиялық жүйе жағдайындағы анықталған
өзгерiстерге байланысты және инвестиция мақсатын сипаттайтын
параметрлер көмегiмен көрсетiлген, белгiленген жағдайдағы мақсатты
бағыттағы процесс.
Инвестициялық процесстiң өзiн экономикалық жүйе негiзiнде көруге
болады. Оның жұмыс iстеуi күрделi өзара iс- әрекеттегi кешеннiң iшкi және
сыртқы факторы бойынша жүзеге асады.
Инвестициялық процесс кестесi
SH IYI Sk
IXI
IZI
IZ1I
IXI - бастапқы жағдайдағы вектор
- нәтижелер векторы
IZI- iшкi факторлар векторы
IZ1I - iшкi қоршаған орта әрекетiнiң векторы
ISkI- кәсiпорынның соңғы ( қалауы бойынша) жағдайы
ISHI- кәсiпорынның бастапқы жағдайы.
Инвестиция – экономиканың әр түрлi саласындағы ұзақ мерзiмдi
сақтауға және ұлғайтуға салынған күрделi қаржы. Елдi қызықтыратын
инвестициялық капиталды қолдану белгiсiне, ұсыну жағдайына үш
түрлi каналға бөлуге болады.
А тобы, экспорттық несиенi құрайды, яғни тек экспорттық елдердiң
қызметi немесе тауар сатып алуына қарай берiлген несие түрiндегi
бiр немесе топтасқан жоба. Олар 2 негiзгi түрде жүзеге асырылады:
1) Инвестициялық , яғни 3 жылдан жоғары ұсынылған технология ,
құралдарды жеткiзу мақсатындағы;
2) дайын тұтыну тауарын , сондай-ақ инвестициялық жобаға негiзсiз
құралдар мен қосымша бөлшектердi жеткiзу
(3 жылға дейiнгi мерзiм).
Әлемдiк тәжiрибеде ыңғайлы экспорттық несиелер iрi, сенiмдi
банктердiң кепiлдiгiмен ғана берiледi. Бiрақ, экономикалық өтпелi
елдерде саяси және экономикалық тәуекелдiлiк бойынша экспортерлар
үкiметтiк кепiлiдiктi қажет етедi. Бұл жағдайда кепiлдiк үш
деңгейдi қамтиды:
Соңғы қарызгердiң қарсы кепiлдiгi; қарызгер елдердiң банктiк қарсы
кепiлдiгi; қарызгер мемлекет кепiлдiгi. Бұдан несиенi өтеу
жауапкершiлiгi ең бiрiншi қарызгерге , тәуекелдiлiк есебi бойынша
банкке, содан кейiн бюджетке жүктеледi. Үкiметтiк кепiлдiк – банк
бекiткен несие туралы келiсiмнiң негiзгiсi болып табылады.
Б тобы, дамуға байланысты арнайы көмектi (ДАК) құрайды. Экономикалық
дамудағы арнайы көмек мемлекетке үкiмет аралық деңгейде ұсынылады
және оның екi формасы бар: техникалық және қаржылық.
Техникалық көмек әртүрлi аумақтағы қызмет көрсету: ; оқуға, кеңес
беруге, құрал-жабдықтарды сатып алуда жүргiзiледi. Бұндай көмек 2
түрде жүредi:
1. Грант – техникалық көмек алушы елдерге өтеусiз, тегiн беру;
2. Қарыз – техникалық көмектi төлеммен жылдам және қайтарылым
негiзiнде беру.
Қаржылық көмек әлеуметтiк – экономикалық мiндеттердi шешуге қажеттi
инвестициялық жобасындағы импорттық тауар мен төлемдiк байланысты
қолдануға жүргiзiледi.
В тобына, шетел қаржыларының елдiң экономикасына келiп түсуiндегi
қосымша құн бөлiмi бойынша қаржыланған инвестиция жатады. Ол 2
түрге бөлiнедi:
Тура инвестиция (нақтылы немесе қаржылық үлгiдегi)- кәсiпорынның жеке
тәуелдiлiгi бойынша ел экономикасына шетел қаржыларын салу және
қоржындық инвестиция қаржыларын салу және қоржындық
инвестиция(қаржылық) - жалған капи- талға қаржылық қор салу: акция
және т.б бағалы қағаздар . В тобындағы инвестицияның тартымдылығы
(үкiмет үшiн) кепiлдiктi қажет ететiндiгi болып табылады.
Халықаралық қоржындық инвестиция мемле- кеттiк төлем балансы
бойынша мемлекеттiң қаржысын әр түрлi iшкi және сыртқы
факторлардың әсерiнен реттеп отырады. Инвестицияланатын экономикалық
даму бойынша ұзақ мерзiмдi тура инвестициядан айырмашылығындағы
басты мақсаты элемент бойынша жеке және қарыз капиталы көлемiнiң
өсуiне байланысты қаржылық қор алу.
Олар қысқа мерзiмдi толқу бойынша макроэкономикалық жағдайдағы
өте сезiмтал, әрi әсерлi және де әлемдiк нарық жағдайының өзгеруiне
байланысты көп жұмылдыруымен сипатталады. Төлемдiк байланыстағы
қоржындық инвестиция акция бойынша , содай-ақ орталық банктiң
валюталық және тура активтер құрамы арқылы келетiн ұзақ және қысқа
мерзiмдi қарыздық бағалы қағаз бойынша операция жүргiзiледi.
Қоржындық инвестициядағы компанияның акционерлiк қорына иелiк
үлес құқығын беретiн бағалы қағаздарға 100% акциядан аз
бейрезиденттер немесе кәсiпорынның акционерлiк капитал көлемiне
байланысты американдық ғалым депозиттiк қолхаттар жатады.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы жергiлiктi нарық қорындағы
еркiн тәртiптегi бейрезидентке қол жеткiзу бойынша түсiндiрiледi.
Шетелдiк қоржындық инвестиция республикада шексiз. Қазақстандағы
нарықтық жағдайдың дамуындағы негiзгi факторлар шетел
инвестицияларын тарту болып табылады. Сыртқы инвестицияларды
тартудың негiзгi себебi экономикалық саладағы көптеген шаруашылық
субъектiлердiң қаржылық – экономикалық жағдайына байланысты болып
отыр. Бiрiншiден, осы кәсiпорындағы өндiрiс көлемi 50 пайызға
және одан да көпке төмендеген. Құнсыздықтың өсуi айналым
капиталын қысқарта отырып, жеке айналым қорынсыз қалуда. Екiншiден
, амортизациялық саясаттың болмауы. Үшiншiден, ТМД елдерiндегi , сондай-
ақ Қазақстанда қазақстандық өнiмдердi тұтынушылар ауыр жағдайға
душар болуда және уақтылы төлем мүмкiндiгi жоқ болғандықтан
төлемнiң өсу жағдайына әкелуде. Бiрақ шетелдiк инвестициялық
ресурстарды тарту мүмкiндiгi тек таза қаржылық аспект бойынша
анықталынады. Отандық машина құрылымын қолданбау және өндiрiстiк
құралдардың тозуы көптеген экономикалық салалардың құрал-жабдықтарды
шетелдерден валютаға сатып алуына әкеп соғуда. Бұл жағдайда
шетелдiк инвестиция iшкi дамуды жылдамдатқыш болып есептеледi.
Шетелдiк инвестициялар, шетелдiк несие түрiнде және шетелдiк тура
инвестиция түрiнде келедi. Тиiмдiсi болып тура инвестиция табылады
және ол басқа формаларға қарағанда экономикалық жәрдем бойынша
артықшылыққа ие. Олар өндiрiстiк тауармен қызмет көрсету,
қамтамасыз ету, әлемдiк технологияны тарту, басқарудың берiлу әдiсi
және маркетинг бойынша күрделi қаржыны тартудың негiзгi көзi.
Тура инвестиция несиеге қарағанда елдiң iшкi қарыздарының
қоспасына ауыртпалық әкелмейдi. Шешiм қабылдауда шетелдiк серiктестер
мен шетелдiк ресурстарды тартуда ынтымақтастықтың әртүрлi
болатындығын ескерген жөн. Олардың iшiндегi келесi түрлерiн атауға
болады:
- жөнелтiлетiн технологияның кәсiпорындағы халықаралық коорпорациясы
немесе кейде жеке бiрiккен ұйым құру;
- шетелдiк несиелер алу;
- лизинг негiзiнде шетелдiк құрал - жабдықтар алу;
- өтiмдiк негiзде несие алу;
- әр түрлi шетелдiк үлестердiң қатысуымен бiрiккен кәсiпорын
құру жолындағы кәсiпкер лiк түрдегi шетел қаржыларын тарту, сондай
–ақ шетелдiк инвесторларға акция сату;
- шетелдiк капиталға толық жататын кәсiпорын құру;
- заңды тұлғалардың қатысуынсыз келiсiм базасы бойынша кәсiпорынның
дамуы үшiн шетелдiк компаниялармен ынтымақтастық құру;
- келiсiм шарт негiзiнде немесе кәсiпорынның келiсiм бөлiмi
бойынша шетелдiк капиталдарды тарту;
- белгiленген аймақтарда шетел капиталдарын тарту бойынша белсендi
бағыттағы арнайы экономикалық аймақ құру.
Аталған барлық шетелдiк инвестиция тарту формалары ұзақ мерзiмдi
сипаттайды. Олар iстiң дұрыс құрылуына, құрылымдық мәселелердi
шешуге, аз инвестициялық шығындар арқылы салалық және салааралық
экономиканың өзгеруiне көмек бередi. Сондай –ақ олар басты
индустралды елдерде технологиялық әлсiздiгiнiң қысқартуын жылдамдатуға
көмектеседi.
Осы ынтымақтастық формалардың барлығы Қазақстан экономикасының
көтерiлуiне және мiндеттердi тұрақты шешуге мүмкiндiк бередi.
Бiрақ, олардың iс-әрекетi мен құлдырауы экономикалық саяси тұрғыда
тұрақсыз екендiгiн атап өткен жөн.
Экспорттық бағалау бойынша, инвестицияның Қазақстанға енуi
жеткiлiктi жағдайда тұрақталуда. Жуықтағы талдамдар бойынша тура
инвестициялар 2003 жылы 15337,9 млн АҚШ долларын құраса, 2002
жылы бұл көрсеткiш 1333,3 млн АҚШ доллары деңгейiнде болған . 1997-
2003 жылдарда шетелдiк тура инвестициялардың жалпы жиынтық ағымы
9267,1 млн АҚШ долларын құраған.
Шетелдiк тура инвестициялардың жалпы ағымы мұнай-газ секторы
бойынша 49,2 % , түрлi-түстi металдар бойынша 22,8%, энергетикалық
кешен бойынша 4,3% құрайды.
Нарықтық экономикада барлық бөлiмше экономикасының орта негiзiнде
жұмыс iстейдi. Нарықтыш реттеуiш қатынастарға өту нарықты реттейтiн
негiзгi инвесторлық процесстердiң түбегейлi өзгеруiне әкеледi.
Реттеудiң негiзгi объектiсi болып инвестиция табылады. Олар басқа
да ақша, қаржы, несие, пайда, баға секiлдi өндiрiстiк негiзгi
қорлармен айналым қорларын сипаттайтын құндық категорияларды
қолданудың бастапқы базасы болады.
Инвестиция мүлiктiк және зиялы құндылықтың барлық түрiн
сипаттайды. Және нәтижесi пайда бойынша немесе әлеуметтiк
тиiмдiлiкке жету негiзiнде қалыптасады.
Бұндай құндылықтарғы:
1. Қозғалатын және қозғалмайтын мүлiк (ғимараттар, құрал-
жабдықтар және т.б. материалдық құндылықтар), яғни өндiрiсте
қолданылатын немесе өнiмдi болып табылатын физикалық
активтер;
2. Ақша қоры , мақсатты жағдайлардағы банктiк салымдар ,
несиелер, акция және т.б. бағалы қағаздар , яғни ақша сомасын
алуға құқығы бар ақшалай активтер;
3. Ақшалай құқықтан туындайтын мүлiктiк құқық ноу-хау
лицензиясының тәжiрибесi және интеллектуалдық құндылықтар,
жер және басқа да табиғи ресурстарды қолдану құқығы,
сондай-ақ материалдық емес активтер. Ноу-хау дегенiмiз -
өндiрiстi ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжiрибелер,
жаңалықтар, техникалық құжаттарды безендiру, бiлiм, коммерция,
техника , технологиялық жаңалықтар ашу. Ноу-хау әр түрлi
деңгейде болады, яғни ғылыми-техникалық, басқарудағы қаржылық
жағдайда;
Инвестицияны нақтылы активтерге дайындау және талдам жасау, оның
түрiне байланысты, яғни кәсiпорынның алдында тұрған негiзгi
мiндеттерiне шешуге көмектесуiне байланысты . Осыған орай мүмкiн
болатын инвестиция түрлерiн келесi жағдайдағы негiзгi топтарға
жiктеуге болады:
1. Тиiмдiлiктi жоғарлататын инвестиция Бұның негiзгi мақсаты
құрал-жабдықтарды ауыстыра отырып, фирманың шығынын
азайту, қызметкерлердi оқыту немесе өндiрiске тиiмдi
жағдайдағы өндiрiстiк құндылықты арттыру.
2. Өндiрiстi кеңейту мақсатындағы инвестиция. Бұның мақсаты
нарықта өз орны бар кәсiпорынның шығарған тауарларын
көбейту.
3. Жаңа өндiрiс құрудағы инвестиция. Бұндай инвестициялар
жаңа тауар түрiн шығаратын кәсiпорындар ашу немесе
нарықта бар тауарларға жаңа өзгерiстер енгiзу.
4. Мемлекеттiк басқару ұйымдарының қажеттiлiгiн
қанағаттандыру мақсатындағы инвестициялар. Бұл инвестиция
жоғарғы орындарда экологиялық стандарт бөлiмi бойынша ,
өнiмнiң қауiпсiздiгi жағынан немесе басқа да iс-әрекетi
жағынан қажеттiлiктерiн қанағаттандыру.
Инвестицияға мұндай классификация енгiзудегi себеп әр- түрлi
деңгейдегi тәуекелдiлiк болып отыр. Инвестиция типтерi мен
тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланысты келесi түрдегi кестеден
көруге болады
1.1. кесте
Тәуекелдiлiк деңгейiне байланысты инвестиция типтерi
3 түрi 2 түрi 1 түрi 4 түрi
Жаңа өндiрiс Кәсiпорынды Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
құрудағы кеңейтудегi жоғарлатудағы ұйымдар талабын
инвестиция. инвестиция инвестиция қанағаттандыру
мақсатындағы
инвестициялар.
Тәуелдiлiк Тәуелдiлiк деңгейi төмен
деңгейi жоғары
Инвестиция типтерi тәуелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс логикасы:
фирмада инвестиция аяқталғаннан кейiн жұмыс нәтижесiнiң нарықтағы
өзгерiсiн, қауiптiлiк деңгейiн анықтауға көмектеседi.
Келтiрiлген активтердiң iшiндегi экономикалық мағынасы жағынан
аса қолайлы негiзгi қор болып табылады, ал негiзгi өндiрiстiк
фактор – адамның еңбектегi iс-әрекетi. Ол көбiне қоғамдағы
әлеуметтiк-экономикалық даму және ғылыми- техника бойынша анықталады.
Нарықтық Қатынас жағдайында әрбiр инвестициялық жоба маркетингтiк
зерттеулер бойынша жүргiзiледi, оның нәтижесi инвестициялық шешiм
қабылдауда басты мiндеттi атқарады. Зерттеулер негiзгi 3 аспект
бойынша бақыланады:
- нарық құрылымын және оның сегменттерiн бiлу;
- орта тәулiктiк дамудағы сұраныс деңгейiн және нарық сыйымдылығын
жобалау;
- бәсекелестiк деңгейiн анықтау;
Осылардың негiзiнде алынған ақпараттар инвестициялық жобаның
стратегиялық концепциясын құруға, мақсатты тұтынушылар тобын ,
өнiм депозитiмен бәсекелестiк туғызатын өнiм түрiн анықтауға
көмектеседi. Осыдан келiп, өндiрiстiк бағдарламаны, сондай-ақ керектi
өндiрiстiк қуаттылықпен инфрақұрылым, техника, технологиялық шешiмдердi
құруға болады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал
Кез келген елдерге шетел инвестициясының келiп түсуi, сондай-ақ олардың
тиiмдiлiгiн анықтау инвестициялық ахуалдың қолайлығын көрсетедi.
Инвестициялық ахуалды үлгiлеу мемлекеттiк саясаттың қызығушылығын
туғызудағы, шетелдiк инвестицияларды қолданудағы негiзгi звенолардың
бiрi болып табылады. Ол бiрiншiден, шетелдiк инвесторлардың iс-әрекетiн
жүйелi ұсынатын фактор, екiншiден елдегi жағдайды бағалауға, үшiншiден
серiктестердiң iс жүргiзу деңгейiн анықтауға мүмкiндiк бередi.
Елдегi қолайлы инвестициялық ахуалды құру дегенiмiз – нақтылы
мерзiмде Қазақстандағы инвестициялық ахуалды бағалауға салыстырмалы
талдам жасауға негiз болатын көрсеткiштер жүйесi, әр түрлi шектегi
кешендер, яғни:
1. Елдiң нарықтық әлеуметтiк сипаттамасы;
2. Еңбек және табиғи ресурстармен қамтамасыз ету;
3. Экономикалық реформалар қозғалысы мен жағдайы;
4. Инвестициялық iс-әрекеттегi құқықтылық базасы;
5. Мемлекеттiк ұйымдардың басқаруы шешiлiп, қабылдаудағы
тәртiптiлiгi;
6. Валюта нарығымен нарықтық инфрақұрылымның өркендеуi;
7. Банк жүйесiн қалыптастыру;
8. Саяси ахуалды қызықтыру мен қалыптастыру;
Шетелдiк инвесторлар жоғарыда аталған көрсеткiштердi бағалайды,
үйренедi және инвестициялық тәуекелдiлiк негiзiнде жалпы
инвестициялық шешiм қабылдайды.
Инвестициялық ахуал мен инвестициялық тәуекелдiлiк тығыз
байланысты . Инвестициялық ахуал қолайлы болса,онда инвестициялық
тәуекелдiлiк төмен және керiсiнше, егер инвестициялық ахуал нашар
болса, онда инвестициялық тәуекелдiлiк жоғары деген сөз.
Қазақстан тәуелсiздiкке қол жеткiзгеннен бастап, iшкi саяси
тұрақтылық пен халықаралық келiсiмдi сақтауға көп мүмкiндiк тууда.
Осы жолға қол жеткiзе отырып, бiздiң елiмiз нарықтық экономика
қозғалысын және демократиялық (жариялылық) прогресстiң өсу жоспарын
дамытудағы бiрден-бiр жоғары қатардағы елдерге қосылуда.
Кез келген елдiң , мемлекеттiң экономикалық болашағының негiзгi
көрсеткiшi болып, шетелдiк инвестицияларды тарту деңгейi
көрсетiледi. Осы көрсеткiш бойынша Қазақстан алғашқы 10 әлемдiк
мемлекет қатарында және тұрғындарды инвестицияға тарту көлемi
бойынша ТМД елдерi арасындағы жетекшi рөл атқарады. Бұл дегенiмiз –
бiздiң инвестициялық саясат шетелдiк серiктестер мен компаниялар
жағынан жоғары деңгейге артуда. Солардың қатарына Шеврон, Мобил,
Мецубиси, Дойчебанк, Бритишгаз, Бритиш Петролеум, Тоталь,
Самсунг , АЕS және тағы басқа да заңды және аудиторлық
фирмаларды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуалдың қолайлығы
жеткiлiктi деңгейге көтерiлдi. Бұл жөнiнде шетелдiк инвесторларды
Қазқстандық нарыққа тартудағы баға бойынша көрсетуге болады. (1.3
кесте). Берiлгендi көре отырып, Қазақстанның нарықтық қызығушылығы
орта деңгейден жоғары бағаланатынын көремiз. 72,5 % инвесторлар
шағын және орта бизнестi, ал қалған шетелдiк инвесторлар (27,5%) –
iрi жобаны қаржыландыруға ұмтылады.
Өткен жылдар бойынша Қазақстанда инвестициялық ахуалды
жақсартуға аз күш жұмсалған жоқ. Үкiмет мақсатты жұмыс жүргiзуде
бiрнеше бағытта жұмыс атқарды, яғни 2003-2008 жылдар шетелдiк
инвестицияларды тарту туралы бағдарлама қолға алынды.
Шетелдiк қорларды тартуда Қазақстан үлкен жетiстiктерге қол
жеткiзуде, яғни мұнай және газ бойынша әлеуметтiк – саяси тұрақтылық
жоғары деңгейде көрсетуде. Бұдан бөлек, Қазақстанның инвестициялық
ахуалы көптеген көрсеткiш бойынша қолайлы.
3. кесте
Қазақстан Республикасына шетелдiк инвестицияларды тартудағы
инвесторлық бағалау
Инвестицияны тарту бойынша Респонденттерден сұраудың
Қазақстандағы нарықтық саралау нәтижесi (жалпы саннан %
бойынша)
Тартымды 51,0
Орташа тартымды 29,4
Тартымсыз 3,9
Белгiсiз 15,7
Орта Азиялық экономикаға байланысты , Қазақстанның өркендеуi , көбiне
табиғи ресурстарды өндiруiнде болып отыр (мұнай мен газ, түстi және
аз кездесетiн металдар 9 трлн долларға бағалануда)
Екiншi негiзгi фактор болып, Қазақстан Республикасының геоқұрылымдық
жағдайының тиiмдiлiгi, яғни көлiктiк тоғысулар есептеледi.
ТМД бойынша Қазақстан экономика мен қоғамдық байланыста үлкен
орын алып отыр, яғни шетелдiк инвестицияларды тарта отырып, көптеген
мүмкiндiктерге қол жеткiзуде. Елдiң стратегиялық даму бағдарламасында
оған Орталық Азия барысы деген ат бердi.
Мақсатына жету негiзiнде келесi мiндеттер шешiлуi тиiс: жаңа
технология енгiзу, iшкi нарықтық жоғары сапалы тауарлармен қызмет
көрсетулер, мемлекеттiк және отандық тауар өндiрудi қолдау, шикiзат
базаларын кешендiк қолдану, менеджмент пен маркетинг әдiстерiн
енгiзу, жаңа жұмыс орындарын құру,кадрларды үздiксiз оқыту жүйесi,
олардың деңгейiн көтеру, қоршаған ортаны жақсарту.
Қызылорда облысының қазiргi экономикалық жағдайы барлық материалдық
өндiрiс аумағы бойынша инвестициялық белсендiлiктiң төмендеуi
бойынша көрсетiледi. 1999 жылы инвестиция көлемi 3048,6 млн теңге,2000
жылы – 5515,3 млн теңге, 2001 жылы – 4057,3 млн теңге, 2002 жылы -
65320,4 млн теңге құраған.
1999-2002 жылдардағы инвестиция көлемiнiң төмендеу талдамы
мемлекеттiк инвестициялық саяси қиындықтан шығу жолдарын аша
алмауында болып отыр.
Бұл жағдайда келесi түрдегi бiрнеше себептер бойынша түсiндiруге
болады:
- көптеген кәсiпорынның қаржылық қиыншылық жағдайы, қаржылық
қорлардың жетiспеуi;
- банктiк және салықтық несиелердiң жоғары деңгейлi мөлшерi;
- қаржылық қор салудағы амортизациялық төлемдер ролiнiң төмендеуi;
- шетелдiк қаржыларды аз тарту;
- облыстық басшылар мен жергiлiктi кәсiпкерлердiң дiлдiлiгi;
- ақпараттардың жетiспеушiлiгi;
Шетелдiк қорды тартудың негiзгi формасы – тура шетелдiк инвестиция,
сондай-ақ халықаралық қаржылық институттары бойынша ұсынылған несиелер
мен гранттар.
Шетелдiк қорларды тартудың ең негiзгi түрi облыс бойынша тура
шетелдiк инвестицияны тарту яғни бiрiккен кәсiпорын құруға,
республикалық сападағы заңды тұлғаларды тiркеу арқылы жүз пайыздық
қор бойынша кәсiпорын құруға мүмкiндiк бередi.
Қызылорда облысы аймағында Торғай - Петролеум ЖАҚ бiрiккен
кәсiпорын бойынша Қазгермұнай, Қуатамлонмұнай , ҚазАлтек, Ақ ниет,
сондай-ақ 90%-тi шетелдiк қор бойынша Харрикейн-Құмгөлмұнай
кәсiпорындары жұмыс iстейдi.
Шетелдiк инвесторлардың ең бiрiншi мұнай,газ шығаратын өндiрiстiк
кәсiпорындар қызықтырады.
Жеке жоба бойынша Шығысмұнайгаз АҚ жекешеленген, яғни
Хоррикейн Хайдрокарбонс компаниясы арқылы - тиiмдi меншiк ретiнде
ұсынылған. Ол 6 жыл iшiнде (2002 жылдың аяғына дейiн) 280 млн АҚШ
долларын өндiру қажет.
2000 жылы мұнай өндiру көлемi 1,7 млн тоннаға өскен Мұнайгазды
жарату жобасын өткiзуде 150 млн АҚШ доллар баға арқылы Батыс
корейлiк LG фирмасы бойынша шетелдiк серiктестердiң 85% үлестiк
қатысуы, Қызылорда 15% қатысуы бойынша келiсiм жасалған.
Қуатамлонмұнай кәсiпорны мен Бектас және Қоныс кәсiпорындарының
бiрiгуi арқылы көмiрқышқылын өндiрi мен iздеуге лицензия берiлген.
Онда инвестиция 10 жылға 67 млн АҚШ доллары көлемiнде берiлген.
Инвестицияның жалпы сомасы 2000 жылға дейiн 30 млн АҚШ долларын
құрап отыр, одан әлеуметтiк инфрақұрылымға –5,5 млн АҚШ долларын
құрайды.
Қазгермұнай бiрiккен кәсiпорны 2008 жылға дейiн инвестицияны
291,39 млн . АҚШ долларына көбейтудi жоспарлап отыр. 2003 жылдарға
дейiн инвестиция көлемi 100 млн АҚШ долларын құрап отыр., оның
iшiнде әлеуметтiк инфрақұрылым – 8 млн АҚШ долларын құрайды. 2003 жыл
бойынша инвестицияның жалпы сомасы 2103,6 мың АҚШ долларын құрайды
Торғай - Петролеум ЖАҚ негiзгi iс-әрекетi мұнай,газды барлау
болып табылады. Оның 50 пайызын Харрикейн-Құмгөлмұнай АҚ, ал 50
пайызын Лукойл МК ААҚ құрайды.
Көмiрқышқыл шикiзатын iздеу және өндiру жобасын жасауға 252
,85 млн АҚШ долларын салу көзделген. Құрылтайшылар арасында қаржылық
жоба жайлы келiсiм әлi аяқталған жоқ. Инвестиция көлемi нақтылы
жүйеге келтiрiлуде. 2003 жылдары мұнай өндiру көлемi 1292 мың
тоннаға көбейген. 2003 жылға дейiн 70 млн АҚШ доллары
инвесторланған, оның 300 мың АҚШ доллары – әлеуметтiк инфрақұрылым
бойынша iске асырылған. 2003 жылы компания 2880,7 млн теңге
сомасында инвестиция алған. Сондай орталық облыстағы стадионды қайта
жөндеуге 43,4 млн теңге бөлген.
Облыста ҚазАлтек кәсiпорны жұмыс iстейдi. Оның негiзгi
құрылтайшысы болып, Алтек Батыс корей фирмасы табылады. Кәсiпорынның
iсi мыс өндiруге бағытталған. Инвестиция 210,0 мың АҚШ долларына
келiсiлген. Қазiргi уақытта оның 92 %-iн, яғни ақшалай түрде
200,0 мың АҚШ доллары шығарылған, қалған 10,0 мың АҚШ доллары
келесi жылға жоспарланып отыр.
Қазақ-түрiк бiрiккен Ақ ниет кәсiпорны өндiрiстiк-коммерциялық
iс-әрекетпен айналысады. Ағымдағы жылға кәсiпорын бойынша 55,0 мың
АҚШ доллары көлемiнде инвестиция ұсынылған. Жыл басында 32,2 тонна
нан-бөлке өнiмдерiн, 5,5 тонна балмұздақ шығарылған. Өндiрiстiк
тауарлар 6,9 млн теңгеге өткiзiлген.
Юкселлер (Түрiк) фирмасы бойынша терi шығаратын құрылыс
фабрикасын салуға 300,0 мың АҚШ доллары сомасында келiсiм жасалған.
Қазiргi уақытта фирма бойынша 160,0 мың АҚШ доллары ұсынылған.
Көрiп отырғандай шетелдiк инвестицияның көп бөлiгi экономика
саласының өнеркәсiптiк бөлiмiне кетуде.
Қазiргi уақытта Қызылорда облысы бойынша экономикаға шетелдiк
қорды тартудың негiзгi формасы болы несие мен гранттар табылуда,
яғни, олар: АҚШ, Жапония елшiлiгi бойынша, Кувейт қоры бойынша,
Азиялық Даму Банкi, Әлемдiк Банк, Халықаралық Реконструкциялар
(жаңарту) және Дамыту Банкi, Тасис, Халықаралық Аралды сақтау қоры
және Юсаид бойынша бөлiнген.
Соңғы уақыттарда көптеген несиелер , қорлар мен гранттар шағын
және орта бизнестi дамытуға бөлiнедi. Сондықтан инвестициялық қор
лизингi түрiнде жүргiзiледi, яғни Аңсар фирмасы бойынша құрғақ
тазартуға 90 мың АҚШ доллары көлемiнде итальяндық құрал алынған,
сондай-ақ Эспол-Туризм- Санай - Диштичанд ЛТД Түрiк фирмасынан аяқ
киiм фабрикасын жақсартуға 300,0 мың АҚШ доллары көлемiнде инвестиция
тарту көзделуде. АБР линиясы бойынша лизингi түрiнде 7 жоба 895
мың АҚШ доллары көлемiнде қаржыланып отыр. Айдан- Агро ЖШС АБР
қоры арқылы 12,2 млн теңге көлемiнде диiрмен кенiшiн тұрғызған,
итальяндық құрал бойынша макарондық өнiм шығаратын және т.б.
диiрмендер орнату жоспарлануда.
Қаржылық көмек түрiндегi сома Бұұ-ның даму бағдарламасы
арқылы жүргiзiлуде. Бұұ-ның жобасына қолдау көрсету арқылы орталық
Қызылорда қаласынан Арал мен Қазалыны 82 жоба бойынша
қаржыландыруды, оның 57% -тi шағын бизнестi өркендетуге бағытталған.
Қазiргi уақытта , шетел фирмаларының көмегiмен бiздiң кадрларды
оқыту негiзiнде интеллектуалды меншiкке көп көңiл бөлiнуде.
Талдам барысы көрсетiп отырғандай , шетелдiк, сондай-ақ отандық
инвесторларды минералдық шикiзат ресурстары қызықтырады және
инвестиция бiрiншiден, өндiрiстiк кәсiпорындарға бағытталады.
Мысалы: Алматыдағы Әлем Жұлдыз корпорациясы АЭТЗ АҚ - ның
57%-акциясын, Арал - астық АҚ-ның 90%, Аралбалық АҚ-ның 41,1%,Ажар
АҚ-ның 38%, ал Астана-Холдинг, Арал - тұз АҚ-ның 90%
акциясын басқарады.
Қазiргi уақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға
тарту мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни , соңғы 2-3 жылда
шағын кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда . Бұларға Айдан фирмасын,
АйжанАҚ-ның 38 %, ал Астана -Холдинг, Арал-тұзАҚ-ның 90%
акциясын басқарады.
Қазiргi үақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға
тарту мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни, соңғы 2-3 жылда
шағын кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда. Бұларға Айдан
фирмасын,АйжанШЖК,Темiрхан Фирмасын, Яксарт фирмасын жатқызуға
болады. Айдан фирмасы 1 жыл iшiнде жеке меншiк қорларды
қаржыландыру көлемiн 42,6 млн. теңгеге инвестициялап отыр.
Осыған орай, инвестицияларды тарту жағдайына талдам жасау
негiзiнде ұзақ мерзiмге тарту стратегиясын анықтаған жөн.
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн
мемлекеттiк реттеу.
Тiкелей шетелдiк инвестицияларды ынталандыру барысында Қазақстан
Республикасының Үкiметi қолайлы инвестициялық ахуал құру үшiн
қаржыландыру көздерiн сапалы түрде көрсете отырып қарызгер немесе
грант бойынша жекеше түрдегi инвестициялық саясатты қарастыруда.
Атқаратын ролiне байланысты мемлекеттiк инвестиция келесi түрде
топталады:
1. Мемлекеттiк қор негiзiнде қаржыландыру;
2. ҚР-сын дамуда арнайы көмек ретiнде халықаралық, қаржылық
және экономикалық ұйымдар бойынша мемлекеттiк iшкi зайымдар
мен гранттар.
3. Мемлекеттiк кепiлдеме негiзiндегi мемлекеттiк емес iшкi
зайымдар.
Мемлекеттiк кәсiпорындар мен шаруашылықтарды жекешелендiру, жеке
секторларды ынталандыру және тiкелей инвестициялар тарту, мемлекеттiк
кепiлдеме негiзiнде мемлекеттiк емес iшкi зайымдар мен мемлекеттiк
зайымдар бойынша мемлекеттiк қорлар инвестицияны қолдану аумағын
құруға көмектеседi, және оған қолдау көрсету мемлекеттiң мiндетi
болып табылады.
Мемлекеттiк қор бойынша қаржыландыру мемлекеттiк қаржы негiзiнде
жүзеге асады.Қаржыландыру республикалық, сондай-ақ жергiлiктi бюджет
бойынша жүргiзiледi.Бiрақ , қазiргi уақытта жергiлiктi бюджет бойынша
инвестиция көлемi төмен болғандықтан, мемлекеттiк инвестицияның бұл
түрi мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына енген жоқ. Мемлекеттiк
инвестиция бағдарламасында әлеуметтiк-эконмикалық даму жоспарында
көрсетiлген.
1999. жылға дейiн мемлекеттiк инвестиция бюджеттiк несиелеу жобасымен
жеңiлдiктер жасау бағдарламасы түрiндегi форма бойынша
жүргiзiлген. Республикалық бюджетке тұрғылықты саясатқа қор
бөлу, ауылшаруашылық тауарларын өндiрудi несиелеу және т.б.
бағдарламалар қарас -тырылған Республикалық бюджет құрылымындағы
қаржыландыру бөлiмiнiң негiзгi бағыты салалық бағдарламасы мен
жобасына бағытталған. Бюджеттiк қаржыландырудың бұл бөлiмi
мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына да енгiзiлген.
Бас қаланың Астанаға ауысуына байланысты әртүрлi саладағы бағытты
қолдану бойынша алғашқы қатарлы обьект Астана қаласын дамытуға
бағытталған. Одан кейiнгi орында денсаулық сақтау, бiлiм, су
құбырлары және “табиғи ресурстар мен экология” негiзiндегi өркендету
обьектiсi тұр.
Облысты тең деңгейде қаржыландыру аталған көрсеткiштердi
қалыптастырудың негiзгi принциптерi емес. Жергiлiктi бюджеттiң
мүмкiндiктерi қарастырыла отырып және басқада қаржыландыру
көздерiнiң қолма-қолдығы ескерiле отырылып үкiметтiк кепiлдiк пен
басқа да факторлар жүргiзу көзделуде . Жетекшi болып Астана қаласы
(20 обьект), одан кейiн солтустiк Қазақстан (14обьект), Оңтүстiк
Қазақстан және Алматы облысы (7обьект), Алматы қаласы ( 6 обьект),
Қызылорда (5обьект) және т.б. облыстар жатады.
Елдi қаржылық шаруашылық бойынша дамыту тек iшкi қормен ғана
емес, сондай-ақ шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен де дамытуға
болады. Бұл жағдайда мемлекет халықаралық нарық капиталы бойынша
iшкi қарыз негiзiнде қарызгер болып табылады. Қарызға алынған
қорларды тиiмдi пайдалану экономикалық өсудi жылдамдатады.
Халықаралық дәрiс бойынша қаржылық қорлардың енуi 2 ағымда
жүргiзiледi: қарыздық мiндеттердi құрамайтын қаржылық ағым
( грант және тiкелей инвестиция) және шетелдiк арнайы, жеке несие
берушiлерден алынған iшкi зайымдар.
Егер жобаны жылдам iске асыру көзделсе немесе жоба зайыммен
халықаралық қаржылық ұйымдар, грант есебiнде iске асырылмаса ҚР-ның
Үкiметi басқа арнайы, сондай-ақ арнайы емес iшкi қарызгерлерге
ұсыныс жасайды.
Арнайы даму көмегiндегi қарыздарға қарағанда қарыздың мұндай
қаржылық түрi жеңiлiрек болады. Сондықтан бұлар арнайы жағдайда
және аз көлемде үсынылады.
Экспорттық несиелер - нақтылы тауар алуға, қызмет көрсетуге
белгiленген қаржыландыру негiзiндегi қарыз қоры. Нақтылы жағдайда
бұндай несиелердi- донор елдердi экспорттауды қаржыландыру бойынша
жүргiзедi. Экспорттық несиелердiң негiзгi көзi болып; тiкелей
экспортерлар, коммерциялық банктер және арнайы - экспорт агенттiгi
табылады.
Қазақстан Республикасындағы экспорттық несиелер мемлекеттiк емес
қарыздар бойынша жүргiзiледi . Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10
сәуiрiндегi “Iшкi қарыздарды iшiнара басқару мен байланыстыру ” Заңына
сәйкес , мемлекеттiк несие түрiндегi мемлекеттiк емес қарудың қарызгерi
болып мемлекеттiк емес ұйымдар болып табылады . Бұл жағдайда мемлекет грант
түрiнде жұмыс атқарады . Егер қарызгер қабiлетсiз болса , онда несие өседi
және оны пайыз түрiнде төлейдi,Қазақстан Республикасының Үкiметi борышты
өтеудi мемлекеттiк бюджет есебiнде жүргiзуге кепiлдеме бередi.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында iшкi ресурстардың үлкен бөлiгi
Қазақстаннан экспорттық несие-донор түрiнде алынды Тәжiрибе көрсеткендей ,
елдiң экономикалық дамуындағы экспорттық несиелердiң iс- әрекетi
мемлекеттiк бюджет есебiнен қарызды өтеуге мүмкiндiк бердi. Сол арқылы
басқа да мемлекеттiк бағдарламалар қысқартылды. Болашақта мемлекеттiк
саясаттың бiрiгуiмен экспорттық несиелердi тарту көлемiн қысқартуға
бағытталуда .
Қазақстан Республикасы Үкiметiндегi инвестиция саясатының негiзгi
басым жағдайлары болып :
- қарыз мiндетiн жүктелмейтiн қаржылық ағымдарды тартудың максималды
мүмкiндiгiн қамтамасыз ету ;
- жеңiлдiк беретiн қарыздарды тартудың белсендiлiгiн арттыру.
Қазақстанда шетелдiк ахуалды жақсартудағы маңыздылығы аз фактор ретiнде
инвестициялық iс- әрекеттiң құқықтық базасын құру болып табылады .
Республикалық Парламент соңғы бес жыл iшiнде кәсiпорындағы инвестициялық
iс- әрекеттердi реттеу негiзiнде бiрнеше заңдар қабылдады : “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы ”, “Бюджеттегi салық пен басқа да
мiндеттi төлемдер туралы ”, “Бағалы қағаздар туралы ”, “Инвестициялық қор
туралы ”, “Шетелдiк инвестиялар туралы ”Заңға өзгерiстер мен қосымшалар
,”Концепция туралы ”, “Iшкi қарыздарды басқару мен iшiнара байланыс туралы
”, “Қазақстан Республикасының инвести- циялық қоры туралы ” .
Аймақтық экономикадағы шетелдiк инвестициялар ағымының белсендiлiгiн
арттыру бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
1999 жылы 28 ақпанда “Тiкелей инвестицияға мемлекеттiк қолдау көрсету
туралы ” Заңына толықтырулар енгiзген . Оның негзгi мақсаты болып
экономикалық сектордағы қызмет көрсету , тауар өндiрудi дамыту , жылдам
қызмет етуге қолайлы ықпал жасау . Мемлекеттiң кепiлдiгiнсiз Қазақстан
Республикасын жылдам дамытуғва арнайы көмек көрсету бойынша шетелдiк және
отандық тiкелей инвестицияларды тартуда пайда болған қарым –
қатынастарды реттеуге бағытталған . Бұл заң жалпы Қазақстан қоғамының
қызығушылығын өзгерту кезiнде үдемелi құрылымға жету үшiн , экономиканың
жеке саласы бойынша кәсiпорынның жылдам дамуына ықпал ету үшiн құрылған .
“Тiкелей инвестицияларға мемлекеттiк қолдау туралы “ Қазақстан
Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясында
көрсетiлген .
Заңда инвестициялық жобаның дамуын ынталандыру шаралары инвестиция
бойынша ҚР мемлекеттiк Комитетi ұсынған жеңiлдiктермен тұрсаттылықтар
жүйесi анықталған :
1. Мемлекеттiк табиғи гранттар ;
2. ҚҚС , жер салығының , мүлiктiк салықтың мөлшерiн негiзгi мөлшерден
50% шамасында келiсiм жасаған уақыттан бастап 5 жылға төмендету.
3.Инвестициялық жобаны жасауға қажеттi шикiзаттар мен материалдар ,
импорттық құралдарды кеден бажынан аз немесе толық босату.
Осы бойынша жеңiлдiктер мен пұрсаттылықтар мөлшерi экономикалық секторға
байланысты және негiзгi қордағы инвестиция көлемiне қарай анықталады .
Халықаралық қаржыны тоқырау экономикалық өсу қарқынын баяулатуда және
Қазақстанда экономикалық процестердi реттеудi ары қарай жалғастыру үшiн
тұрақты макроэкономикалық көрсеткiштердi сақтау шараларын қарастыруда .
Республикада инвестициялық саясаттарда анық- талған түзетулер енгiзiлдi
. Шетелдiк инвестиция- ларды ары қарай ынталандыру үшiн әлемдiк нарық
капиталын, негiзгi ағымдар мен өсу теңденциясын оқып , үйрену керек .
Шетелдiк инвесторларды тартудағы бiздiң негiзгi бәсекелестерiмiздi
бiлуiмiз керек . Бәсекелестiк жағдайында Қазақстан нарығы- ның
қызығушылығын арттыра отырып , жаңа заманға сай нарықтық инфроқұрылым
құру жолдарын құрастыру қажет .
Қазақстан Президентiнiң шешiмiмен шетелдiк инвесторлар Кеңесi
құрылған . Шетел инвесторлар форумына қатыса отырып ҚР
Президентi
Н.Ә Назарбаев өз сөзiнде Қазақстан экономикасының көркею белгiлерiнiң
бiрнеше түрлерiн айтып кеттi . Қазақстан экономикасының өсуiне шеттен
келген. инвесторлық агенттердiң әсерi көп ықпал етуде . Отырысқа
қатысушылардың ойы бойынша кеңестiң әрекетi мәселенi шешудегi тиiмдi
құрал болып табылады.
2.Бөлiм. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық iс-әрекетi жайлы
талдам
2.1. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономика сипаттамасы
“Құмкөл” кенiшi 1984 жылдың басында ҚазКСР “Оңтүстiк Қазақстан
геологиясының “ Оңтүстiк Қазақстан зерттеушiлерi бойынша ашылған .
ҚазКО–ғы Оңтүстiк Торғайда мұнайгаздың шығуы өндiрiстiк ағынды ашуға
мүмкiндiк бердi. Кеңестер Одағы қорды бекiткеннен кейiн 1987 жылы
“Маңғышлақ мұнайы ” балансына берiлiп, ары қарай өңдеу жүргiзiлдi.
“Құмкөл” кешенi Қазақстан Республикасы Жезқазған облысы, яғни
Қызылорда мен Жезқазған облыстары орталығындағы 160 және 290 шақырым
аралығында орналасқан.
1986 жылы 18 сәуiрде мұнай өнеркәсiптiк Министрлiгiнiң №219
жарлығы бойынша Құмкөл зерттеу орталығы “Маңғышлақмұнай ” бұрғылау
жұмысын басқаратын Жетiбай құрамына кiрген .
Кешендiк ұйымдастыру жұмысы бойынша “Құмкөл ” кешенi мұнай
өндiру , ұңғы құрылыс, өндiрiстiк емес құрылыс , транспорт және көмекшi
қызмет негiзiнде 1988 жылдың 1 ақпаннаан бастап “Құмкөлмұнай ” мұнайгаз
өндiретiн басқару ұйымы негiзiнде және ұжым болып құрылды.
1990 жылы мамырда кешен уақытша кесте құру мен мұнай дайындауда
эксплуатацияға жiберiлдi. Аз уақыт iшiнде бастапқы кезең ойдағыдай жүзеге
асырылды. Бұл кенiштiң басқалардан ерекше айырмашылығы ҚР– ның
солтүстiгiнде орналасқан негiзi мұнай өндiретiн аймақтардан алыста
орналасуы болып отыр . Объектiдегi кешендiк , шығармашылық ұйымдасқан
жұмыс аз уақыт iшiнде ТМД елдерi бойынша, басты құрал ретiнде “Құмкөл”
кешенiн құруға мүмкiндiк бередi.
Торғайда “Құмкөл” кенiшiн ашудың алғашқы кезеңiн аяқтауға
байланысты , сондай- ақ Шевченко қаласынан алыстау орналасқан жаңа
мұнай кенiшiн материалдық ресурстармен жабдықтау және олардың
қызығушылығын сақтау өндiрiстiк бiрлестiк құруға ықпал еттi. Кеңестер
Одағында мұнайгаз өнеркәсiбi Министрлiгiнiң № 104 жарлығы сәйкес
Қызылорда қаласында “Құмкөлмұнай” МГӨБ базасы бойынша “ Оңтүстiк
мұнайгаз” өнеркәсiптiк бiрлестiгi құрылды . 1984 жылдың 13 мамырынан
бастап “Оңтүстiк мұнайгаз ” өнеркәсiптiк бiрлестiгi мен “Оңтүстiк
мұнайгаз” АҚ бiрлесе отырып , құрамындағы 10 бөлiмше бойынша жұмыс жасай
бастады ,яғни: КЭГЭБ (Терең эксплуатациялық бұрғылаудағы Құмкөл зерттеуi
);
КУТТ (Технологиялық транспортты Құмкөлдiк басқару );
УПТО және КО (Өндiрiстiк - технологиялық қызмет көрсету басқармасы
мен құрал - жабдықтарды топтастыру ); КМНУ (оқыту–курстық қомбинаты);
УАД (Автокөлiк жол басқармасы); ПМК–1 (қозғалмалы механикалық колонна №1
);
СПМК (маманданған қозғалмалы механикаланған колонна );
ОРС(жұмысшылар мен жабдықтау бөлiмi) ;”Қараөзек” қосалқы шаруашылығы мен
“Арай ” санаториясы . 1995 ж “Оңтүстiк мұнайгаз ”АҚ – ның 89,5 % акциясын
Канада компаниясының сатып алуына байланысты “Харрикейн – Құмкөл
–мұнай ” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста нарық жағдайындағы кәсiпорынның инвестициялық
стратегиясы (мысалда “Торғай-Петролеум”) ұсынылды. “Торғай-Петролеум” ЖАҚ-
ың инвестициялық iс-әрекетi және техникалық - экономикалық сипаттамалары
қарастырылды.
Нарық жағдайындағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру
және iс-әрекетi жайлы талдам жасалынған. Сондай-ақ, кәсiпорынның
инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу жоспары құрылған.
Қазақстан Республикасы ғылым және бiлiм
Министрлiгi
Қ .И . Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық
Техникалық Университетi
Эколого-экономикалық институт
Экономика және минералды ресурстарды
басқару кафедрасы
Қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi
Экон.ғыл.докторы, проф.,акад.
________ А.К.Ерали
__ ____________ 2005 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖұМЫС
Тақырыбы: Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу
Стандарттау жөнiндегi кеңесшi Жетекшi
мұғалiм
Экон.ғыл.канд,доц
___________ С.К. Серiкбаев ______К.С.Мұхтарова
__ ____________ 2005 ж __ ________ 2005 ж
Рецензент
Студент
Экон.ғыл.канд,доц Тебеев А.Ч.
______Ш.С. Ахметова Мамандығы 0702
__ ____________ 2005 ж Тобы ЭТК–00-01қ
Алматы – 2005
Қ .И . Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық
Техникалық Университетi
Эколого-экономикалық институты
0702-Экономика және менеджмент әлеуметтiк ортада және салалар бойынша
мамандығы
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын ) орындауға
Тапсырма
Студентке Тебеев Адайға
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы Кәсiпорынның инвестициялық iс – әрекетiн
жүргiзу
Жоғары оқу орны бойынша_________№___
бұйрықпен бекiтiлген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзiмi ___________
Жобаның (жұмыстың) негiзгi деректерi
Торғай-Петролеум ЖАҚ-ың инвестициялық iс-әрекетi және техникалық-
экономикалық сипаттамалары
Диплом жобасында зерттелетiн мәселелердiң тiзiмi немесе диплом
жұмысының қысқаша мазмұны:
а) Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру. Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық
мәндерi . ҚР-ғы инвестициялық ахуал.
ә) Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық тарту талдамы және
оны қаржыландыру көздерi
б) Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу.
График материалдарының тiзiмi (мiндеттi сызбалардың дәл көрсетiлуiмен)
Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономикалық көрсеткiштерi;
Аймақ шетел инвестицияларының үлестерi
ұсынылатын негiзгi әдебиет Экономическая стратегия фирмы: Учебное
пособие колл. авт.под.ред. Ковалев В.В., Волкова О.Н.
Анализ хозяйственной деятельности предприятия.-М:ПБОЮЛ Гриженко Е.М.;
2000.-424 с.
Тараулары көрсетiлген жоба (жұмыс) бойынша кеңестер
Тарау Кеңесшi Мерзiмi Қолы
Стандарттау Серикбаев С.К.
Диплом жобасын (жұмысын) дайындау кестесi
№ Тараулардың аттары, Жетекшiге ұсыну Ескерту
зерттелетiн мәселелердiң мерзiмi
тiзiмi
1 Нарықтық жағдайдағы
кәсiпорынның инвестициялық
стратегиясын қалыптастыру
2 Торғай-Петролеум ЖАҚ
Тапсырма берiлген күнi _________ __ ______
Кафедра меңгерушiсi __________________ Ерали А.К.
(қолы)
Жоба (жұмыс) жетекшiсi ________________ Мұхтарова Қ.С.
(қолы)
Тапсырманы орындауға
қабылдады студент ____________________ Тебеев А.Ч.
(қолы)
Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу Торғай-Петролеум ЖАҚ
мысалында диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе 5
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру. 11
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi 11
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал 30
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-
әрекетiн мемлекеттiк реттеу. 44
2.Бөлiм. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық iс-әрекетi жайлы
талдам 54
2.1. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономика сипаттамасы 54
2.2. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ғы инвестицияны тарту талдамы 70
2.3 Кәсiпорындағы инвестициялық тұтынушылық және оны қаржыландыру көздерi
90
3.Бөлiм. Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу 102
3.1 Кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру 102
Қорытынды және ұсыныс 120
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 126
Кiрiспе
Қазақстан өз тәуелсiздiк мезгiлiнде көптеген мемлекеттiк iлгерiлеу
мен өркендеуге қол жеткiздi. Қазақстан мемлекеттiк экономикалық
инвесторларды өзiне тартуда қоғамдық кеңiстiктегi бiрден-бiр жетекшi
роль атқарды. Ол тек стратегиялық шикiзат түрлерiн экспортқа
шығаратын мемлекет қана емес, сондай-ақ инвестицияны жүзеге
асырудағы қолайлы орта мен құқықтық база болып табылады. Қазiргi
кездерде Қазақстан экономикасының негiзгi инвесторлары болып АҚШ,
Азия және Еуропа компаниялары болып табылады. Егер олармен
жасалған жоба инвестициялық көлемге қолайлы болса, онда ол заңды
деген сөз.
Қазақсатнның өркендеуiндегi ұзақ мерзiмдi басым жоспарлардың бiрi
Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030”
бағдарламасы болып отыр. Онда экономикалық өсу, шетел инвесторларын
жоғары деңгейде тарту экономикалық өркендеуде бағытталады - деп аталып
көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының экономикаға көшудегi негiзгi
өркендеуiн, қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз етуiн инвестицияның мәнiнсiз елестету мүмкiн
емес. Әлемдiк тәжрибе дәлелдеп отырғандай ЖIӨ- нiң әрбiр өсу
пайызына мемлекет кем дегенде 3% өндiрiстiк инвестиция бөлуi керек.
ҚР пайдалы қазбалар қорына кең көлемдi ауыл-шаруашылықтың
пайдалы жерлерiне, маманданған кадрларға , сондай-ақ белгiлi деңгейдегi
өнеркәсiптiк әлеуметке өте бай, бiрақ оларды тиiмдi пайдалануға
инвестиция жеткiлiксiз .
Қазақстан экономикасының өркендеуiне Үкiмет қана емес , iшкi
инвесторлардың өздерi де толық алып кетуге дайын емес. Сондықтан
сыртқы инвестицияларды , онда да отын –энергетикалық немесе минералды
шикiзат секiлдi стратегиялық салаларды тартуға тура келуде.
Бүгiнгi күндерi халықаралық қорды импорттау Қазақстан экономикасын
жылдам өсiрудiң бiрден-бiр жолы болып отыр. Бiздiң республикаға
инвестицияларды тарту тиiмдi болу үшiн, шетел инвесторларына барлық
жағдайды жасау керек, яғни қолайлы инвестициялық ахуал туғызу қажет.
Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн шетелдiк және отандық қормен
технология масштабын қамтамасыз ету керек. Егер республикалық кен
ресурстары жоғарғы потенциялдық мүмкiндiктермен бiрге пайдалы қазба
бағамының саны мен коммуналдық меншiк құны нақты облыстық қарыз –
несие қорымен есептелсе, онда iшкi және шетел инвесторларын тарту
нақтылы алғы шарт бойынша жүзеге асады.
Мұнай негiзгi отын ресурсы болғандықтан, ағымдағы ұзақ мерзiмде,
қазiргi заман энергетикасының шикiзат көзi болып қалады және осы
ресурстармен қамтамасыз ету сұрақтары немесе жеткiзу кепiлдiктерi
белгiленген бағада негiзгi стратегиялық даму бойынша қалыптасады,
сондай-ақ әлемдiк шаруашылықтың негiзгi мәселесi болып табылады.
Әлемдiк елдерде энергетикалық баланс бойынша мұнай мен газ үлесi,
энергияның көздерiне қарағанда тез өседi. Егер энергияға сұраныс бiр
жылда орташа 5%-ке өссе, онда мұнайға 7-8%-ке дейiн көтерiледi.
Экономикалық дағдарыстағы Қазақстанның өркендеуiнiң негiзгi мөлшерiн
мұнай құрап отыр. Мұнай мен газдың қосалқы қоры жуықтағанда 2,1 млрд тонна
мұнай мен 1,65 триллион м3 газды құрайды.
Мұнайдың негiзгi шығатын жерi Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Атырау
облыстары)және 80 жылдардағы Қызылорда облысының терри- ториясындағы
Құлкөл кенiшi болып табылады. Бұлар Қазақстанның жылдық мұнай
деңгейiнiң өсуiн сипаттайтын бiр ғана өнiм . Мұнай өнiмi жаңа
ұңғыларды енгiзуге байланысты, қазiрше тек интенсивтi ғана емес,
сондай-ақ экстенсивтi сипатта болып отыр.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты кәсiпорынның инвестициялық iс-
әрекетiне талдам жасау және инвестициялық тартуларды жоғарылату
жолдарын анықтау. Талдам мен қарастырудың негiзгi мақсаты көзi
(объектiсi) болып:
- Қазақстан Республикасы Қызылорда облысындағы Торғай-
Петролеум ЖАҚ табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшiн келесi түрдегi мiндеттердi орындаған
жөн:
- кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiнiң теориялық
негiзiн оқу;
- Қызылорда облысындағы инвестициялық ортаны қазiргi
заманға сәйкес бағалау;
- құқықтық базалардың қамтылуын қарастыру ;
- кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау;
- инвестициялық iс-әрекетке талдам жасау ;
- инвестициялық тартудағы тиiмдiлiктi жоғарлатудың негiзгi
жолдары және т.б.
Диплом жұмысын орындау кезiнде шетелдiк және отандық ғалым –
экономистердiң инвести- циялық сұрақтары туралы еңбегi , ҚР ұлттық
агенттiгiнiң негiзгi көрсеткiштерi , сондай-ақ “Торғай- Петролеум “ ЖАҚ
–ның 2001- 2003 жылдардағы бухгалтерлiк есебi қолданылған .
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру.
1.1 Инвестициялық процесстiң мағынасы және экономикалық мәнi
Экономикалық жүйенiң үздiксiз жұмыс iстеуi мен дамуы үшiн өндiрiстiк
процесс ресурстар шығынын әрдайым жаңғыртып отыруы керек . Экономикалық
ресурстардың бiрi өндiрiстiк қор жиынтығы – капитал (қор) болып табылады
. Өндiрiстiк қорды (негiзгi капиталды) iске асыру , кеңейту , оған жағдай
жасау инвестицилық процесс кезiнде жүредi . Инвестициялық процесс 2
түрде қарастырылады : кәсiпорынның негiзгi қорындағы құндық ағын бойынша
және келешек қосымша қор түрiнде . Сондықтан, инвестицияны кейде iс-
әрекетiне қарай күрделi қаржы жұмсау процесi , ал оның нәтижесi - “капитал
(қор) игiлiгi “ деп түсiндiрiледi .
Инвестиция объектiсi келесi түрде болады:
- жоба масштабы (шағын жобалы және мега жобалы);
- жобалық бағдар (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк
қызығушылыққа байланысты, т.б)
- инвестициялық циклдың мағынасы және сипаттамасы
(өмiрлiк циклдың барлық этабында немесе бiр ғана
этапта);
- Мемлекеттiң қатысу деңгейiне және сипатына қарай
(мемлекеттiк күрделi қаржы, акция пакетi, салық
жеңiлдiктерi, кепiлдiк, т.б. формалар);
- қор салудың негiзгi құндылығы және деңгейi;
Инвестициялық қызмет субъектiсi инвесторлар (инвесторлық iс-әрекет
жүргiзетiн заңды және жеке тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмыс
атқарушылар, инвесторлық iс- әрекет объектiсiн қолдаушылар , сондай- ақ
жабдықтаушылар , заңды тұлғалар (банктiк сақтандыру және делдалдық
ұйымдар , инвесторлық қорлар) және инвесторлық процесстiң басқа да
қатысушылары болып табылады.
Инвесторлық қызмет субъектiсiн тұтынушылар болып , инвесторлар сондай-
ақ заңды және жеке тұлғалар , мемлекеттiк және мунипалдық ұйымдар ,
инвесторлық объектiсi қалыптасқан шетел мемлекетi және халықаралық
ұйымдар табылады.
Инвесторлық қызмет объектiсi инвестицияны тәжiрибелi өткiзудегi
инвестициялық аяда ( салада) iске асырылады.
Инвестициялық ая ( сала) құрамына кiретiндер:
- негiзгi және айнымалы өндiрiстiк қор саласындағы
инвестициялық қаржы жүретiн күрделi құрылыс аясы;
- ғылыми техникалық өнiм мен интеллектуалдық капитал
өндiретiн инновациялық ая;
- қаржы капиталы айналысының аясы (ақшалай , саудалық және
әртүрлi жағдайлардағы қаржылық мiндеттер).
Инвестиция бiр жағдайдан екiншiге ауысуға қолайлы экономиялық жүйенiң
даму көзi болып табылады. Мағынасына қарай , инвестициялық процесстi
өндiру әлеуметтiк- экономиялық жүйе жағдайындағы анықталған
өзгерiстерге байланысты және инвестиция мақсатын сипаттайтын
параметрлер көмегiмен көрсетiлген, белгiленген жағдайдағы мақсатты
бағыттағы процесс.
Инвестициялық процесстiң өзiн экономикалық жүйе негiзiнде көруге
болады. Оның жұмыс iстеуi күрделi өзара iс- әрекеттегi кешеннiң iшкi және
сыртқы факторы бойынша жүзеге асады.
Инвестициялық процесс кестесi
SH IYI Sk
IXI
IZI
IZ1I
IXI - бастапқы жағдайдағы вектор
- нәтижелер векторы
IZI- iшкi факторлар векторы
IZ1I - iшкi қоршаған орта әрекетiнiң векторы
ISkI- кәсiпорынның соңғы ( қалауы бойынша) жағдайы
ISHI- кәсiпорынның бастапқы жағдайы.
Инвестиция – экономиканың әр түрлi саласындағы ұзақ мерзiмдi
сақтауға және ұлғайтуға салынған күрделi қаржы. Елдi қызықтыратын
инвестициялық капиталды қолдану белгiсiне, ұсыну жағдайына үш
түрлi каналға бөлуге болады.
А тобы, экспорттық несиенi құрайды, яғни тек экспорттық елдердiң
қызметi немесе тауар сатып алуына қарай берiлген несие түрiндегi
бiр немесе топтасқан жоба. Олар 2 негiзгi түрде жүзеге асырылады:
1) Инвестициялық , яғни 3 жылдан жоғары ұсынылған технология ,
құралдарды жеткiзу мақсатындағы;
2) дайын тұтыну тауарын , сондай-ақ инвестициялық жобаға негiзсiз
құралдар мен қосымша бөлшектердi жеткiзу
(3 жылға дейiнгi мерзiм).
Әлемдiк тәжiрибеде ыңғайлы экспорттық несиелер iрi, сенiмдi
банктердiң кепiлдiгiмен ғана берiледi. Бiрақ, экономикалық өтпелi
елдерде саяси және экономикалық тәуекелдiлiк бойынша экспортерлар
үкiметтiк кепiлiдiктi қажет етедi. Бұл жағдайда кепiлдiк үш
деңгейдi қамтиды:
Соңғы қарызгердiң қарсы кепiлдiгi; қарызгер елдердiң банктiк қарсы
кепiлдiгi; қарызгер мемлекет кепiлдiгi. Бұдан несиенi өтеу
жауапкершiлiгi ең бiрiншi қарызгерге , тәуекелдiлiк есебi бойынша
банкке, содан кейiн бюджетке жүктеледi. Үкiметтiк кепiлдiк – банк
бекiткен несие туралы келiсiмнiң негiзгiсi болып табылады.
Б тобы, дамуға байланысты арнайы көмектi (ДАК) құрайды. Экономикалық
дамудағы арнайы көмек мемлекетке үкiмет аралық деңгейде ұсынылады
және оның екi формасы бар: техникалық және қаржылық.
Техникалық көмек әртүрлi аумақтағы қызмет көрсету: ; оқуға, кеңес
беруге, құрал-жабдықтарды сатып алуда жүргiзiледi. Бұндай көмек 2
түрде жүредi:
1. Грант – техникалық көмек алушы елдерге өтеусiз, тегiн беру;
2. Қарыз – техникалық көмектi төлеммен жылдам және қайтарылым
негiзiнде беру.
Қаржылық көмек әлеуметтiк – экономикалық мiндеттердi шешуге қажеттi
инвестициялық жобасындағы импорттық тауар мен төлемдiк байланысты
қолдануға жүргiзiледi.
В тобына, шетел қаржыларының елдiң экономикасына келiп түсуiндегi
қосымша құн бөлiмi бойынша қаржыланған инвестиция жатады. Ол 2
түрге бөлiнедi:
Тура инвестиция (нақтылы немесе қаржылық үлгiдегi)- кәсiпорынның жеке
тәуелдiлiгi бойынша ел экономикасына шетел қаржыларын салу және
қоржындық инвестиция қаржыларын салу және қоржындық
инвестиция(қаржылық) - жалған капи- талға қаржылық қор салу: акция
және т.б бағалы қағаздар . В тобындағы инвестицияның тартымдылығы
(үкiмет үшiн) кепiлдiктi қажет ететiндiгi болып табылады.
Халықаралық қоржындық инвестиция мемле- кеттiк төлем балансы
бойынша мемлекеттiң қаржысын әр түрлi iшкi және сыртқы
факторлардың әсерiнен реттеп отырады. Инвестицияланатын экономикалық
даму бойынша ұзақ мерзiмдi тура инвестициядан айырмашылығындағы
басты мақсаты элемент бойынша жеке және қарыз капиталы көлемiнiң
өсуiне байланысты қаржылық қор алу.
Олар қысқа мерзiмдi толқу бойынша макроэкономикалық жағдайдағы
өте сезiмтал, әрi әсерлi және де әлемдiк нарық жағдайының өзгеруiне
байланысты көп жұмылдыруымен сипатталады. Төлемдiк байланыстағы
қоржындық инвестиция акция бойынша , содай-ақ орталық банктiң
валюталық және тура активтер құрамы арқылы келетiн ұзақ және қысқа
мерзiмдi қарыздық бағалы қағаз бойынша операция жүргiзiледi.
Қоржындық инвестициядағы компанияның акционерлiк қорына иелiк
үлес құқығын беретiн бағалы қағаздарға 100% акциядан аз
бейрезиденттер немесе кәсiпорынның акционерлiк капитал көлемiне
байланысты американдық ғалым депозиттiк қолхаттар жатады.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы жергiлiктi нарық қорындағы
еркiн тәртiптегi бейрезидентке қол жеткiзу бойынша түсiндiрiледi.
Шетелдiк қоржындық инвестиция республикада шексiз. Қазақстандағы
нарықтық жағдайдың дамуындағы негiзгi факторлар шетел
инвестицияларын тарту болып табылады. Сыртқы инвестицияларды
тартудың негiзгi себебi экономикалық саладағы көптеген шаруашылық
субъектiлердiң қаржылық – экономикалық жағдайына байланысты болып
отыр. Бiрiншiден, осы кәсiпорындағы өндiрiс көлемi 50 пайызға
және одан да көпке төмендеген. Құнсыздықтың өсуi айналым
капиталын қысқарта отырып, жеке айналым қорынсыз қалуда. Екiншiден
, амортизациялық саясаттың болмауы. Үшiншiден, ТМД елдерiндегi , сондай-
ақ Қазақстанда қазақстандық өнiмдердi тұтынушылар ауыр жағдайға
душар болуда және уақтылы төлем мүмкiндiгi жоқ болғандықтан
төлемнiң өсу жағдайына әкелуде. Бiрақ шетелдiк инвестициялық
ресурстарды тарту мүмкiндiгi тек таза қаржылық аспект бойынша
анықталынады. Отандық машина құрылымын қолданбау және өндiрiстiк
құралдардың тозуы көптеген экономикалық салалардың құрал-жабдықтарды
шетелдерден валютаға сатып алуына әкеп соғуда. Бұл жағдайда
шетелдiк инвестиция iшкi дамуды жылдамдатқыш болып есептеледi.
Шетелдiк инвестициялар, шетелдiк несие түрiнде және шетелдiк тура
инвестиция түрiнде келедi. Тиiмдiсi болып тура инвестиция табылады
және ол басқа формаларға қарағанда экономикалық жәрдем бойынша
артықшылыққа ие. Олар өндiрiстiк тауармен қызмет көрсету,
қамтамасыз ету, әлемдiк технологияны тарту, басқарудың берiлу әдiсi
және маркетинг бойынша күрделi қаржыны тартудың негiзгi көзi.
Тура инвестиция несиеге қарағанда елдiң iшкi қарыздарының
қоспасына ауыртпалық әкелмейдi. Шешiм қабылдауда шетелдiк серiктестер
мен шетелдiк ресурстарды тартуда ынтымақтастықтың әртүрлi
болатындығын ескерген жөн. Олардың iшiндегi келесi түрлерiн атауға
болады:
- жөнелтiлетiн технологияның кәсiпорындағы халықаралық коорпорациясы
немесе кейде жеке бiрiккен ұйым құру;
- шетелдiк несиелер алу;
- лизинг негiзiнде шетелдiк құрал - жабдықтар алу;
- өтiмдiк негiзде несие алу;
- әр түрлi шетелдiк үлестердiң қатысуымен бiрiккен кәсiпорын
құру жолындағы кәсiпкер лiк түрдегi шетел қаржыларын тарту, сондай
–ақ шетелдiк инвесторларға акция сату;
- шетелдiк капиталға толық жататын кәсiпорын құру;
- заңды тұлғалардың қатысуынсыз келiсiм базасы бойынша кәсiпорынның
дамуы үшiн шетелдiк компаниялармен ынтымақтастық құру;
- келiсiм шарт негiзiнде немесе кәсiпорынның келiсiм бөлiмi
бойынша шетелдiк капиталдарды тарту;
- белгiленген аймақтарда шетел капиталдарын тарту бойынша белсендi
бағыттағы арнайы экономикалық аймақ құру.
Аталған барлық шетелдiк инвестиция тарту формалары ұзақ мерзiмдi
сипаттайды. Олар iстiң дұрыс құрылуына, құрылымдық мәселелердi
шешуге, аз инвестициялық шығындар арқылы салалық және салааралық
экономиканың өзгеруiне көмек бередi. Сондай –ақ олар басты
индустралды елдерде технологиялық әлсiздiгiнiң қысқартуын жылдамдатуға
көмектеседi.
Осы ынтымақтастық формалардың барлығы Қазақстан экономикасының
көтерiлуiне және мiндеттердi тұрақты шешуге мүмкiндiк бередi.
Бiрақ, олардың iс-әрекетi мен құлдырауы экономикалық саяси тұрғыда
тұрақсыз екендiгiн атап өткен жөн.
Экспорттық бағалау бойынша, инвестицияның Қазақстанға енуi
жеткiлiктi жағдайда тұрақталуда. Жуықтағы талдамдар бойынша тура
инвестициялар 2003 жылы 15337,9 млн АҚШ долларын құраса, 2002
жылы бұл көрсеткiш 1333,3 млн АҚШ доллары деңгейiнде болған . 1997-
2003 жылдарда шетелдiк тура инвестициялардың жалпы жиынтық ағымы
9267,1 млн АҚШ долларын құраған.
Шетелдiк тура инвестициялардың жалпы ағымы мұнай-газ секторы
бойынша 49,2 % , түрлi-түстi металдар бойынша 22,8%, энергетикалық
кешен бойынша 4,3% құрайды.
Нарықтық экономикада барлық бөлiмше экономикасының орта негiзiнде
жұмыс iстейдi. Нарықтыш реттеуiш қатынастарға өту нарықты реттейтiн
негiзгi инвесторлық процесстердiң түбегейлi өзгеруiне әкеледi.
Реттеудiң негiзгi объектiсi болып инвестиция табылады. Олар басқа
да ақша, қаржы, несие, пайда, баға секiлдi өндiрiстiк негiзгi
қорлармен айналым қорларын сипаттайтын құндық категорияларды
қолданудың бастапқы базасы болады.
Инвестиция мүлiктiк және зиялы құндылықтың барлық түрiн
сипаттайды. Және нәтижесi пайда бойынша немесе әлеуметтiк
тиiмдiлiкке жету негiзiнде қалыптасады.
Бұндай құндылықтарғы:
1. Қозғалатын және қозғалмайтын мүлiк (ғимараттар, құрал-
жабдықтар және т.б. материалдық құндылықтар), яғни өндiрiсте
қолданылатын немесе өнiмдi болып табылатын физикалық
активтер;
2. Ақша қоры , мақсатты жағдайлардағы банктiк салымдар ,
несиелер, акция және т.б. бағалы қағаздар , яғни ақша сомасын
алуға құқығы бар ақшалай активтер;
3. Ақшалай құқықтан туындайтын мүлiктiк құқық ноу-хау
лицензиясының тәжiрибесi және интеллектуалдық құндылықтар,
жер және басқа да табиғи ресурстарды қолдану құқығы,
сондай-ақ материалдық емес активтер. Ноу-хау дегенiмiз -
өндiрiстi ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжiрибелер,
жаңалықтар, техникалық құжаттарды безендiру, бiлiм, коммерция,
техника , технологиялық жаңалықтар ашу. Ноу-хау әр түрлi
деңгейде болады, яғни ғылыми-техникалық, басқарудағы қаржылық
жағдайда;
Инвестицияны нақтылы активтерге дайындау және талдам жасау, оның
түрiне байланысты, яғни кәсiпорынның алдында тұрған негiзгi
мiндеттерiне шешуге көмектесуiне байланысты . Осыған орай мүмкiн
болатын инвестиция түрлерiн келесi жағдайдағы негiзгi топтарға
жiктеуге болады:
1. Тиiмдiлiктi жоғарлататын инвестиция Бұның негiзгi мақсаты
құрал-жабдықтарды ауыстыра отырып, фирманың шығынын
азайту, қызметкерлердi оқыту немесе өндiрiске тиiмдi
жағдайдағы өндiрiстiк құндылықты арттыру.
2. Өндiрiстi кеңейту мақсатындағы инвестиция. Бұның мақсаты
нарықта өз орны бар кәсiпорынның шығарған тауарларын
көбейту.
3. Жаңа өндiрiс құрудағы инвестиция. Бұндай инвестициялар
жаңа тауар түрiн шығаратын кәсiпорындар ашу немесе
нарықта бар тауарларға жаңа өзгерiстер енгiзу.
4. Мемлекеттiк басқару ұйымдарының қажеттiлiгiн
қанағаттандыру мақсатындағы инвестициялар. Бұл инвестиция
жоғарғы орындарда экологиялық стандарт бөлiмi бойынша ,
өнiмнiң қауiпсiздiгi жағынан немесе басқа да iс-әрекетi
жағынан қажеттiлiктерiн қанағаттандыру.
Инвестицияға мұндай классификация енгiзудегi себеп әр- түрлi
деңгейдегi тәуекелдiлiк болып отыр. Инвестиция типтерi мен
тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланысты келесi түрдегi кестеден
көруге болады
1.1. кесте
Тәуекелдiлiк деңгейiне байланысты инвестиция типтерi
3 түрi 2 түрi 1 түрi 4 түрi
Жаңа өндiрiс Кәсiпорынды Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
құрудағы кеңейтудегi жоғарлатудағы ұйымдар талабын
инвестиция. инвестиция инвестиция қанағаттандыру
мақсатындағы
инвестициялар.
Тәуелдiлiк Тәуелдiлiк деңгейi төмен
деңгейi жоғары
Инвестиция типтерi тәуелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс логикасы:
фирмада инвестиция аяқталғаннан кейiн жұмыс нәтижесiнiң нарықтағы
өзгерiсiн, қауiптiлiк деңгейiн анықтауға көмектеседi.
Келтiрiлген активтердiң iшiндегi экономикалық мағынасы жағынан
аса қолайлы негiзгi қор болып табылады, ал негiзгi өндiрiстiк
фактор – адамның еңбектегi iс-әрекетi. Ол көбiне қоғамдағы
әлеуметтiк-экономикалық даму және ғылыми- техника бойынша анықталады.
Нарықтық Қатынас жағдайында әрбiр инвестициялық жоба маркетингтiк
зерттеулер бойынша жүргiзiледi, оның нәтижесi инвестициялық шешiм
қабылдауда басты мiндеттi атқарады. Зерттеулер негiзгi 3 аспект
бойынша бақыланады:
- нарық құрылымын және оның сегменттерiн бiлу;
- орта тәулiктiк дамудағы сұраныс деңгейiн және нарық сыйымдылығын
жобалау;
- бәсекелестiк деңгейiн анықтау;
Осылардың негiзiнде алынған ақпараттар инвестициялық жобаның
стратегиялық концепциясын құруға, мақсатты тұтынушылар тобын ,
өнiм депозитiмен бәсекелестiк туғызатын өнiм түрiн анықтауға
көмектеседi. Осыдан келiп, өндiрiстiк бағдарламаны, сондай-ақ керектi
өндiрiстiк қуаттылықпен инфрақұрылым, техника, технологиялық шешiмдердi
құруға болады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал
Кез келген елдерге шетел инвестициясының келiп түсуi, сондай-ақ олардың
тиiмдiлiгiн анықтау инвестициялық ахуалдың қолайлығын көрсетедi.
Инвестициялық ахуалды үлгiлеу мемлекеттiк саясаттың қызығушылығын
туғызудағы, шетелдiк инвестицияларды қолданудағы негiзгi звенолардың
бiрi болып табылады. Ол бiрiншiден, шетелдiк инвесторлардың iс-әрекетiн
жүйелi ұсынатын фактор, екiншiден елдегi жағдайды бағалауға, үшiншiден
серiктестердiң iс жүргiзу деңгейiн анықтауға мүмкiндiк бередi.
Елдегi қолайлы инвестициялық ахуалды құру дегенiмiз – нақтылы
мерзiмде Қазақстандағы инвестициялық ахуалды бағалауға салыстырмалы
талдам жасауға негiз болатын көрсеткiштер жүйесi, әр түрлi шектегi
кешендер, яғни:
1. Елдiң нарықтық әлеуметтiк сипаттамасы;
2. Еңбек және табиғи ресурстармен қамтамасыз ету;
3. Экономикалық реформалар қозғалысы мен жағдайы;
4. Инвестициялық iс-әрекеттегi құқықтылық базасы;
5. Мемлекеттiк ұйымдардың басқаруы шешiлiп, қабылдаудағы
тәртiптiлiгi;
6. Валюта нарығымен нарықтық инфрақұрылымның өркендеуi;
7. Банк жүйесiн қалыптастыру;
8. Саяси ахуалды қызықтыру мен қалыптастыру;
Шетелдiк инвесторлар жоғарыда аталған көрсеткiштердi бағалайды,
үйренедi және инвестициялық тәуекелдiлiк негiзiнде жалпы
инвестициялық шешiм қабылдайды.
Инвестициялық ахуал мен инвестициялық тәуекелдiлiк тығыз
байланысты . Инвестициялық ахуал қолайлы болса,онда инвестициялық
тәуекелдiлiк төмен және керiсiнше, егер инвестициялық ахуал нашар
болса, онда инвестициялық тәуекелдiлiк жоғары деген сөз.
Қазақстан тәуелсiздiкке қол жеткiзгеннен бастап, iшкi саяси
тұрақтылық пен халықаралық келiсiмдi сақтауға көп мүмкiндiк тууда.
Осы жолға қол жеткiзе отырып, бiздiң елiмiз нарықтық экономика
қозғалысын және демократиялық (жариялылық) прогресстiң өсу жоспарын
дамытудағы бiрден-бiр жоғары қатардағы елдерге қосылуда.
Кез келген елдiң , мемлекеттiң экономикалық болашағының негiзгi
көрсеткiшi болып, шетелдiк инвестицияларды тарту деңгейi
көрсетiледi. Осы көрсеткiш бойынша Қазақстан алғашқы 10 әлемдiк
мемлекет қатарында және тұрғындарды инвестицияға тарту көлемi
бойынша ТМД елдерi арасындағы жетекшi рөл атқарады. Бұл дегенiмiз –
бiздiң инвестициялық саясат шетелдiк серiктестер мен компаниялар
жағынан жоғары деңгейге артуда. Солардың қатарына Шеврон, Мобил,
Мецубиси, Дойчебанк, Бритишгаз, Бритиш Петролеум, Тоталь,
Самсунг , АЕS және тағы басқа да заңды және аудиторлық
фирмаларды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуалдың қолайлығы
жеткiлiктi деңгейге көтерiлдi. Бұл жөнiнде шетелдiк инвесторларды
Қазқстандық нарыққа тартудағы баға бойынша көрсетуге болады. (1.3
кесте). Берiлгендi көре отырып, Қазақстанның нарықтық қызығушылығы
орта деңгейден жоғары бағаланатынын көремiз. 72,5 % инвесторлар
шағын және орта бизнестi, ал қалған шетелдiк инвесторлар (27,5%) –
iрi жобаны қаржыландыруға ұмтылады.
Өткен жылдар бойынша Қазақстанда инвестициялық ахуалды
жақсартуға аз күш жұмсалған жоқ. Үкiмет мақсатты жұмыс жүргiзуде
бiрнеше бағытта жұмыс атқарды, яғни 2003-2008 жылдар шетелдiк
инвестицияларды тарту туралы бағдарлама қолға алынды.
Шетелдiк қорларды тартуда Қазақстан үлкен жетiстiктерге қол
жеткiзуде, яғни мұнай және газ бойынша әлеуметтiк – саяси тұрақтылық
жоғары деңгейде көрсетуде. Бұдан бөлек, Қазақстанның инвестициялық
ахуалы көптеген көрсеткiш бойынша қолайлы.
3. кесте
Қазақстан Республикасына шетелдiк инвестицияларды тартудағы
инвесторлық бағалау
Инвестицияны тарту бойынша Респонденттерден сұраудың
Қазақстандағы нарықтық саралау нәтижесi (жалпы саннан %
бойынша)
Тартымды 51,0
Орташа тартымды 29,4
Тартымсыз 3,9
Белгiсiз 15,7
Орта Азиялық экономикаға байланысты , Қазақстанның өркендеуi , көбiне
табиғи ресурстарды өндiруiнде болып отыр (мұнай мен газ, түстi және
аз кездесетiн металдар 9 трлн долларға бағалануда)
Екiншi негiзгi фактор болып, Қазақстан Республикасының геоқұрылымдық
жағдайының тиiмдiлiгi, яғни көлiктiк тоғысулар есептеледi.
ТМД бойынша Қазақстан экономика мен қоғамдық байланыста үлкен
орын алып отыр, яғни шетелдiк инвестицияларды тарта отырып, көптеген
мүмкiндiктерге қол жеткiзуде. Елдiң стратегиялық даму бағдарламасында
оған Орталық Азия барысы деген ат бердi.
Мақсатына жету негiзiнде келесi мiндеттер шешiлуi тиiс: жаңа
технология енгiзу, iшкi нарықтық жоғары сапалы тауарлармен қызмет
көрсетулер, мемлекеттiк және отандық тауар өндiрудi қолдау, шикiзат
базаларын кешендiк қолдану, менеджмент пен маркетинг әдiстерiн
енгiзу, жаңа жұмыс орындарын құру,кадрларды үздiксiз оқыту жүйесi,
олардың деңгейiн көтеру, қоршаған ортаны жақсарту.
Қызылорда облысының қазiргi экономикалық жағдайы барлық материалдық
өндiрiс аумағы бойынша инвестициялық белсендiлiктiң төмендеуi
бойынша көрсетiледi. 1999 жылы инвестиция көлемi 3048,6 млн теңге,2000
жылы – 5515,3 млн теңге, 2001 жылы – 4057,3 млн теңге, 2002 жылы -
65320,4 млн теңге құраған.
1999-2002 жылдардағы инвестиция көлемiнiң төмендеу талдамы
мемлекеттiк инвестициялық саяси қиындықтан шығу жолдарын аша
алмауында болып отыр.
Бұл жағдайда келесi түрдегi бiрнеше себептер бойынша түсiндiруге
болады:
- көптеген кәсiпорынның қаржылық қиыншылық жағдайы, қаржылық
қорлардың жетiспеуi;
- банктiк және салықтық несиелердiң жоғары деңгейлi мөлшерi;
- қаржылық қор салудағы амортизациялық төлемдер ролiнiң төмендеуi;
- шетелдiк қаржыларды аз тарту;
- облыстық басшылар мен жергiлiктi кәсiпкерлердiң дiлдiлiгi;
- ақпараттардың жетiспеушiлiгi;
Шетелдiк қорды тартудың негiзгi формасы – тура шетелдiк инвестиция,
сондай-ақ халықаралық қаржылық институттары бойынша ұсынылған несиелер
мен гранттар.
Шетелдiк қорларды тартудың ең негiзгi түрi облыс бойынша тура
шетелдiк инвестицияны тарту яғни бiрiккен кәсiпорын құруға,
республикалық сападағы заңды тұлғаларды тiркеу арқылы жүз пайыздық
қор бойынша кәсiпорын құруға мүмкiндiк бередi.
Қызылорда облысы аймағында Торғай - Петролеум ЖАҚ бiрiккен
кәсiпорын бойынша Қазгермұнай, Қуатамлонмұнай , ҚазАлтек, Ақ ниет,
сондай-ақ 90%-тi шетелдiк қор бойынша Харрикейн-Құмгөлмұнай
кәсiпорындары жұмыс iстейдi.
Шетелдiк инвесторлардың ең бiрiншi мұнай,газ шығаратын өндiрiстiк
кәсiпорындар қызықтырады.
Жеке жоба бойынша Шығысмұнайгаз АҚ жекешеленген, яғни
Хоррикейн Хайдрокарбонс компаниясы арқылы - тиiмдi меншiк ретiнде
ұсынылған. Ол 6 жыл iшiнде (2002 жылдың аяғына дейiн) 280 млн АҚШ
долларын өндiру қажет.
2000 жылы мұнай өндiру көлемi 1,7 млн тоннаға өскен Мұнайгазды
жарату жобасын өткiзуде 150 млн АҚШ доллар баға арқылы Батыс
корейлiк LG фирмасы бойынша шетелдiк серiктестердiң 85% үлестiк
қатысуы, Қызылорда 15% қатысуы бойынша келiсiм жасалған.
Қуатамлонмұнай кәсiпорны мен Бектас және Қоныс кәсiпорындарының
бiрiгуi арқылы көмiрқышқылын өндiрi мен iздеуге лицензия берiлген.
Онда инвестиция 10 жылға 67 млн АҚШ доллары көлемiнде берiлген.
Инвестицияның жалпы сомасы 2000 жылға дейiн 30 млн АҚШ долларын
құрап отыр, одан әлеуметтiк инфрақұрылымға –5,5 млн АҚШ долларын
құрайды.
Қазгермұнай бiрiккен кәсiпорны 2008 жылға дейiн инвестицияны
291,39 млн . АҚШ долларына көбейтудi жоспарлап отыр. 2003 жылдарға
дейiн инвестиция көлемi 100 млн АҚШ долларын құрап отыр., оның
iшiнде әлеуметтiк инфрақұрылым – 8 млн АҚШ долларын құрайды. 2003 жыл
бойынша инвестицияның жалпы сомасы 2103,6 мың АҚШ долларын құрайды
Торғай - Петролеум ЖАҚ негiзгi iс-әрекетi мұнай,газды барлау
болып табылады. Оның 50 пайызын Харрикейн-Құмгөлмұнай АҚ, ал 50
пайызын Лукойл МК ААҚ құрайды.
Көмiрқышқыл шикiзатын iздеу және өндiру жобасын жасауға 252
,85 млн АҚШ долларын салу көзделген. Құрылтайшылар арасында қаржылық
жоба жайлы келiсiм әлi аяқталған жоқ. Инвестиция көлемi нақтылы
жүйеге келтiрiлуде. 2003 жылдары мұнай өндiру көлемi 1292 мың
тоннаға көбейген. 2003 жылға дейiн 70 млн АҚШ доллары
инвесторланған, оның 300 мың АҚШ доллары – әлеуметтiк инфрақұрылым
бойынша iске асырылған. 2003 жылы компания 2880,7 млн теңге
сомасында инвестиция алған. Сондай орталық облыстағы стадионды қайта
жөндеуге 43,4 млн теңге бөлген.
Облыста ҚазАлтек кәсiпорны жұмыс iстейдi. Оның негiзгi
құрылтайшысы болып, Алтек Батыс корей фирмасы табылады. Кәсiпорынның
iсi мыс өндiруге бағытталған. Инвестиция 210,0 мың АҚШ долларына
келiсiлген. Қазiргi уақытта оның 92 %-iн, яғни ақшалай түрде
200,0 мың АҚШ доллары шығарылған, қалған 10,0 мың АҚШ доллары
келесi жылға жоспарланып отыр.
Қазақ-түрiк бiрiккен Ақ ниет кәсiпорны өндiрiстiк-коммерциялық
iс-әрекетпен айналысады. Ағымдағы жылға кәсiпорын бойынша 55,0 мың
АҚШ доллары көлемiнде инвестиция ұсынылған. Жыл басында 32,2 тонна
нан-бөлке өнiмдерiн, 5,5 тонна балмұздақ шығарылған. Өндiрiстiк
тауарлар 6,9 млн теңгеге өткiзiлген.
Юкселлер (Түрiк) фирмасы бойынша терi шығаратын құрылыс
фабрикасын салуға 300,0 мың АҚШ доллары сомасында келiсiм жасалған.
Қазiргi уақытта фирма бойынша 160,0 мың АҚШ доллары ұсынылған.
Көрiп отырғандай шетелдiк инвестицияның көп бөлiгi экономика
саласының өнеркәсiптiк бөлiмiне кетуде.
Қазiргi уақытта Қызылорда облысы бойынша экономикаға шетелдiк
қорды тартудың негiзгi формасы болы несие мен гранттар табылуда,
яғни, олар: АҚШ, Жапония елшiлiгi бойынша, Кувейт қоры бойынша,
Азиялық Даму Банкi, Әлемдiк Банк, Халықаралық Реконструкциялар
(жаңарту) және Дамыту Банкi, Тасис, Халықаралық Аралды сақтау қоры
және Юсаид бойынша бөлiнген.
Соңғы уақыттарда көптеген несиелер , қорлар мен гранттар шағын
және орта бизнестi дамытуға бөлiнедi. Сондықтан инвестициялық қор
лизингi түрiнде жүргiзiледi, яғни Аңсар фирмасы бойынша құрғақ
тазартуға 90 мың АҚШ доллары көлемiнде итальяндық құрал алынған,
сондай-ақ Эспол-Туризм- Санай - Диштичанд ЛТД Түрiк фирмасынан аяқ
киiм фабрикасын жақсартуға 300,0 мың АҚШ доллары көлемiнде инвестиция
тарту көзделуде. АБР линиясы бойынша лизингi түрiнде 7 жоба 895
мың АҚШ доллары көлемiнде қаржыланып отыр. Айдан- Агро ЖШС АБР
қоры арқылы 12,2 млн теңге көлемiнде диiрмен кенiшiн тұрғызған,
итальяндық құрал бойынша макарондық өнiм шығаратын және т.б.
диiрмендер орнату жоспарлануда.
Қаржылық көмек түрiндегi сома Бұұ-ның даму бағдарламасы
арқылы жүргiзiлуде. Бұұ-ның жобасына қолдау көрсету арқылы орталық
Қызылорда қаласынан Арал мен Қазалыны 82 жоба бойынша
қаржыландыруды, оның 57% -тi шағын бизнестi өркендетуге бағытталған.
Қазiргi уақытта , шетел фирмаларының көмегiмен бiздiң кадрларды
оқыту негiзiнде интеллектуалды меншiкке көп көңiл бөлiнуде.
Талдам барысы көрсетiп отырғандай , шетелдiк, сондай-ақ отандық
инвесторларды минералдық шикiзат ресурстары қызықтырады және
инвестиция бiрiншiден, өндiрiстiк кәсiпорындарға бағытталады.
Мысалы: Алматыдағы Әлем Жұлдыз корпорациясы АЭТЗ АҚ - ның
57%-акциясын, Арал - астық АҚ-ның 90%, Аралбалық АҚ-ның 41,1%,Ажар
АҚ-ның 38%, ал Астана-Холдинг, Арал - тұз АҚ-ның 90%
акциясын басқарады.
Қазiргi уақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға
тарту мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни , соңғы 2-3 жылда
шағын кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда . Бұларға Айдан фирмасын,
АйжанАҚ-ның 38 %, ал Астана -Холдинг, Арал-тұзАҚ-ның 90%
акциясын басқарады.
Қазiргi үақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға
тарту мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни, соңғы 2-3 жылда
шағын кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда. Бұларға Айдан
фирмасын,АйжанШЖК,Темiрхан Фирмасын, Яксарт фирмасын жатқызуға
болады. Айдан фирмасы 1 жыл iшiнде жеке меншiк қорларды
қаржыландыру көлемiн 42,6 млн. теңгеге инвестициялап отыр.
Осыған орай, инвестицияларды тарту жағдайына талдам жасау
негiзiнде ұзақ мерзiмге тарту стратегиясын анықтаған жөн.
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн
мемлекеттiк реттеу.
Тiкелей шетелдiк инвестицияларды ынталандыру барысында Қазақстан
Республикасының Үкiметi қолайлы инвестициялық ахуал құру үшiн
қаржыландыру көздерiн сапалы түрде көрсете отырып қарызгер немесе
грант бойынша жекеше түрдегi инвестициялық саясатты қарастыруда.
Атқаратын ролiне байланысты мемлекеттiк инвестиция келесi түрде
топталады:
1. Мемлекеттiк қор негiзiнде қаржыландыру;
2. ҚР-сын дамуда арнайы көмек ретiнде халықаралық, қаржылық
және экономикалық ұйымдар бойынша мемлекеттiк iшкi зайымдар
мен гранттар.
3. Мемлекеттiк кепiлдеме негiзiндегi мемлекеттiк емес iшкi
зайымдар.
Мемлекеттiк кәсiпорындар мен шаруашылықтарды жекешелендiру, жеке
секторларды ынталандыру және тiкелей инвестициялар тарту, мемлекеттiк
кепiлдеме негiзiнде мемлекеттiк емес iшкi зайымдар мен мемлекеттiк
зайымдар бойынша мемлекеттiк қорлар инвестицияны қолдану аумағын
құруға көмектеседi, және оған қолдау көрсету мемлекеттiң мiндетi
болып табылады.
Мемлекеттiк қор бойынша қаржыландыру мемлекеттiк қаржы негiзiнде
жүзеге асады.Қаржыландыру республикалық, сондай-ақ жергiлiктi бюджет
бойынша жүргiзiледi.Бiрақ , қазiргi уақытта жергiлiктi бюджет бойынша
инвестиция көлемi төмен болғандықтан, мемлекеттiк инвестицияның бұл
түрi мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына енген жоқ. Мемлекеттiк
инвестиция бағдарламасында әлеуметтiк-эконмикалық даму жоспарында
көрсетiлген.
1999. жылға дейiн мемлекеттiк инвестиция бюджеттiк несиелеу жобасымен
жеңiлдiктер жасау бағдарламасы түрiндегi форма бойынша
жүргiзiлген. Республикалық бюджетке тұрғылықты саясатқа қор
бөлу, ауылшаруашылық тауарларын өндiрудi несиелеу және т.б.
бағдарламалар қарас -тырылған Республикалық бюджет құрылымындағы
қаржыландыру бөлiмiнiң негiзгi бағыты салалық бағдарламасы мен
жобасына бағытталған. Бюджеттiк қаржыландырудың бұл бөлiмi
мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына да енгiзiлген.
Бас қаланың Астанаға ауысуына байланысты әртүрлi саладағы бағытты
қолдану бойынша алғашқы қатарлы обьект Астана қаласын дамытуға
бағытталған. Одан кейiнгi орында денсаулық сақтау, бiлiм, су
құбырлары және “табиғи ресурстар мен экология” негiзiндегi өркендету
обьектiсi тұр.
Облысты тең деңгейде қаржыландыру аталған көрсеткiштердi
қалыптастырудың негiзгi принциптерi емес. Жергiлiктi бюджеттiң
мүмкiндiктерi қарастырыла отырып және басқада қаржыландыру
көздерiнiң қолма-қолдығы ескерiле отырылып үкiметтiк кепiлдiк пен
басқа да факторлар жүргiзу көзделуде . Жетекшi болып Астана қаласы
(20 обьект), одан кейiн солтустiк Қазақстан (14обьект), Оңтүстiк
Қазақстан және Алматы облысы (7обьект), Алматы қаласы ( 6 обьект),
Қызылорда (5обьект) және т.б. облыстар жатады.
Елдi қаржылық шаруашылық бойынша дамыту тек iшкi қормен ғана
емес, сондай-ақ шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен де дамытуға
болады. Бұл жағдайда мемлекет халықаралық нарық капиталы бойынша
iшкi қарыз негiзiнде қарызгер болып табылады. Қарызға алынған
қорларды тиiмдi пайдалану экономикалық өсудi жылдамдатады.
Халықаралық дәрiс бойынша қаржылық қорлардың енуi 2 ағымда
жүргiзiледi: қарыздық мiндеттердi құрамайтын қаржылық ағым
( грант және тiкелей инвестиция) және шетелдiк арнайы, жеке несие
берушiлерден алынған iшкi зайымдар.
Егер жобаны жылдам iске асыру көзделсе немесе жоба зайыммен
халықаралық қаржылық ұйымдар, грант есебiнде iске асырылмаса ҚР-ның
Үкiметi басқа арнайы, сондай-ақ арнайы емес iшкi қарызгерлерге
ұсыныс жасайды.
Арнайы даму көмегiндегi қарыздарға қарағанда қарыздың мұндай
қаржылық түрi жеңiлiрек болады. Сондықтан бұлар арнайы жағдайда
және аз көлемде үсынылады.
Экспорттық несиелер - нақтылы тауар алуға, қызмет көрсетуге
белгiленген қаржыландыру негiзiндегi қарыз қоры. Нақтылы жағдайда
бұндай несиелердi- донор елдердi экспорттауды қаржыландыру бойынша
жүргiзедi. Экспорттық несиелердiң негiзгi көзi болып; тiкелей
экспортерлар, коммерциялық банктер және арнайы - экспорт агенттiгi
табылады.
Қазақстан Республикасындағы экспорттық несиелер мемлекеттiк емес
қарыздар бойынша жүргiзiледi . Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10
сәуiрiндегi “Iшкi қарыздарды iшiнара басқару мен байланыстыру ” Заңына
сәйкес , мемлекеттiк несие түрiндегi мемлекеттiк емес қарудың қарызгерi
болып мемлекеттiк емес ұйымдар болып табылады . Бұл жағдайда мемлекет грант
түрiнде жұмыс атқарады . Егер қарызгер қабiлетсiз болса , онда несие өседi
және оны пайыз түрiнде төлейдi,Қазақстан Республикасының Үкiметi борышты
өтеудi мемлекеттiк бюджет есебiнде жүргiзуге кепiлдеме бередi.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында iшкi ресурстардың үлкен бөлiгi
Қазақстаннан экспорттық несие-донор түрiнде алынды Тәжiрибе көрсеткендей ,
елдiң экономикалық дамуындағы экспорттық несиелердiң iс- әрекетi
мемлекеттiк бюджет есебiнен қарызды өтеуге мүмкiндiк бердi. Сол арқылы
басқа да мемлекеттiк бағдарламалар қысқартылды. Болашақта мемлекеттiк
саясаттың бiрiгуiмен экспорттық несиелердi тарту көлемiн қысқартуға
бағытталуда .
Қазақстан Республикасы Үкiметiндегi инвестиция саясатының негiзгi
басым жағдайлары болып :
- қарыз мiндетiн жүктелмейтiн қаржылық ағымдарды тартудың максималды
мүмкiндiгiн қамтамасыз ету ;
- жеңiлдiк беретiн қарыздарды тартудың белсендiлiгiн арттыру.
Қазақстанда шетелдiк ахуалды жақсартудағы маңыздылығы аз фактор ретiнде
инвестициялық iс- әрекеттiң құқықтық базасын құру болып табылады .
Республикалық Парламент соңғы бес жыл iшiнде кәсiпорындағы инвестициялық
iс- әрекеттердi реттеу негiзiнде бiрнеше заңдар қабылдады : “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы ”, “Бюджеттегi салық пен басқа да
мiндеттi төлемдер туралы ”, “Бағалы қағаздар туралы ”, “Инвестициялық қор
туралы ”, “Шетелдiк инвестиялар туралы ”Заңға өзгерiстер мен қосымшалар
,”Концепция туралы ”, “Iшкi қарыздарды басқару мен iшiнара байланыс туралы
”, “Қазақстан Республикасының инвести- циялық қоры туралы ” .
Аймақтық экономикадағы шетелдiк инвестициялар ағымының белсендiлiгiн
арттыру бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
1999 жылы 28 ақпанда “Тiкелей инвестицияға мемлекеттiк қолдау көрсету
туралы ” Заңына толықтырулар енгiзген . Оның негзгi мақсаты болып
экономикалық сектордағы қызмет көрсету , тауар өндiрудi дамыту , жылдам
қызмет етуге қолайлы ықпал жасау . Мемлекеттiң кепiлдiгiнсiз Қазақстан
Республикасын жылдам дамытуғва арнайы көмек көрсету бойынша шетелдiк және
отандық тiкелей инвестицияларды тартуда пайда болған қарым –
қатынастарды реттеуге бағытталған . Бұл заң жалпы Қазақстан қоғамының
қызығушылығын өзгерту кезiнде үдемелi құрылымға жету үшiн , экономиканың
жеке саласы бойынша кәсiпорынның жылдам дамуына ықпал ету үшiн құрылған .
“Тiкелей инвестицияларға мемлекеттiк қолдау туралы “ Қазақстан
Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясында
көрсетiлген .
Заңда инвестициялық жобаның дамуын ынталандыру шаралары инвестиция
бойынша ҚР мемлекеттiк Комитетi ұсынған жеңiлдiктермен тұрсаттылықтар
жүйесi анықталған :
1. Мемлекеттiк табиғи гранттар ;
2. ҚҚС , жер салығының , мүлiктiк салықтың мөлшерiн негiзгi мөлшерден
50% шамасында келiсiм жасаған уақыттан бастап 5 жылға төмендету.
3.Инвестициялық жобаны жасауға қажеттi шикiзаттар мен материалдар ,
импорттық құралдарды кеден бажынан аз немесе толық босату.
Осы бойынша жеңiлдiктер мен пұрсаттылықтар мөлшерi экономикалық секторға
байланысты және негiзгi қордағы инвестиция көлемiне қарай анықталады .
Халықаралық қаржыны тоқырау экономикалық өсу қарқынын баяулатуда және
Қазақстанда экономикалық процестердi реттеудi ары қарай жалғастыру үшiн
тұрақты макроэкономикалық көрсеткiштердi сақтау шараларын қарастыруда .
Республикада инвестициялық саясаттарда анық- талған түзетулер енгiзiлдi
. Шетелдiк инвестиция- ларды ары қарай ынталандыру үшiн әлемдiк нарық
капиталын, негiзгi ағымдар мен өсу теңденциясын оқып , үйрену керек .
Шетелдiк инвесторларды тартудағы бiздiң негiзгi бәсекелестерiмiздi
бiлуiмiз керек . Бәсекелестiк жағдайында Қазақстан нарығы- ның
қызығушылығын арттыра отырып , жаңа заманға сай нарықтық инфроқұрылым
құру жолдарын құрастыру қажет .
Қазақстан Президентiнiң шешiмiмен шетелдiк инвесторлар Кеңесi
құрылған . Шетел инвесторлар форумына қатыса отырып ҚР
Президентi
Н.Ә Назарбаев өз сөзiнде Қазақстан экономикасының көркею белгiлерiнiң
бiрнеше түрлерiн айтып кеттi . Қазақстан экономикасының өсуiне шеттен
келген. инвесторлық агенттердiң әсерi көп ықпал етуде . Отырысқа
қатысушылардың ойы бойынша кеңестiң әрекетi мәселенi шешудегi тиiмдi
құрал болып табылады.
2.Бөлiм. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның инвестициялық iс-әрекетi жайлы
талдам
2.1. Торғай-Петролеум ЖАҚ-ның техника-экономика сипаттамасы
“Құмкөл” кенiшi 1984 жылдың басында ҚазКСР “Оңтүстiк Қазақстан
геологиясының “ Оңтүстiк Қазақстан зерттеушiлерi бойынша ашылған .
ҚазКО–ғы Оңтүстiк Торғайда мұнайгаздың шығуы өндiрiстiк ағынды ашуға
мүмкiндiк бердi. Кеңестер Одағы қорды бекiткеннен кейiн 1987 жылы
“Маңғышлақ мұнайы ” балансына берiлiп, ары қарай өңдеу жүргiзiлдi.
“Құмкөл” кешенi Қазақстан Республикасы Жезқазған облысы, яғни
Қызылорда мен Жезқазған облыстары орталығындағы 160 және 290 шақырым
аралығында орналасқан.
1986 жылы 18 сәуiрде мұнай өнеркәсiптiк Министрлiгiнiң №219
жарлығы бойынша Құмкөл зерттеу орталығы “Маңғышлақмұнай ” бұрғылау
жұмысын басқаратын Жетiбай құрамына кiрген .
Кешендiк ұйымдастыру жұмысы бойынша “Құмкөл ” кешенi мұнай
өндiру , ұңғы құрылыс, өндiрiстiк емес құрылыс , транспорт және көмекшi
қызмет негiзiнде 1988 жылдың 1 ақпаннаан бастап “Құмкөлмұнай ” мұнайгаз
өндiретiн басқару ұйымы негiзiнде және ұжым болып құрылды.
1990 жылы мамырда кешен уақытша кесте құру мен мұнай дайындауда
эксплуатацияға жiберiлдi. Аз уақыт iшiнде бастапқы кезең ойдағыдай жүзеге
асырылды. Бұл кенiштiң басқалардан ерекше айырмашылығы ҚР– ның
солтүстiгiнде орналасқан негiзi мұнай өндiретiн аймақтардан алыста
орналасуы болып отыр . Объектiдегi кешендiк , шығармашылық ұйымдасқан
жұмыс аз уақыт iшiнде ТМД елдерi бойынша, басты құрал ретiнде “Құмкөл”
кешенiн құруға мүмкiндiк бередi.
Торғайда “Құмкөл” кенiшiн ашудың алғашқы кезеңiн аяқтауға
байланысты , сондай- ақ Шевченко қаласынан алыстау орналасқан жаңа
мұнай кенiшiн материалдық ресурстармен жабдықтау және олардың
қызығушылығын сақтау өндiрiстiк бiрлестiк құруға ықпал еттi. Кеңестер
Одағында мұнайгаз өнеркәсiбi Министрлiгiнiң № 104 жарлығы сәйкес
Қызылорда қаласында “Құмкөлмұнай” МГӨБ базасы бойынша “ Оңтүстiк
мұнайгаз” өнеркәсiптiк бiрлестiгi құрылды . 1984 жылдың 13 мамырынан
бастап “Оңтүстiк мұнайгаз ” өнеркәсiптiк бiрлестiгi мен “Оңтүстiк
мұнайгаз” АҚ бiрлесе отырып , құрамындағы 10 бөлiмше бойынша жұмыс жасай
бастады ,яғни: КЭГЭБ (Терең эксплуатациялық бұрғылаудағы Құмкөл зерттеуi
);
КУТТ (Технологиялық транспортты Құмкөлдiк басқару );
УПТО және КО (Өндiрiстiк - технологиялық қызмет көрсету басқармасы
мен құрал - жабдықтарды топтастыру ); КМНУ (оқыту–курстық қомбинаты);
УАД (Автокөлiк жол басқармасы); ПМК–1 (қозғалмалы механикалық колонна №1
);
СПМК (маманданған қозғалмалы механикаланған колонна );
ОРС(жұмысшылар мен жабдықтау бөлiмi) ;”Қараөзек” қосалқы шаруашылығы мен
“Арай ” санаториясы . 1995 ж “Оңтүстiк мұнайгаз ”АҚ – ның 89,5 % акциясын
Канада компаниясының сатып алуына байланысты “Харрикейн – Құмкөл
–мұнай ” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz