Чехословакиядағы бархыт революциясының тарихи маңызы
Кіріспе
І. Тоталитаризмнің орнауымен дамуы 1945.1988 жж
1. Тоқыраудың себептері мен алғышарттары.
2. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
ІІ. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси.экономиканың қайта құрылуы.
1. 1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы мен барысы.
2. Чехословакиядағы саяси.экономикалық қайта құрулар.
3. Чехия тәуелсіз мемлекеттерінің дамуы.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
І. Тоталитаризмнің орнауымен дамуы 1945.1988 жж
1. Тоқыраудың себептері мен алғышарттары.
2. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
ІІ. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси.экономиканың қайта құрылуы.
1. 1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы мен барысы.
2. Чехословакиядағы саяси.экономикалық қайта құрулар.
3. Чехия тәуелсіз мемлекеттерінің дамуы.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1989-1990 жылдары Шығыс Европа елдерінде түбірлі демократиялық өзгерістер басталды. «Ақиқат социализм» жүйесі күйреді. Кейінгі кездегі Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі терең өзгерістер қөптеген жұртқа мәлім. Ең бастысы-осы елдер тоталитарлық жүйені жойды, қоғамда батыл өзгерістерге бет бұрды. Дағдарыспен күрестің жолдары әр түрлі болады. Бір мезгілде болмаса да, барлық елде революцияның алғышарттары қалыптасты, елде терең өзгерістер жасау қажеттігі пісіп-жетілді. Дағдарысты жеңудің бірнеше жолдары пайда болды.
Біріншіден, Польшада, Венгрияда, Албанияда сол кездегі билеуші партияның реформалық басшылары оппозияциямен келісімге келді.
Екіншіден, Чехословакиядағы «Жұмсақ революция түрінде болды»
Үшіншіден, Болгариядағы басқарушы құрылымның ішіндегі өзіндік бүлік, Герман Демократиялық Республикасындағы символдық Берлин қабырғасының құлауы.
Төртіншіден «Румыниядағы халық қөтерілісі жолымен болды. Бұл өзгерістердің бәрі Кеңес Одағындағы қайта құрудың жерімен жүріп жатты.
Беделі түскен басшылардың қызметтерімен айырылу, еркін қөп партиялы сайлау өткізу үшін, заңды саяси биліктің құрылуы үшін алғы шарттар болды. Сайлаулар 1990 жылдың бірінші жартысынан басталды. Сайлаулар тарихи аренаға жаңа қыземеткерлер мен олардың жақтастарын шығарды. Бостандық идеясы, демократия деген революцияның ұрандары кең тарады сөйлен либералдық және демократиялық партиялар жақсы көрініс алды. Өсіп жеткен дағдарыс орталық күштердің қызметтеріне бұғау салды. Көптеген елдерде дағдарысқа шыдамай бұрынғы саясаткерлерді сынап, батыл өзгерістерді талап етті. Тек қана Чехословакияда орталық бағыттағы қозғалыс қалың бұқаралық қолдау алды. Жаңа үкіметтердің саяси, идеялық айырмашылықтарына қарамастан олардың қызметтеріндегі жалпы белгілерді бақылауға болады.
1. Әміршіл-әкімшіл саяси жүйеден, демократиялық көп партиялық жүйеге көшу;
2. Әміршіл орталықтанған, мемлекеттік меншікке негізделген экономикалық көп түрлі меншіктегі нарық экономикасына айналуы.
Чехословакиядағы 1989-1990 жылдардағы демократиялық революция барысында осы ортақ белгілер де, тек қана Чехословакияға тән ерекшеліктер де болды. Сондықтан Чехословакиядағы 1989 жылғы «барқыт» революциясын зерттеу жалпы Шығыс Европа елдеріндегі демократиялық өзгерістерді толық, жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді. Бүкіл Шығыс Европа елдеріндегі 1989-1990 жылдардағы демократиялық өзгерістер ішінен Чехословакияны таңдау себебін мынадай жағдайларға байланысты:
1. Чехословакия-Шығыс Европа елдері ішіндегі ең жоғары дамыған ел, сондықтан ол Батыс Европа жүйесіне көшуге неғұрлым дайын болды;
2. Нарықтық экономика мен көппартиялық жүйеге көшуге талпынушылық Чехословакияда сонау 1968 жылы басталған еді;
3. Демократиялық өзгерістер Чехословакияда өте жұмсақ түрде жүрді, саяси мәдениеттің батыстың үлгісімен іске асты. Сондықтан 1989 жылғы Чехословакиядағы революциялық өзгерістерді зерттеу ерекше маңызды болуға тиісті.
Диплом жұмысын жазуда бір қатар деректер пайдаланылды. 1998 жылы басылып шыққан «Россия, которую мы не знали» деп аталған жинақта 1968-1969 жылдардағы Прагадағы оқиғалардың құжаттары берілген [1]. «События в Чехословакии» деп аталған жинақта сол оқиғаларды көзімен қөргендердің естеліктері жарияланған. 1994 жылы шыққан «Восточная Европа на новом пути» деп аталған жинақта 1989-1990 жылдардағы оқиғалардың уақыттары қөрсетіліп, құжаттары берілген.[2] Бұл жинақтан Чехословакиядағы «Азаттық форумның» құжаттарын алдым.
Чехословакиядағы 1989 жылғы демократиялық революция 1989-1992 жылдары тек қана баспасөз бетінде және ғылыми журналдарда талқыланды. Жұмысты жазу барысында бұл субъекті жеткілікті түрде пайдаланылды[3].Үлкен зерттеу еңбектерінің ішінде Н.В. Коровицинаның Чехословакиядағы социалистік қайта құрулардың чех және словак халықтарының әлеуметтік жағдайына тигізген зардабы туралы монографиясын атауға болады[4].Бұл субъекте Чехословакия экономикасының соғысқа дейін және соғыстан кейінгі дамуы салыстыра зерттелген. 1968 жылғы Чехословакия оқиғаларына жаңа көзқараспен қарап, талдау жасаған В.Л.Мусатовтың еңбегі 1996 жылы шыққан.[5].Соңғы жылдары Шығыс Европадағы экономикалық және саяси өзгерістерге талдау жасаған бірнеше үлкен зерттеулер басылып шықты.[6] Бұл еңбектерде Чехословакиядағы 1989 жылғы «барқыт» революциясы және Революциядан кейінгі өзгерістер де қамтылған.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1989-1990 жылдары Шығыс Европа елдерінде түбірлі демократиялық өзгерістер басталды. «Ақиқат социализм» жүйесі күйреді. Кейінгі кездегі Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі терең өзгерістер қөптеген жұртқа мәлім. Ең бастысы-осы елдер тоталитарлық жүйені жойды, қоғамда батыл өзгерістерге бет бұрды. Дағдарыспен күрестің жолдары әр түрлі болады. Бір мезгілде болмаса да, барлық елде революцияның алғышарттары қалыптасты, елде терең өзгерістер жасау қажеттігі пісіп-жетілді. Дағдарысты жеңудің бірнеше жолдары пайда болды.
Біріншіден, Польшада, Венгрияда, Албанияда сол кездегі билеуші партияның реформалық басшылары оппозияциямен келісімге келді.
Екіншіден, Чехословакиядағы «Жұмсақ революция түрінде болды»
Үшіншіден, Болгариядағы басқарушы құрылымның ішіндегі өзіндік бүлік, Герман Демократиялық Республикасындағы символдық Берлин қабырғасының құлауы.
Төртіншіден «Румыниядағы халық қөтерілісі жолымен болды. Бұл өзгерістердің бәрі Кеңес Одағындағы қайта құрудың жерімен жүріп жатты.
Беделі түскен басшылардың қызметтерімен айырылу, еркін қөп партиялы сайлау өткізу үшін, заңды саяси биліктің құрылуы үшін алғы шарттар болды. Сайлаулар 1990 жылдың бірінші жартысынан басталды. Сайлаулар тарихи аренаға жаңа қыземеткерлер мен олардың жақтастарын шығарды. Бостандық идеясы, демократия деген революцияның ұрандары кең тарады сөйлен либералдық және демократиялық партиялар жақсы көрініс алды. Өсіп жеткен дағдарыс орталық күштердің қызметтеріне бұғау салды. Көптеген елдерде дағдарысқа шыдамай бұрынғы саясаткерлерді сынап, батыл өзгерістерді талап етті. Тек қана Чехословакияда орталық бағыттағы қозғалыс қалың бұқаралық қолдау алды. Жаңа үкіметтердің саяси, идеялық айырмашылықтарына қарамастан олардың қызметтеріндегі жалпы белгілерді бақылауға болады.
1. Әміршіл-әкімшіл саяси жүйеден, демократиялық көп партиялық жүйеге көшу;
2. Әміршіл орталықтанған, мемлекеттік меншікке негізделген экономикалық көп түрлі меншіктегі нарық экономикасына айналуы.
Чехословакиядағы 1989-1990 жылдардағы демократиялық революция барысында осы ортақ белгілер де, тек қана Чехословакияға тән ерекшеліктер де болды. Сондықтан Чехословакиядағы 1989 жылғы «барқыт» революциясын зерттеу жалпы Шығыс Европа елдеріндегі демократиялық өзгерістерді толық, жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді. Бүкіл Шығыс Европа елдеріндегі 1989-1990 жылдардағы демократиялық өзгерістер ішінен Чехословакияны таңдау себебін мынадай жағдайларға байланысты:
1. Чехословакия-Шығыс Европа елдері ішіндегі ең жоғары дамыған ел, сондықтан ол Батыс Европа жүйесіне көшуге неғұрлым дайын болды;
2. Нарықтық экономика мен көппартиялық жүйеге көшуге талпынушылық Чехословакияда сонау 1968 жылы басталған еді;
3. Демократиялық өзгерістер Чехословакияда өте жұмсақ түрде жүрді, саяси мәдениеттің батыстың үлгісімен іске асты. Сондықтан 1989 жылғы Чехословакиядағы революциялық өзгерістерді зерттеу ерекше маңызды болуға тиісті.
Диплом жұмысын жазуда бір қатар деректер пайдаланылды. 1998 жылы басылып шыққан «Россия, которую мы не знали» деп аталған жинақта 1968-1969 жылдардағы Прагадағы оқиғалардың құжаттары берілген [1]. «События в Чехословакии» деп аталған жинақта сол оқиғаларды көзімен қөргендердің естеліктері жарияланған. 1994 жылы шыққан «Восточная Европа на новом пути» деп аталған жинақта 1989-1990 жылдардағы оқиғалардың уақыттары қөрсетіліп, құжаттары берілген.[2] Бұл жинақтан Чехословакиядағы «Азаттық форумның» құжаттарын алдым.
Чехословакиядағы 1989 жылғы демократиялық революция 1989-1992 жылдары тек қана баспасөз бетінде және ғылыми журналдарда талқыланды. Жұмысты жазу барысында бұл субъекті жеткілікті түрде пайдаланылды[3].Үлкен зерттеу еңбектерінің ішінде Н.В. Коровицинаның Чехословакиядағы социалистік қайта құрулардың чех және словак халықтарының әлеуметтік жағдайына тигізген зардабы туралы монографиясын атауға болады[4].Бұл субъекте Чехословакия экономикасының соғысқа дейін және соғыстан кейінгі дамуы салыстыра зерттелген. 1968 жылғы Чехословакия оқиғаларына жаңа көзқараспен қарап, талдау жасаған В.Л.Мусатовтың еңбегі 1996 жылы шыққан.[5].Соңғы жылдары Шығыс Европадағы экономикалық және саяси өзгерістерге талдау жасаған бірнеше үлкен зерттеулер басылып шықты.[6] Бұл еңбектерде Чехословакиядағы 1989 жылғы «барқыт» революциясы және Революциядан кейінгі өзгерістер де қамтылған.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер
І деректер
1.1 Восточная Европа на новой Пути (Хроника событии, документы, комментарии) М.,1994 г
1.2.Россия, которую мы не знали1939-1993 М.,1995
События в Чехословакии (сборник документов) М., 1983 г
ІІ Зерттеулер
2.1Восточная Европа на историческом переломе М.,1991
2.1Восточноевропейскии социализм становление режимы, попытки по модернизации, причины краха М., 1992
2.3.Дидусенко А Улица Город Страна Уроки демократии продолжаются. Новое время 1983, 51
2.4. Дидусенко А Акт последний Акт первый Новое время 1990,2
2.5. Дидусенко Чехославакия; Чехии минус Словаки Новое время №4
2.6.Даубек В Политические краски,, пражской осени-проблемы мира и социализма,1990,№2
2.7. Елин Л Торгуем только Танками - Новое время, 993,№6 Задаржюк Э.Г.Взгляд на Чехословакию 1988 ноябрь1989 г-«Советское славоведения» 1990 ,№3
2.9 Кокебаева Г.К. Общественно-политические перемены в странах восточной Европы в освещении журнала – В кн. Проблемы экономической и политической истории международных отношении в новое и новейшее время. Алматы, 1997
2.10.Корнилов А Жестокое развитие нежной революции Новое время 1990, №25
2.11.Коровицина Н.В. Агония соцмодеринизации судьба двух поколении двух европейских нации М., 1993
2.12.Костенко К. Какого цвета бархат? Новое время ,1990, №14
2.13.Кумистиков.В Многоголосии хор. Новое время,1990 №5
2.14.Лапигии М.В. уроки Чехославадского кризиса 1968 г. Новая и новейшая история 1992,№6
2.15.Мажауш М. Чехословакия новое мышления и перестройка. Новая и новейшая история 1989, №3
2.16. Мусатов В.Л.Предвестники кризисы в Восточной Европе (1956-1981) М.,1996
2.17.Пихая Р.Г. Чехословакия 1968 г Новая и новейшая история 1995,№1
2.18.Постреволюционная Восточная Европа М.,1995
2.19.Провозник Д Так чья же это драма? Новое время,1992,№30
2.20.Травничек В.,Гук Р Десять дней, которые потрясли республику-Новое время 89№49
2.21.Руденко И первые раскаты грома – «Новое время» 1993 №7
2.22 Семенихин И. Бархат и сталь революции- за рубежом,1990,№31
2.23.Ярошевскии В. От тоталитаризма к свободе рынка - «Эхо планеты»,1991,№30.
2.24Ярошевскии В Плюс приватизация всей страны» Эхо планеты,1992,№36
2.25.Ярошевский В Экономика Чехии и Словаки Новая и новейшая история,1993, №3.
І деректер
1.1 Восточная Европа на новой Пути (Хроника событии, документы, комментарии) М.,1994 г
1.2.Россия, которую мы не знали1939-1993 М.,1995
События в Чехословакии (сборник документов) М., 1983 г
ІІ Зерттеулер
2.1Восточная Европа на историческом переломе М.,1991
2.1Восточноевропейскии социализм становление режимы, попытки по модернизации, причины краха М., 1992
2.3.Дидусенко А Улица Город Страна Уроки демократии продолжаются. Новое время 1983, 51
2.4. Дидусенко А Акт последний Акт первый Новое время 1990,2
2.5. Дидусенко Чехославакия; Чехии минус Словаки Новое время №4
2.6.Даубек В Политические краски,, пражской осени-проблемы мира и социализма,1990,№2
2.7. Елин Л Торгуем только Танками - Новое время, 993,№6 Задаржюк Э.Г.Взгляд на Чехословакию 1988 ноябрь1989 г-«Советское славоведения» 1990 ,№3
2.9 Кокебаева Г.К. Общественно-политические перемены в странах восточной Европы в освещении журнала – В кн. Проблемы экономической и политической истории международных отношении в новое и новейшее время. Алматы, 1997
2.10.Корнилов А Жестокое развитие нежной революции Новое время 1990, №25
2.11.Коровицина Н.В. Агония соцмодеринизации судьба двух поколении двух европейских нации М., 1993
2.12.Костенко К. Какого цвета бархат? Новое время ,1990, №14
2.13.Кумистиков.В Многоголосии хор. Новое время,1990 №5
2.14.Лапигии М.В. уроки Чехославадского кризиса 1968 г. Новая и новейшая история 1992,№6
2.15.Мажауш М. Чехословакия новое мышления и перестройка. Новая и новейшая история 1989, №3
2.16. Мусатов В.Л.Предвестники кризисы в Восточной Европе (1956-1981) М.,1996
2.17.Пихая Р.Г. Чехословакия 1968 г Новая и новейшая история 1995,№1
2.18.Постреволюционная Восточная Европа М.,1995
2.19.Провозник Д Так чья же это драма? Новое время,1992,№30
2.20.Травничек В.,Гук Р Десять дней, которые потрясли республику-Новое время 89№49
2.21.Руденко И первые раскаты грома – «Новое время» 1993 №7
2.22 Семенихин И. Бархат и сталь революции- за рубежом,1990,№31
2.23.Ярошевскии В. От тоталитаризма к свободе рынка - «Эхо планеты»,1991,№30.
2.24Ярошевскии В Плюс приватизация всей страны» Эхо планеты,1992,№36
2.25.Ярошевский В Экономика Чехии и Словаки Новая и новейшая история,1993, №3.
Тақырыбы: Чехословакиядағы бархыт революциясының тарихи маңызы.
Кіріспе
І. Тоталитаризмнің орнауымен дамуы 1945-1988 жж
1. Тоқыраудың себептері мен алғышарттары.
2. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
ІІ. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси-экономиканың
қайта құрылуы.
1. 1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы мен барысы.
2. Чехословакиядағы саяси-экономикалық қайта құрулар.
3. Чехия тәуелсіз мемлекеттерінің дамуы.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1989-1990 жылдары Шығыс Европа елдерінде түбірлі демократиялық
өзгерістер басталды. Ақиқат социализм жүйесі күйреді. Кейінгі кездегі
Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі терең өзгерістер қөптеген жұртқа
мәлім. Ең бастысы-осы елдер тоталитарлық жүйені жойды, қоғамда батыл
өзгерістерге бет бұрды. Дағдарыспен күрестің жолдары әр түрлі болады. Бір
мезгілде болмаса да, барлық елде революцияның алғышарттары қалыптасты, елде
терең өзгерістер жасау қажеттігі пісіп-жетілді. Дағдарысты жеңудің бірнеше
жолдары пайда болды.
Біріншіден, Польшада, Венгрияда, Албанияда сол кездегі билеуші партияның
реформалық басшылары оппозияциямен келісімге келді.
Екіншіден, Чехословакиядағы Жұмсақ революция түрінде болды
Үшіншіден, Болгариядағы басқарушы құрылымның ішіндегі өзіндік бүлік, Герман
Демократиялық Республикасындағы символдық Берлин қабырғасының құлауы.
Төртіншіден Румыниядағы халық қөтерілісі жолымен болды. Бұл өзгерістердің
бәрі Кеңес Одағындағы қайта құрудың жерімен жүріп жатты.
Беделі түскен басшылардың қызметтерімен айырылу, еркін қөп партиялы
сайлау өткізу үшін, заңды саяси биліктің құрылуы үшін алғы шарттар болды.
Сайлаулар 1990 жылдың бірінші жартысынан басталды. Сайлаулар тарихи аренаға
жаңа қыземеткерлер мен олардың жақтастарын шығарды. Бостандық идеясы,
демократия деген революцияның ұрандары кең тарады сөйлен либералдық және
демократиялық партиялар жақсы көрініс алды. Өсіп жеткен дағдарыс орталық
күштердің қызметтеріне бұғау салды. Көптеген елдерде дағдарысқа шыдамай
бұрынғы саясаткерлерді сынап, батыл өзгерістерді талап етті. Тек қана
Чехословакияда орталық бағыттағы қозғалыс қалың бұқаралық қолдау алды. Жаңа
үкіметтердің саяси, идеялық айырмашылықтарына қарамастан олардың
қызметтеріндегі жалпы белгілерді бақылауға болады.
1. Әміршіл-әкімшіл саяси жүйеден, демократиялық көп партиялық жүйеге көшу;
2. Әміршіл орталықтанған, мемлекеттік меншікке негізделген экономикалық көп
түрлі меншіктегі нарық экономикасына айналуы.
Чехословакиядағы 1989-1990 жылдардағы демократиялық революция барысында осы
ортақ белгілер де, тек қана Чехословакияға тән ерекшеліктер де болды.
Сондықтан Чехословакиядағы 1989 жылғы барқыт революциясын зерттеу жалпы
Шығыс Европа елдеріндегі демократиялық өзгерістерді толық, жан-жақты
түсінуге мүмкіндік береді. Бүкіл Шығыс Европа елдеріндегі 1989-1990
жылдардағы демократиялық өзгерістер ішінен Чехословакияны таңдау себебін
мынадай жағдайларға байланысты:
1. Чехословакия-Шығыс Европа елдері ішіндегі ең жоғары дамыған ел,
сондықтан ол Батыс Европа жүйесіне көшуге неғұрлым дайын болды;
2. Нарықтық экономика мен көппартиялық жүйеге көшуге талпынушылық
Чехословакияда сонау 1968 жылы басталған еді;
3. Демократиялық өзгерістер Чехословакияда өте жұмсақ түрде жүрді, саяси
мәдениеттің батыстың үлгісімен іске асты. Сондықтан 1989 жылғы
Чехословакиядағы революциялық өзгерістерді зерттеу ерекше маңызды
болуға тиісті.
Диплом жұмысын жазуда бір қатар деректер пайдаланылды. 1998 жылы басылып
шыққан Россия, которую мы не знали деп аталған жинақта 1968-1969
жылдардағы Прагадағы оқиғалардың құжаттары берілген [1]. События в
Чехословакии деп аталған жинақта сол оқиғаларды көзімен қөргендердің
естеліктері жарияланған. 1994 жылы шыққан Восточная Европа на новом пути
деп аталған жинақта 1989-1990 жылдардағы оқиғалардың уақыттары қөрсетіліп,
құжаттары берілген.[2] Бұл жинақтан Чехословакиядағы Азаттық форумның
құжаттарын алдым.
Чехословакиядағы 1989 жылғы демократиялық революция 1989-1992 жылдары
тек қана баспасөз бетінде және ғылыми журналдарда талқыланды. Жұмысты жазу
барысында бұл субъекті жеткілікті түрде пайдаланылды[3].Үлкен зерттеу
еңбектерінің ішінде Н.В. Коровицинаның Чехословакиядағы социалистік қайта
құрулардың чех және словак халықтарының әлеуметтік жағдайына тигізген
зардабы туралы монографиясын атауға болады[4].Бұл субъекте Чехословакия
экономикасының соғысқа дейін және соғыстан кейінгі дамуы салыстыра
зерттелген. 1968 жылғы Чехословакия оқиғаларына жаңа көзқараспен қарап,
талдау жасаған В.Л.Мусатовтың еңбегі 1996 жылы шыққан.[5].Соңғы жылдары
Шығыс Европадағы экономикалық және саяси өзгерістерге талдау жасаған
бірнеше үлкен зерттеулер басылып шықты.[6] Бұл еңбектерде Чехословакиядағы
1989 жылғы барқыт революциясы және Революциядан кейінгі өзгерістер де
қамтылған.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. Россия, которую мы не знали 1939-1993. М., 1995
2. Восточная Европа на новом пути (Хроника событий, документы,
комментарии). М., 1994
3. Жұмысының соңындағы әдебиеттер тізімін қараңыз.
4. Коровицына Н.В.Агония модернизации: субьба двух поколений двух
европейских наций. М., 1993
5. Мусатов В.Л. Предвестники бури Политические кризисы вВосточной Европе
(1956-1981) М., 1996
6. Постреволюционная Восточная Европа: экономические ориентиры и
политические коллизми. М., 1995
Тоталитаризмнің орнығуымен дамуы 1945-1988 жж
Тақыраудың себептері мен алғышарттары.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Шғыс Еуропа әртүрлі жағдайда
болды. Польша, Чехия, Албаниялар герман және итальян әскерлерінмен басып
алынса ал, Балгария, Венгрия, Румыния, Славакия және Хорватия олар Германия
және Италия мемлекеттерінің одақтастары болады. Фашизмнен құтылған кейін
Еуропа елдері тәуелсіздігін алғанымен, елдік алдында фашизмнің режимінен
құтылуымен экономиканы қайта құру мақсат болды. Осының нәтижесінде Орталық
және Шығыс Еуропада халықтық демократия орын алды. Фашистік партиялар
өкілдерімен қоса саяси істерге араласпады. Ал, Румыния мен Венграияда,
Болгарияда монархиялық институт жүйесі сақталынған экономикасында жеке және
кооперативтік қәсіпкерлер сақталып отырды.
Батыс және Шығыс Еуропа елдерінің соғыстан кейінгі жылдардың алғашқы
кезінде ұқсас болып дамыды. Ал, ерекшелігі болып Шығыс Еуропаны Кеңес
әскерімен компартия биледі. Біріншіден бір қатар елдерде (Югославакия,
Албания) компартия ны партизан қозғалыстарымен басқарып отырса, екіншіден
КСРО-ның билік басына ықыласының күшті болуы, үшіншіден антифашистік
лозунгтың дамуы.
Компартия дамудың социалистік нұсқасын таңдап дамуымыз қажет деп
есептіді.
Көптеген елдерде кеңес әскерінің қалуы олардың ішкі тәуелсіздігін
сақтап компартияға қолдау қөрсетіп елдегі ұсақ буржуазия өкілдері
оппозицияға өтті.
Мәскеуде 1947-48 жж. нақты орыныққаннан кейін өзінің саяси және
экономикалық ықпалын жүргізіп отырды.
Компария биліктің басына келген социализм нұсқасын құруда. Ал, кейбір
елдер КСРО-ның жүйесінің қөшірмесі ретінде болды.
Көп партиялық жойылды (Венгрия, Румыния, Югославия, Албания) немесе
партиялар күшін әлсіретіп коммунистік коалицияға енді (Польша,
Чехословакия, Болгария). Барлық атқарушы билік компартия қолына өтіп, сот
билігі ресми түрде қалып отырды.
Сталиндік теория класстық күрес өрістеп Шығыс Еуропа елдерінде
репрессиялық жүйе дамыды. Ол қарапайым халыққа қатысты емес партиялық
қызметкерлеріде енді. В.Гомулка (Польша). Л.Райк (Венгрия) Г.Гусак
(Чехословакия), К. Озодзе (Албания), Л.Патрашкану (Румыния), Т.Костов
(Болгария) және т.б.
Социализмді құруда экономика саласында өндірісті ұлттық жүзеге өткізу
және индустрализация жүргізу мен ауыл шарушылығын кооперативтендіру.
Нарықтың экономика жүзуші күшке ие болды. Экономика және әлеуметтік құрылым
бөлшектене бастады. Жеке қәсіпкер деген ұғым жойылып, барлық шаруашылықтар
мемлекеттің қармағына енеді.
Шығыс Еуропа елдерінде Чехословакия мен Германияның Шығыс бөлігінен
басқа жерлер аграрлық болып келеді.
Ал, шаруашылығы бұл жерлерде дамуы арыта қалып соғыс тым әлсіретіп
жіберді.
Социализмді құру кезіндегі алғашқы жылдарында экономиканың өсу
байқалып оның басты себебі болып индустрализация КСРО-ғы сияқты ауыр
өнеркәсіп дамытудың нәтижесінде жүрді. КСРО-бұл жерде шикізат базасы
ретінде қарастырылып көмек беріп отырды. Индустрилизация нәтижесінде қала
халқының саны артып отырды.
Шығыс Еуропаның түбегейлі өзгеруіне әсер еткен ол 1949 ж өзара
экономикалық көмек (ӨЭК) құрылуы бұл КСРО-ның бұл елдерге ішкі сыртқы
саясатын бақылауға алып отырды. Осыдан кейін тарих сахнасына и социалистік
лагері термині кеңінен таралады. [1]
Шығыс Еуропа елдері 1947-48 жж тоталитарлық социализмнің КСРО-ның
нұсқасы қабылданды. Бірақ КСРО-дан ерекшелігі бұл жерде азаматтық соғыс
арқылы орнықты.
Саяси-экономикалық көмектеп кейін Шығыс Еуропаға КСРО 1955 жылы
Варшава келісімі яғни әскери одақ құрылады.
Шығыс Еуропа елдері үшін 50 жылдардың аяғымен 60 жылдардың басында
тоталитарлық социализм құрықталып оған халықтың массасына икемді әдіс
жасалынды.
Досталинизация кезінде Шығыс Еуропа біршама еркіндікке түсіп
компартияға қауіп. Бұл саяси реформалар мен демократиялық жол таңдауы. Оған
қосымша Варшава келісімдегі 5 елдің әскерінің шығарылуы.
Экономикалық реформалар тоқталып, нарықтық қатынас элементтер
шектелеп отырды.
1968 жыл Чехословакияда саяси жағдайдың түпкілікті өзгерумен басталды.
ЧКП Орталық Комитеттің қаңтар пленумында Л.И.Брежневтің өршеленген
ұмтылысына қарамастан, Орталық Комитеттің бірінші хатшылығына Александр
Дубчек келді. А.Дубчек бастаған жаңа үкімет партия мен қоғамда реформалар
жасау, социализмді жаңарту туралы шешім қабылдады. Өйткені жоспарлы және
бір орталықтан басқарылатын экономиканың даму мүмкінділіктері аз екені
Шығыс Европадағы ең дамыған ел Чехословакияда өте айқын көрінді. [1]
Чехословакия өз экономикасының даму мүмкіндіктерін толық пайдалана алмады.
Сондықтан А.Дубчек бастаған Чехословакия Коммунистік партиясы 1968 жылы
апрельде социалистік даму бағытына жаңа түр берудің бағдарламасын жасады.
[2] Әрекет бағдарламасы деп аталған осы құжатта Чехословакияның даму
дәрежесіне сай келетін демократиялық құрылысқа өту міндеті белгіленеді.
Бағдарламада коммунистік партияның қоғамдағы жетекші рөлі туралы дея
жоққашығарылды: партия қоғамының үстінен билік құрмайды, ол өзінің іс-
әрекеті арқылы бедел жинап, қоғамға қызмет жасауы қажет деп көрсетілді. Ал
мемлекеттік қауіпсіздік мекемелері еркін пікірлі адамдарды қудаламай,
мемлекетті сыртқы жаулардан қорғау міндетін іске асыруға тиісті деп атап
айтылды.
Кеңес Одағы және басқа социалистік елдер Чехословакия коммунистерінің
бұл әрекетіне өте бір қауіптей қарады. Бұл өзгерістер өз елдеріне де
ықпалын тигізуі мүмкін деген ойда болған олар Чехословакиядағы өзгерістерге
жол бермеуге тырысты. СОКП Орталық Комитеті мен Чехословакия Коммунистік
партиясы Орталық Комитетінің өкілдері Чиерке қаласында кездесу, одан кейін
июль айында Варшава Шартының мүшелері-социалистік елдер өкілдері өздері
кездесіп, Чехословакиядағы жағдайды талқылады. (Бұл кездесуге
Чехословакияның басшыларын шақырған жоқ). Осы кезден кейін бес социалистік
ел Чехословакия Коммунистік партиясына елдегі жағдайды реттеу,
антисоциалистік күштерге тиым салу, олардың ұйымдарын тарату, елде
цензураны қайта қалпына келтіру туралы талап қойды. Чехословакия
коммунистік партиясының Орталық Коммунисі бұл талаптарды елдің ішкі
істеріне араласу деп тауып, оны орындаудан бас тартты өздері қалап алған
өзгерістер жасау бағытын дұрыс деп есептеді. Осы бағытты іске асыру үшін
УКП съезін шақыру туралы шешім қабылданды. Алайда ЧПК басшыларының
қатарындағы бес адам (А. Индура, Д.Кольдер, О.Швестка, В.Биляк,
А.капек)өздерінің Орталық Комитетінен жасырып Л.И.Брежневке хат жазды. [3]
1. Коровицына Н.В. Агония социол-дермизации: судьба двух поколений двух
европейских наций. М., 1993
2. Россия, которую мы не знали 1939-1993 М., 1995, с 231
Бұл хатта реформаларды оқшыл күштер деп атап, Чехословакияны
контрреволюция қаупіне құтқаруды сұрайды.
Чехословакиядағы оқиғалар басқа социалистік елдерді де алаңдатты.
Болгария Коммунистік партиясының басшысы Т.Живков Чехословакияда
контрреволюция басталды деп есептеп, КСРО басшыларына жылдам қатал шара
қолдану туралы ұсыныс жасады. 1968 жылы 8 августе Кеңес Одағы Коммунистік
партиясының орталық Коммунитеті Чехословакияда болып жатқан жағдай туралы
мәжіліс өткізіп, онда Чехословакиядағы социализмді жаңарту идеяларын
контререволюциялық әрекет деп бағалады [4] 18 августе Москвада Варшава
Шартына мүше бес елдің (Балгария, Венгрия, ГДР, Польша, КСРО) басшыларының
кездесуі болды. Осы кездесуде Л.И. Гержиев Чехословакиядағы жағдай туралы
хабарлама жасап, мәселесі шешудің саяси елді дәрменсіз деді. Кездесуге
қатысушылар Чехословакиядағы социалистік құрылысты сақтап қалудың бір ғана
жолы-бірігіп қарулы күшпен елу деген шешімге келді. Л.И.Брижнев ЧКП-ның
Орталық Комитеті мекемесін кінәлады. 20 авгуспен 21 авгуске қараған түнде
Чехословакияға бес елдің одақтық әскері кірді. Елді бағындыру қарулы күштің
қөмегімен жеңді. [5]Кеңес әскерлері Прагаға кірген бойда А.Дубчек және
басқа Чехословакияның коммунистері тұтқындалып, Москваға жіберілді [6]ЧКП
Орталық Қомитетінің Президиумы бұл әрекетші халықаралық құқты бұзу деп
бағалады, ол Чехословакияның президенті Л.Свобода әскерлері бос
қолбасшысының жаңа үкімет құру туралы талабын орындаудан бас тартты. 22
августе ЧКП ХІУ съезді жасырын түрде өткізілді. ХІУ съезд: Чехословакия
болған жоқ және социализмге еқандай контрреволюция болған жоқ және
социализмге ешқандай қауіп төлеген жоқ-деген шешім қабылдады.
Съезд тұтқынға алынған чехословак коммунистерін босатуды талап етті.
Ұлттық жиналыс (парламент): Бір де бір конституцияның мекеме Варшава
Шартының оккупациялық әскерлерін шақыруға өкпелі емес болатын, -деген
мәлімдеме жасады.
Қызыл алаңда Тар! Чехословакиядан!, Басқыншыларға масқара! деген
жазуы бер тақталар көтеріп келді. [7]Олардың барлығы тұтқындалды. Алайда
Чехословакияның басқыншыларының көңіл-күйі және дүниежүзілік қоғамдық
пікір Кеңес Одағын басқа әрекет жасауға мәжбүр етті. Тамыздың алдында КСРО
басшылары Москвада Дубчекпен және басқа чехословактармен кездесу жасап,
елдегі жағдайды реттеу туралы келісімге қол қойды. Чехословакияда кеңес
әскерлері қала тұратын болды, ал басқа төрт елдің әскерлері шығарылды.
Кеңес әскерлерінің елде тұрғанын пайдаланып, реформаға қарсы топтар
әрекетке кірісті.
5. Мусатов В.Л. Предвестники бури. Полетические кризисы в Восточной Европе
(1956-1981) М., 1996 с 121-128
6. Собятия в Чехословакии (Сборник документов) М., 1983
Кеңес Одағының қолдауымен олар 1969 жылы апрельде А.Дубекті ЧКП
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінен олар тастады, оның орнына
Густов Гусок келді. Жаңа басшылық ЧКП ХІУ съезінің шешімдерін заңсыз деп
жариялады, ал Варшава Шарты әскерлерінің енгізілуін интерадционалдық
көмек әрекеті деп бағалады.
1991 жылы декабрьде Прагада Чехословакияның 1968 жылғы дамуы және
оның халықаралық нәтижелері деген тақырыпта ғылыми конференция өтті.
Конференцияны Чехословакия Федеративтік Республикасының 1967-1970
жылдардағы оқиғаларды зерттеу үшін құрылған үкіметтік комиссиясы
ұйымдастырды [8]
Бұл комиссия 1990 жылы құрылған еді, содан бері ол жалпы қөлемі 100
мың бетке жететін құжаттарды оқып зерттеді және 1968 жылғы оқиғаны өз
көзімен көргендермен әңгімелесті. Конференцияда осы зерттеулер
қорытындыланды.
Конференцияға А.Дубчек, О.Черник, М.Гоек, В.Славик, В.Шимак. т.б.
1968 жылғы оқиғалардың кейіпкерлері қатысты. Конференцияны ашу сөзінде
А.Дубчек Прага көктемі деп аталған 1968 жылғы оқиғалардың шын мәнінде
реформалар болғанын, оны Варшава
7. Россия, которую мы не знали 1939-1993 М., 1995
8. Латын М.В. Уроки чехословацкого кризиса 1968 г. Новая и новейшая
история, 1992, №6
Шарты елдерінің әскер енгізуін тоқтатқанын айта келіп, әскер енгізу
Чехословакияны артқа қарай шегіндіру болды, бірақ сонымен қатар жалпы
социализмнің күйреуіне бастама жасады деп атап көрсетті. А.Дубчек
Москвадағы КСРО басқыншыларымен жасалған келісімді чехословак
реформаларының өз идеяларының бас тартуы емес, мыңдаған чехтар мен
славактардың өмірін сақтап қалу үшін жасалған әрекет деді.
1969-1970 жылдары Чехословакия коммунистік партияның қатарын тазалу
басталды, А.Дубек тағы басқа бірқатар адамдар партиядан шығарылды.
Реформаны жақтаушылардың көпшілігі шетелге кетті. Әсіресе, зиялы қауым
ғылыми қызметкерлер, инженерлер, жазушылар көп зардап шекті. Алайда елдегі
оппозицияны мүлде құрта алған жоқ. 1977 жылы Чехословакия адам құқы
жөніндегі халықаралық келісімге қосылған соң, мәдени және ғылыми
қайраткерлердің бір тобы, шіркеу қызметкерлері Хартия-77 деп аталған
ұйым құрды. Осы ұйымды құрушылар ішінде А.Дубчек пен жасушы Ваулов Габел
болды. Үкімет бұл ұйымды бірден-ақ қудалай бастады, алайда ұйым жұмысын
тоқтатпады. Кейіннен 1989 жылғы демократиялық революцияның басқарушы күші
болған Азаматтық форум осы ұйымның негізінде пайда болды.
1. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
Шығыс Еуропа елдеріндегі экономикалық жағдайы 70-жылдардың соңымен 80-
жылдардың басында әлеуметтік мәселелер пайда болды. Жұмыссыздық пайда болып
инфляция өрістей түсті және азық-түлікпен қамтамассыз ету нашарлады.
Социализмнің үстемдігі шайқалып жұмыссыздық жоқ деген жасыруы мүмкін емес
еді.
Социализмнің шарасыздығын білген халық тоталитарлық режимге
мойынсұнбады. Тоталитарлық социализмнің тоқырауы жалпы экономикалық, саяси,
моральдық тұрғыдан дағдарысқа алып келді. Оның шешудің негізгі жолы болып
1985 жылғы КСРО-ғы қайта құру процессі еді.
Ол дегеніміз елдегі КСРО-ғы сияқты саяси жағдайлар мен тарихи
жағдайға баға беру басталды.
КСРО-ның басшысы Горбачев 80 жылдың аяғында Шығыс Еуропа стратегиялық
маңыз жоқ және экономикалық, саяси қажеттілігінің маңызы жоқ - деді. Ал,
Егор Лихачев 1987 жылы Венгер теледидарына Әр бір өз даму жолын таңдайды.
Осы кезде Шығыс Еуропа мемлекеттерінде революциялық жағдай ерекше
жағдайға келді. Авторитарлық-бюрократиялық режим осындай жағдайға қарсы
шара қолданғанымен ешбір нәтижесі болмады.
Революцияға қозғау болған жағдайлар: саяси-экономикалық және
әлеуметтік салалар нашарлау себеп болды.
Еуропа қалаларында Берлин, Прага, Лейпцинг, София және Бухарестегі
мыңдаған халықтардың жалпы шерулері революцияның бүкілхалық дәрежеге ие
болды. Бұл жерде халықтың басым бөлігін жастармен студенттер құрады.
Олардың негізгі талаптардың бірі демократиялық билік орнату, ал,
авторитарлық-бюрократиялы режимді құлату болды. Көптеген мемлекеттерде
қөппартиялық дамып ел билігіне араласа бастады.
Шығыс Еуропадағы 40 жылдардың соңғы ширегіндегі революциялармен
ерекшелігі мен ұқсастығы ол ең алдымен биліктің 40 жылдарда басып алып одан
кейін таталитарлық режимнен социализмді құру болса ал, 1989 жылы саяси
режимді құлату одан оппозициялық күш келуі соңы капитализмді құру.
Экономикалық реформада бағыттары: ақша-товар қатынасын орнықтыру, жеке
қәспкерліктің мойындау, орналықтанған экономиканы саясаттан ажыратып,
шаруашылықты демократиялық түрге көшіруі.
Шығыс Еуропаның әрбір мемлекеттерінде ұлттық мүделеріне сай революция
жүрді. Соңғы жылдарда басты қиындық туғызып отырған ол бұрынғы КСРО-
территориясының мемлекеттерінен заңсыз имегранттар.
Саясатты туралы айтар болсақ 1989 жылға дейін елді екі билік партия
басқарды. Ол коммунистік, Ұлттық орронт.
1989 жылғы 17 қарашада Чехословакияда Бархат революциясы
Студенттердің бас қөтеруімен басталады. Бас қөтеру соңы елдің Азаттық
форуммен аяқталды. Бұл кездегі елдің қөшбасшы ретінде Чехия республикасының
болашақ президентті Вацлов Гавел. Ол –драматург, философ, диссидент 1936
жылдың 6 қазанда бай жанұяда дүниеге келеді. 1968 жылы ЧССР - дегі
диссиденттің қөшбасшыларының бірі болды.
Көптеген орнжылдар бойы Еуропа картасы өзгермеді. Мыңдан еуропалықтар
бұл жағдай мәңгілікке қалған бұны өзгерту үшін бір дүниежүзілік қажет деп
ойлады. Ал, бірақ бұл қатыгез соғысты ешқайсысы тілемеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары социалистік лагерьдің құлауы Еуропадағы
жаңа бетбұрыстың біріне айналды. Еуропалық лагерьге Балтық теңізінен Адриат
теңізіне дейінгі созылып жатқан 7 мемлекет кіреді: Албания, Болгария,
Венгрия, Шығыс Германия, Польша, Румыния, Чехословакия және Югославакия.
Ол бұл жерде Кеңес Одағының күшімен ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында
орнатылды. Бұл режимде коммунистік партияның диктатура жүріп отырды. Ол
өмір сүрудің және қоғамдық жағдайды қадағалап жүрді.
1989 жылы Шығыс Европада Кеңес өкіметінің қайта құру бағдарламасының
тегі жетіп демократиялық жаңару басталып мемлекеттер өз даму жолдарын
таңдады.
Социализмнің жеңілуінің басты себебі бұл экономикамен тікелей
байланысты болды. Жарты ғасырдай коммунистік биліктің үстемдігінде болған
Шығыс Еуропа банкроттық жағдайда еді. Күнделікті қажетті заттардың жоқ
болуы осыған себеп болды. Осы тығырықтан шығу үшін Батыс елдерден қарыз
алып ел коммунистік Кеңес Одағының ықпалынан бастады.
Шығыс Еуропа елдерінің саяси сауаттылығы күшейіп жұмысшылар өздерінің
ынтымақтастығын құрды.
Коммунистік партияның ықпалы түсіп, демократиялық күштердің беділі
арта түсті.
Өз кезегінде коммунистік партия ішкі дағдарысты бастап кешіріп
догмадан бас тартты. 70 жылдарда Шығыс блоктық басшылары шаруашылыққа
сүйенебастады. Маркстік оқудың маңызы жоғалып, ескі саясаткерлер гвардиясы
саяси сахнадан кетті.
Польша, Чехославакия, Румыния, Югославакияда Римдік-католиктиктік
шіркеудің маңызы зор болды. Ол университет ашып материалды көмек көрсетіп
отырды. Ең маңызды оқиға болып 1978 жылы Рим кардиналы Карал Войтыла поляк
кейінен Иоанна Павла ІІ аты алып папа болды. Оның тұсында Вашиканның
әлемдік оциализмге көзқарасы өзгеріп антикоммунистік сипатқа ие болды.
80 жылдардың екінші жартысында Шығыс Европа көшбасшылары КСРО-ғы
болып жатқан оқиғалард назар ұстады. Қайта құру социализмнің әлемін саяси
құрылысын өгертіп Шығыс Европадағы үстемдігінен Кеңес Одағы бас тартты.
Кеңес Одағының басшысы М.Горбачев КСРО социалистік елдердің ішкі саясатына
араласпайды деген мәлімдеме жасады. Бұл дегеніміз шығысевропа елдерінің
1987-1989 жж саяси экономикалық реформаға қадам жасауға мүмкіндік берді.
Польшадағы демократиялық революция.
Польшадағы революцияның тамыры 80 жылдардың басына барады. Польшаның
сыртқы қарызы елге шетел қаржысының шектелуіне алып келді. Үкімет мұндай
жағдайдышешуі мақсатымен шетелден тауар негізді көбейтумен жол іздеді. 1980
жылдың 1 шілдесінде ет және оның өнімдеріне баға көтерілді. Люблин
қаласында 1980 жылы 12 шілдеде паразылық еруіл етті. Ал, 14тамызда
В.И.Ленин атындағы Гданьск атындағы судоверорь тоқтатылды. Кейінен Гданьск
және Гдын кәсіпорындарында ереуіл өршіп түсті. Оған 304 кәсіпорын қатысып
21 пункт деген құжатпен баяндалды. Негізгі талаптары сөз бостандығы,
тәуелсіз кәсіподақ құру, саяси қылмыскерлерді ботсату және т.б.
Келіссөздер Цецинде 30 тамызда Гданьске 31 тамызда үкімет пен жұмысшы
комитет қол қойды. 1980 жылы 1 қыркүйекте польяк қоғамы өзіндік билікке қол
жеткізді, онда ереуіл шығуға, тәуелсіз кәсіподақ құруға, сө бостандығына.
Гданьскіде 17 қыркүйекте бүкілполяк жұмысшыларының комитетінің съезді өтті.
Онда кәсіптік өзін-өзі басқару одағын құру және оның аты Солидарность деп
аталып көшбасшысы Лех Валенса болды. Осы кезде халықаралық аренада жағдай
қиындай түсті. Л.И.Брежнев Бауырлас Польшаны қиындыққа тастамаймыз, және
қауіпке бермейміз -делінген сөз тастады. Бірақ бұл кезде КСРО ешқандай
әскер кіргізбеді себебі ол уақытта КСРО Ауғаныстанда соғысып жатқан еді.
1981 жылдың қаңтарында елде жағдай қиындап дүкендерде тауарлар
жоғалып, әр аудандарда аштық маршы жүрді.
Осы жағдайды түзеу мақсатымен коммунисттер өздерінің көшбасшысы-
генерал Войцеха Ярузельскийді сайлады. 28 қарашада жалпы халықтық ереуіл
өтеді. Осы кезде Ярузельский министрлер Кеңесінің басшысы ретінде 12 мен 13
желтоқсанда Солидарности партиясының өкілдерінің 6647 қамауға алып
партияның жұмыс істеуіне тиым салды.
Ал, 1982 жылдың 22 сәуірінде Солидарность-тің заңсыз уақытша
координациялық комиссиясы құрылды. Уақыт өзгеріп КСРО-ғы қайта құру кезі
Польша әсер еттіп 1986 жылы қыркүйекте Польшаның ішкі істер министері
Чеслов Кицак саяси қылмыскерлері бостандыққа жіберді. 29 қарашада Валенса
Солидарности уақытша комитетін құрып ол заңды түрде жұмыс істеді.
Үкімет 1988 жылдың ақпан-сәуір айларында бағаның көтеруі халықтық
наразылығына ұштасты. Осыдан біраз кәсіпорындардың әкімшіліктері жалақыны
көтерді. Соқы нәтижесі мамыр айында Польшада алтын құнсызданып, дүкен
сөрелерінен қажетті заттар жоғалды.
Соңында поляк коммунистері билікпен бөлісу комиссиясын құруды шешті.
Онда биліктің реформалау жаз айында дөңгелек үстел болып оппозициямен
келісімге келді. Барлығын заңды түрде жүргізіп демократиялық жолмен билік
органын сайлауды көздеді. Маусымда парламенттік сайлау өтіп оппазиция 161
орынның 160 алды, ал сенатта 100 орынның болып Ярузельский сайланғанымен 21
тамызда премьер-министр Солидарности өкілі Тадеуша Мазовецк болып билікте
анткоммунистердің салмағы артты. Оциалистік Польша 1991 жылы желтоқсанда
Валенса жеңіп шықты.
Венгриядағы бейбіт революциясы
Ел басшылары 60-шы жылдардың өзінде-ақ нарықтық қатынасты реттеп
мәдени мәдени өмірді еркін сүруге талпынды. Ал, 1988 жылдың мамырда
бүкілвенгер партиялық конференция шақырылып экономика мен саяси қайта құру
шешімін қабылдады. Бірінші кезекте партиялық жойылды. Нәтижесі көп
қабылдады. Бірінші кезекте бірпартиялық жойылды. Нәтижесі көп күтірмеді
соңынан ондаған оппозициялық ұйымдар пайда болды және саяси көп партиялық
күшейді. Венгер қоғамында бейбітшілік сақталды. 1989 жылғы көктемде Венгер
басшылары дөңгелек үстел өткізді оппозияциямен. Ал, 23 қазанда парламент өз
аттын ресми түрде өзгертті Венгер халықтық Республикасы Венгрия
Республикасы болып өзгертілді. 1990 жылы парламенттік сайлау өткізіліп онда
Венгер демократиялық форму жеңіске жетті. Соңында социализм ешқандай
кедергісіз өмір сүруін тоқтатты.
Чехия экономикасы: Европадағы өндірістің елдердің бір болып саналады.
Басты салалары тігін, тау-кен, өңдеу және машина жасау жедел дамыған. 1869
жыл Чехияның алғашқы банкі ашылып ол-Живностенлік банк деп аталды.
Ал, ХХ ғасырда Чехия индустриалды қарқынды дамыған мемлекет болады.
Қазіргі таңда Орталық Еуропадағы Чехия бай мемлекетке айналған. Оның ауыл
шаруашылығы өндіріс саласына қарағанда аз дамыған. 1997 жылғы дерекке
жүгінсек жалпы ішкі өнім адам басына шақанда 5050 АШ долларын құрайды. (ол
Венгрияда 4415, Польшада-3512)
Бұрынғы коммунистік елдер ішінде Чехия мемлекетті Словенкиядан кейін
екінші орын алады. Ал, адам басына келгенде 1000 адамға –358 машинадан
келеді.
Бархаттық көңкерістен кейін елде экономикалық реформалар жасалып елде
жекешелендіру жүріп, шет ел инвестиясы тартылып, чех краны
деваловацияланды. Біраз қателіктер экономикалық реформа жасаудағы жалпы
ішкі өнімнің төмендеуіне соқтырды.
Үкімет экономиканы қарқынды даму үшін бағдарламалар жасап шетелден
өндіріс саласына инвесторлар тартты. Ол дегеніміз елдің тұрақтылығымен
шетел компанияларының тиімді жұмыс істеп экспорт ұлғайды.
Соңында елде 47 мыңнан астам шетел компаниялары жұмыс істеді. Негізгі
инвестиция көлік және байланыс саласына тартылды.
Соңығ жылдары бұрынғы кеңес мемлекеттерімен Шкода көліктерін сату
арқылы Ресей, Қазақстанмен бйланысып дамып келеді. Грузиямен дәрі дәрмек,
Украинамен-трамвай және троллейбустар, Қытайда гидро және жылу
электорстанцияларын жасау арқылы байланысты күшейіп дамып жатыр.
Румыниядағы халықтық-коммунизмнің құлауы
Елдің 80-шы жылдарының басында ауылшаруашылық құлдырауына соқтырды.
Дүкен сөрелері босады. Ал, 80-жылдардың ортасында ел қиындыққа душар болды.
Революция 1989 жылы 16 желтоқсанда оған негнізгі сылтау Ласло
Текешаның депортациясы ол ұлт венгр антикоммунистік насихаттау жүргізілген.
Оның қорғау мақсатында демонстрация жасалынды. Әскери күшпен басу халық
арасында қатты наразылыққа соқтырды. Соңында Бухаресте бірнеше күн бойы
азаматтық соғыс жүрді. Диктатор құлауменаяқталды. Нәтижесінде қамалып 22
желтоқсанда ал, 25 желтоқсанда ату жазасына іс-жүзіне асырды. 1990 жылы
елде саяси жүйе қалыптасты. Ел конституциясы 1991 жылы желтоқсанда
қабылданды. Қорытындысы Румынияда социализм өмір сүруін тоқтатты.
Социализмнен шығудың Болгария нұсқасы
Өзге социалистік елдерге қарағанда Болгария КСРО-мен тығыз байланыста
еді. Ел 1973 жылмен 1985 жыл аралығында жыл сайын КСРО-дан 400 млн. руб.
көмек алып отырған. Солнымен қатар саласы нашар болған тауарлар Кеңес
нарығында сатылып жатты.
Соңы 1991 жылы әлемдік социализм өмір сүруін тоқтатты. Шығыс Европада
социализмнің құлауы КСРО-неың құлауына себептердің бірі болды.
Германияның бірігуі
Герман демократиялық Республикасы социалистік елдер ішінде
коммунистік режим қатал орныққан. 1989 жылы мамырда Венгрия шекарасын ашқан
кейін көптеген несістер ФРГ мен Австралияға көшті ГДР-де күзде
демократиялар қоғамда екі Германияның қосу туралы ой туында тұрды. ГДР-дің
билік басында социалистік тұтас партиясы келеді. 1990 жылы халықтық
палатада тағы сол партия жеңіске жетті.
ІІ тарау. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси
–экономикалық қайта-құрулар
1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы және барысы
1985 жылы Кеңес Одағында орасан күрделі қайта құру басталды. Басқа
социалистік елдер сияқты Чехословакия халқы да қайта құруды үлкен үкіметпен
қарап алды. Жүздеген саясаткерлер, экономистер және басқа маман өкілдері
дағдарыстан елді сақтап қалу жаңарту реформаларын жүргізу туралы, қайта
құру туралы қызу айтып жапты. Чехословакия коммунистік партиясының 1986
жылы март айында болып өткен ХУІІ съезі Чехословакия қоғамын
демократияландыру, қайта құру, әлеуметтік-экономикалық дамуы жеделдету
жоспарын қабылдады. [1] Пікірлерді айтуға, өткен тарихи оқиғаларға
шындықпен талдау жасауға мүмкіндік туды.
1968 жылы партиялық билеттерінен айрылған коммунистік партия мүшелері
де Чехословакиядан осы мүмкіндікті қолдануды күтті. Олар партияның, ішіне
өткендерді саралауға күш табылатын шығар деп үміттенді. Коммунистік партия
мүшелірі де қайта құруды жүзінде болды, ештеңе өзгерткісі келмеді. Тіпті
коммунистік партия арасында советтік қайта құру өтпелі кезең,-деген
ұғыныс қалыптасты.
1. Матауш М. Чехословакия: новая мышление и перетроника –Новая и новейшая
история, 1989 №3 с 180
партиясының бас секретарлығынан босатылып, бұл орынға М.Якии тағайындалды.
Орталық комитеті – елде жағдай тұрақты, бәрі өте дұрыс өтуде, партияға
ешқандай жаңарту қадамын жасаудың қажеті жоқ деген пікір басым болды. Осы
пікір 1987 жылдың қаңтарына дейін жалғасып 1987 жылдың желтоқсанында ЧКП
Орталық Комитетінің УІІ пленумы болды. Пленумда Г.Гусан өз өтінішімен
Чехословакия коммунистік М.Якии өзінің қызметке келуі Прага қөкжемін
қайтып алып келгенді көрсетпейтінін тез атап көрсетті.
М.Якии сонымен бірге 1968-1969 жылдардағы оңшыл оппорпеунистер мен
ревизионистердің сатылғыштығын айтады. Якии 1968 жылдан кейін бақылау жасау
және тексеру партия комиссиясының төрағасы болып, өзі 500 мың коммунисті
тазартуға қатысқан.
Қатып қалған Орталықтан жоспарлау саясаты, ертеректе Германияның
территориясымен бірге Европаның алып индустриялды ауданы болып саналатын
Батыс Чехословакияның құлдырауына алып келді. Батыс бақылаушылары
Чехословакия үшін 15 жыл ішіндегі ең қолайсыз жыл 1987 жыл деп атап
қөрсетті. Еңбек өкімділігінің төмендеуі, тұрғындарды тауар мен қызметпен
жабдықтардың төмендеуімен сәйкес келді. Сонымен бірге Чехословакиядағы өмір
сүру дәрежесі басқа Шығыс Европа елдеріне қарағанда жоғары деп бағаланды.
Якеш-идеологиялық консерватор, реформаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Тоталитаризмнің орнауымен дамуы 1945-1988 жж
1. Тоқыраудың себептері мен алғышарттары.
2. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
ІІ. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси-экономиканың
қайта құрылуы.
1. 1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы мен барысы.
2. Чехословакиядағы саяси-экономикалық қайта құрулар.
3. Чехия тәуелсіз мемлекеттерінің дамуы.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1989-1990 жылдары Шығыс Европа елдерінде түбірлі демократиялық
өзгерістер басталды. Ақиқат социализм жүйесі күйреді. Кейінгі кездегі
Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі терең өзгерістер қөптеген жұртқа
мәлім. Ең бастысы-осы елдер тоталитарлық жүйені жойды, қоғамда батыл
өзгерістерге бет бұрды. Дағдарыспен күрестің жолдары әр түрлі болады. Бір
мезгілде болмаса да, барлық елде революцияның алғышарттары қалыптасты, елде
терең өзгерістер жасау қажеттігі пісіп-жетілді. Дағдарысты жеңудің бірнеше
жолдары пайда болды.
Біріншіден, Польшада, Венгрияда, Албанияда сол кездегі билеуші партияның
реформалық басшылары оппозияциямен келісімге келді.
Екіншіден, Чехословакиядағы Жұмсақ революция түрінде болды
Үшіншіден, Болгариядағы басқарушы құрылымның ішіндегі өзіндік бүлік, Герман
Демократиялық Республикасындағы символдық Берлин қабырғасының құлауы.
Төртіншіден Румыниядағы халық қөтерілісі жолымен болды. Бұл өзгерістердің
бәрі Кеңес Одағындағы қайта құрудың жерімен жүріп жатты.
Беделі түскен басшылардың қызметтерімен айырылу, еркін қөп партиялы
сайлау өткізу үшін, заңды саяси биліктің құрылуы үшін алғы шарттар болды.
Сайлаулар 1990 жылдың бірінші жартысынан басталды. Сайлаулар тарихи аренаға
жаңа қыземеткерлер мен олардың жақтастарын шығарды. Бостандық идеясы,
демократия деген революцияның ұрандары кең тарады сөйлен либералдық және
демократиялық партиялар жақсы көрініс алды. Өсіп жеткен дағдарыс орталық
күштердің қызметтеріне бұғау салды. Көптеген елдерде дағдарысқа шыдамай
бұрынғы саясаткерлерді сынап, батыл өзгерістерді талап етті. Тек қана
Чехословакияда орталық бағыттағы қозғалыс қалың бұқаралық қолдау алды. Жаңа
үкіметтердің саяси, идеялық айырмашылықтарына қарамастан олардың
қызметтеріндегі жалпы белгілерді бақылауға болады.
1. Әміршіл-әкімшіл саяси жүйеден, демократиялық көп партиялық жүйеге көшу;
2. Әміршіл орталықтанған, мемлекеттік меншікке негізделген экономикалық көп
түрлі меншіктегі нарық экономикасына айналуы.
Чехословакиядағы 1989-1990 жылдардағы демократиялық революция барысында осы
ортақ белгілер де, тек қана Чехословакияға тән ерекшеліктер де болды.
Сондықтан Чехословакиядағы 1989 жылғы барқыт революциясын зерттеу жалпы
Шығыс Европа елдеріндегі демократиялық өзгерістерді толық, жан-жақты
түсінуге мүмкіндік береді. Бүкіл Шығыс Европа елдеріндегі 1989-1990
жылдардағы демократиялық өзгерістер ішінен Чехословакияны таңдау себебін
мынадай жағдайларға байланысты:
1. Чехословакия-Шығыс Европа елдері ішіндегі ең жоғары дамыған ел,
сондықтан ол Батыс Европа жүйесіне көшуге неғұрлым дайын болды;
2. Нарықтық экономика мен көппартиялық жүйеге көшуге талпынушылық
Чехословакияда сонау 1968 жылы басталған еді;
3. Демократиялық өзгерістер Чехословакияда өте жұмсақ түрде жүрді, саяси
мәдениеттің батыстың үлгісімен іске асты. Сондықтан 1989 жылғы
Чехословакиядағы революциялық өзгерістерді зерттеу ерекше маңызды
болуға тиісті.
Диплом жұмысын жазуда бір қатар деректер пайдаланылды. 1998 жылы басылып
шыққан Россия, которую мы не знали деп аталған жинақта 1968-1969
жылдардағы Прагадағы оқиғалардың құжаттары берілген [1]. События в
Чехословакии деп аталған жинақта сол оқиғаларды көзімен қөргендердің
естеліктері жарияланған. 1994 жылы шыққан Восточная Европа на новом пути
деп аталған жинақта 1989-1990 жылдардағы оқиғалардың уақыттары қөрсетіліп,
құжаттары берілген.[2] Бұл жинақтан Чехословакиядағы Азаттық форумның
құжаттарын алдым.
Чехословакиядағы 1989 жылғы демократиялық революция 1989-1992 жылдары
тек қана баспасөз бетінде және ғылыми журналдарда талқыланды. Жұмысты жазу
барысында бұл субъекті жеткілікті түрде пайдаланылды[3].Үлкен зерттеу
еңбектерінің ішінде Н.В. Коровицинаның Чехословакиядағы социалистік қайта
құрулардың чех және словак халықтарының әлеуметтік жағдайына тигізген
зардабы туралы монографиясын атауға болады[4].Бұл субъекте Чехословакия
экономикасының соғысқа дейін және соғыстан кейінгі дамуы салыстыра
зерттелген. 1968 жылғы Чехословакия оқиғаларына жаңа көзқараспен қарап,
талдау жасаған В.Л.Мусатовтың еңбегі 1996 жылы шыққан.[5].Соңғы жылдары
Шығыс Европадағы экономикалық және саяси өзгерістерге талдау жасаған
бірнеше үлкен зерттеулер басылып шықты.[6] Бұл еңбектерде Чехословакиядағы
1989 жылғы барқыт революциясы және Революциядан кейінгі өзгерістер де
қамтылған.
Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. Россия, которую мы не знали 1939-1993. М., 1995
2. Восточная Европа на новом пути (Хроника событий, документы,
комментарии). М., 1994
3. Жұмысының соңындағы әдебиеттер тізімін қараңыз.
4. Коровицына Н.В.Агония модернизации: субьба двух поколений двух
европейских наций. М., 1993
5. Мусатов В.Л. Предвестники бури Политические кризисы вВосточной Европе
(1956-1981) М., 1996
6. Постреволюционная Восточная Европа: экономические ориентиры и
политические коллизми. М., 1995
Тоталитаризмнің орнығуымен дамуы 1945-1988 жж
Тақыраудың себептері мен алғышарттары.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Шғыс Еуропа әртүрлі жағдайда
болды. Польша, Чехия, Албаниялар герман және итальян әскерлерінмен басып
алынса ал, Балгария, Венгрия, Румыния, Славакия және Хорватия олар Германия
және Италия мемлекеттерінің одақтастары болады. Фашизмнен құтылған кейін
Еуропа елдері тәуелсіздігін алғанымен, елдік алдында фашизмнің режимінен
құтылуымен экономиканы қайта құру мақсат болды. Осының нәтижесінде Орталық
және Шығыс Еуропада халықтық демократия орын алды. Фашистік партиялар
өкілдерімен қоса саяси істерге араласпады. Ал, Румыния мен Венграияда,
Болгарияда монархиялық институт жүйесі сақталынған экономикасында жеке және
кооперативтік қәсіпкерлер сақталып отырды.
Батыс және Шығыс Еуропа елдерінің соғыстан кейінгі жылдардың алғашқы
кезінде ұқсас болып дамыды. Ал, ерекшелігі болып Шығыс Еуропаны Кеңес
әскерімен компартия биледі. Біріншіден бір қатар елдерде (Югославакия,
Албания) компартия ны партизан қозғалыстарымен басқарып отырса, екіншіден
КСРО-ның билік басына ықыласының күшті болуы, үшіншіден антифашистік
лозунгтың дамуы.
Компартия дамудың социалистік нұсқасын таңдап дамуымыз қажет деп
есептіді.
Көптеген елдерде кеңес әскерінің қалуы олардың ішкі тәуелсіздігін
сақтап компартияға қолдау қөрсетіп елдегі ұсақ буржуазия өкілдері
оппозицияға өтті.
Мәскеуде 1947-48 жж. нақты орыныққаннан кейін өзінің саяси және
экономикалық ықпалын жүргізіп отырды.
Компария биліктің басына келген социализм нұсқасын құруда. Ал, кейбір
елдер КСРО-ның жүйесінің қөшірмесі ретінде болды.
Көп партиялық жойылды (Венгрия, Румыния, Югославия, Албания) немесе
партиялар күшін әлсіретіп коммунистік коалицияға енді (Польша,
Чехословакия, Болгария). Барлық атқарушы билік компартия қолына өтіп, сот
билігі ресми түрде қалып отырды.
Сталиндік теория класстық күрес өрістеп Шығыс Еуропа елдерінде
репрессиялық жүйе дамыды. Ол қарапайым халыққа қатысты емес партиялық
қызметкерлеріде енді. В.Гомулка (Польша). Л.Райк (Венгрия) Г.Гусак
(Чехословакия), К. Озодзе (Албания), Л.Патрашкану (Румыния), Т.Костов
(Болгария) және т.б.
Социализмді құруда экономика саласында өндірісті ұлттық жүзеге өткізу
және индустрализация жүргізу мен ауыл шарушылығын кооперативтендіру.
Нарықтың экономика жүзуші күшке ие болды. Экономика және әлеуметтік құрылым
бөлшектене бастады. Жеке қәсіпкер деген ұғым жойылып, барлық шаруашылықтар
мемлекеттің қармағына енеді.
Шығыс Еуропа елдерінде Чехословакия мен Германияның Шығыс бөлігінен
басқа жерлер аграрлық болып келеді.
Ал, шаруашылығы бұл жерлерде дамуы арыта қалып соғыс тым әлсіретіп
жіберді.
Социализмді құру кезіндегі алғашқы жылдарында экономиканың өсу
байқалып оның басты себебі болып индустрализация КСРО-ғы сияқты ауыр
өнеркәсіп дамытудың нәтижесінде жүрді. КСРО-бұл жерде шикізат базасы
ретінде қарастырылып көмек беріп отырды. Индустрилизация нәтижесінде қала
халқының саны артып отырды.
Шығыс Еуропаның түбегейлі өзгеруіне әсер еткен ол 1949 ж өзара
экономикалық көмек (ӨЭК) құрылуы бұл КСРО-ның бұл елдерге ішкі сыртқы
саясатын бақылауға алып отырды. Осыдан кейін тарих сахнасына и социалистік
лагері термині кеңінен таралады. [1]
Шығыс Еуропа елдері 1947-48 жж тоталитарлық социализмнің КСРО-ның
нұсқасы қабылданды. Бірақ КСРО-дан ерекшелігі бұл жерде азаматтық соғыс
арқылы орнықты.
Саяси-экономикалық көмектеп кейін Шығыс Еуропаға КСРО 1955 жылы
Варшава келісімі яғни әскери одақ құрылады.
Шығыс Еуропа елдері үшін 50 жылдардың аяғымен 60 жылдардың басында
тоталитарлық социализм құрықталып оған халықтың массасына икемді әдіс
жасалынды.
Досталинизация кезінде Шығыс Еуропа біршама еркіндікке түсіп
компартияға қауіп. Бұл саяси реформалар мен демократиялық жол таңдауы. Оған
қосымша Варшава келісімдегі 5 елдің әскерінің шығарылуы.
Экономикалық реформалар тоқталып, нарықтық қатынас элементтер
шектелеп отырды.
1968 жыл Чехословакияда саяси жағдайдың түпкілікті өзгерумен басталды.
ЧКП Орталық Комитеттің қаңтар пленумында Л.И.Брежневтің өршеленген
ұмтылысына қарамастан, Орталық Комитеттің бірінші хатшылығына Александр
Дубчек келді. А.Дубчек бастаған жаңа үкімет партия мен қоғамда реформалар
жасау, социализмді жаңарту туралы шешім қабылдады. Өйткені жоспарлы және
бір орталықтан басқарылатын экономиканың даму мүмкінділіктері аз екені
Шығыс Европадағы ең дамыған ел Чехословакияда өте айқын көрінді. [1]
Чехословакия өз экономикасының даму мүмкіндіктерін толық пайдалана алмады.
Сондықтан А.Дубчек бастаған Чехословакия Коммунистік партиясы 1968 жылы
апрельде социалистік даму бағытына жаңа түр берудің бағдарламасын жасады.
[2] Әрекет бағдарламасы деп аталған осы құжатта Чехословакияның даму
дәрежесіне сай келетін демократиялық құрылысқа өту міндеті белгіленеді.
Бағдарламада коммунистік партияның қоғамдағы жетекші рөлі туралы дея
жоққашығарылды: партия қоғамының үстінен билік құрмайды, ол өзінің іс-
әрекеті арқылы бедел жинап, қоғамға қызмет жасауы қажет деп көрсетілді. Ал
мемлекеттік қауіпсіздік мекемелері еркін пікірлі адамдарды қудаламай,
мемлекетті сыртқы жаулардан қорғау міндетін іске асыруға тиісті деп атап
айтылды.
Кеңес Одағы және басқа социалистік елдер Чехословакия коммунистерінің
бұл әрекетіне өте бір қауіптей қарады. Бұл өзгерістер өз елдеріне де
ықпалын тигізуі мүмкін деген ойда болған олар Чехословакиядағы өзгерістерге
жол бермеуге тырысты. СОКП Орталық Комитеті мен Чехословакия Коммунистік
партиясы Орталық Комитетінің өкілдері Чиерке қаласында кездесу, одан кейін
июль айында Варшава Шартының мүшелері-социалистік елдер өкілдері өздері
кездесіп, Чехословакиядағы жағдайды талқылады. (Бұл кездесуге
Чехословакияның басшыларын шақырған жоқ). Осы кезден кейін бес социалистік
ел Чехословакия Коммунистік партиясына елдегі жағдайды реттеу,
антисоциалистік күштерге тиым салу, олардың ұйымдарын тарату, елде
цензураны қайта қалпына келтіру туралы талап қойды. Чехословакия
коммунистік партиясының Орталық Коммунисі бұл талаптарды елдің ішкі
істеріне араласу деп тауып, оны орындаудан бас тартты өздері қалап алған
өзгерістер жасау бағытын дұрыс деп есептеді. Осы бағытты іске асыру үшін
УКП съезін шақыру туралы шешім қабылданды. Алайда ЧПК басшыларының
қатарындағы бес адам (А. Индура, Д.Кольдер, О.Швестка, В.Биляк,
А.капек)өздерінің Орталық Комитетінен жасырып Л.И.Брежневке хат жазды. [3]
1. Коровицына Н.В. Агония социол-дермизации: судьба двух поколений двух
европейских наций. М., 1993
2. Россия, которую мы не знали 1939-1993 М., 1995, с 231
Бұл хатта реформаларды оқшыл күштер деп атап, Чехословакияны
контрреволюция қаупіне құтқаруды сұрайды.
Чехословакиядағы оқиғалар басқа социалистік елдерді де алаңдатты.
Болгария Коммунистік партиясының басшысы Т.Живков Чехословакияда
контрреволюция басталды деп есептеп, КСРО басшыларына жылдам қатал шара
қолдану туралы ұсыныс жасады. 1968 жылы 8 августе Кеңес Одағы Коммунистік
партиясының орталық Коммунитеті Чехословакияда болып жатқан жағдай туралы
мәжіліс өткізіп, онда Чехословакиядағы социализмді жаңарту идеяларын
контререволюциялық әрекет деп бағалады [4] 18 августе Москвада Варшава
Шартына мүше бес елдің (Балгария, Венгрия, ГДР, Польша, КСРО) басшыларының
кездесуі болды. Осы кездесуде Л.И. Гержиев Чехословакиядағы жағдай туралы
хабарлама жасап, мәселесі шешудің саяси елді дәрменсіз деді. Кездесуге
қатысушылар Чехословакиядағы социалистік құрылысты сақтап қалудың бір ғана
жолы-бірігіп қарулы күшпен елу деген шешімге келді. Л.И.Брижнев ЧКП-ның
Орталық Комитеті мекемесін кінәлады. 20 авгуспен 21 авгуске қараған түнде
Чехословакияға бес елдің одақтық әскері кірді. Елді бағындыру қарулы күштің
қөмегімен жеңді. [5]Кеңес әскерлері Прагаға кірген бойда А.Дубчек және
басқа Чехословакияның коммунистері тұтқындалып, Москваға жіберілді [6]ЧКП
Орталық Қомитетінің Президиумы бұл әрекетші халықаралық құқты бұзу деп
бағалады, ол Чехословакияның президенті Л.Свобода әскерлері бос
қолбасшысының жаңа үкімет құру туралы талабын орындаудан бас тартты. 22
августе ЧКП ХІУ съезді жасырын түрде өткізілді. ХІУ съезд: Чехословакия
болған жоқ және социализмге еқандай контрреволюция болған жоқ және
социализмге ешқандай қауіп төлеген жоқ-деген шешім қабылдады.
Съезд тұтқынға алынған чехословак коммунистерін босатуды талап етті.
Ұлттық жиналыс (парламент): Бір де бір конституцияның мекеме Варшава
Шартының оккупациялық әскерлерін шақыруға өкпелі емес болатын, -деген
мәлімдеме жасады.
Қызыл алаңда Тар! Чехословакиядан!, Басқыншыларға масқара! деген
жазуы бер тақталар көтеріп келді. [7]Олардың барлығы тұтқындалды. Алайда
Чехословакияның басқыншыларының көңіл-күйі және дүниежүзілік қоғамдық
пікір Кеңес Одағын басқа әрекет жасауға мәжбүр етті. Тамыздың алдында КСРО
басшылары Москвада Дубчекпен және басқа чехословактармен кездесу жасап,
елдегі жағдайды реттеу туралы келісімге қол қойды. Чехословакияда кеңес
әскерлері қала тұратын болды, ал басқа төрт елдің әскерлері шығарылды.
Кеңес әскерлерінің елде тұрғанын пайдаланып, реформаға қарсы топтар
әрекетке кірісті.
5. Мусатов В.Л. Предвестники бури. Полетические кризисы в Восточной Европе
(1956-1981) М., 1996 с 121-128
6. Собятия в Чехословакии (Сборник документов) М., 1983
Кеңес Одағының қолдауымен олар 1969 жылы апрельде А.Дубекті ЧКП
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінен олар тастады, оның орнына
Густов Гусок келді. Жаңа басшылық ЧКП ХІУ съезінің шешімдерін заңсыз деп
жариялады, ал Варшава Шарты әскерлерінің енгізілуін интерадционалдық
көмек әрекеті деп бағалады.
1991 жылы декабрьде Прагада Чехословакияның 1968 жылғы дамуы және
оның халықаралық нәтижелері деген тақырыпта ғылыми конференция өтті.
Конференцияны Чехословакия Федеративтік Республикасының 1967-1970
жылдардағы оқиғаларды зерттеу үшін құрылған үкіметтік комиссиясы
ұйымдастырды [8]
Бұл комиссия 1990 жылы құрылған еді, содан бері ол жалпы қөлемі 100
мың бетке жететін құжаттарды оқып зерттеді және 1968 жылғы оқиғаны өз
көзімен көргендермен әңгімелесті. Конференцияда осы зерттеулер
қорытындыланды.
Конференцияға А.Дубчек, О.Черник, М.Гоек, В.Славик, В.Шимак. т.б.
1968 жылғы оқиғалардың кейіпкерлері қатысты. Конференцияны ашу сөзінде
А.Дубчек Прага көктемі деп аталған 1968 жылғы оқиғалардың шын мәнінде
реформалар болғанын, оны Варшава
7. Россия, которую мы не знали 1939-1993 М., 1995
8. Латын М.В. Уроки чехословацкого кризиса 1968 г. Новая и новейшая
история, 1992, №6
Шарты елдерінің әскер енгізуін тоқтатқанын айта келіп, әскер енгізу
Чехословакияны артқа қарай шегіндіру болды, бірақ сонымен қатар жалпы
социализмнің күйреуіне бастама жасады деп атап көрсетті. А.Дубчек
Москвадағы КСРО басқыншыларымен жасалған келісімді чехословак
реформаларының өз идеяларының бас тартуы емес, мыңдаған чехтар мен
славактардың өмірін сақтап қалу үшін жасалған әрекет деді.
1969-1970 жылдары Чехословакия коммунистік партияның қатарын тазалу
басталды, А.Дубек тағы басқа бірқатар адамдар партиядан шығарылды.
Реформаны жақтаушылардың көпшілігі шетелге кетті. Әсіресе, зиялы қауым
ғылыми қызметкерлер, инженерлер, жазушылар көп зардап шекті. Алайда елдегі
оппозицияны мүлде құрта алған жоқ. 1977 жылы Чехословакия адам құқы
жөніндегі халықаралық келісімге қосылған соң, мәдени және ғылыми
қайраткерлердің бір тобы, шіркеу қызметкерлері Хартия-77 деп аталған
ұйым құрды. Осы ұйымды құрушылар ішінде А.Дубчек пен жасушы Ваулов Габел
болды. Үкімет бұл ұйымды бірден-ақ қудалай бастады, алайда ұйым жұмысын
тоқтатпады. Кейіннен 1989 жылғы демократиялық революцияның басқарушы күші
болған Азаматтық форум осы ұйымның негізінде пайда болды.
1. Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар.
Шығыс Еуропа елдеріндегі экономикалық жағдайы 70-жылдардың соңымен 80-
жылдардың басында әлеуметтік мәселелер пайда болды. Жұмыссыздық пайда болып
инфляция өрістей түсті және азық-түлікпен қамтамассыз ету нашарлады.
Социализмнің үстемдігі шайқалып жұмыссыздық жоқ деген жасыруы мүмкін емес
еді.
Социализмнің шарасыздығын білген халық тоталитарлық режимге
мойынсұнбады. Тоталитарлық социализмнің тоқырауы жалпы экономикалық, саяси,
моральдық тұрғыдан дағдарысқа алып келді. Оның шешудің негізгі жолы болып
1985 жылғы КСРО-ғы қайта құру процессі еді.
Ол дегеніміз елдегі КСРО-ғы сияқты саяси жағдайлар мен тарихи
жағдайға баға беру басталды.
КСРО-ның басшысы Горбачев 80 жылдың аяғында Шығыс Еуропа стратегиялық
маңыз жоқ және экономикалық, саяси қажеттілігінің маңызы жоқ - деді. Ал,
Егор Лихачев 1987 жылы Венгер теледидарына Әр бір өз даму жолын таңдайды.
Осы кезде Шығыс Еуропа мемлекеттерінде революциялық жағдай ерекше
жағдайға келді. Авторитарлық-бюрократиялық режим осындай жағдайға қарсы
шара қолданғанымен ешбір нәтижесі болмады.
Революцияға қозғау болған жағдайлар: саяси-экономикалық және
әлеуметтік салалар нашарлау себеп болды.
Еуропа қалаларында Берлин, Прага, Лейпцинг, София және Бухарестегі
мыңдаған халықтардың жалпы шерулері революцияның бүкілхалық дәрежеге ие
болды. Бұл жерде халықтың басым бөлігін жастармен студенттер құрады.
Олардың негізгі талаптардың бірі демократиялық билік орнату, ал,
авторитарлық-бюрократиялы режимді құлату болды. Көптеген мемлекеттерде
қөппартиялық дамып ел билігіне араласа бастады.
Шығыс Еуропадағы 40 жылдардың соңғы ширегіндегі революциялармен
ерекшелігі мен ұқсастығы ол ең алдымен биліктің 40 жылдарда басып алып одан
кейін таталитарлық режимнен социализмді құру болса ал, 1989 жылы саяси
режимді құлату одан оппозициялық күш келуі соңы капитализмді құру.
Экономикалық реформада бағыттары: ақша-товар қатынасын орнықтыру, жеке
қәспкерліктің мойындау, орналықтанған экономиканы саясаттан ажыратып,
шаруашылықты демократиялық түрге көшіруі.
Шығыс Еуропаның әрбір мемлекеттерінде ұлттық мүделеріне сай революция
жүрді. Соңғы жылдарда басты қиындық туғызып отырған ол бұрынғы КСРО-
территориясының мемлекеттерінен заңсыз имегранттар.
Саясатты туралы айтар болсақ 1989 жылға дейін елді екі билік партия
басқарды. Ол коммунистік, Ұлттық орронт.
1989 жылғы 17 қарашада Чехословакияда Бархат революциясы
Студенттердің бас қөтеруімен басталады. Бас қөтеру соңы елдің Азаттық
форуммен аяқталды. Бұл кездегі елдің қөшбасшы ретінде Чехия республикасының
болашақ президентті Вацлов Гавел. Ол –драматург, философ, диссидент 1936
жылдың 6 қазанда бай жанұяда дүниеге келеді. 1968 жылы ЧССР - дегі
диссиденттің қөшбасшыларының бірі болды.
Көптеген орнжылдар бойы Еуропа картасы өзгермеді. Мыңдан еуропалықтар
бұл жағдай мәңгілікке қалған бұны өзгерту үшін бір дүниежүзілік қажет деп
ойлады. Ал, бірақ бұл қатыгез соғысты ешқайсысы тілемеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары социалистік лагерьдің құлауы Еуропадағы
жаңа бетбұрыстың біріне айналды. Еуропалық лагерьге Балтық теңізінен Адриат
теңізіне дейінгі созылып жатқан 7 мемлекет кіреді: Албания, Болгария,
Венгрия, Шығыс Германия, Польша, Румыния, Чехословакия және Югославакия.
Ол бұл жерде Кеңес Одағының күшімен ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында
орнатылды. Бұл режимде коммунистік партияның диктатура жүріп отырды. Ол
өмір сүрудің және қоғамдық жағдайды қадағалап жүрді.
1989 жылы Шығыс Европада Кеңес өкіметінің қайта құру бағдарламасының
тегі жетіп демократиялық жаңару басталып мемлекеттер өз даму жолдарын
таңдады.
Социализмнің жеңілуінің басты себебі бұл экономикамен тікелей
байланысты болды. Жарты ғасырдай коммунистік биліктің үстемдігінде болған
Шығыс Еуропа банкроттық жағдайда еді. Күнделікті қажетті заттардың жоқ
болуы осыған себеп болды. Осы тығырықтан шығу үшін Батыс елдерден қарыз
алып ел коммунистік Кеңес Одағының ықпалынан бастады.
Шығыс Еуропа елдерінің саяси сауаттылығы күшейіп жұмысшылар өздерінің
ынтымақтастығын құрды.
Коммунистік партияның ықпалы түсіп, демократиялық күштердің беділі
арта түсті.
Өз кезегінде коммунистік партия ішкі дағдарысты бастап кешіріп
догмадан бас тартты. 70 жылдарда Шығыс блоктық басшылары шаруашылыққа
сүйенебастады. Маркстік оқудың маңызы жоғалып, ескі саясаткерлер гвардиясы
саяси сахнадан кетті.
Польша, Чехославакия, Румыния, Югославакияда Римдік-католиктиктік
шіркеудің маңызы зор болды. Ол университет ашып материалды көмек көрсетіп
отырды. Ең маңызды оқиға болып 1978 жылы Рим кардиналы Карал Войтыла поляк
кейінен Иоанна Павла ІІ аты алып папа болды. Оның тұсында Вашиканның
әлемдік оциализмге көзқарасы өзгеріп антикоммунистік сипатқа ие болды.
80 жылдардың екінші жартысында Шығыс Европа көшбасшылары КСРО-ғы
болып жатқан оқиғалард назар ұстады. Қайта құру социализмнің әлемін саяси
құрылысын өгертіп Шығыс Европадағы үстемдігінен Кеңес Одағы бас тартты.
Кеңес Одағының басшысы М.Горбачев КСРО социалистік елдердің ішкі саясатына
араласпайды деген мәлімдеме жасады. Бұл дегеніміз шығысевропа елдерінің
1987-1989 жж саяси экономикалық реформаға қадам жасауға мүмкіндік берді.
Польшадағы демократиялық революция.
Польшадағы революцияның тамыры 80 жылдардың басына барады. Польшаның
сыртқы қарызы елге шетел қаржысының шектелуіне алып келді. Үкімет мұндай
жағдайдышешуі мақсатымен шетелден тауар негізді көбейтумен жол іздеді. 1980
жылдың 1 шілдесінде ет және оның өнімдеріне баға көтерілді. Люблин
қаласында 1980 жылы 12 шілдеде паразылық еруіл етті. Ал, 14тамызда
В.И.Ленин атындағы Гданьск атындағы судоверорь тоқтатылды. Кейінен Гданьск
және Гдын кәсіпорындарында ереуіл өршіп түсті. Оған 304 кәсіпорын қатысып
21 пункт деген құжатпен баяндалды. Негізгі талаптары сөз бостандығы,
тәуелсіз кәсіподақ құру, саяси қылмыскерлерді ботсату және т.б.
Келіссөздер Цецинде 30 тамызда Гданьске 31 тамызда үкімет пен жұмысшы
комитет қол қойды. 1980 жылы 1 қыркүйекте польяк қоғамы өзіндік билікке қол
жеткізді, онда ереуіл шығуға, тәуелсіз кәсіподақ құруға, сө бостандығына.
Гданьскіде 17 қыркүйекте бүкілполяк жұмысшыларының комитетінің съезді өтті.
Онда кәсіптік өзін-өзі басқару одағын құру және оның аты Солидарность деп
аталып көшбасшысы Лех Валенса болды. Осы кезде халықаралық аренада жағдай
қиындай түсті. Л.И.Брежнев Бауырлас Польшаны қиындыққа тастамаймыз, және
қауіпке бермейміз -делінген сөз тастады. Бірақ бұл кезде КСРО ешқандай
әскер кіргізбеді себебі ол уақытта КСРО Ауғаныстанда соғысып жатқан еді.
1981 жылдың қаңтарында елде жағдай қиындап дүкендерде тауарлар
жоғалып, әр аудандарда аштық маршы жүрді.
Осы жағдайды түзеу мақсатымен коммунисттер өздерінің көшбасшысы-
генерал Войцеха Ярузельскийді сайлады. 28 қарашада жалпы халықтық ереуіл
өтеді. Осы кезде Ярузельский министрлер Кеңесінің басшысы ретінде 12 мен 13
желтоқсанда Солидарности партиясының өкілдерінің 6647 қамауға алып
партияның жұмыс істеуіне тиым салды.
Ал, 1982 жылдың 22 сәуірінде Солидарность-тің заңсыз уақытша
координациялық комиссиясы құрылды. Уақыт өзгеріп КСРО-ғы қайта құру кезі
Польша әсер еттіп 1986 жылы қыркүйекте Польшаның ішкі істер министері
Чеслов Кицак саяси қылмыскерлері бостандыққа жіберді. 29 қарашада Валенса
Солидарности уақытша комитетін құрып ол заңды түрде жұмыс істеді.
Үкімет 1988 жылдың ақпан-сәуір айларында бағаның көтеруі халықтық
наразылығына ұштасты. Осыдан біраз кәсіпорындардың әкімшіліктері жалақыны
көтерді. Соқы нәтижесі мамыр айында Польшада алтын құнсызданып, дүкен
сөрелерінен қажетті заттар жоғалды.
Соңында поляк коммунистері билікпен бөлісу комиссиясын құруды шешті.
Онда биліктің реформалау жаз айында дөңгелек үстел болып оппозициямен
келісімге келді. Барлығын заңды түрде жүргізіп демократиялық жолмен билік
органын сайлауды көздеді. Маусымда парламенттік сайлау өтіп оппазиция 161
орынның 160 алды, ал сенатта 100 орынның болып Ярузельский сайланғанымен 21
тамызда премьер-министр Солидарности өкілі Тадеуша Мазовецк болып билікте
анткоммунистердің салмағы артты. Оциалистік Польша 1991 жылы желтоқсанда
Валенса жеңіп шықты.
Венгриядағы бейбіт революциясы
Ел басшылары 60-шы жылдардың өзінде-ақ нарықтық қатынасты реттеп
мәдени мәдени өмірді еркін сүруге талпынды. Ал, 1988 жылдың мамырда
бүкілвенгер партиялық конференция шақырылып экономика мен саяси қайта құру
шешімін қабылдады. Бірінші кезекте партиялық жойылды. Нәтижесі көп
қабылдады. Бірінші кезекте бірпартиялық жойылды. Нәтижесі көп күтірмеді
соңынан ондаған оппозициялық ұйымдар пайда болды және саяси көп партиялық
күшейді. Венгер қоғамында бейбітшілік сақталды. 1989 жылғы көктемде Венгер
басшылары дөңгелек үстел өткізді оппозияциямен. Ал, 23 қазанда парламент өз
аттын ресми түрде өзгертті Венгер халықтық Республикасы Венгрия
Республикасы болып өзгертілді. 1990 жылы парламенттік сайлау өткізіліп онда
Венгер демократиялық форму жеңіске жетті. Соңында социализм ешқандай
кедергісіз өмір сүруін тоқтатты.
Чехия экономикасы: Европадағы өндірістің елдердің бір болып саналады.
Басты салалары тігін, тау-кен, өңдеу және машина жасау жедел дамыған. 1869
жыл Чехияның алғашқы банкі ашылып ол-Живностенлік банк деп аталды.
Ал, ХХ ғасырда Чехия индустриалды қарқынды дамыған мемлекет болады.
Қазіргі таңда Орталық Еуропадағы Чехия бай мемлекетке айналған. Оның ауыл
шаруашылығы өндіріс саласына қарағанда аз дамыған. 1997 жылғы дерекке
жүгінсек жалпы ішкі өнім адам басына шақанда 5050 АШ долларын құрайды. (ол
Венгрияда 4415, Польшада-3512)
Бұрынғы коммунистік елдер ішінде Чехия мемлекетті Словенкиядан кейін
екінші орын алады. Ал, адам басына келгенде 1000 адамға –358 машинадан
келеді.
Бархаттық көңкерістен кейін елде экономикалық реформалар жасалып елде
жекешелендіру жүріп, шет ел инвестиясы тартылып, чех краны
деваловацияланды. Біраз қателіктер экономикалық реформа жасаудағы жалпы
ішкі өнімнің төмендеуіне соқтырды.
Үкімет экономиканы қарқынды даму үшін бағдарламалар жасап шетелден
өндіріс саласына инвесторлар тартты. Ол дегеніміз елдің тұрақтылығымен
шетел компанияларының тиімді жұмыс істеп экспорт ұлғайды.
Соңында елде 47 мыңнан астам шетел компаниялары жұмыс істеді. Негізгі
инвестиция көлік және байланыс саласына тартылды.
Соңығ жылдары бұрынғы кеңес мемлекеттерімен Шкода көліктерін сату
арқылы Ресей, Қазақстанмен бйланысып дамып келеді. Грузиямен дәрі дәрмек,
Украинамен-трамвай және троллейбустар, Қытайда гидро және жылу
электорстанцияларын жасау арқылы байланысты күшейіп дамып жатыр.
Румыниядағы халықтық-коммунизмнің құлауы
Елдің 80-шы жылдарының басында ауылшаруашылық құлдырауына соқтырды.
Дүкен сөрелері босады. Ал, 80-жылдардың ортасында ел қиындыққа душар болды.
Революция 1989 жылы 16 желтоқсанда оған негнізгі сылтау Ласло
Текешаның депортациясы ол ұлт венгр антикоммунистік насихаттау жүргізілген.
Оның қорғау мақсатында демонстрация жасалынды. Әскери күшпен басу халық
арасында қатты наразылыққа соқтырды. Соңында Бухаресте бірнеше күн бойы
азаматтық соғыс жүрді. Диктатор құлауменаяқталды. Нәтижесінде қамалып 22
желтоқсанда ал, 25 желтоқсанда ату жазасына іс-жүзіне асырды. 1990 жылы
елде саяси жүйе қалыптасты. Ел конституциясы 1991 жылы желтоқсанда
қабылданды. Қорытындысы Румынияда социализм өмір сүруін тоқтатты.
Социализмнен шығудың Болгария нұсқасы
Өзге социалистік елдерге қарағанда Болгария КСРО-мен тығыз байланыста
еді. Ел 1973 жылмен 1985 жыл аралығында жыл сайын КСРО-дан 400 млн. руб.
көмек алып отырған. Солнымен қатар саласы нашар болған тауарлар Кеңес
нарығында сатылып жатты.
Соңы 1991 жылы әлемдік социализм өмір сүруін тоқтатты. Шығыс Европада
социализмнің құлауы КСРО-неың құлауына себептердің бірі болды.
Германияның бірігуі
Герман демократиялық Республикасы социалистік елдер ішінде
коммунистік режим қатал орныққан. 1989 жылы мамырда Венгрия шекарасын ашқан
кейін көптеген несістер ФРГ мен Австралияға көшті ГДР-де күзде
демократиялар қоғамда екі Германияның қосу туралы ой туында тұрды. ГДР-дің
билік басында социалистік тұтас партиясы келеді. 1990 жылы халықтық
палатада тағы сол партия жеңіске жетті.
ІІ тарау. Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси
–экономикалық қайта-құрулар
1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы және барысы
1985 жылы Кеңес Одағында орасан күрделі қайта құру басталды. Басқа
социалистік елдер сияқты Чехословакия халқы да қайта құруды үлкен үкіметпен
қарап алды. Жүздеген саясаткерлер, экономистер және басқа маман өкілдері
дағдарыстан елді сақтап қалу жаңарту реформаларын жүргізу туралы, қайта
құру туралы қызу айтып жапты. Чехословакия коммунистік партиясының 1986
жылы март айында болып өткен ХУІІ съезі Чехословакия қоғамын
демократияландыру, қайта құру, әлеуметтік-экономикалық дамуы жеделдету
жоспарын қабылдады. [1] Пікірлерді айтуға, өткен тарихи оқиғаларға
шындықпен талдау жасауға мүмкіндік туды.
1968 жылы партиялық билеттерінен айрылған коммунистік партия мүшелері
де Чехословакиядан осы мүмкіндікті қолдануды күтті. Олар партияның, ішіне
өткендерді саралауға күш табылатын шығар деп үміттенді. Коммунистік партия
мүшелірі де қайта құруды жүзінде болды, ештеңе өзгерткісі келмеді. Тіпті
коммунистік партия арасында советтік қайта құру өтпелі кезең,-деген
ұғыныс қалыптасты.
1. Матауш М. Чехословакия: новая мышление и перетроника –Новая и новейшая
история, 1989 №3 с 180
партиясының бас секретарлығынан босатылып, бұл орынға М.Якии тағайындалды.
Орталық комитеті – елде жағдай тұрақты, бәрі өте дұрыс өтуде, партияға
ешқандай жаңарту қадамын жасаудың қажеті жоқ деген пікір басым болды. Осы
пікір 1987 жылдың қаңтарына дейін жалғасып 1987 жылдың желтоқсанында ЧКП
Орталық Комитетінің УІІ пленумы болды. Пленумда Г.Гусан өз өтінішімен
Чехословакия коммунистік М.Якии өзінің қызметке келуі Прага қөкжемін
қайтып алып келгенді көрсетпейтінін тез атап көрсетті.
М.Якии сонымен бірге 1968-1969 жылдардағы оңшыл оппорпеунистер мен
ревизионистердің сатылғыштығын айтады. Якии 1968 жылдан кейін бақылау жасау
және тексеру партия комиссиясының төрағасы болып, өзі 500 мың коммунисті
тазартуға қатысқан.
Қатып қалған Орталықтан жоспарлау саясаты, ертеректе Германияның
территориясымен бірге Европаның алып индустриялды ауданы болып саналатын
Батыс Чехословакияның құлдырауына алып келді. Батыс бақылаушылары
Чехословакия үшін 15 жыл ішіндегі ең қолайсыз жыл 1987 жыл деп атап
қөрсетті. Еңбек өкімділігінің төмендеуі, тұрғындарды тауар мен қызметпен
жабдықтардың төмендеуімен сәйкес келді. Сонымен бірге Чехословакиядағы өмір
сүру дәрежесі басқа Шығыс Европа елдеріне қарағанда жоғары деп бағаланды.
Якеш-идеологиялық консерватор, реформаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz