Қылмыстық құқықтағы шешім
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ШЕШІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Қазақстандағы сот шешімі: түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ШЕШІМ ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Сот шешімінің әділдігінің ізгілік бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Шешімнің түрлері: айыптау және ақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық заң бойынша шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән. жайлардың түсінігі және олардың манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ШЕШІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Қазақстандағы сот шешімі: түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ШЕШІМ ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Сот шешімінің әділдігінің ізгілік бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Шешімнің түрлері: айыптау және ақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық заң бойынша шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән. жайлардың түсінігі және олардың манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен шешім қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық шешім мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – шешім тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі, сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз толтырып айтуға тұрарлық .
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын. Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық, отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады. Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Қылмыс пен шешім қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық шешім мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – шешім тағайындаудың жалпы негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі, сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз толтырып айтуға тұрарлық .
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын. Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық, отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады. Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
1. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-5 с.
2. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.-139 с.
3. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. с. -347
4. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового права и практики его применения. М., 1957г.-37 с.
5. Материалы теоретической конференции по вопросам советского исправительно-трудового права. М., 1957г.-128 с.
6. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-28 с.
7. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж.-212 б.
8. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., Изд-во БЕК, 1996г.-15 с.
9. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.-190 с.
10. Курс уголовного права. Общая часть. т.2. Учение о наказании. М., Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999г.-79 с.
11. Соломон П. Советская юстиция при Сталине. М., 1998г.-28с.
12. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА, 1998г.-311 с.
13. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Ленинград, 1973г.-16 с.
14. Курс советского уголовного права. Наказание. М., 1970г. т.3.-30 с.
15. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.., 1958г.-104 с.
16. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Шешім” практикалық оқу құралы Өркениет , 1999 ж.-92 б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы заңдылығы туралы» қауылысы-18 б.
18. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет ,1999 ж.-50-52 б.
19. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы » 1999 ж.-95-100 б.
20. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998.-257с.
21. Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК.-Алматы,1998г.- 341 с.
22. Нақысбеков Т.Ә Диссертациялық матеиалдар «Қылмыстық құқықтағы шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы, 2006 ж.-95-98 б.
23. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.-Киев. 1980 г.-11 с
24. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 30 апреля 1999г.№ 1 «О соблюдении судами законности при назначении наказания».-12с.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-6 б.
26. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. «Жеті жарғы» 1999ж.-212 б.
27. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998. - 45с.
28. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г. №4.-19 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені. 2001/11ж.-34 б.
30. Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959г.-25 с
31. Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г.-80 с.
32. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советскрм уголовном праве. Ярославль, 1977г.-7 с.
33. Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответстввенности. Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. М, 1981г.-104 с.
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания : Учебное пособие. М., 1984г.-44-45с.
35. Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного право. Томск, 1981г.-12 с.
36. Кармыков Н. «Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность и наказание» .Журнал Фемида. Февраль. 1997г.-13 с.
37. Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягчающие обстоятельства по делам неосторожных преступлениях. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. Владивосток,1981г.-90 с.
38. Становский М.Н. Особенности назначения наказания при совершении нескольких преступлений. Советскаяюстиция, 1991г. №20 -204 с.
39. Алауханов Е., Рахметов.С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет. 1999 ж.-112 б.
40. Мельников Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск, 1989г.-76 с.
41. Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге шешім тағайындау ерекшеліктері.-Алматы. Өркениет, 2000 ж.-36 б.
42. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Шешім тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-18 б.
43. Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф. Дисс..канд.юрид.наук.-Алма- ата, 1993г.-12с.
44. Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:- «Жеті жарғы», 1996г.-28с.
45. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж.-26 б.
46. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Под.редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 с.
47. Наумов А.В. Правовые последствия освобождения виновного от уголовной ответственности // СЮ, 1976. № 20. -11-12с.
48. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 27-мамырдағы №1 « Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарастыру тәжірбиесі туралы» Қаулысы. -10 б.
49. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г.№4.-123 с.
50. Кригер Г.А Наказания и его применение. М, 1962г.-35с.
51. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. Алматы 1998г.-161 с.
52. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж өзгерістермен толықтырулар-3 б.
53. Уголовное право ( право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г.-74 с.
54. Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997г).-232с.
55. Д.Б. Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша шешім тағайындау» /Заң журналы. 2004 жыл. №1-60 б.
2. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.-139 с.
3. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. с. -347
4. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового права и практики его применения. М., 1957г.-37 с.
5. Материалы теоретической конференции по вопросам советского исправительно-трудового права. М., 1957г.-128 с.
6. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского университета, 1973г.-28 с.
7. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж.-212 б.
8. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., Изд-во БЕК, 1996г.-15 с.
9. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.-190 с.
10. Курс уголовного права. Общая часть. т.2. Учение о наказании. М., Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999г.-79 с.
11. Соломон П. Советская юстиция при Сталине. М., 1998г.-28с.
12. Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА, 1998г.-311 с.
13. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Ленинград, 1973г.-16 с.
14. Курс советского уголовного права. Наказание. М., 1970г. т.3.-30 с.
15. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.., 1958г.-104 с.
16. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Шешім” практикалық оқу құралы Өркениет , 1999 ж.-92 б.
17. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы заңдылығы туралы» қауылысы-18 б.
18. Алауханов Е.,Рахметов С. “ Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет ,1999 ж.-50-52 б.
19. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы «Жеті жарғы » 1999 ж.-95-100 б.
20. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998.-257с.
21. Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК.-Алматы,1998г.- 341 с.
22. Нақысбеков Т.Ә Диссертациялық матеиалдар «Қылмыстық құқықтағы шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы, 2006 ж.-95-98 б.
23. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву.-Киев. 1980 г.-11 с
24. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 30 апреля 1999г.№ 1 «О соблюдении судами законности при назначении наказания».-12с.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-6 б.
26. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. «Жеті жарғы» 1999ж.-212 б.
27. Рогов И.И.,Сарсенбаев. Уголовное право РК.- Алматы, 1998. - 45с.
28. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г. №4.-19 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені. 2001/11ж.-34 б.
30. Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959г.-25 с
31. Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г.-80 с.
32. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советскрм уголовном праве. Ярославль, 1977г.-7 с.
33. Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответстввенности. Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. М, 1981г.-104 с.
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания : Учебное пособие. М., 1984г.-44-45с.
35. Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного право. Томск, 1981г.-12 с.
36. Кармыков Н. «Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность и наказание» .Журнал Фемида. Февраль. 1997г.-13 с.
37. Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягчающие обстоятельства по делам неосторожных преступлениях. Проблемы борьбы с преступной неосторожностью. Владивосток,1981г.-90 с.
38. Становский М.Н. Особенности назначения наказания при совершении нескольких преступлений. Советскаяюстиция, 1991г. №20 -204 с.
39. Алауханов Е., Рахметов.С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет. 1999 ж.-112 б.
40. Мельников Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск, 1989г.-76 с.
41. Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге шешім тағайындау ерекшеліктері.-Алматы. Өркениет, 2000 ж.-36 б.
42. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі Шешім тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004ж.-18 б.
43. Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф. Дисс..канд.юрид.наук.-Алма- ата, 1993г.-12с.
44. Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:- «Жеті жарғы», 1996г.-28с.
45. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж.-26 б.
46. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Под.редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 с.
47. Наумов А.В. Правовые последствия освобождения виновного от уголовной ответственности // СЮ, 1976. № 20. -11-12с.
48. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 27-мамырдағы №1 « Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарастыру тәжірбиесі туралы» Қаулысы. -10 б.
49. Кругликов Л.Л. Правовая припрода смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право.1999г.№4.-123 с.
50. Кригер Г.А Наказания и его применение. М, 1962г.-35с.
51. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. Алматы 1998г.-161 с.
52. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж өзгерістермен толықтырулар-3 б.
53. Уголовное право ( право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г.-74 с.
54. Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997г).-232с.
55. Д.Б. Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша шешім тағайындау» /Заң журналы. 2004 жыл. №1-60 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ШЕШІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны
... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Қазақстандағы сот шешімі:
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
3
2 ШЕШІМ ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Сот шешімінің әділдігінің ізгілік
бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Шешімнің түрлері: айыптау және
ақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Қылмыстық заң бойынша шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың түсінігі және олардың
манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың
барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен шешім қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін
бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық шешім
мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың
бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және
практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – шешім тағайындаудың жалпы
негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі
ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық
аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол
жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де
өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны
тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да
белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың
көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің
қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі,
сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз
толтырып айтуға тұрарлық[1].
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін
мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де
бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт
ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын.
Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең
алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады.
Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен
дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы
қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың
меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр
түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай
отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың
алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген
құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Төртіншіден, жүргізіліп отырған реформалар қоғамның қай саласында
болсын, мемлекеттің жақын және алыс болашақтағы тағдырын айқын анықтауға
ықпал ететін құжат болып қана қоймай, онда жоспарланып бекітілген
мәселелердің біртіндеп орындала басталуын дәлелдей түсті.
Тарихи жағынан қандай да бір құжаттың ролін анықтау уақыт өткен сайын
жеңілдей түсетіні, яғни оның қоржынында дәлел ретінде нақты көрсете алатын
жайттардың көбейе түсетіні белгілі. Солардың ішінде жоғарыда айтылған
қылмыстылықтың алдын алу мен қылмыс жасаған адамдарға шешім тағайындау мен
оларды жауаптылыққа тарту басты орын алатыны тағы бар.
Қылмыстылықтың алдын алу екі нысанда көрініс табады. Бірінші, жалпы
превенция (алдын алу, сақтандыру) және жеке превенция. Жалпы превенция кез
келген адамның қылмыс жасамауын, қоғам мүшелерінің қылмыс атты кеселден
аулақ болуына шақырса, жеке сақтандырудың міндеті қылмыс жасаған адамдардың
түзелуі, қайтадан қылмыс жасамауы тұрғысында қызмет атқарады.
Осы сақтандырудың қай қайсысы болсын, қоғам мүшелерін жаман қылықтардан
аулақ болуын, оны жасаса қылмыстық жауаптылықтан қашып құтылмайтынын
белгілі бір дәрежеде көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық пен шешімге тарту кезінде қылмыс жасаған адамның
жеке басы, қылмыс жасауға ықпал еткен жағдайлар, қылмыс жасаудың себептері,
тәсілі, орны және т.б. көптеген жағдайлар зерделенеді. Себебі, ұқсас қылмыс
болуы мүмкін, бірақ бірдей қылмыс жоқ. Оны жасайтын субъектілер бір болмауы
мүмкін, бір адам бірдей екі қылмысты жасағанмен, оны дәл сол уақытта
орындай алмауы мүмкін. Осындай кездерде қылмыс жасаған адамға
тағайындалатын шешімнің жеке даралануы (индивидуализация) және
дифференциялануы қағидасы іске көшеді.
Ол қылмыстық құқықтағы негізгі институттардың бірі болып саналатын
қылмыстық шешім тағайындау және шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлар көмегімен де анықталады. Бұл институт өте көне институт деп айтуға
болады. Мәселен, Рим құқығы кезінде жас баланың қылмыс жасауы оған қоғам
мүшелері тарапынан кешірім беруі арқылы, немесе отбасы мүшелерін азапқа
салуы, біреудің мүлкін рұқсатсыз қайта-қайта алуы, керісінше қатаң шешімге
тарту сияқты шараларды қолдануға әкеп соққан. Бұл қазіргі уақытта заман
талабына сай көрініс тапқан мән-жайлардың бірі деуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты – шешім тағайындаудың шарттарын, негіздерін,
шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды анықтап, талқылау.
Ұсынылатын тұжырым : Шешімді жеке даралау
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШЕШІМ
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық шешім” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Шешімден” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де шешімнің анықтамасы
берілмеген болатын. Шешімнің ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың
бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде шешімнің анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде шешім туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, шешімді қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады” .
Алғаш рет шешімнің заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Шешімнің басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Шешім қылмыс
жасауда кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы” .
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық шешім – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру жєне шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады.
Адамдарды сот арқылы шешімлау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды шешімлауға құдайдың немесе
мемлекеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған. Қазіргі кезеңде бұл
теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің шешімлау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік шешіммен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни шешімлар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қарсы қылмыстардың шешімланушылығы сақталған.
Қылмыстық істер бойынша шариғат соттары Қылмыстық кодекс және Қылмыстық іс
жүргізу кодексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады.
2. Шешім қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға өтелінбейді.
Әділ шешім құрамында шешімнің жекелендіруі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Шешімнің әрекеттілігі осы шешім қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
Шешімнің келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл –
сотталғандарды құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру шешімнің келесі түрлерінен, өмір бойы немесе белгілі
бір мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын шектеу,
сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы шешімді өтеу орнынан
кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік әскери
бөлімде ұстау сияқты шешім түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы шешім - өлім шешімсы болып табылады. Өлім шешімсы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Шешімнің көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандығынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын-жай, жанұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
Шешімнің төртінші белгісін оны тағайындау негізі құрайды. Шешімді
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады, сонда шешім – қылмыстың
органикалық салдары.
Шешімнің бесінші белгісі – оның адресаты. Шешімге қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы
сот арқылы шешімді дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заң шығарушы шешімнің түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
шешімнің сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, шешімнің арнайы соттармен (“үштіктер”)
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді[2].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін шешім
аудандық соттардан Жоғары Сотқа дейін тағайындалады.
Шешімге және де мақсатты бағытылық тән.
Л.Ч.Сыдыкова шешім белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1)материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық сазайын
тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді жатқызамыз.
2)қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ шешімнің
формальді белгісі.
Егер шешімді қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, шешім заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, шешім қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілінген шешімнің түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып
табылатындындығын білдіреді. Шешімдеғы заңдылық – шешімнің бірден бір
негізі қылмыс құрамы болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық
қағидасының талабы шешімді белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық
көлемде кодификациялануы қажеттілігіне де таралады. Қылымыстық заңнан басқа
ешқандай заң шешімді енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім шешімсы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа шешім түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы
қасиеті арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге шешім тағайындауға жол беретін
шетелдік кодекстерден ажыратылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық және
қылмыстық-процессуалдық құқықтармен көрінеу қарама – қайшылыққа енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады.
Шешімге қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа да қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасын жүзеге асыру –
қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде шешімден құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы шешім түрлерінің
жүйесі мен санкцияларда әділеттілік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп
отырады. Әділеттілік қағидасы - сотпен шешім тағайындау барысында,
жасалынған қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет
етеді[3].
Шешімде кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында шешімге жол
берілмейтіндіктен және шешімнің қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде шешімге арналған. Яғни, шешім қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау жағдайларына және
кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс үшін екі рет
шешімлауға жол берілмейді.
Шешімнің ізгілік қағидасы дегеніміз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты шешімлардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған шешімге қарағанда қатаң шешім түрі
тағайындалады, егер шешімнің жеңіл түрі шешімнің мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ете алмаса”.
Шешімге қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға
жан- тән азабын шектіру және ар-намысын қорлау шешімнің мақсаты болып
табылмайды.
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны
Қазіргі таңдағы шешім деген ұғым байырғы кездегі әдет-ғұрып
нормалары сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Шешім
дегеніміз - ол мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып
табылады, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын,
заңды мүдделерін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
конституциялық құрылысты, мемлекеттің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, азаматтардың бейбіт өмірі
мен қауіпсіздігін, қылмыстық қастандықтардан қорғайды.
Сондай-ақ шешім дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Шешім қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда шешім арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан да, шешімді кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн[4].
Құқық қолдану деңгейінде шешімді дифференциациялау мәселесі - сот
нақты істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп
және бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асырудың тиімді нысаны – құқық бұзушыға шешім тағайындау деген тұжырымға
келген жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары
шешімді тағайындау және оны орындау барысындағы шешімді жекелендіруден
тұратын, жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы шешімді жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – шешімді тағайындау барысындағы соттардың жасалынған
қылмыстардың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын
және істің мән – жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың
болуын, кінәліні әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді
білдіреді. Шешімді қатаң жекелендіру - онша ауыр емес және орташа
ауырлықтағы қылмыстарды абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау
элементінсіз шешімді өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын шешім түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл шешім тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, шешімді жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте шешім бірден-бір негізгі құрал
емес және де шешімді қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет шешімді қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады. Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
шешімнің теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Шешім түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын шешім институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әруақытта қылмыстық шешімнің
тиімділігі туралы мәселелерге тіреліп, шешімнің мақсаттарын дұрыс анықтауға
тікелей тәуелді болады.
Мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары әртүрлі.
Қылмыстық шешім – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының
бірі. “Қылмыстар және шешімлар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек
заңдар ғана қылмыс үшін шешімді белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның басқа
мүшелеріне шешім белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын шешім, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады”деп көрсетілінген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық шешімге әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
"Шешім" түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнін, мазмұнын, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар шешімнің "мазмұны" мен "мәнінің" түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік "шешім мазмұны - нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал шешім мәні - жалпы сазайын тарттыруды білдіреді"
деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова "егер шешімнің мәні - кең әлеуметтік-құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тарттыру) – тар түсінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік" деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол "қылмыстық шешім мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық шешім туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды" әділ байлам жасайды.
"Шешім қылмыскердің істеген қылмысы үшін мемлекеттің жағымсыз
бағалауын көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін не
оны өтеуде одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру)
шарасы" деп көрсетілген.
Бізше, күштеу әсерінің шарасының мақсатты бағытталуы шешімнің
мазмұнына кіреді, себебі оның мәні - қылмыстық-құқықтық емес, әлеуметтік-
құқықтық түсінік. Ал шешім мақсаты - қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер
қылмыстық шешімнің мәні - қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі
қоғамның теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты
бағыттылық шешім мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық
шешімнің жүзеге асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен
байланысты. Осыдан шешім мақсатына жетсек, онда шешім ретінде қолданылатын
күштеу шаралары тоқталуы керек. Бұл сот тағайындаған шешімді өтеу уақытынан
шартты түрде бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында шешімге берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
шешімланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Шешім сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілінген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілінген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы шешімнің түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, шешімді қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-нің
Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік берді.
“Шешімнің мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “шешім жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру ғана емес, сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді ... .”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – шешімнің мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы шешім “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Шешім тиімді болуы қажет және де
азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық азаптарды
келтірмеуі қажет”.
Шешімнің мәнін тану қиындығы – шешімдеғы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
көзқарасының әртүрлілігімен де байланысты[5].
Заң әдебиеттерінде шешімнің мәні ретінде сазайын тарттырудың
мазмұнына байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын
тарттыруды сотталғандарға шешім арқылы келтірілетін азаптар мен шектеулер
деп түсінеді. М.Д.Шаргордский былай деп жазѓан: “Шешім қылмыскерді, оған
тиесілі қандай-да болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да,
қылмыскерге және оның іс-қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын
білдіреді. Шешім қолданылған адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді.
Шешімнің осы қажетті белгісі, оны сазайын тарттыру етеді”. Көріп
отырғанымыздай, аталған анықтамада айырулар мен жапа шектірулерге басты
назар аударылған. Кеңестік қылмыстық құқық курстарында шешімнің түсінігін
беру барысында сазайын тарттыру көрсетілмейді, шешімнің мемлекеттік –
мәжбүрлеу сипатына және шешімнің мақсаттарына көңіл аударылған.
Б.С.Утеевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған.
Б.С.Никифоров сазайын тарттырудың бұндай кеңейтілген түсіндіруіне қарсы
шыға отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына байланысты
қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа шектіруге
мәжбүрлеу” деп көрсетеді[6].
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім шешімсы қарастырылса. Бірақ та,
біздің заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін
өлім шешімсының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”.
Қолданыстағы Қылмыстық кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында шешім болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық шешімнің
күшіне ие емес.
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстың-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда шешім
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген.
Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп "шешім" түсінігін құрайтын шешімнің
келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
Шешім - мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы - істелмеген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке ғана шешім қолданылады. Осы белгісі арқылы шешім
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Шешімлау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті мінез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасалған қылмыс үшін
тағайындалатын шешімлардың қатаң анықталған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Шешімнің азаматтық істі
шешуде қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша
талап істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі
дауға байланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)” . Шешім әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік шаралардан
келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі (мысалы,
қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) шешіммен ұқсас, бірақ та өзінің сазайын
тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік әсер ету
шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар үшін
тағайындалады, және мемлекет атынан емес, белгілі бір мемлекеттік орган
немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Шешім тәртіптік шаралардан
ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді бұзғандығы үшін
қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, шешімді тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенін қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы әрекеттер арқылы шешімді тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Мәжбүрлеу шарасының мақсатты бағыттылығы туралы айтсақ, шешім
қылмыстық шешім мақсатының жүзеге асырылуына бағытталған. Сонымен, шешім -
мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шарасы кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталушы кінәсіз деп есептелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік
презумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Шешім, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық шешім өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ы 77-бабына сай, соттылық түріндегі шешімді көрсетілген
мерзімінен тыс өтеу қылмыстық шешімнің мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан шет қалып, өз отбасы, жұмыс орныныдағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсініп бас бостандығынан айрылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда шешімді тереңдету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған шешім болады
ма? (егер шешім мақсаты шешім өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК-ң 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі шешім жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элементтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
шешімнің мақсатының жүзеге асырылуы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, шешімді тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс түрде
жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама сотталғандарға
аппеляциялық қадағалау тәртібінде шешімнің қатаңдығына шағымдану құқығын
берген. Осыған байланысты, соттар шешімді төмендете алады. Бірақ та, барлық
жағдайларда аяққы түрде анықталынған шешім өзінің мәжбүрлі қасиетін
жоймайды. Сотпен тағайындалған шешімден қасақана бұлтару одан да қатаң
шешімнің тағайындалуын туындатады.
1.3 Қазақстандағы сот шешімі: түсінігі
Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптастыру тарихы –
қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот шешімін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ
даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.[7]
Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот шешімінің
қазақ қоғамында ерекше маңызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші
нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның
ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын
талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және
шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру
әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие болды.
Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар
қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт
беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен
тіпті, жоғары шонжарлар – сұлтандар мен хандар санасты. Билердің көшпенді
ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса
құрметті және тәуелсіз орган болған.
Пролетариат төңкерісінен кейін Кеңес өкіметінің ең алғаш рет сот
құрылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 қарашада қабылданды. Бұл декретте
жергілікті соттарды және революциялық трибулналдарды құру қаралған болатын.
Яғни, жергілікті соттар тұрақты және екі халық заседательдерінен тұрады деп
көрсетілді.Соттар және халық заседательдері демократиялық принцип негізінде
сайланды.[8]
Сот құрылысы туралы №1 декркетте жергілікті соттардың қылмыстық
және азаматтық істерді қарай алатыны және олардың қылмыстық іс бойынша екі
жылға дейін, ал азаматтық істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын
істерді шеше алатындығы атап көрсетіледі. Осы жергілікті соттың шешімдеріне
келіспеген жағдайда, іс кассациялық инстанция ретінде жергілікті уездік
судьялар кеңесінің сьезінде қаралды. Ал, революциялық трибуналдың құрамына
бір төраға мен губерниялық және уездік жұмысшылар кеңесінің арасынан және
шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыққан алты заседательдері
сайланды. Революциялық трибуналдар – революцияға қарсы шыққандармен, пара
алушылармен және басқа қылмастармен күресу үшін құрылды.[9]
1918 жылы 21 ақпанда жарияланған сот жөніндегі №2 декрет ең алдымен
соттың атын – “ Жергілікті халық соты” деп өзгертті және бұл соттардың ауыр
қылмыстық істерді немесе азаматтық істер бойынша кең ауқымда қарау үшін
олардың өкілеттігін кеңейтуді алдына мақсат етіп қойды. Сөйтіп, округтік
соттардың мүмкіндіктерін молайтып, қылмыстық және азаматтық істер жөніндегі
бөлімдерді ашты. Сатылы кезеңге негізделген сот инстанцияларын құрып, сот
жүйесін мыныдый құрылымға ыңғайлады:
1) жергілікті халық соты;
2) аймақтық сот;
3) облыстық сот;
4) жоғарғы бақылайтын сот.
Сот құрылысы туралы №2 декреттің ең негізгі ерекшілігінің бірі –
істі қараған уақытта халық заседательдерінің дауысы шешуші дауыс болып
саналды. Өйткені, төрағалық етуші көп жағдайда бұрынғы бітімгер(мировой)
судьяның білімін және тәжірибесін пайдалана отырып, оның қызметін бақылады.
Шындығында Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі сот жүйесі қым-қуат,
аласапыран кезде белгілі бір бағыт-бағдарда ойдағыдай жұмыс жасамады.
Жоғарыда аталған сот жөніндегі №1, 2, 3, декреттер сот өндірісіндегі
прцессуалдық іс жүргізудің ережелерін,бағыт-бағдарларын бір жүйеге келтіре
алмады.бұл кемшілік 1918 жылғы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халық
Комиссириатының “Жергілікті халық соттарының іс-әрекетін ұйымдастыру”
жөніндегі нұсқауында атап көрсетілді. Осы пәрменді құжаттан кейін Қазақстан
аумағындағы Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Қарағанды және Түркістан өлкесіне
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарындағы уездерде халық соттары жедел
түрде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, 1918 жылдың тамыз айына дейін облыс,
уездерде 63 жергілікті халық соты құрылып үлгерген болатын.[10]
Бірақ бұл құрылған жергілікті халық соттары азамат соғысы жылдары кезінде
өз міндеттерін уақытша ғана атқарды. Аталған бұл соттармен қатар
революциялық трибуналдар да құқықтық тәртіпті қорғау негізінде сот істеріне
араласты.
1918 жылы 14 қазанда Әскери революциялық кеңестің жанынан Әскери
революциялық трибунал құрылды. Бұл орган негізінен шпиондық әрекеттерді,
ақгвардияшылардың үгіт-насихаттарын жүргізушілерді, шетел агенттерін ұстап
жауапқа тартты. Сонымен қатар, бұл орган әскери қылмыстарды қарады.
Әскери революциялық трибуналмен бірге құқықтық қызметті революциялық
трибуналдар да атқарды. Революциялық трибуналдардың құрамын, сондай-ақ
олардың жанындағы тергеу комиссияларының құрамын,олардың алты
заседательдерін жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарның кеңесі
сайлады. Революциялық трибуналдар жанынан ұйымдастырылатын тергеу
комиссиялары алдын ала тергеу жүргізу және қамауға алу, тінту,құжаттарды
алып қою, мүлікті тәркілеу және газеттерді жабу құқығына ие болды.
Революциялық трибуналдар жанынан сонымен қатар айыптаушылар алқалары да
құрылды.
Қазақстан аумағында ең алғашқы революциялық трибунал жылы 28
желтоқсанда Ақмола құрылды.
1918 жылғы 30 қарашада шыққан “РСФСР-дағы халық соттарының ережелері”
деген заң құжаты біріңғай кеңестік сот жүйесін ыңғайлауға айтарлықтай үлес
қосты. Ал, Қазақстан үшін 1919 жылы 10 шілдеде Қазақ өлкесін басқару
жөнінде құрылған Революциялық комитет Қазақстандағы соттар мына
төмендегідей ретте жүйеледі:
1. Аралық сот.
2. Уездік халық соты.
3. Аймақтық сот.
4. Революциялық трибунал.
Аралық сот ең төменгі сатыда билік жүргізді. Ол ауылдық, болыстық
атқару комитеті негізінде құрылып, қазақ, өзбек, ұйғыр және тағы басқа
халықтар арасында өрбіген мүліктік дау-шараларды қарап шешті.
Аралық соттар дауларды шешу үшін әдет-ғұрып заңдарына сүйенді. Бұл
соттардың шешімдері жергілікті кеңесте сақталатын арнайы кітапшыға жазылды.
Және бұл соттардың шешімдер бойынша уездік халық соттарына шағымдануға
болады деп көрсетті.[11]
Уездік сот революциялық трибуналдың соттылығына жататын істен
басқа, азаматтық және қылмыстық істерді қарады. Аралас халық тұратын жерде
уездік халық соты екі бөлім негізінде құрылып,қазақ және орыс тілдерінде іс
жүргізді.
1926 жылы 19 қарашада РСФСР Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің бекітуімен жаңа “Сот құрылысы туралы ” ереже қабылданды.
1937 жылы 26 мамырда қабылданған Қазақ ССР конституциясының 83-бабы
екгізінде мынадай сот жүйесі белгіленді:
1) халық соты;
2) облыстық сот;
3) Қазақ ССР Жоғарғы Соты;
4) КСРО-ның арнайы соты.
Қазақ ССР Конституциясының 88-бабы бойынша: “Халық соттарының
судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және тең сайлау құқығымен жабық
дауыс беру арқылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халық соттарына судьялардың
кандидаттарын ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары және мәдениет
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болады.”
Ұлы Отан соғыстары жылдарында көптеген сот қызметкерлерін әскерге
шақырып майданға аттандырды(207 халық сотының судьясы, 44 облыстық сот
мүшесі).
Сот қызметтерін ұйымдастыру мен оларға жағдай жасау (кадрларды
дайындау, халық судьясына сайлауды ұйымдастыру, соттарды қаржыландыру)
Қазақ ССР Юстиция Халық Комиссириаты мен облыстық еңбекші кеңес
депуттатарының жанындағы Юстиция Халық Комиссириатының басқармасына
жүктелді. Бұл орган 1946 жылы Қазақ ССР Юстиция Министрлігі болып қайта
құрылды.
1960 жылы 1 маусымда Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің Төралқасы “Қазақ
ССР Юстиция министрлігін қысқарту туралы” жарлық қабылданды. Министрліктің
сот мекемелері жөніндегі басшылық, қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына
берілді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарына атқарып келді.
1954 жылы 14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі “Одақтас республикалар мен
автономиялық республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік,
облыстық соттарда, автономиялық облыстарда төралқа құру туралы ” Жарлық
қабылдады.
1978 жылы 20 тамызда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша, Қазақ ССР соттарына: Қазақ
ССР Жоғарғы Сот, облыстық соттар және Алматы қалалық соты, аудандық халық
соттары жатқызылды.
1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
Н.Назарбаевты Қазақ ССР Президенті қызметіне тағайындап, Қазақ ССР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды.
1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28 қаңтарда
қабылданған Конституцияның 16-тарау сот шешіміне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот шешімі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді.
1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы
соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы” Жарлығы шықты. 84 баптан
тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз сот шешімі мен
судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай
келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ”
конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазан төңкерісінен кейінгі уақыттан бастап осы күнге дейін
мемлекетіміздің тарихында бес Конституция қабылданғанын және сол
Конституцияларда көрсетілген сот жүйелері өз заманында өмір талабын
лайықты қызмет атқарғанын, қажет кезде тиісті толықтырулар мен өзгертулер
жасалып отырғанын байқаймыз.
Коммунизм кезінде биліктің үш тармаққа бөлінуі буржуазиялық өтірік
болды.1917 жылдан бастап жалпы адамдық құндылықтар жоққа шығарылды.
Әділеттілікке байланысты халықаралық нормалар қабылдағаннан кейін де бұл
жағдай сол күйінде қала берді. Адам құқықтары туралы жалпы декларациясында
былай жазылған: “Кез келген адам құқықтары бұзылған жағдайда құзыретті
ұлттық соттар негізінде нәтижелі қалпына келтіруге құқығы бар.” Мұндай
құқық туралы КСРО-да сөз болған жоқ. Социалистік жылдар кезінде соттар
партияның қатаң қадағалауында болды. Соттардың 90%-ке дейін партия
мүшелерімен тағайындалатын, Сот шешімі партия мүшелерінің келісімімен
анықталатын. Жоғарғы соттар партиямен сайланып, оларға есеп беретін және
олардың шешімімен жұмыстан босатылатын.
Сот шешімі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және
атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын
білдіреді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы” ҚР конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына сәйкес сот шешімі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот шешімінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, әсіресе Ресей Федерациясы ғалымдарының зерттеу тақырыбына
айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын қазақстандық ғалымдар да өз
жұмыстарында қарастырды.
Қазақстандық ғалым К.Х. Халықов сот шешімін мемлекеттік биліктің ең
маңызды тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және
әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат
қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып
табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет
орнату міндеттерімен айқындалады. Сот шешімі адамдар тағдырындағы ең жоғары
әділеттік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот шешімі мәселесінің жалпы
теориялық бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-
әміршіл кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін
бастан кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот шешімі қалай
әрекет етеді, сот шешімінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол
қандай қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады.[12]
“Сот шешімі” ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуына және
жақында – 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында зерттеле басталуына
байланысты. Сонымен бірге кеңес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеңберінде
теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін
мемлекеттік билік жұмыс істейді. Сондықтан сот шешімі мәселесі мемлекеттік
биліктің дербес тармағы ретінде туындаған емес. Сот төрелігіне байланысты
проблемаларға арналған ғылыми зерттеулерде сот – құқық қорғау органы
жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды.[13]
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
шешімінің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар арасында
ортақ пікір болмаған сот шешімі ұғымын айқындау туралы мәселе маңызды
болды.[14] Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік
биліктің тәуелсіз буыны ретінде ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз сот шешімі
құқықтық мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты
кепілі бола бастады”.[15] Осы көзқарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов,
К.Ф. Гуценко және В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот шешімінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев және В.К. Бобров, сот
шешімі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот шешімі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс.[16]
Сот шешімінің мәні соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
көрінеді. Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып
табылатын бір сот төрелігін жүзеге асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда
Қ.Ә.Мәми дұрыс ажыратқандай “сот шешімі ұғымының мәнін және мазмұнын
неғұрлым толық және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни
мемлекеттетігінде оның ролі мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан
айырмашылығын көрсететін ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет”.[17]
“Сот шешімін, - дейді В.М.Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі
құрылымдарының бірі ретінде азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген
нақты істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. ...
Қазіргі сот шешімі бұрын әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың
сапалы жаңа функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін”.[18]
Сот төрелігі саласынан басқа да сот шешімі соттың басқа да
функцияларды жүзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтқанда:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарының және прокурордың қабылдаған
шешімдері мен іс-әрекеттерінде заңдылықты бақылау;
- азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
туралы өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс-әрекеттер мен шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қолдану тәжірибесін зерделеу және жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қылмыс
жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою жөніндегі шараларды
келтіру;
- республика Жоғарғы Сотының жалпы отырысында сот тәжірибесі
мәселелері бойынша нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу
әрекеттеріне сот қадағалауын жүзеге асыруы және т.б.
Сот шешімі істі қарау кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма
немесе сот мекемесіне ме деген сұрақ талқыға түсті. Б.А. Страшун және
А.А.Мишин “сот шешімі құқық қоғамдық қатынастарға ықпал ету құралы ретінде
барлық сот органдарының жиынтығына жүктелген, әрбір сот органы сот шешімін
ұстанушылар болып табылады”- деп есептейді.
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы заң
шығармайды. Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен
заңның талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа
алуға) бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді
дұрыс қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған
халықаралық қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге
тиіс. Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ШЕШІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны
... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Қазақстандағы сот шешімі:
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
3
2 ШЕШІМ ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Сот шешімінің әділдігінің ізгілік
бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Шешімнің түрлері: айыптау және
ақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Қылмыстық заң бойынша шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың түсінігі және олардың
манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
КІРІСПЕ
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі
әлеуметік ұйымдартырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шарлардың
барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады.
Қылмыс пен шешім қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін
бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық шешім
мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені ол
қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың
бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбы қылмыстық құқықтағы теориялық және
практикалық жағынан күрделі мәселелердің бірі – шешім тағайындаудың жалпы
негіздеріне арналып, оны терең зерттеуге мән берілген.
Қазақстан Республикасы КСРО секілді әлемдегі ірі державалардың бірі
ыдыраған соң, тәуелсіз ел ретінде, өз егемендігі бар ел ретінде халықаралық
аренадан орын табуға ұмтылды. Алайда алғашқы уақыттары бұл биіктер қол
жетпейтін белестердің бірі болғаны рас. Оған жету жолында күрделі де
өзекті, ертеңге қалдыруға болмайтын жағымды-жағымсыз құбылыстардың болғаны
тарих беттерінен, одан қалды бүгінгі кезеңдегі тарихи өмір сүру қалпынан да
белгілі болып отыр. Әрине, атқарылған істерден бұрын, атқарылар жұмыстардың
көптігін ешкім де жоққа шығара алмас. Дегенмен, атқарылған істердің
қатарында Қазақстанның тәуелсіздік елдер тұғырынан көрініп, мемлекеттегі,
сондай-ақ әлемдік рыноктағы істерге қатысып, барынша атсалысуы ауыз
толтырып айтуға тұрарлық[1].
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген халықаралық аренаға шығу үшін
мемлекеттегі заңнамалық база, заң жүйесі мықты болуы қажет. Өйткені бір де
бір ел құқықсыз, әсіресе континенталдық құқық жүйесіне негізделген бағыт
ұстанатын Қазақстан үшін жазылған заңдардың орнының бөлек болатыны айқын.
Сол алғашқы жылдары-ақ Қазақстан елде құқықтық реформалауды қолға алды. Ең
алдымен құқықтық саясат реформасы қабылданып, азаматтық, қылмыстық,
отбасылық, әлеуметтік т.б. іргелі салалар ірі реформалауға ұшырады.
Құқықтық саланы реформалаудың нәтижелі болғандығын бірнеше жағдайлармен
дәлелдеуге болады.
Біріншіден, еліміздің алғашқы төл Конституциясы, негізгі заңы
қабылданып, мемлекеттің құрылысы, даму бағыттары, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтары баға жетпес құндылықтар болып бекітілді.
Екіншіден, мемлекеттік және жеке меншік ресми танылды. Азаматтардың
меншікке байланысты мәмілелер жасауға еркін мүмкіндігі ашылды.
Үшіншіден, кез келген қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың қатарында, әр
түрлі себептерге байланысты, тамырымен жоюға әлі күнге дейін жол табылмай
отырған қылмыстылық мәселесін ауыздықтауға, қадағалауға және қылмыстылықтың
алдын алу мен онымен күрес шараларын ұйымдастыруға үлкен үлес қоса білген
құжат ҚР Қылмыстық кодексінің қабылданып, күшіне енуі дер едік.
Төртіншіден, жүргізіліп отырған реформалар қоғамның қай саласында
болсын, мемлекеттің жақын және алыс болашақтағы тағдырын айқын анықтауға
ықпал ететін құжат болып қана қоймай, онда жоспарланып бекітілген
мәселелердің біртіндеп орындала басталуын дәлелдей түсті.
Тарихи жағынан қандай да бір құжаттың ролін анықтау уақыт өткен сайын
жеңілдей түсетіні, яғни оның қоржынында дәлел ретінде нақты көрсете алатын
жайттардың көбейе түсетіні белгілі. Солардың ішінде жоғарыда айтылған
қылмыстылықтың алдын алу мен қылмыс жасаған адамдарға шешім тағайындау мен
оларды жауаптылыққа тарту басты орын алатыны тағы бар.
Қылмыстылықтың алдын алу екі нысанда көрініс табады. Бірінші, жалпы
превенция (алдын алу, сақтандыру) және жеке превенция. Жалпы превенция кез
келген адамның қылмыс жасамауын, қоғам мүшелерінің қылмыс атты кеселден
аулақ болуына шақырса, жеке сақтандырудың міндеті қылмыс жасаған адамдардың
түзелуі, қайтадан қылмыс жасамауы тұрғысында қызмет атқарады.
Осы сақтандырудың қай қайсысы болсын, қоғам мүшелерін жаман қылықтардан
аулақ болуын, оны жасаса қылмыстық жауаптылықтан қашып құтылмайтынын
белгілі бір дәрежеде көрсетеді.
Қылмыстық жауаптылық пен шешімге тарту кезінде қылмыс жасаған адамның
жеке басы, қылмыс жасауға ықпал еткен жағдайлар, қылмыс жасаудың себептері,
тәсілі, орны және т.б. көптеген жағдайлар зерделенеді. Себебі, ұқсас қылмыс
болуы мүмкін, бірақ бірдей қылмыс жоқ. Оны жасайтын субъектілер бір болмауы
мүмкін, бір адам бірдей екі қылмысты жасағанмен, оны дәл сол уақытта
орындай алмауы мүмкін. Осындай кездерде қылмыс жасаған адамға
тағайындалатын шешімнің жеке даралануы (индивидуализация) және
дифференциялануы қағидасы іске көшеді.
Ол қылмыстық құқықтағы негізгі институттардың бірі болып саналатын
қылмыстық шешім тағайындау және шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлар көмегімен де анықталады. Бұл институт өте көне институт деп айтуға
болады. Мәселен, Рим құқығы кезінде жас баланың қылмыс жасауы оған қоғам
мүшелері тарапынан кешірім беруі арқылы, немесе отбасы мүшелерін азапқа
салуы, біреудің мүлкін рұқсатсыз қайта-қайта алуы, керісінше қатаң шешімге
тарту сияқты шараларды қолдануға әкеп соққан. Бұл қазіргі уақытта заман
талабына сай көрініс тапқан мән-жайлардың бірі деуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты – шешім тағайындаудың шарттарын, негіздерін,
шешімді жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды анықтап, талқылау.
Ұсынылатын тұжырым : Шешімді жеке даралау
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ШЕШІМ
1.1 Қылмыстық құқықтағы шешімнің тарихы
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық шешім” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Шешімден” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде де шешімнің анықтамасы
берілмеген болатын. Шешімнің ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың
бірқатар нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде шешімнің анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұнын аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншіден, онда әлеуметтік институт ретінде шешім туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, шешімді қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады” .
Алғаш рет шешімнің заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Шешімнің басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Шешім қылмыс
жасауда кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы
мемлекет атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы” .
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық шешім – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру жєне шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады.
Адамдарды сот арқылы шешімлау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды шешімлауға құдайдың немесе
мемлекеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған. Қазіргі кезеңде бұл
теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің шешімлау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік шешіммен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни шешімлар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қарсы қылмыстардың шешімланушылығы сақталған.
Қылмыстық істер бойынша шариғат соттары Қылмыстық кодекс және Қылмыстық іс
жүргізу кодексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады.
2. Шешім қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға өтелінбейді.
Әділ шешім құрамында шешімнің жекелендіруі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Шешімнің әрекеттілігі осы шешім қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
Шешімнің келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл –
сотталғандарды құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру шешімнің келесі түрлерінен, өмір бойы немесе белгілі
бір мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын шектеу,
сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы шешімді өтеу орнынан
кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік әскери
бөлімде ұстау сияқты шешім түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы шешім - өлім шешімсы болып табылады. Өлім шешімсы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Шешімнің көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандығынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын-жай, жанұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
Шешімнің төртінші белгісін оны тағайындау негізі құрайды. Шешімді
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады, сонда шешім – қылмыстың
органикалық салдары.
Шешімнің бесінші белгісі – оның адресаты. Шешімге қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы
сот арқылы шешімді дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заң шығарушы шешімнің түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
шешімнің сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, шешімнің арнайы соттармен (“үштіктер”)
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді[2].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін шешім
аудандық соттардан Жоғары Сотқа дейін тағайындалады.
Шешімге және де мақсатты бағытылық тән.
Л.Ч.Сыдыкова шешім белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1)материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық сазайын
тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді жатқызамыз.
2)қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ шешімнің
формальді белгісі.
Егер шешімді қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, шешім заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, шешім қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілінген шешімнің түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып
табылатындындығын білдіреді. Шешімдеғы заңдылық – шешімнің бірден бір
негізі қылмыс құрамы болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық
қағидасының талабы шешімді белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық
көлемде кодификациялануы қажеттілігіне де таралады. Қылымыстық заңнан басқа
ешқандай заң шешімді енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім шешімсы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа шешім түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы
қасиеті арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге шешім тағайындауға жол беретін
шетелдік кодекстерден ажыратылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық және
қылмыстық-процессуалдық құқықтармен көрінеу қарама – қайшылыққа енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады.
Шешімге қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа да қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасын жүзеге асыру –
қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде шешімден құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы шешім түрлерінің
жүйесі мен санкцияларда әділеттілік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп
отырады. Әділеттілік қағидасы - сотпен шешім тағайындау барысында,
жасалынған қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет
етеді[3].
Шешімде кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында шешімге жол
берілмейтіндіктен және шешімнің қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде шешімге арналған. Яғни, шешім қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау жағдайларына және
кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс үшін екі рет
шешімлауға жол берілмейді.
Шешімнің ізгілік қағидасы дегеніміз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты шешімлардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған шешімге қарағанда қатаң шешім түрі
тағайындалады, егер шешімнің жеңіл түрі шешімнің мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ете алмаса”.
Шешімге қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға
жан- тән азабын шектіру және ар-намысын қорлау шешімнің мақсаты болып
табылмайды.
1.2 Қылмыстық құқықтағы шешім ұғымы және оның мазмұны
Қазіргі таңдағы шешім деген ұғым байырғы кездегі әдет-ғұрып
нормалары сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Шешім
дегеніміз - ол мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып
табылады, ол арқылы мемлекет адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын,
заңды мүдделерін, меншікті ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
конституциялық құрылысты, мемлекеттің аумақтық бүтіндігін, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, азаматтардың бейбіт өмірі
мен қауіпсіздігін, қылмыстық қастандықтардан қорғайды.
Сондай-ақ шешім дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Шешім қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциациялау құқықтық мемлекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта - жауаптылық көп жағдайда шешім арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан да, шешімді кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциациялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн[4].
Құқық қолдану деңгейінде шешімді дифференциациялау мәселесі - сот
нақты істің мән-жайларын және кінәлінің тұлғасын жан-жақты түрде зерттеп
және бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асырудың тиімді нысаны – құқық бұзушыға шешім тағайындау деген тұжырымға
келген жағдайда туындайды. Осыған байланысты, қылмыстық құқықтың нормалары
шешімді тағайындау және оны орындау барысындағы шешімді жекелендіруден
тұратын, жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы шешімді жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – шешімді тағайындау барысындағы соттардың жасалынған
қылмыстардың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын
және істің мән – жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың
болуын, кінәліні әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді
білдіреді. Шешімді қатаң жекелендіру - онша ауыр емес және орташа
ауырлықтағы қылмыстарды абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау
элементінсіз шешімді өтеу мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын шешім түрлерін (мысалы, әскери қызметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай-ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл шешім тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, шешімді жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылықпен күрес-қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады, Сондықтан да, қылмыстылықпен күресте шешім бірден-бір негізгі құрал
емес және де шешімді қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет шешімді қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін-өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады. Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез-келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
шешімнің теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Шешім түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын шешім институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әруақытта қылмыстық шешімнің
тиімділігі туралы мәселелерге тіреліп, шешімнің мақсаттарын дұрыс анықтауға
тікелей тәуелді болады.
Мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары әртүрлі.
Қылмыстық шешім – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының
бірі. “Қылмыстар және шешімлар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек
заңдар ғана қылмыс үшін шешімді белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның басқа
мүшелеріне шешім белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын шешім, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады”деп көрсетілінген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық шешімге әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
"Шешім" түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнін, мазмұнын, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар шешімнің "мазмұны" мен "мәнінің" түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік "шешім мазмұны - нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал шешім мәні - жалпы сазайын тарттыруды білдіреді"
деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова "егер шешімнің мәні - кең әлеуметтік-құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тарттыру) – тар түсінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік" деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол "қылмыстық шешім мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық шешім туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды" әділ байлам жасайды.
"Шешім қылмыскердің істеген қылмысы үшін мемлекеттің жағымсыз
бағалауын көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін не
оны өтеуде одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру)
шарасы" деп көрсетілген.
Бізше, күштеу әсерінің шарасының мақсатты бағытталуы шешімнің
мазмұнына кіреді, себебі оның мәні - қылмыстық-құқықтық емес, әлеуметтік-
құқықтық түсінік. Ал шешім мақсаты - қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер
қылмыстық шешімнің мәні - қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі
қоғамның теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты
бағыттылық шешім мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық
шешімнің жүзеге асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен
байланысты. Осыдан шешім мақсатына жетсек, онда шешім ретінде қолданылатын
күштеу шаралары тоқталуы керек. Бұл сот тағайындаған шешімді өтеу уақытынан
шартты түрде бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында шешімге берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
шешімланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Шешім сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Шешім қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілінген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілінген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы шешімнің түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, шешімді қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-нің
Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік берді.
“Шешімнің мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “шешім жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру ғана емес, сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді ... .”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – шешімнің мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы шешім “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Шешім тиімді болуы қажет және де
азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық азаптарды
келтірмеуі қажет”.
Шешімнің мәнін тану қиындығы – шешімдеғы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
көзқарасының әртүрлілігімен де байланысты[5].
Заң әдебиеттерінде шешімнің мәні ретінде сазайын тарттырудың
мазмұнына байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын
тарттыруды сотталғандарға шешім арқылы келтірілетін азаптар мен шектеулер
деп түсінеді. М.Д.Шаргордский былай деп жазѓан: “Шешім қылмыскерді, оған
тиесілі қандай-да болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да,
қылмыскерге және оның іс-қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын
білдіреді. Шешім қолданылған адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді.
Шешімнің осы қажетті белгісі, оны сазайын тарттыру етеді”. Көріп
отырғанымыздай, аталған анықтамада айырулар мен жапа шектірулерге басты
назар аударылған. Кеңестік қылмыстық құқық курстарында шешімнің түсінігін
беру барысында сазайын тарттыру көрсетілмейді, шешімнің мемлекеттік –
мәжбүрлеу сипатына және шешімнің мақсаттарына көңіл аударылған.
Б.С.Утеевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған.
Б.С.Никифоров сазайын тарттырудың бұндай кеңейтілген түсіндіруіне қарсы
шыға отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына байланысты
қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа шектіруге
мәжбүрлеу” деп көрсетеді[6].
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім шешімсы қарастырылса. Бірақ та,
біздің заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін
өлім шешімсының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”.
Қолданыстағы Қылмыстық кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында шешім болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық шешімнің
күшіне ие емес.
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстың-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда шешім
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген.
Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп "шешім" түсінігін құрайтын шешімнің
келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
Шешім - мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы - істелмеген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке ғана шешім қолданылады. Осы белгісі арқылы шешім
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Шешімлау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті мінез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасалған қылмыс үшін
тағайындалатын шешімлардың қатаң анықталған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Шешімнің азаматтық істі
шешуде қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша
талап істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі
дауға байланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)” . Шешім әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік шаралардан
келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі (мысалы,
қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) шешіммен ұқсас, бірақ та өзінің сазайын
тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік әсер ету
шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар үшін
тағайындалады, және мемлекет атынан емес, белгілі бір мемлекеттік орган
немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Шешім тәртіптік шаралардан
ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді бұзғандығы үшін
қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, шешімді тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенін қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы әрекеттер арқылы шешімді тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Мәжбүрлеу шарасының мақсатты бағыттылығы туралы айтсақ, шешім
қылмыстық шешім мақсатының жүзеге асырылуына бағытталған. Сонымен, шешім -
мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шарасы кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталушы кінәсіз деп есептелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік
презумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Шешім, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық шешім өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адам соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ы 77-бабына сай, соттылық түріндегі шешімді көрсетілген
мерзімінен тыс өтеу қылмыстық шешімнің мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан шет қалып, өз отбасы, жұмыс орныныдағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсініп бас бостандығынан айрылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда шешімді тереңдету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған шешім болады
ма? (егер шешім мақсаты шешім өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК-ң 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі шешім жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элементтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
шешімнің мақсатының жүзеге асырылуы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, шешімді тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс түрде
жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама сотталғандарға
аппеляциялық қадағалау тәртібінде шешімнің қатаңдығына шағымдану құқығын
берген. Осыған байланысты, соттар шешімді төмендете алады. Бірақ та, барлық
жағдайларда аяққы түрде анықталынған шешім өзінің мәжбүрлі қасиетін
жоймайды. Сотпен тағайындалған шешімден қасақана бұлтару одан да қатаң
шешімнің тағайындалуын туындатады.
1.3 Қазақстандағы сот шешімі: түсінігі
Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптастыру тарихы –
қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот шешімін
қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ
даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет
аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің
тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.[7]
Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот шешімінің
қазақ қоғамында ерекше маңызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші
нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның
ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын
талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және
шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру
әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие болды.
Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар
қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт
беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен
тіпті, жоғары шонжарлар – сұлтандар мен хандар санасты. Билердің көшпенді
ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса
құрметті және тәуелсіз орган болған.
Пролетариат төңкерісінен кейін Кеңес өкіметінің ең алғаш рет сот
құрылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 қарашада қабылданды. Бұл декретте
жергілікті соттарды және революциялық трибулналдарды құру қаралған болатын.
Яғни, жергілікті соттар тұрақты және екі халық заседательдерінен тұрады деп
көрсетілді.Соттар және халық заседательдері демократиялық принцип негізінде
сайланды.[8]
Сот құрылысы туралы №1 декркетте жергілікті соттардың қылмыстық
және азаматтық істерді қарай алатыны және олардың қылмыстық іс бойынша екі
жылға дейін, ал азаматтық істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын
істерді шеше алатындығы атап көрсетіледі. Осы жергілікті соттың шешімдеріне
келіспеген жағдайда, іс кассациялық инстанция ретінде жергілікті уездік
судьялар кеңесінің сьезінде қаралды. Ал, революциялық трибуналдың құрамына
бір төраға мен губерниялық және уездік жұмысшылар кеңесінің арасынан және
шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыққан алты заседательдері
сайланды. Революциялық трибуналдар – революцияға қарсы шыққандармен, пара
алушылармен және басқа қылмастармен күресу үшін құрылды.[9]
1918 жылы 21 ақпанда жарияланған сот жөніндегі №2 декрет ең алдымен
соттың атын – “ Жергілікті халық соты” деп өзгертті және бұл соттардың ауыр
қылмыстық істерді немесе азаматтық істер бойынша кең ауқымда қарау үшін
олардың өкілеттігін кеңейтуді алдына мақсат етіп қойды. Сөйтіп, округтік
соттардың мүмкіндіктерін молайтып, қылмыстық және азаматтық істер жөніндегі
бөлімдерді ашты. Сатылы кезеңге негізделген сот инстанцияларын құрып, сот
жүйесін мыныдый құрылымға ыңғайлады:
1) жергілікті халық соты;
2) аймақтық сот;
3) облыстық сот;
4) жоғарғы бақылайтын сот.
Сот құрылысы туралы №2 декреттің ең негізгі ерекшілігінің бірі –
істі қараған уақытта халық заседательдерінің дауысы шешуші дауыс болып
саналды. Өйткені, төрағалық етуші көп жағдайда бұрынғы бітімгер(мировой)
судьяның білімін және тәжірибесін пайдалана отырып, оның қызметін бақылады.
Шындығында Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі сот жүйесі қым-қуат,
аласапыран кезде белгілі бір бағыт-бағдарда ойдағыдай жұмыс жасамады.
Жоғарыда аталған сот жөніндегі №1, 2, 3, декреттер сот өндірісіндегі
прцессуалдық іс жүргізудің ережелерін,бағыт-бағдарларын бір жүйеге келтіре
алмады.бұл кемшілік 1918 жылғы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халық
Комиссириатының “Жергілікті халық соттарының іс-әрекетін ұйымдастыру”
жөніндегі нұсқауында атап көрсетілді. Осы пәрменді құжаттан кейін Қазақстан
аумағындағы Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Қарағанды және Түркістан өлкесіне
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарындағы уездерде халық соттары жедел
түрде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, 1918 жылдың тамыз айына дейін облыс,
уездерде 63 жергілікті халық соты құрылып үлгерген болатын.[10]
Бірақ бұл құрылған жергілікті халық соттары азамат соғысы жылдары кезінде
өз міндеттерін уақытша ғана атқарды. Аталған бұл соттармен қатар
революциялық трибуналдар да құқықтық тәртіпті қорғау негізінде сот істеріне
араласты.
1918 жылы 14 қазанда Әскери революциялық кеңестің жанынан Әскери
революциялық трибунал құрылды. Бұл орган негізінен шпиондық әрекеттерді,
ақгвардияшылардың үгіт-насихаттарын жүргізушілерді, шетел агенттерін ұстап
жауапқа тартты. Сонымен қатар, бұл орган әскери қылмыстарды қарады.
Әскери революциялық трибуналмен бірге құқықтық қызметті революциялық
трибуналдар да атқарды. Революциялық трибуналдардың құрамын, сондай-ақ
олардың жанындағы тергеу комиссияларының құрамын,олардың алты
заседательдерін жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарның кеңесі
сайлады. Революциялық трибуналдар жанынан ұйымдастырылатын тергеу
комиссиялары алдын ала тергеу жүргізу және қамауға алу, тінту,құжаттарды
алып қою, мүлікті тәркілеу және газеттерді жабу құқығына ие болды.
Революциялық трибуналдар жанынан сонымен қатар айыптаушылар алқалары да
құрылды.
Қазақстан аумағында ең алғашқы революциялық трибунал жылы 28
желтоқсанда Ақмола құрылды.
1918 жылғы 30 қарашада шыққан “РСФСР-дағы халық соттарының ережелері”
деген заң құжаты біріңғай кеңестік сот жүйесін ыңғайлауға айтарлықтай үлес
қосты. Ал, Қазақстан үшін 1919 жылы 10 шілдеде Қазақ өлкесін басқару
жөнінде құрылған Революциялық комитет Қазақстандағы соттар мына
төмендегідей ретте жүйеледі:
1. Аралық сот.
2. Уездік халық соты.
3. Аймақтық сот.
4. Революциялық трибунал.
Аралық сот ең төменгі сатыда билік жүргізді. Ол ауылдық, болыстық
атқару комитеті негізінде құрылып, қазақ, өзбек, ұйғыр және тағы басқа
халықтар арасында өрбіген мүліктік дау-шараларды қарап шешті.
Аралық соттар дауларды шешу үшін әдет-ғұрып заңдарына сүйенді. Бұл
соттардың шешімдері жергілікті кеңесте сақталатын арнайы кітапшыға жазылды.
Және бұл соттардың шешімдер бойынша уездік халық соттарына шағымдануға
болады деп көрсетті.[11]
Уездік сот революциялық трибуналдың соттылығына жататын істен
басқа, азаматтық және қылмыстық істерді қарады. Аралас халық тұратын жерде
уездік халық соты екі бөлім негізінде құрылып,қазақ және орыс тілдерінде іс
жүргізді.
1926 жылы 19 қарашада РСФСР Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің бекітуімен жаңа “Сот құрылысы туралы ” ереже қабылданды.
1937 жылы 26 мамырда қабылданған Қазақ ССР конституциясының 83-бабы
екгізінде мынадай сот жүйесі белгіленді:
1) халық соты;
2) облыстық сот;
3) Қазақ ССР Жоғарғы Соты;
4) КСРО-ның арнайы соты.
Қазақ ССР Конституциясының 88-бабы бойынша: “Халық соттарының
судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және тең сайлау құқығымен жабық
дауыс беру арқылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халық соттарына судьялардың
кандидаттарын ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары және мәдениет
ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болады.”
Ұлы Отан соғыстары жылдарында көптеген сот қызметкерлерін әскерге
шақырып майданға аттандырды(207 халық сотының судьясы, 44 облыстық сот
мүшесі).
Сот қызметтерін ұйымдастыру мен оларға жағдай жасау (кадрларды
дайындау, халық судьясына сайлауды ұйымдастыру, соттарды қаржыландыру)
Қазақ ССР Юстиция Халық Комиссириаты мен облыстық еңбекші кеңес
депуттатарының жанындағы Юстиция Халық Комиссириатының басқармасына
жүктелді. Бұл орган 1946 жылы Қазақ ССР Юстиция Министрлігі болып қайта
құрылды.
1960 жылы 1 маусымда Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің Төралқасы “Қазақ
ССР Юстиция министрлігін қысқарту туралы” жарлық қабылданды. Министрліктің
сот мекемелері жөніндегі басшылық, қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына
берілді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарына атқарып келді.
1954 жылы 14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі “Одақтас республикалар мен
автономиялық республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік,
облыстық соттарда, автономиялық облыстарда төралқа құру туралы ” Жарлық
қабылдады.
1978 жылы 20 тамызда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша, Қазақ ССР соттарына: Қазақ
ССР Жоғарғы Сот, облыстық соттар және Алматы қалалық соты, аудандық халық
соттары жатқызылды.
1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы
Н.Назарбаевты Қазақ ССР Президенті қызметіне тағайындап, Қазақ ССР
Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды.
1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28 қаңтарда
қабылданған Конституцияның 16-тарау сот шешіміне арналды. Осы
Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот шешімі Конституциялық Сотқа,
Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі
екендігі атап көрсетілді.
1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы
соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы” Жарлығы шықты. 84 баптан
тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз сот шешімі мен
судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай
келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.
Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000
жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ”
конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазан төңкерісінен кейінгі уақыттан бастап осы күнге дейін
мемлекетіміздің тарихында бес Конституция қабылданғанын және сол
Конституцияларда көрсетілген сот жүйелері өз заманында өмір талабын
лайықты қызмет атқарғанын, қажет кезде тиісті толықтырулар мен өзгертулер
жасалып отырғанын байқаймыз.
Коммунизм кезінде биліктің үш тармаққа бөлінуі буржуазиялық өтірік
болды.1917 жылдан бастап жалпы адамдық құндылықтар жоққа шығарылды.
Әділеттілікке байланысты халықаралық нормалар қабылдағаннан кейін де бұл
жағдай сол күйінде қала берді. Адам құқықтары туралы жалпы декларациясында
былай жазылған: “Кез келген адам құқықтары бұзылған жағдайда құзыретті
ұлттық соттар негізінде нәтижелі қалпына келтіруге құқығы бар.” Мұндай
құқық туралы КСРО-да сөз болған жоқ. Социалистік жылдар кезінде соттар
партияның қатаң қадағалауында болды. Соттардың 90%-ке дейін партия
мүшелерімен тағайындалатын, Сот шешімі партия мүшелерінің келісімімен
анықталатын. Жоғарғы соттар партиямен сайланып, оларға есеп беретін және
олардың шешімімен жұмыстан босатылатын.
Сот шешімі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және
атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын
білдіреді.
“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі
туралы” ҚР конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына сәйкес сот шешімі
Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет
етеді.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген
құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады.
Сондықтан, соңғы жылдары сот шешімінің проблемалары көптеген ғылыми
жұмыстардың, әсіресе Ресей Федерациясы ғалымдарының зерттеу тақырыбына
айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын қазақстандық ғалымдар да өз
жұмыстарында қарастырды.
Қазақстандық ғалым К.Х. Халықов сот шешімін мемлекеттік биліктің ең
маңызды тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және
әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат
қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып
табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет
орнату міндеттерімен айқындалады. Сот шешімі адамдар тағдырындағы ең жоғары
әділеттік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік
тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот шешімі мәселесінің жалпы
теориялық бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-
әміршіл кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін
бастан кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот шешімі қалай
әрекет етеді, сот шешімінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол
қандай қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да
тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады.[12]
“Сот шешімі” ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуына және
жақында – 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында зерттеле басталуына
байланысты. Сонымен бірге кеңес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеңберінде
теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін
мемлекеттік билік жұмыс істейді. Сондықтан сот шешімі мәселесі мемлекеттік
биліктің дербес тармағы ретінде туындаған емес. Сот төрелігіне байланысты
проблемаларға арналған ғылыми зерттеулерде сот – құқық қорғау органы
жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды.[13]
Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот
шешімінің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар арасында
ортақ пікір болмаған сот шешімі ұғымын айқындау туралы мәселе маңызды
болды.[14] Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік
биліктің тәуелсіз буыны ретінде ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз сот шешімі
құқықтық мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты
кепілі бола бастады”.[15] Осы көзқарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов,
К.Ф. Гуценко және В.М. Ковалев бөліседі.
Кейбір авторлар сот шешімінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін
жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев және В.К. Бобров, сот
шешімі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот шешімі оның құқықтық мемлекет
жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен
қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс.[16]
Сот шешімінің мәні соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
көрінеді. Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып
табылатын бір сот төрелігін жүзеге асырумен ғана шектеуге болмайды. Алайда
Қ.Ә.Мәми дұрыс ажыратқандай “сот шешімі ұғымының мәнін және мазмұнын
неғұрлым толық және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни
мемлекеттетігінде оның ролі мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан
айырмашылығын көрсететін ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет”.[17]
“Сот шешімін, - дейді В.М.Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі
құрылымдарының бірі ретінде азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген
нақты істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. ...
Қазіргі сот шешімі бұрын әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың
сапалы жаңа функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін”.[18]
Сот төрелігі саласынан басқа да сот шешімі соттың басқа да
функцияларды жүзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтқанда:
- анықтау, алдын ала тергеу органдарының және прокурордың қабылдаған
шешімдері мен іс-әрекеттерінде заңдылықты бақылау;
- азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
туралы өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын
бұзған іс-әрекеттер мен шешімдерге шағымдарды қарау;
- соттардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді
қолдану тәжірибесін зерделеу және жинақтау;
- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қылмыс
жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою жөніндегі шараларды
келтіру;
- республика Жоғарғы Сотының жалпы отырысында сот тәжірибесі
мәселелері бойынша нормативтік қаулыларды қабылдау;
- жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу
әрекеттеріне сот қадағалауын жүзеге асыруы және т.б.
Сот шешімі істі қарау кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма
немесе сот мекемесіне ме деген сұрақ талқыға түсті. Б.А. Страшун және
А.А.Мишин “сот шешімі құқық қоғамдық қатынастарға ықпал ету құралы ретінде
барлық сот органдарының жиынтығына жүктелген, әрбір сот органы сот шешімін
ұстанушылар болып табылады”- деп есептейді.
Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы заң
шығармайды. Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен
заңның талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа
алуға) бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді
дұрыс қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған
халықаралық қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге
тиіс. Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс
жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz